Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

TRKLERN SHERLOCK HOLMES AMANVERMEZ AVN

AYE ALTINTA BALCI

Trk Edebiyat Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Eyll 2005

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Aye Altnta Balc

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. ........... Yrd. Do. Dr. Laurent Mignon Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. ........... Prof. Dr. Nurullah etin Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. ........... Do. Dr. Ayenur slam Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay ........... Prof. Dr. Erdal Erel Enstit Mdr

ZET Bu tezin konusunu Ebussreyya Saminin 1913-1914 yllarnda yaynlad Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni adl on hikyeden oluan polisiye seri oluturmaktadr. Bu seri Cumhuriyet ncesinde yaynlanan ilk polisiye seridir. Tezin amac Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan hikyelerin ne lde zgn olduunu ortaya koymaktr. Bu erevede, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisi, serinin balnda referans olarak alnan, Sir Arthur Conan Doyleun 1887-1927 yllar arasnda yaynlad Sherlock Holmes serisiyle karlatrlmtr. Bu karlatrmada, hikyelerdeki, karakterlerdeki ve kullanlan polisiye yntemlerdeki benzerlik ve farkllklar ortaya konmutur. Bunun yan sra tezde Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisindeki hikyelerin birer polisiye hikye olmalar bakmndan genel zellikleri ele alnm ve hikyelerin bu adan ne lde baarl olduu aratrlmtr. Bu karlatrmalar sonucunda Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerinin, Sherlock Holmes hikyelerinden baz esinlenmeler olmakla birlikte, zgn nitelikte olduu grlmtr. Sherlock Holmesten esinlenilen noktalar ise, hikyelerin kendi atmosferi ve yaps ierisinde farkl ve zgn bir nitelik kazanmlardr. te yandan Amanvermez Avni, Sherlock Holmesten nemli lde farkl olan karakter zellikleriyle ve yine Sherlock Holmesten farkllaan sonuca varma yntemleriyle zgn bir karakter olarak karmza kmaktadr. Ayrca, bu hikyelerin, kendi iinde deerlendirildiklerinde polisiye hikyeler olarak byk lde baarl olduklar grlmektedir. anahtar szckler: polisiye, Amanvermez Avni, Ebussreyya Sami, Sherlock Holmes, karlatrmal edebiyat.

iv

ABSTRACT The subject matter of this thesis is Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni, a series of ten detective stories by Ebussureyya Sami which were published between the years 1913-1914. It is the first of the series of detective stories published in the pre-Republic period. The aim of the thesis is to demonstrate to what extent those stories are original. As the name Sherlock Holmes were taken as a reference in the title of the series, they have been compared with the stories of Sherlock Holmes, a series by Sir Arthur Conan Doyle, published between the years 1887-1977. Through this comparison, the differences and similarities between the stories, characters and the crime detection methods used have been revealed. Besides, the general characteristics of the stories of Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni have been examined to show that to what extent they are successful as being detective stories. In conclusion, it has been seen that they are original stories although they were inspired, to some extent, by the stories of Sherlock Holmes. And the similarities were incorporated into the atmosphere and structure of the stories, achieving different and original characteristics. On the other hand, Amanvermez Avni is an original character who differs from Sherlock Holmes with his character traits and with the crime detecting methods he used. Furhermore, the stories have been seen to be successful to a great extent when they are evaluated in themselves as being detective stories. keywords: detective story, Amanvermez Avni, Ebussreyya Sami, Sherlock Holmes, comparative literature.

NDEKLER

zet Abstract

. .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . . . . .

. . . . . . . . .

iv v vi 1 11 12 18 22 27

indekiler . Giri .

I. Trk Edebiyatna Polisiyenin Girii ve Sherlock Holmes A. Cumhuriyet ncesi Dnemde Polisiye Romann Poplerlii B. Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda eviri Polisiyeler C. Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Telif Polisiyeler .

. .

. Cumhuriyet ncesi Polisiye Edebiyatnda Sherlock Holmes II. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Sherlock Holmes Serisiyle Karlatrlmas ve Genel zellikleri A. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Sherlock Holmes Serisiyle Karlatrlmas 1. Yanm Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

30

. . . . . . . .

. . . . . . . .

32 32 34 36 37 39 41 43

2. Kamelyann lm 3. Kanatl Araba 4. Kara Katil 5. Krebe 6. Mavi Gz 7. Sessiz Tabanca . . . . .

vi

8. Boyac 9. l

. .

. .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

45 46 48

10. skeletler Arasnda

B. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Genel zellikleri . . . . . . . . 55

III. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes Serilerindeki Karakterlerin ve Kullanlan Polisiye Yntemlerin Karlatrlmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 76 76 102 108 108 122 133 138 143

A. Serilerdeki Karakterlerin Karlatrlmas 1. Ana Karakterlerin Karlatrlmas

2. Yardmc Karakterlerin Karlatrlmas .

B. Olaylar zmede Kullanlan Polisiye Yntemlerin Karlatrlmas 1. Sonuca Varma Yntemleri 2. Yanltmacalar Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Seilmi Bibliyografya zgemi .

vii

GR Tezimizin konusunu Cumhuriyet ncesi dnemde yazlm olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni ismindeki ilk Trk polisiye serisi oluturuyor. Tezimizde Ebussreyya Sami tarafndan yazlp 1913-1914 yllar arasnda 10 kitap halinde yaynlanm olan bu seriyi inceleyeceiz. Bu erevede, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini Sir Arthur Conan Doyleun yazd Sherlock Holmes serisiyle farkl alardan karlatrarak, bu serideki hikyelerin ve serinin kahraman Amanvermez Avninin ne lde zgn ve yerli bir nitelie sahip olduu konusunda bir sonuca varmay deneyeceiz. Bu tezde ayn zamanda, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini tarihsel balamna oturtmaya alrken, Trk edebiyatnn ok bilinmeyen ve incelenmemi bir alan olan Cumhuriyet ncesi polisiye romann da ana hatlaryla ortaya koyma frsatn bulacaz. Trk edebiyatnda ilk polisiye roman evirisi 1858 ylnda yaplm, ilk telif polisiye roman da 1884 ylnda yazlmtr. Polisiye roman zellikle II. Merutiyetin iln edildii 1908den sonra halk arasnda ilgi grm ve Sir Arthur Conan Doyleun Baskerville Tazs isimli roman, ngilterede 1891-1892 yllarnda seri olarak yaynlanmasndan 8 yl sonra Trk okuyucusuyla bulumutur (yepazarc 92). Btn bunlar Trk roman gelenei incelenirken polisiye trnn de bu gelenee eklemlenmesi gereini ortaya karmaktadr. Ancak bugne kadar yaplan almalar bu trn Trkedeki varln, geliimini ve okurlar tarafndan grd ilgiyi ortaya karabilme konusunda yeterli deildir. Bu tezle, Trk polisiyesinin Cumhuriyet ncesi geliimi hakknda varolan bu eksiklii Trklerin

Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisi balamnda giderme konusunda kk de olsa bir adm atabilmi olmay arzuluyoruz. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni ilk Trk polisiye serisi olmann tesinde, kendi bana sahip olduu nitelikleriyle de nem tamaktadr. 1881-1928 yllar arasnda Trkiyede yaynlanm eviri ve telif polisiye romanlar zerine bir inceleme olan Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabn yazar Erol yepazarc, bu kitabnda Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisi hakknda u deerlendirmede bulunmaktadr: Ebussreyya Saminin bu dizisi hem ilk olmann nemini, hem ilgin yaklamlarn prltlarn tamaktadr. ada bir polisiye roman teknii ile yerel renklerin kaynamas ok uyumlu bir ekilde yklere yansmtr. Kanmzca Ebussreyya Saminin bu dizisindeki ykler, yakndan incelenmeye ve Trk Polis Romanlar arasndaki hak ettii yeri almaya layktr. (182) Erol yepazarc 24 ubat 2004 tarihinde kendisiyle yaptmz grmede tezimizle ilgili blmlerini bizimle paylat henz yaynlanmam eserinin lgin ve Baarl Bir Yerli Polisiye Dizi: Trklerin Sherlock Holmesi Amanvermez Avni balkl blmnde Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin yazar Ebussreyya Saminin yazarlk yetenei hakknda u deerlendirmelerde bulunmaktadr: yi bir kurgulama teknii vardr; rnein yaptndaki asl olay arpc bir ekilde sunarak, okuyucuyu ilk sayfalardan itibaren yakalamay ok iyi becermektedir. Bazan, olayn geliimi btn kitap sresince ayn dzeyde olmasa da, dneminde yaynlanan yabanc on paralk yklerin hibirinde rastlanmayan bir tutarllk ve ekicilii btn

yklerinde srdrebilmektedir. Yaptlarnn format, on paralk yklere ok benzese de nitelikli bir geleneksel polisiye roman izgisini ou zaman tutturabilmektedir. (lgin ve Baarl) Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin etkisi uzun yllar srm ve ileriki yllarda bu seriye yknen yeni seriler yazlmtr. 1928 ylnda yaynlanan Amanvermez Sabri ve 1944 ylnda yaynlanan Amanvermez Ali serileri bu yknmeye rnek olarak gsterilebilir (yepazarc 178). te yandan, mer Trke 2001 ylnda yaynlanan Biz Bu Roman Okumam mydk? isimli makalesinde Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinden sz etmekte ve serinin yedinci kitab olan Sessiz Tabancann nemini Ebussreyya Saminin Amanvermez Avni serisinden Sessiz Tabanca ile alan kapdan geen yazar says pek az (64) szleriyle belirtmektedir. Tezimiz srasnda yaptmz n aratrmalarda, Trk edebiyatnda polisiye roman trnn balang evrelerine ilikin ciddi bir bilgi eksiklii olduu dikkatimizi ekti. Bu konu hakknda yaz yazan birok yazarmzn, Trk okuyucusunun polisiye tr ile Cumhuriyet sonrasnda tantn dnd anlalyor. rnein, Kurthan Fiek 1985 ylnda yazd yi Polisiye yi Edebiyattr! adl yazsnda yle diyor: Polisiye trnn saray ktphanesinden kp kitap vitrinlerine ulamas Cumhuriyet sonrasnda oldu. nce, Maurice Leblancn kaleminden, kibar hrsz Arsen Lpeni tand Trk okuru... zleyen yllarda, zehir hafiye Sherlock Holmes [...] ile tant (2). Kurthan Fiek bu szleriyle birok yazar ve eletirmenimizin ortak yanlgsn dile getiriyor. rnein Piraye engel 1991 ylnda yaynlad Hard Boiled ve Casuslar adl makalesinde yle demektedir: Trk edebiyatnda polisiye roman trnde ise ok az rnek var. Hatta yok gibi. Ama ille de bir rnek vermemiz

gerekirse, Server Bediinin Cingz Recaisi ve mit Denizin Murat Davman tiplerinin kahraman olduu birka roman saylabilir (21). te yandan, Picus dergisinin Austos 2003 saysnda Glenay Brekinin hazrlad Trk Polisiyesi Altn an Yayor isimli bir dosyaya yer verilmitir. Ancak bu dosyada da Cumhuriyet ncesi polisiyeye ilikin herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. Tez konumuzla ilgili olarak imdiye dek yaplm almalar olduka snrldr. Cumhuriyet ncesi polisiye romanna ilk dikkati eken alma Erol yepazarcnn 1997 ylnda yaynlanan Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabdr. Bu kitap Cumhuriyet ncesi polisiye roman konusunda yaplm ilk alma olmas dolaysyla byk bir nem tayor. yepazarc titiz bir almann rn olan bu kitabnda 1881-1928 yllar arasnda yaynlanm olan eviri ve telif polisiye romanlar tantarak, bu dneme ilikin polisiye romanlar hakknda btnsel bir bak as edinmemizi salamaktadr. Ancak kitabn hacmi ve yer verdii ok saydaki kitap dnldnde, yepazarcnn almasnn ayrntl bir alma olmas beklenemez. Bu kitap ansiklopedik nitelikte bir alma olup ele ald kitaplar daha ayrntl incelemelere ihtiya duymaktadr. te yandan, ulaabildiimiz kadaryla yepazarc, Skylife dergisinde Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabn zetleyen bir yaznn yan sra, Kitap-lk dergisinde de ilk Trke polisiye roman yazar Ahmet Midhat Efendi zerine bir yaz yaynlamtr. Cumhuriyet ncesi polisiye roman konu edinen dier alma ise Esin Bayraktarn 1998 ylnda hazrlam olduu 1884-1918 Yllar Arasnda Trk Edebiyatnda Polisiye Roman isimli yksek lisans tezidir. Bayraktar tezine ilikin n almasn sadece Mill Ktphanede yapt iin polisiye romanlarla ilgili vard sonular salkl olmaktan uzaktr. rnein Bayraktar, Trk polisiyesinin 1920 sonrasnda bir deiim yaadn ve seri polisiyelerin bu dnemden sonra

yaynlanmaya baladn sylemektedir (57). Halbuki, 1913ten itibaren Trk edebiyatnda seri polisiye romanlar yazlmaya balanmtr ve bu almamzda ele alacamz Amanvermez Avni serisi de bu serilerin ilkidir. almasn Tanzimattan 1918e kadar olan dnem ile snrlayan Bayraktar, tezinde Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt isimli romanna geni yer verirken, inceledii dier romanlar grece olarak ok daha yzeysel ele almtr. Popler edebiyatn bir alt tr olan polisiye roman ortaya kndan bugne kadar belli bir evrilme sreci geirmi ve bu sre ierisinde birbirinden farkl nitelikte polisiye roman tarzlar ortaya kmtr. Byle olmakla birlikte, polisiye romann dier roman trlerinden ayrt edilebilecek temel bir yaps vardr. M. Reit Kkboyac ngiliz Edebiyatnda Dedektif Hikyeleri adl kitabnn Giri blmnde polisiye trnn ayrt edici olan iki temel zelliini u ekilde ortaya koymaktadr: 1) Dedektif hikyelerinde zlmesi gereken esrarl bir olay bulunur. 2) Bir dedektif bu olay rten esrar perdesini kaldrr. [...] Bu dedektif, ipularn bulup deerlendirerek, iz srerek, [...] zm bekleyen esrarl olay mantkl bir ekilde aydnlatr (2). Bir romann polisiye olarak adlandrlabilmesinin ilk koulu romandaki olay rgsnn sadece esrarl bir olayn aydnla kavuturulmas zerine oturuyor olmasdr. Burada sz edilen esrarl olay, kim tarafndan, nasl veya niin ilendii bilinmeyen bir suun nasl aydnlatlabilecei konusundaki bilinmezliine iaret etmektedir. Polisiye romanlarda en sk karlalan su tr cinayet ve hrszlk olmakla birlikte; sahtekarlk, kalpazanlk, antaj, adam karma gibi geni bir yelpazeye yaylan farkl su trleri de bu romanlara konu olabilmektedir (Wells). Ama herhangi bir anlatnn polisiye olarak nitelendirilmesi iin ierisinde zmlenmesi gereken bir su unsurunun bulunmas yeterli deildir. Bir anlatnn

polisiye olarak nitelenebilmesi iin, bir dedektifin ilenmi olan suu hikye ierisinde aklc ve mantksal yntemlerle zyor olmas gerekir. Polisiye romanlarda suu aydnla kavuturan kii her zaman iin dedektiftir ve o da bu zme elindeki ipularndan ve delillerden yola karak mantk yoluyla ulaacaktr. Bertold Brecht (1898-1956) Polisiye Romann Poplerlii zerine isimli yazsnda Polisiye roman mantksal dnceden yola kar ve okurdan da mantk erevesinde dnmesini ister (60) diyerek mantksal dncenin polisiye romanlar iin merkez ve vazgeilmez bir unsur olduuna vurgu yapmaktadr. Bunu btnleyici bir biimde ok Basit, Azizim Engels isimli yazsnda Blent Somay, polisiye romanlarn genel olarak bakldnda aklcln izlerini tadn sylemektedir. Somaya gre, kiiler ve ykler deise de polisiye romanlarn bu nitelii deimez olarak kalmaktadr: Holmesn ipucu peinde, Poirotnun koltuunda oturarak, Hammern yumruklarnn yardmyla, Bondun Qnun teknoloji harikas aygtlarn kullanarak yaptklar ey aslnda ayn eydir: ipularn, tanklklar, ykleri, yaantlar yan yana koyar, bunlar arasndaki nedensel ilikileri bulup karrlar. Tek tek ipularnn arasndaki nedensel ilikiler bir kez ortaya knca, gerekin tek olaslkl olarak belireceine inanrlar. (235) Polisiye romanlarn vazgeilmez bakahraman olan dedektifler, bir polis grevlisi ya da profesyonel veya amatr bir dedektif olarak karmza kabilmekle birlikte, bunlarn romanlardaki ilevleri deimez olarak kalmaktadr. Bu dedektifler, karlarna kan btn zorluklara ramen, sahip olduklar stn nitelikleriyle polisiye olaylardaki bilinmezlikleri aydnla kavuturur ve sulular yakalarlar. Polisiye roman polisiye bir olayn dedektif tarafndan aydnlatlmas

zerine dayal olduu iin, olayn zlmesi ve sulunun yakalanmasyla roman da sona ermi olur. Polisiye romann balangcna baktmzda, Edgar Allan Poenun (1809 1849) polisiye roman trnn babas olarak kabul edildiini gryoruz. Poenun 1841de yaynlanan Morgue Soka Cinayeti adl hikyesi polisiye trn ilk rnei saylmaktadr. Poe bu ykde acmasz olduu kadar esrarengiz bir biimde ilenen iki cinayeti zmek zere amatr bir dedektif olan Monsieur C. Auguste Dupin karakterini yaratmtr. Dupin karakteri, Poenun 1842-1843 yllarnda yaynlad Marie Rogtnin Esrar ve 1845de yaynlad alnan Mektup adl kitaplarnda da karmza kacaktr. Bu Dupin lemesiyle Poe, kendi bana ayr bir tr olarak polisiye romann bugne kadar deimez olarak kalan ana erevesini oluturmutur. Daha sonra Fransz yazar mile Gaboriau (1832 - 1873) Orcivalin Suu (1867), 113 Numaral Dosya (1867), Boyundaki lmek (1873) adl polisiye romanlaryla bir polis olan Lecoq karakterini yaratt. Ama polisiye roman trn asl ne kavuturan isim hi kukusuz Sherlock Holmes serisinin yazar Sir Arthur Conan Doyle (1859-1930) olmutur. Doyle, toplam 4 roman ve 56 hikyeden oluan Sherlock Holmes serisini 1887-1927 yllar arasnda kaleme alm ve bu seriyi Elveda Mr. Sherlock Holmes isimli veda yazsyla sona erdirmitir. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin yazar Ebussreyya Samiye ilikin bilgiler olduka snrldr. Hasan Dumann Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katalou isimli eserinden edindiimiz bilgilere gre yazarn gazeteci kkenli olduu anlalmaktadr. Bu esere gre Ebussreyya Sami 1909 ylnda be say kan Arz-u Hl isimli haftalk mizah dergisinin bamuharriri olmasnn yan sra, 19101911 yllar arasnda 89 say kan ve yine bir mizah dergisi olan Hyl-i Ceddin de

bamuharriridir (367). te yandan, Ebussreyya Saminin Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni (1913-1914) serisinin dnda Abdlhamidin Kaygular (1914) ve Amasya Sonbahar (1930) isimli iki kitab daha bulunmaktadr.1 Bu tez ana blmden olumaktadr. Tezin Trk Edebiyatna Polisiyenin Girii ve Sherlock Holmes balkl birinci blmnde ilk Trk polisiye serisi olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisine tarihsel bir arkaplan oluturabilmek amacyla Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatnda polisiyenin geliim sreci ana hatlaryla ele alnacaktr. Cumhuriyet ncesi Dnemde Polisiye Romann Poplerlii balkl birinci alt blmde Cumhuriyet ncesinde polisiyenin byk bir ilgi grd ve popler olduu o dnemdeki kiilerin tanklklarna dayanlarak ortaya konulacaktr. kinci ve nc alt blmlerde ise Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatnda yer alan eviri ve telif polisiyeler ele alnacak ve bu eserlerin nitelikleri ve ortak zellikleri hakknda bilgi verilerek bu dnem polisiye edebiyatna ilikin genel bir ereve izilmeye allacaktr. Birinci blmn Cumhuriyet ncesi Polisiye Edebiyatnda Sherlock Holmes balkl drdnc alt blmnde ise Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisiyle karlatrlacak olan Sir Arthur Conan Doyleun Sherlock Holmes isimli polisiye
1

stanbul Beyazt Ktphanesinde yaptmz aratrmada Ebussreyya Sami maddesinin

yer ald kartotekste Samizde Sreyyaya bir gndermenin olmas ve ayn gndermenin Hasan Dumann eserinde de bulunmas dikkatimizi ekti. Ne var ki Cumhuriyetin ilnndan sonra Sreyya Sami Berkem adn alan Samizde Sreyyann Unutulmu Gnler isimli an kitabnda Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini yazm olduundan sz edilmemektedir. Telif ve tercme eserlerinin listesinin de yer ald bu kitapta, Ebussreyya Sami tarafndan yazlm olan kitabn hibiri yer almamaktadr. Bu nedenle stanbul Beyazt Ktphanesinde ve Hasan Dumann eserinde yer alan gndermelerin hatal olduunu ve bu hatann isim benzerliinden kaynaklandn syleyebiliriz.

serisinin Cumhuriyet ncesinde ne lde tannyor olduu incelenecektir. Bu erevede, Cumhuriyet ncesinde yaplm olan Sherlock Holmes evirileri hakknda genel bir bilgi verilecektir. Tezin Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Sherlock Holmes Serisiyle Karlatrlmas ve Genel zellikleri balkl ikinci blmnde serilerin yaps bir btn olarak incelenecektir. Birinci alt blmde ncelikli olarak Amanvermez Avni hikyelerinin ksa birer zeti verilecek ve her iki serideki hikyelerde ortak olan noktalar karlatrma yntemiyle aratrlacaktr. Bu erevede Amanvermez Avni hikyelerinin yap bakmndan ne lde zgn olduklar ortaya konacaktr. kinci blmn Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Genel zellikleri balkl ikinci alt blmnde ise Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerinin bir polisiye olarak genel zellikleri ele alnacaktr. Bu erevede bu hikyelerin bir polisiye olarak ne lde baarl olduklar ortaya konacaktr. Buradaki deerlendirmelere seriyle ayn dnemde yaynlanan Carolyn Wellsin The Technique of the Mystery Story isimli kitab referans olarak alnacaktr. Tezin Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes Serilerindeki Karakterlerin ve Kullanlan Polisiye Yntemlerin Karlatrlmas balkl nc blmnde ise Sherlock Holmes hikyeleriyle Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerindeki karakterler ve bu hikyelerde kullanlan polisiye yntemler karlatrma yntemi kullanlarak ele alnacak ve bu ynlerden Amanvermez Avni hikyelerinin ne lde zgn olduu aratrlacaktr. Serilerdeki Karakterlerin Karlatrlmas balkl alt blmde ncelikle serilerin ana karakterleri olan Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes arasndaki benzerlik ve farkllklar ortaya konulacak ve daha sonra her iki serideki yardmc karakterler yine

karlatrma yntemi kullanlarak incelenecektir. nc blmn Olaylar zmede Kullanlan Polisiye Yntemlerin Karlatrlmas balkl ikinci alt blmnde ise Sherlock Holmes ve Amanvermez Avninin polisiye olaylar zmede kullandklar yntemler ve yanltmacalar ele alnacaktr. Bu erevede, ipularnn deerlendirilmesinde, bilgi toplama ve sulularn takibinde, ifre ve parola kullanmnda ve mantksal karmlarda kullandklar yntemlerin yan sra kullanlan klk deitirme ve oyuna getirme gibi yanltmacalar incelenecek ve bu balamda Amanvermez Avni hikyelerinin ne lde zgn olduu ortaya konacaktr.

10

BLM I TRK EDEBYATINA POLSYENN GR VE SHERLOCK HOLMES

Bu blmde, Cumhuriyet ncesi dnemde yazlm olan ilk Trk polisiye serisi olmas bakmndan zel bir nem tayan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini tarihsel bir balama oturtabilmek ve seri zerinde yapacamz tartmaya bir zemin oluturabilmek asndan, polisiye romann Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatndaki geliim srecini inceleyeceiz. Cumhuriyet ncesi dnemde, okuyucularn ksa bir zamanda byk bir poplerlik kazanan polisiye tryle ilk tanmalar Bat dillerinden yaplan eviriler yoluyla olmu, daha sonraki dnemde ise, arasnda Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin de yer ald telif polisiyeler yazlmaya balanmtr. Bu blmn ilk alt blmnde Cumhuriyet ncesi dnemde polisiye romann ne lde popler olduunu ortaya koymaya alacaz. kinci alt blmde Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatndaki eviri polisiyeleri ele alrken, nc alt blmde ise bu dnemdeki telif polisiyelerin genel bir deerlendirmesini yapmaya alacaz. Ve son olarak, drdnc alt blmde, tez konumuz olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin ne lde zgn bir nitelie sahip olduunu ortaya koymaya alrken karlatrmal olarak inceleyeceimiz, Sir Arthur Conan Doyleun yazd Sherlock Holmes isimli seri polisiyenin ilk Trke evirilerine ait genel bir deerlendirmede bulunmaya alacaz.

11

A. Cumhuriyet ncesi Dnemde Polisiye Romann Poplerlii Tanzimatla birlikte Osmanl toplumunda edebiyat alannda nemli bir dnm gereklemitir; dilde sadeleme yaanrken, edebiyata yeni temalar girmi ve okuyucular yeni edeb trlerle tanmtr. Bu dnemde Osmanl toplumunun gndelik yaamna giren basnn yaanan bu dnme byk bir katks olmutur. Trk okuyucusu basn yoluyla yeni edebi trlerle tanrken, ayn zamanda polisiye roman tryle de tanma frsat bulmu ve basnn polisiye romann toplumda yaygnlamasnda nemli bir ilevi olmutur. Basnda yer alan polisiye hikye ve romanlar ucuz ve kolay eriilebilir olmalaryla geni bir halk kesimine ulaabilmilerdir. Ayn durumun ngiltere ve Fransa gibi lkeler iin de geerli olduunu syleyebiliriz. Gerek bu lkelerde gerekse Osmanlda polisiyenin yaygnlamas bu trden eserlerin gazete ve dergilerde tefrika edilmesi yoluyla olmu ve okuyucular tarafndan ilgiyle izlenen polisiye tefrikalar sonradan kitap halinde baslmlardr. Fransada 1840l yllarda ortaya kp yaygnlk kazanan gazete tefrikacl, Trk edebiyatnda inasinin air Evlenmesi adl tiyatro oyununu 1860 ylnda Tercmn- Ahval gazetesinde tefrika etmesiyle grlmeye balar. 1880li yllardan sonra da, tam anlamyla bir patlama yaanr. Gazetelerin ou tefrika halinde roman ve hikyeler, bilimsel yaz dizileri tefrika ederler. Recaizde Ekrem Silviyo Pellikodan tercme ettii Mes Prisons kitabn tefrika ve Chateaubriandn Atalasn nerettikten sonra tercmeler gazetelerde yer tutmaya balad. (Sddka Yaln 499) Bu srele birlikte hareketlenen yayn dnyasnn iinde popler kitaplar ve bu erevede polisiyeler nemli bir yer tutmaktadr. Hseyin Cahit Yaln (1874-

12

1957) Edebiyat Anlarnda, bu dnemde polisiye roman piyasasnn ne kadar canl olduunu u szlerle anlatyor: O yllarda yaymlanan romanlar on altar sayfalk formalar halinde, haftada bir kez, Perembe gnleri kard. Artin adnda, bir gz kr bir datc tanmtm. Beyazttaki kede dururdu. Oras teki datclarn da toplant yeri gibiydi. Perembe gnleri ortalkta epeyce roman alcs birikirdi. Ben bunlarn en bamllarndan biriydim. Artin bana gvendii iin bir alacak-verecek hesab amt. Yamurlu havalarda tramvayla geerken bile pencereden benim romanlarm uzatrd. Hepsi, Xavier de Montpinin, mile Gaboriaunun ve bu gibi yazarlarn hep cinayetleri konu edinen romanlaryd. (18-19) te yandan, Servet-i Fnn dergisinin sahibi Ahmet hsan Tokgz de (1868-1942) Matbuat Hatralarmda Beyazttaki tramvay dura civarnn bu tr kitaplarn basm ve sat iin bir merkez olduundan szeder (36). Ayrca, bu yllarda bu trden ok satan kitaplar evirmek Mekteb-i Mlkiye gibi yabanc dil eitimi veren okullarda okuyan renciler iin bir gelir elde etme yolu olmutur. Hseyin Cahit Yaln Edebiyat Anlarnn Mlkiye Okulunda balkl blmnde Larousse ansiklopedisini satn alabilmek iin kitap Karabete binbeyz sayfa polisiye roman evirdiini syler (63). Bu durumun Halid Ziya Uaklgilin (1867-1945) Mai ve Siyah isimli romanna da konu olduu grlmektedir. Romann bakahraman Ahmet Cemil Mekteb-i Mlkiye rencisiyken para kazanabilmek amacyla Lamartinin Rafael romann evirmeye balarsa da, Bb- lye gittiinde grt kitap ona olsa olsa hikye tercme ediniz, baka kitaplar pek az satlyor (80) diyerek, kendisine evirmesi iin Hrszn Kz adl bir roman verir.

13

Cumhuriyet ncesi dnemde eviri polisiyelere okuyucularn gsterdii ilgiye bir dier rnek de Selanikte yaynlanan Asr gazetesi tarafndan tefrika edilen ilk Arsne Lupin evirilerinin bir seri olarak grd byk ilgi zerine, ayn gazetenin 1907 ylnda yaynlamaya balad Roman Hazinesi isimli kitap serisinin ilk alt cildini Arsne Lupinin maceralarna ayrm olmasdr (yepazarc 112). te yandan, Mehmet Cellin (1867-1921) 1894 ylnda yaynlanan Osmanl Edebiyat Numneleri isimli kitabndaki roman trlerinin anlatld blm, bu dnemlerde yaynlanan roman trleri ierisinde polisiye romanlarn ne kadar yaygn olduunu ak bir ekilde gstermektedir. Bu blmde Mehmet Cell Antonin, Kamelyal Kadn, Sergzet ve Hanriyet isimli romanlar rnek olarak gsterdii hiss romana (172-76) drt sayfa; Jules Verneden alnt yaparak rnek verdii fenn romana (180-81) bir buuk sayfa ayrrken cinyete it romanlara sadece drt satr ayrarak yle der: Cinyta ait olan romanlara misl irdndan sarf- nazar ettik. nk ekser sr- mtercime bu yoldaki hikyelerden ibret olduu cihetle zaten hergn okunup duran ve hemn her gazetede ilnlar grlen sr erbb- mtlaa mlumudur (181). Btn bu rnekler, bir popler roman tr olan polisiyenin Cumhuriyet ncesi dnemde olduka ilgi grdn ak bir ekilde gstermektedir. Bu yaygn ilginin ardnda, o dnem Osmanl toplumunun polisiye roman benimseyebilmesine olanak veren bir toplumsal ortama sahip olduunu ne srebiliriz. Tarihsel olarak bakldnda polisiye romann modern toplumun bir rn olduu grlmektedir. Yani, polisiye roman, sanayilemenin yaand, rasyonel dncenin toplumsal ilikilere egemen olduu, bireysellemenin ne kt bir kent yaamnn rndr. Bu erevede, Tanzimatla birlikte Batl bir kent yaamnn hakim olmaya balad stanbulun, okuyucularda polisiye roman okunabilir klan

14

bir kltrel ve zihinsel altyapy hazrladn ve polisiye romanlarn poplerlik kazanmasnda nemli bir etken olduunu ne srebiliriz. Gerekten de bir yandan ar sorunlar altnda mparatorluk hzla kerken, bir yandan da stanbul gibi kozmopolit ehirler bata olmak zere modernleme Osmanl topraklarnda kendini gn getike daha fazla gstermitir. Burada, bu sreci yalnzca stanbulun modernlemesi balamnda ana hatlaryla ele alacaz. izmeye alacamz bu stanbul tablosu bize ayn zamanda tezimizin konusu olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin nasl bir toplumsal ortamda yazldna ilikin nemli ipular da salayacaktr. Batllama srecinin hz kazand Tanzimat Dneminden balayarak stanbulda birok alanda yenilikler yaand grlmektedir. Modernleme abalar ile stanbulun geleneksel kent yapsnda deiim balam, kent ynetiminde Avrupadaki uygulamalar model alnm ve Batl mimar tarzlarda yeni binalar yaplmaya balanmtr (elik 2). Darlfnn ve Mekteb-i Sultan gibi nemli birtakm modern eitim kurumlarnn yan sra, i hanlar, bankalar, tiyatrolar, byk maazalar, oteller ve ok katl apartmanlarla stanbul gitgide daha kozmopolit bir grnm kazanmtr. te yandan, 19. yzyl sonlarna doru stanbulda kapsaml bir kent inaat projesi uygulanmasnn yan sra etkin bir belediye rgtlenmesi gerekletirilmitir (elik 27). Bu sre ierisinde ulam alannda da nemli bir dnm yaand grlmektedir. Modern tat sistemlerinin hayata geirilmesiyle ulam kolaylam, tramvay hatlar ve irket-i Hayriye vapurlaryla stanbulun semtleri birbirlerine balanmtr. Ayrca Haliin zerinde iki kpr yaplm, yeni rhtmlarla deniz ulam kolaylatrlmtr (elik 128).

15

Bu dnm srecinde stanbulun ekonomik ve sosyal yaamnda da nemli bir dnm yaand grlmektedir. Ekonomik yapnn deimesiyle birlikte geleneksel esnaf rgtleri olan loncalar datlm ve devlet, esnaf irketletirmek iin krediler vermeye balamtr. Karaky bir i merkezine, Karakyden Kabataa kadar uzanan ky eridi ise sanayi tesislerinin kurulmasyla bir ticari rhtma dnmtr. te yandan, stanbuldaki Avrupallarn ounluunu barndran Beyolu da, Bat tarz bir kltr, elence ve alveri merkezi haline gelmitir. Toplumun elence alkanlklaryla birlikte, zevkleri de deimeye balam, sadece zenginler deil orta halli aileler de Bat tipi lks tketime ynelmitir (elik 101). Yine bu yllarda Galatann finans alannda glendii grlmektedir. Galata bankerleri artk dorudan Saraya bor veriyor veya Osmanlnn kambiyo ilemlerini ynlendiriyordu. Devlete ait tahvillerin miktar bir borsa kurulmasn gerektirecek lde oalm ve bunun sonucunda dnyann ilk borsas stanbulda kurulmutur. Kurulan Galata Borsas sadece Galatal bankerlerin deil sradan insanlarn da ilgisini ekiyordu. Haydar Kazgan Galata Bankerleri isimli kitabnda borsa oyunlarnn XIX. yzyln son eyreinde ne lde yaygn olduunu u ekilde ortaya koymaktadr: Borsa oyunlar tutkusu namuslu kiilere ve ailelere de yaylmt. Hatta, ortada gezici simsarlar bile tremiti. Ev ev dolap, ellerindeki bir sr yaldzl katlar tpk basma, yatak rts, kadife satan bezirgnlar gibi taksitle satyorlard. Osmanl kadnlarnn bir ksm, artk kocalarndan habersiz olarak bu gezici simsarlar vastas ile zengin olmay kafalarna koymulard. (45) Modernlemenin en nemli ltlerinden biri olarak geleneksel cemaat yapsnn dalma srecine girerek bireysellemenin nplana kmas

16

gsterilmektedir. lyas Doan, Tanzimat Sonras Osmanl Devlet Ynetiminde Toplumsal rgtlenmeye Bak isimli makalesinde XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra Osmanl toplumunda bu ynde yaanan dnm u szlerle dile getirmektedir: 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, cemaat ya da grup kltrnn rol ve fonksiyonlarn giderek kaybetmesi ve onun yerine ortaya kmaya balayan bireyselleme, bireyin toplumsal yapda bir deer olarak kabul edilmesine dnyevi, daha ok akla dayanan ve bireysellie frsat veren bir toplumsal gelimeye yol amtr. Osmanl literatrndeki kullanmyla infiradileme ve enfsileme eilimli bir toplumsal deiimin ortaya kmas, hem Tanzimat dneminde, hem de I. Merutiyetle birlikte ortaya kan sosyo-politik deimelerin glenerek istikrar kazanmasnda nemli etkenlerden biri olmutur. (Doan) Polisiye romann Trk okuyucular arasnda byk ilgi grmesinde bireyselleme ve dnyevileme eilimiyle glenen toplumsal deiim srecinin nemli bir pay olduu sylenebilir. Bunun yan sra Trk toplumunun kendi kltrel yapsnda varolan birtakm unsurlarn polisiye romann Trk okuyucular tarafndan benimsenmesine nemli bir katkda bulunduu da ne srlebilir. Gerekten de, polisiye roman szl ve yazl Trk edebiyat rnleriyle belli noktalarda paralellik tamaktadr. Trk halk edebiyat ve Trk halk tiyatrosu gelenei rnlerinde polisiye romanlarn nemli bir unsurunu oluturan bulmaca unsuru yer almaktadr. Metin And Trk Tiyatrosunun Evreleri isimli kitabnda Karagz ve Ortaoyununda yer alan ve bir gerein ortaya karlmas amacyla kullanlan soruturma, gzetleme ve arama (129) oluntularna deinir. Ayrca

17

Trk masallarnda, fkralarnda ve Dede Korkut Hikyelerinde de su, sulu, suluyu yakalama ve bilinmeyen bir eyin aa karlmas unsurlarna rastlanmaktadr. Dolaysyla, Trk halknn bulmaca ve zm zerine kurulu anlatlara alkn olmasnn polisiye romann benimsenmesinde bir etken olabileceini ne srebiliriz.

B. Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda eviri Polisiyeler Erol yepazarc Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabnda Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatndaki ilk eviri polisiye romann 1881 ylnda yaynlanm olan ve Ahmet Mnif tarafndan evrilen Ponson du Terrailin Paris Facialar olduunu syler (71). Bu romann Osmanl okuyucusunun ilk eviri romanla tanmasndan ksa bir sre sonra yaynlanm olmas dikkat ekicidir. lk roman evirisinin Victor Hugonun Les Misrables romannn 1862de yaplan Hikye-i Madrn isimli evirisi olduu gz nne alndnda (Akyz 67), Trk okuyucusunun bir edebiyat tr olarak romanla tanmasndan 18 yl sonra polisiye roman tryle tantn syleyebiliriz. Servet-i Fnn dergisinin sahibi Ahmed hsan Tokgz Matbuat Hatralarm isimli kitabnda Mlkiyenin nc snfnda, yani 1884 veya 1885 yllarnda Xavier de Montphinin cinayetli romanlarndan ounu hep Ermeni harfleriyle okudum (35) demektedir. Burada Tokgzn Ermeni harflerinden kastettiinin Ermeni harfleriyle yazlm Trke olduu anlalmaktadr. nk, kitabnda, yukarda alntladmz cmlenin hemen ncesinde Ermeni harfleriyle Trke yazlm dergiler okuduundan sz etmektedir. Bu ipucundan hareket ederek yaptmz aratrmada Eugne Suenun Parisin Srlar isimli polisiye roman evirisinin 1858 ylnda Ermeni harfleriyle Trke olarak yaynlanm olduunu

18

grdk (Stepanian 60). Bu da ilk polisiye roman evirisinin Hikye-i Madrnden drt yl nce yaynlandn gstermektedir. Polisiye eviri almalar dnemin siyasi ve kltrel ortamndan nemli lde etkilenmitir. Bugne kadar Cumhuriyet ncesi polisiye romana ilikin en kapsaml almay yapm olduunu grdmz Erol yepazarc, bu almasn kaleme ald Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabnda, yaplan evirileri iki dnem altnda incelemektedir. Buna gre, ilk dnem, 1881 ylndan II. Merutiyetin iln edildii 1908 ylna kadar uzanan dnemi kapsarken, ikinci dnem 1908den Harf Devriminin yapld 1928 ylna kadar uzanan dnemdir. yepazarc bu iki dnemde yaplan evirilerin nitelik olarak birbirinden farkl olduuna dikkat ekmektedir (65). 1881-1908 yllar arasndaki ilk dnemde, evirisi yaplan polisiye romanlarn seiminde ana etkenin kitabn yazld dil olduu grlmektedir. Bu dnemde birka istisna dnda byk bir ounlukla Fransz yazarlar tarafndan kaleme alnm polisiye romanlar evirilmitir. 1881-1908 yllar arasnda evirilen 57 kitap ierisinde, ngiliz yazar Mary Elisabeth Braddonun Kara Deirmen Cinayeti ve Alman yazar Joseph Ehrlerin Bir Komiserin Czdan, Kadn Katili, Firari, imendiferde Bir Sirkat-i Acibe isimli drt kitab dnda kalanlarn hepsi Fransz yazarlara ait eserlerdir. Bunun nedeni Tanzimat aydnlarnn Fransz kltr etkisi altnda yetimi olmas ve bu dnemde Bat edebiyatnn Fransz edebiyatyla zde denebilecek bir nitelikte alglanmasdr. lk dnemde evirilen polisiye romanlarn dier bir ortak zellii de bunlarn byk ounluunun polisiye roman ile melodramn birlikteliinin ar bast romanlar olmalardr. Polisiyenin kurucu babalar saylan Sir Arthur Conan Doyle ve Maurice Leblanc gibi yazarlarn kitaplarnn henz evrilmediini grdmz

19

1881-1908 yllar arasndaki bu dnemde, evirmen olarak ileride Trk edebiyatnda ne kavuacak isimlere rastlanmaktadr. Bunlar arasnda mile Gaboriaunun 113 Numaral Dosya, Bastinyollu htiyar, Bir Kadnn ntikam isimli polisiyelerini eviren Hseyin Rahmiyi, Xavier de Montepinin Asniyer Cinayeti ve Jules de Benoit Gastynin Ahz- Sr Yahut Poliste Maharet isimli romanlarn eviren Sleyman Nazif saylabilir (yepazarc 86-87). Bu dnemde, Osmanllar genel anlamda Fransz kltrnn etkisi altnda olduklar iin evirdikleri polisiyeler de Fransz polisiyeleri olmutur. Ama ayn dnemde, Avrupa ve Amerikada yaynlanan polisiyelerin de Fransz polisiyelerin etkisi altnda olduu grlmektedir. mile Gaboriaunun yaratt ve Trk okuyucularn ilk kez 1884de Orcival Cinayeti ile tant dedektif karakteri olan Lecoq, XIX. yzyln sonlarna kadar polisiye edebiyat zerinde yle etkindir ki, ngilterede eletiricilerin M. Gaboriau stilinde deyimini sk sk kullandklar (Kkboyac 41) bilinmektedir. Ve yine bu dnemde ngilterede yaynlanan dergilerde sk sk Franszlar cina romanlarda hocalarmzdr (Kkboyac 41) ifadesi kullanlmtr. Hatta polisiye romann kurucusu olarak kabul edilen Amerikal yazar Edgar Allan Poe klasik kabul edilen dedektif hikyelerine mekn olarak Parisi semitir. Bu seimin nedenleri zerinde eitli varsaymlar ne srlmtr. Bunun nedenini Kkboyac A. E. Murchun The Development of the Detective Novel isimli kitabndan yle aktarmaktadr: Poenun bu tr hikyelerine Fransz meneli eserler ilham kayna oluturmaktadr, dolaysyla Poe iin bu hikyelerde mekn olarak Parisi semek tabiidir (20). Polisiye evirilerin devam ettii 1908-1928 yllarn kapsayan ikinci dnemde, yayn hayatnda II. Merutiyetin iln ile balayan hareketliliin polisiye romanlarn eviri ve basmna ivme kazandrd grlmektedir. Bu dnemde

20

yalnzca baslan kitap saysnda bir art olmakla kalmam, evirilen kitaplarn niteliinde de nemli bir farkllama kendini gstermitir. Trk okuyucu bu dnemde polisiyenin kurucu babalarndan saylan Sir Arthur Conan Doyle, Maurice Leblanc ve Gaston Leroux gibi yazarlarn hemen hepsiyle tanm ve bunun yan sra Amerikada ortaya kan ve ok ucuza satld iin dime novels yani on paralk hikyeler olarak adlandrlan polisiyeler yaygn bir ekilde evrilmeye balanmtr. Bu dnemde Franszcann belirleyici etkisinin azald grlmektedir (yepazarc 90-91). te yandan, bu dnemde, yaynevlerinin yaynladklar polisiye romanlarn tantmn yaptklar, gazete ve dergilerin de polisiye romanlarn ilnlarna yer verdikleri grlmektedir. rnein, 1910-1911 yllarnda yaynlanan ve Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin yazar Ebussreyya Saminin bamuharrirliini yapt Hayl-i Cedd isimli mizah dergisinin 27 Temmuz 1910 tarihli saysnda Sherlock Holmesn Gizli Dosyalar isimli kitab yle tantlmaktadr: Bu gayet merakl, gayet esrarengiz roman klliyatnn dokuzuncu cildi de geen Pazartesi gn neredilmitir. Dnyann en mahir polis memurunun tahkikat dosyalarn ihtiva eden bu eseri okumalarn okuyucularmza tavsiye ederiz (3). Cumhuriyet ncesi dnemde evrilen polisiye romanlarda, evirmenlerin, Tanzimat dnemindeki anlayn bir srei olarak, polisiye romandan sosyal bir fayda bekledikleri dikkat ekmektedir. eviri romanlarn bazlarnn banda yer alan giri ve tantma yazlar polisiye romandan beklenen fayday ortaya koymas asndan nemlidirler. Nick Carter serisinden 1909da baslan ilk kitabn bandaki, evirmen Mehmet Tevfik tarafndan yazlan tantma yazsnda yle denmektedir: Bizim polislerimizin de bu roman okuyarak sz edilen kiinin davranlarndan

21

bilgi sahibi olduktan sonra; onun grev yaparken kullanm olduu rollere, nlemlere uygun davranacaklar, onun alma yntemleri ve tutumuna benzer almay kendilerine byk bir grev sayacaklar doaldr (yepazarc 131).

C. Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Telif Polisiyeler Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatnda ilk telif polisiye roman Ahmet Midhat Efendi (1844-1912) tarafndan kaleme alnmtr. Ahmet Midhat Efendi Esrr- Cinayt isimli bu polisiye romann 1883 ylnda Tercmn- Hakkat gazetesinde tefrika etmitir. 225 sayfalk bu roman olduka sade bir dille yazlmtr. Erol yepazarc, Ahmet Midhatn bu romanda, daha nceden Orsival Cinayeti isimli kitabn evirmi olduu mile Gaboriaudan etkilenmi olduunu belirtmektedir. Ancak Ahmet Midhat, bu romannda tpk Gaboriaunun da yapt gibi salt analitik karsamalarla sonuca giden bir muamma roman yazmam, melodramn insan kaderi ile ilgilenen trajik yazgsna romanda cinayet kadar baat bir rol vermitir (163). Ahmet Midhatn bu romanda, dier edebi eserlerinde de grld gibi halk bilgilendirme amac gtt grlmektedir. Roman, stanbul Boaznn bitiminde reke Ta denilen yerde l olarak bulunan bir gen kz ile iki erkein lm sebebinin Beyolu Mutasarrflnda grevli Osman Sabri Efendi tarafndan aratrlmas zerine kuruludur. Ancak roman ierisinde Bat lkelerindeki uygulamalar ve adl reformlarn nemi gibi eitli konularda bilgilere de rastlanmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin ayrca Tercmn- Hakkat gazetesinde 1884 ylnda tefrika edilen Hayret ve 1887 ylnda tefrika edilen Haydut Montari isimli iki polisiye roman daha vardr. Daha sonra, Servet-i Fnn dneminde Mehmet Cellin Sefil Bir Kadnn Hayat ve Leman isimli romanlarnn yan sra, Abdullah Zhdnn Bir Gece, Fazl

22

Necipin Cani mi, Masum mu? ve Dehetler inde isimli romanlar yazlmtr. Esin Bayraktar 1884-1918 Yllar Arasnda Trk Edebiyatnda Polisiye Roman balkl tezinde, Servet-i Fnn dneminde yaynlanan polisiye romanlara ilikin u yorumda bulunmaktadr: Polisiye romanlarmzda, balangta grlen basit ak ve para cinayetleri, daha kark planlara dnmektedir. Roman kahramanlar, sevdikleri iin rahatlkla cinayet ileyebildikleri gibi, romanlarda cinsellik de daha fazla yer tutmaya balamtr. [] Fakat en nemlisi, polisiyenin artk szl edebiyat etkisinden kurtularak tamamen bat formunda bir yap oluumuna gitmesidir. Tanzimat polisiyelerinde grlen, masal ve halk hikyelerindeki aklar, macera unsurlar Servet-i Fnn polisiyelerinde grlmez. (269) Trk edebiyatna polisiyenin giriinden II. Merutiyetin iln edildii 1908 ylna kadar az sayda polisiye roman yazld ve konularnn da belli snrlar ierisinde kald grlmektedir. Bunun ardnda, dnemin padiah olan II. Abdlhamidin uygulad istibdat politikasnn yatt sylenebilir. II. Abdlhamid kendisine ynelik tm giriimlerden haberdar olabilmek iin geni bir hafiyelik ve jurnal a oluturmutur. Jurnalin yaygn olduu, aslsz jurnallerin bile dikkate alnd bu dnemde basn zerinde de ar bir sansr uygulanyordu. rnein, 1901 ylnda ABD Bakan McKinleyin bir suikast sonucu lm zerine, Trkiyedeki gazetelere sadece onun hazmszlktan ldn yazma izni verilmiti. nk Osmanl dnya dzeninde yneticiler kendi halklar tarafndan ldrlemezdi, en azndan yazya dklmezdi byle bir ey (Brummett 198). nsanlarn dncelerini aklamaktan korktuklar bylesi bir ortamdan polisiye roman yazmnn da nemli

23

lde etkilenmi olduu sylenebilir. Polisiye roman yazld durumlarda ise, Padiaha yakn bir kii olmasna ramen Ahmet Midhatn Esrr- Cinyt isimli romannda yapt gibi olduka dikkatli davranld grlmektedir. Grevini ktye kullanan bir mutasarrf konu alp, ynetimin ve adliyenin zaaflarn iledii bu romanda Ahmet Midhat kendini gvenceye almak iin olsa gerek, sulu olarak nceki dnem yneticilerini iaret ederek unlar syler: Okurlarmza ihtar etmeliyiz ki reke Ta cinayetinin ortaya kt dnemlerde imdiki mahkeme usulleri ve mahkemelerin dzeltilmesi ve bugnk adliye rgt yoktu. Son dnemdeki adliye rgt zellikle velinimetimiz, reformcu Padiah Efendimiz Hazretlerinin baarlar kapsamndaki ilerdendir ki, bu devleti, bu lkeyi yeniden yaratrcasna baardklar bunca nemli reformlar arasnda kamu gvenlii asndan en yararl olanlardan birisi de yeni adliye dzenlemesidir. (yepazarc 169) Esin Bayraktar, 1911 ylnda balayan Mill Edebiyat Dneminde polisiye romanlarn gerek kurgu gerekse kahramanlar bakmndan deiime uradklarn ve bu dnemde casus roman zellii tayan romanlarn da kaleme alndn sylemektedir. Bayraktar, bu tr romanlara rnek olarak Yervant Odyann Abdlhamid ve Sherlock Holmes isimli roman ile Vassaf Kadrinin l Habercileri isimli romanlarn vermektedir (276). Yervant Odyann 1912 ylnda yaynlanan 832 sayfalk Abdlhamid ve Sherlock Holmes isimli romanyla, ayn dnemde yaynlanan Vassaf Kadrinin l Habercileri isimli roman edebi niteliklerinden ok siyasi nitelikleriyle nplana kan romanlardr. Bu romanlar, II. Abdlhamide ve onun istibdat ynetimine ynelik ar eletiriler iermektedirler (yepazarc 174).

24

1913 ylna gelindiinde Trk romanna seri polisiyelerin girdiini gryoruz. 10 kitaptan oluan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisi seri polisiye geleneinin Trk edebiyatndaki ilk rneidir. 1913-1914 yllar arasnda yaynlanan bu serinin yazar Ebussreyya Sami serinin son kitab olan skeletler Arasnda hikyesinin sonunda, arkn Arsne Lupini Fakabasmaz Zihni adl yeni bir serinin mjdesini verir. Yazar mitvrm ki sizi ok zaman intizrda brakmam, bu klliyt da lezzet ve merakla okuyabilecek srette tertb ve takdm eylerim (59) midini dile getirse de bu seri yaynlanmamtr. Bunun sebebi I. Dnya Savann kmasnda aranabilir. Gerekten de 1914-1918 yllar arasnda, yani I. Dnya Sava sresince, Trke polisiye roman yaynlanmad grlmektedir. 1922 ylna gelindiinde Fakabasmaz Zihni isimli bir serinin yaynlandn grrz. Ne var ki 41 kitaptan oluan bu serinin yazar Ebussreyya Sami deil Hseyin Nadirdir. Bu seriyi Ebussreyya Saminin Hseyin Nadir mstear ismiyle mi yazd, yoksa Hseyin Nadirin nceden yazlaca sylenen bu serinin ismini mi kulland bilinmemektedir (yepazarc 190-92). Bu seri alt yl boyunca yaynlanm ve serinin baz kitaplar ikinci basklarn yapmtr. Erol yepazarc bu seriye ilikin u yorumda bulunmaktadr: Bu dizi, dnemin okuyucular katnda Cingz Recai dizisini dikkate almazsak en byk ilgiyi grmtr. Bu ilgide, dizinin kahramannn allm polis hafiyesi yahut Lupin tipi hrszn dnda gerek bir anti-kahraman olmasnn ekiciliini de aramak gerekir. Bu arada yazarn iini gerekten iyi bildiini; basit ama srkleyici kurgu teknii ile okuyucunun ilgisini hep canl tuttuunu da eklemeliyiz. (197)

25

1914 ylnda Mill Cinayt Kolleksiyonu isimli 10 kitaplk bir serinin daha yaynland grlmektedir. Moralzde Vassaf Kadri ve Krml Sleyman Sudi tarafndan kaleme alnan bu seri, yanl anlamalara dayal uzun diyaloglara yer vermesiyle Ortaoyunu ve Karagzdeki mizah anlaynn izlerini tamaktadr. Bu nedenle seri klasik polisiye roman izgisinden uzaktr. te yandan, ilk yerli Arsne Lupin serisi de 1914 ylnda yaynlanmaya balam, serinin kahraman Nahit Saminin maceralarn ieren hikyeler sonradan Gece Kular isimli bir kitapta toplanmtr. E. li ve Sleyman Sudinin kaleme ald bu seri iin Erol yepazarc u yorumda bulunmaktadr: Nahit Saminin maceralar ileriki yllardaki Cingz Recai tiplemesi kadar etkili ve nl olamayacaktr. Bunda roman kurgusunun ilkellii kadar, kitapta erotizme ayrlan payn polis roman niteliini rtecek kadar ok olmas da etken olacaktr. Hatta Gece Kular romann polisiye bir kitap yerine erotik roman diye snflandrmak bile mmkndr. (189) 1922 ylnda Trk okuyucusu Peyami Safann Server Bed mstear ismiyle kaleme ald bir kahraman ile tanr okuyucu: Cingz Recai. Cingz Recainin maceralarn ieren hikyeler o dnemde ilgi grm ve sonraki yllarda yeni basmlar yaplmtr. Gnmz okurlar tarafndan da bilinen Cingz Recai sinemaya uyarlanan ilk Trk polisiye roman kahraman olmas bakmndan da nem tamaktadr. 1924 ylnda yaynlanan ve ardndan 1926 ve 1927 yllarnda yeni basmlar yaplan 10 hikyelik Cingz Recainin Hariklade Sergzetleri Serisinin ardndan 1925 ylnda yine 10 hikyelik Cingz Recai Kibar Serseri Serisi yaynlanm, bu serinin de 1926 ylnda ikinci basks yaplmtr.

26

. Cumhuriyet ncesi Polisiye Edebiyatnda Sherlock Holmes Trk okuyucusunun Sir Arthur Conan Doyleun 1887-1927 yllar arasnda yazd Sherlock Holmes serisi ile ilk karlamas Dilenci isimli Sherlock Holmes hikyesinin evrilerek 1909 ylnda Asr Ktphanesi tarafndan yaynlanmas ile olmutur. Ayn yl Tercmn- Hakkat gazetesinin Kk Roman Ktphanesi tarafndan iki Sherlock Holmes hikyesi yaynlanmtr. Bunlardan ilki ngilteredeki yaynlanndan sekiz yl sonra Trkeye evrilmi olan Baskerville Tazs isimli romandr. kincisi ise Maaza Srikleri ismi ile yaynlanan ve iki Sherlock Holmes hikyesi evirisinin yer ald kitaptr. Ama bu evirilerden nce de Sherlock Holmes hikyelerinin belli evrelerde tannd ve ilgiyle izlendii bilinmektedir. rnein, Halide Edip Advar (18841964) Mor Salkml Ev isimli hatra kitabnn Evlilik Hayat blmnde Sherlock Holmes hikyelerini babas Mehmed Edib Beyle birlikte kocas Salih Zeki Beye evirerek okuduklarndan sz etmektedir: Akamlar babamla Salih Zeki Beye, Conan Doylenin hikyelerini okumak bir vazife halini almt [...] Ben de Sherlock Holmes ile epeyce alkadar oldum. Hikyelerinden karakter ve hadiseler geceleri ryalarma girer dururdu (117). Bu tarih yaklak olarak 1901 ylna, yani ilk Sherlock Holmes evirisinin yapld 1909 ylndan sekiz yl ncesine karlk gelmektedir. te yandan, Osmanl padiah II. Abdlhamidin polisiye romanlara dkn olduu ve Sherlock Holmes hikyelerini ok sevdii bilinmektedir. II. Abdlhamid Bat basnn ve Batda yaynlanan romanlar takip etmek iin bir tercme brosu kurdurmu ve burada kendisi iin ok sayda polisiye roman tercme ettirmitir. II. Abdlhamidin mabeyincilerinden Tahsin Paa Abdlhamidin en ok okuduu ve daha dorusu okutmak suretiyle dinledii kitaplar zabta romanlar, cin hikyeler

27

ve seyahatnameler idi (15) derken, Hseyin Cahit Yaln da bu ilgiye u szlerle dikkat ekmektedir: Abdlhamidin cinayet romanlarna ok merak varm: Geceleri yataa yattn, birisi roman okurken bunlar dinleye dinleye uykuya daldn sylerlerdi. Sanrm mabeyn evirmenlerinin eviri iine yetiemedikleri, kitap Karabetin ayrca eviri yaptrtarak Saraya sunmasyla dorulanmaktadr. [....] evrilen cinayet romanlarndaki ak betimlemeleri zetlenir, btn nem ldrme olaylarna, polislik konulara, hafiyelerin aratrmalarna verilirdi. (62) II. Abdlhamidin kendisi iin evirttii bu kitaplar arasnda Sherlock Holmes hikyelerinin bulunduu da bilinmektedir. Bu polisiye roman evirileri 1909 ylndaki 31 Mart Vakasndan sonra Saray Ktphanesinin yamalanmas sonucunda kaybolmularsa da, bunlardan bazlar daha sonra ortaya karak yaynlanmlardr. rnein, 1920 ylnda Kitaphane-i Sudide yaynlanan bir polisiyenin Hakan- mafur Sultan Abdlhamid iin suret-i mahsusada tercme edilmi bir roman (yepazarc 68) diye tantm yaplmtr. te yandan, Servet-i Fnn dergisinin sahibi Ahmet hsan Tokgz (1868-1942) Matbuat Hatralarmda kendisinin de padiaha Sherlock Holmes hikyeleri evirip takdim ettiini sylemektedir (And 95). 1909 ylnda yaplan ilk evirilerle birlikte Sherlock Holmesn Trk okuyucusunun karsna kmasnn ardndan, 1912 ylnda Sherlock Holmesn Sergzetleri ismi ile 10 Sherlock Holmes hikyesinin yer ald bir seri Matbaa-i Ebzziya tarafndan yaynlanmtr. evirmeninin ismi belli olmayan bu serinin tantma yazsndan 1912 ylnda Fransz yazar Pierre de Courselin Sir Arthur Conan Doyledan izin alarak kaleme ald Sherlock Holmes isimli tiyatro oyununun

28

stanbulda sergilendii ve byk ilgi grd anlalmaktadr. A. Enver, 1912 ylnda yaynlanan Sherlock Holmesn Sergzetleri isimli eviri kitabnn tantma yazsnda bu tiyatro oyunundan szederek unlar sylemektedir: Birka yldan beri sahnelerde oynanan (Sherlock Holmes) isimli piyes lkemizde Sherlock Holmes ismini az buuk herkese tantmtr sanyorum (yepazarc 94). Grd ilgi zerine sonraki yllarda da devam eden eviriler ierisinde taklit Sherlock Holmes hikyelerine de rastlanmaktadr. Erol yepazarc, kendisi ile 24 ubat 2004te gerekletirdiimiz grmede bize Cumhuriyet ncesi dnemde yaynlanan taklit hikyelerin iki ekilde ortaya ktn sylemitir. Bunlardan birincisi, grd ilgiden dolay Trk yazarlar tarafndan taklit Sherlock Holmes hikyelerinin yaynlanmasdr. te yandan, Avrupada baslan taklit Sherlock Holmes hikyeleri gerek hikyeler sanlarak evrilmi ve yaynlanmtr. yepazarc Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes isimli kitabnda 1908-1928 yllar arasnda baslan Sherlock Holmes hikyelerini yle snflandrmaktadr: 1908-1928 aras adn saptayabildiimiz baslan otantik Sherlock Holmes ykleri 51 adettir. Baz ykler mkerrer baslmtr. Basldn bilip adlarn saptayamadmz Holmes ykleri ise 5 kitaptr. Bunun dnda taklit Holmes ykleri olarak bu dnemden en az 17 kitap saptanmtr (110). Bu bilgiler nda, 1913 ylnda yaynlanmaya balayan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin, Sherlock Holmes karakterinin okurlar tarafndan yakndan bilindii bir dnemde yazldn syleyebiliriz. Serinin yazar Ebussreyya Saminin Amanvermez Avni karakterini Trklerin Sherlock Holmes olarak nitelemi olmas da okuyucularn Sherlock Holmes yakndan tandna iaret etmektedir.

29

BLM II TRKLERN SHERLOCK HOLMES AMANVERMEZ AVN SERSNN SHERLOCK HOLMES SERSYLE KARILATIRILMASI VE GENEL ZELLKLER

Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan 10 hikye kitabnn btn kapaklarnda ve i kapaklarnda kitabn bal Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni olarak verilmitir. Bunun dnda bu nitelemenin serinin drdnc kitab Kara Katil hikyesinde anlatc tarafndan Nezarete bu mhim meselenin tahkik ve takibi vazifesi Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avniye havale edilmi idi (7) biiminde kullanldn gryoruz. Serinin bakahraman Amanvermez Avninin Ebussreyya Sami tarafndan okuyucuya Trklerin Sherlock Holmes olarak sunulmu olmasnn belli bir sebebi olmaldr. Burada, her eyden nce, nl bir polisiye kahraman olan Sherlock Holmesn Amanvermez Avni iin bir referans olarak alnd grlmektedir. Ama buradaki Trklerin Sherlock Holmes ile iki farkl eyin kastedilmi olmas mmkndr. lk olaslk Amanvermez Avninin, Sherlock Holmes karakterinin veya Sherlock Holmes hikyelerinin orijinal yapsnn en azndan belli bir lde korunarak Trk toplum ortamna tanmasnn kastediliyor olmasdr. kinci olaslk ise, bu ibareyle, Trklere zg niteliklerle donanm Sherlock Holmes benzeri bir karakterin kastediliyor olmasdr. Trklerin Sherlock Holmes nitelemesinde bulunulmu olmasnn sebeplerinden biri de her iki serinin

30

birbirinden farkl nitelikte olmakla birlikte, Ebussreyya Saminin Sherlock Holmesn nnden yararlanarak yazd seriye prestij kazandrmak olduu dnlebilir. Bu sorulara cevap arayacamz bundan sonraki blmlerde bu olaslklar deerlendirebilmemiz iin, ncelikle Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerini ana hatlaryla tantarak bunlarn Sherlock Holmes hikyelerinden ne lde esinlenmi olduklarn ortaya koymaya alacaz. Bu blmn ikinci alt blmnde ise Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde yer alan hikyelerin genel zelliklerini polisiye roman balamnda deerlendirerek bu hikyelerin birer polisiye olarak ne lde baarl olduklarn ortaya koymay deneyeceiz. Ebussreyya Sami tarafndan kaleme alnan ve Cumhuriyet ncesi dnemde yazlm ilk polisiye seri olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisi 1913-1914 yllar arasnda baslm 10 ayr hikyeden olumaktadr. Dnemin tannm yaynevlerinden Cemiyet Ktphanesi tarafndan ayr birer kitap olarak yaynlanm olan bu serideki hikyelerin isimleri yayn srasna gre yledir: 1-Yanm Adam, 2-Kamelyann lm, 3-Kanatl Araba, 4-Kara Katil, 5-Krebe, 6-Mavi Gz, 7-Sessiz Tabanca, 8-Boyac, 9-l, 10-skeletler Arasnda. Bu hikyelerden ilk ikisi 1913 ylnda, geri kalanlar ise 1914 ylnda yaynlanmtr. Sir Arthur Conan Doyleun 4 roman ve 56 ksa hikyeden oluan Sherlock Holmes serisi ise byk lde 1887- 1917 yllar arasnda aylk bir dergi olan The Strand Magazinede seri olarak yaynlanmtr. Romanlardan A Study in Scarlet 1887de, The Sign of Four 1890da, The Hound of the Baskervilles 1901-1902 yllar arasnda ve The Valley of Fear 1914-1915 yllar arasnda seri olarak yaynlanmtr. te yandan ksa hikyerin topland kitaplardan The Adventures of Sherlock Holmesteki hikyeler 1891-1892 yllar arasnda, The Memoirs of Sherlock

31

Holmesteki hikyeler 1892-1893 yllar arasnda, The Return of Sherlock Holmesteki hikyeler 1903-1904 yllar arasnda, His Last Bowdaki hikyeler 19081913 yllar arasnda ve 1917de, The Casebook of Sherlock Holmesteki hikyeler ise 1921-1927 yllar arasnda yazlmtr. Amanvermez Avni hikyeleri 1913-1914 yllar arasnda yaynlanm olduu iin bu tarihten sonra yaynlanm Sherlock Holmes roman ve hikyelerini Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes serileri zerine yaptmz karlatrmaya dahil etmedik. 1893 ylnda Sherlock Holmes hikyeleri yerine tarih romanlar yazabilmek iin kendine daha fazla zaman ayrmak isteyen Sir Arthur Conan Doyle, kahramann Son Vaka hikyesinde ldrm, ama okuyucularn youn bir basksyla karlamtr. Bunun zerine, sekiz yl sonra, Sherlock Holmesn lmnden nce geen bir hikye olarak Baskerville Tazsn 1901 ylnda yaynlam ve iki yl sonra da Sherlock Holmes aslnda lmemi olarak gstererek Sherlock Holmes serisini devam ettirmitir.

A. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Sherlock Holmes Serisiyle Karlatrlmas

1. Yanm Adam Yanm Adam hikyesinde cinayetin kimler tarafndan ve nasl ilendii okuyucuya hikyenin sonunda sylenir. Cinayetin nasl ilendii, Amanvermez Avninin takibi sonucunda yakalanan katillerden Markarn itirafyla okuyucuya aktarlr. Bu hikyede dikkat ekici olan bir zellik gerek anlatcnn ve gerekse Amanvermez Avninin okuyucuyu hikyenin balarnda yanl bir pheli zerine younlatrmasdr. Hikyenin bir dier ilgin zellii de Holmesn yntemlerini

32

kullanarak vard doru sonularn, olay zmede Amanvermez Avniyi yanl bir yola gtrmesidir. Yanm Adamda Arsen, kendisine para karlnda yardmc olarak tuttuu Markarla birlikte, zengin bir sarraf olan amcas Kiseliyan ldrmtr. Arsen ve Markar bir kire ocanda yaktklar cesedi denize atmak zere kaya bindirmiler, ama kendilerini bir teknenin takip ettiinden phelenmeleri zerine, sahile yanamlar ve cesedi raslant sonucu bulduklar bir un uvalyla tayarak sahil kenarna brakmlardr. Arsenin bu cinayeti ileme sebebi, bir randevuevinde alan sevgilisi Roza iin daha fazla para harcayabilmek amacyla amcasnn mirasna konmak istemesidir. Hikyenin banda Avni olay yerine gelerek yanm cesedi inceler ve cesedin kimliine ilikin, orada bulunanlar artan karmlarda bulunur. Ceset zerinde bulduu iplikleri kimyasal analiz yoluyla incelediinde ise bunlarn bir un uvalna ait olduu sonucuna varr. Bunun zerine katili bulabilmek iin cesedin bulunduu yerin yaknndaki bir ekmek frnna ii olarak girer. Ama buradaki almalar onu yanl sonulara gtrecektir. Avni sonradan, Kiseliyann kaybolduunu ve mirassnn Arsen olduunu gazetelerden renir. Daha sonra ise Arsen Avniye gelerek amcasnn kaybolduunu syler ve yardmn ister. Avni, hikyenin bundan sonraki blmnde Arseni takip eder ve onun katil olduunu aa karr. Sherlock Holmes hikyeleriyle karlatrldnda Yanm Adamn zgn bir nitelik tad grlmektedir. Ama, unu belirtmemiz gerekir ki, yanm ceset buluu Sherlock Holmes hikyelerinden San Pedro Kaplannda bulunmaktadr. Ne var ki burada yaklarak geride sadece yanm kemikleri kalm olan ceset bir insana deil, bir hayvana aittir (4:34) ve bu hayvan bir kara by ayini iin kurban

33

edilmitir (4:54). te yandan, cesedi yakarak ortadan kaldrma yntemi Sherlock Holmes hikyelerinden Norwoodlu naat hikyesinde de kullanlmtr. Ancak bu hikyede cesedin yaklmas kendisini yllar nce terk eden kadndan intikam almak ve alacakllarndan kurtularak yeni bir hayata balamak isteyen Jonas Oldacre tarafndan bir oyun olarak planlanmtr. Ve San Pedro Kaplannda olduu gibi bu hikyede de yaklan ceset bir hayvana aittir (3:58).

2. Kamelyann lm Kamelyann lm Sherlock Holmesn zm yntemlerine ok benzer bir ekilde olayn zld bir hikyedir. Bu hikyede olayn nasl gerekletii ve cinayeti kimin iledii Avni tarafndan ortaya karlmakta ve hikyenin geri kalan ksmn katilin takip edilerek yakalanmas sreci oluturmaktadr. Kamelyann lmnde, Kamelya adl nl bir hayat kadn ldrlmtr. Bu cinayetin arkaplannda Kamelya ile Ziyaeddin Bey arasnda yaanm olan ak ilikisi vardr. Yaknda evlenecek olan Ziyaeddin Bey, Kamelya ile olan ilikisinin bakalarnca renilmemesini salamak amacyla Kamelyada kalan fotoraflarn almak istemi; bunun iin de, kendisini Kamelya ile tantran berber Yanikuyu arac olarak kullanmtr. Bu fotoraflar almas karlnda iyi para kazanacan dnen Yaniku da elindeki son fotoraf vermek istemeyen Kamelyay kzgnlkla ldrmtr. Olay incelemekle grevlendirilen Avni, kesici bir aletle ldrlen Kamelyann elinde, zerindeki kiinin kim olduu anlalamayan bir fotoraf bulur ve cinayetin bu fotoraf iin ilenmi olduu sonucuna varr. Eldeki ipularn deerlendiren Avni, kiiler ve olaylar arasnda bantlar oluturarak olay aydnlatr.

34

Avni bundan sonra, Romanyaya kaan Yanikuyu zorlu bir takip sonucu yakalayarak stanbula getirir. Kamelyann lm II. Abdlhamid dneminde gerekten yaanm bir olayla Sherlock Holmes hikyelerinden Bohemyada Skandaldaki temel sorunsaln ustalkl bir sentezinden olumaktadr. Mahmud Kemal naln Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar isimli kitabnda anlatldna gre, Mir Gazi Osman Paann olu Nurettin Paann Kamelya ile ilikisi vardr. Kocasnn bu ilikisini renen Zekiye Sultan durumu babas II. Abdlhamide bildirmi ve Padiahn durumdan rahatsz olduunu gren yaverlerden Arnavut Gani Toptan Bey Kamelyay ldrmtr (1565). Kamelyann lm hikyesinin banda anlatc Kamelyann gerekten yaam olduuna u szlerle iaret etmektedir: Abdlhamid-i sn devrini idrak edenler meynnda bulunan Beyolu mdavimni iinde o mehur Kamelyay bilmeyen, hele ahsn tanmayan hi kimse yok gibidir (2). Ebussreyya Sami Kamelyann lmnde, bu gerek hikyeyi olduu gibi yanstmamtr. rnein, gerek olayda Kamelyann yan sra annesi ve kpei de ldrlmken, Kamelyann lmnde ldrlenler arasnda Kamelyann ahs da bulunmaktadr. te yandan, bu cinayete esrarl bir grnm kazandrmak iin Bohemyada Skandal hikyesinden byk lde yararlanld anlalmaktadr. Bu hikyede skandinavya Kralnn kzyla evlenecek olan Bohemya Kral eski sevgilisi Iren Adlerle ektirmi olduu bir fotoraf, bu ilikisinin bakalar tarafndan renilmemesi iin geri almak istemektedir. Fotorafn geri alnma giriimlerini nleyen Adler ise, arkasnda brakt mektupta antaj yapma niyetinde olmadn belirterek, fotoraf ileride bana kar giriilecek herhangi bir harekete kar bir silah olarak kullanmak zere yanmda tutacam (1:27) der. Kamelyann lmnde, Kamelyann bu yoldaki kadnlarn ekserinin itiyad vechile son

35

fotoraf ihtiyaten saklamaya lzum grerek vermemi (32) olmas, dorudan doruya Adlerin tutumuna bir gnderme olarak kabul edilebilir. Grld gibi, Ebussreyya Sami bu hikyesiyle, gerekte yaanm basit bir cinayeti, ierisinde su unsuru olumayan Bohemyada Skandal hikyesiyle harmanlayarak esrarl bir polisiye hikye ortaya karmay baarmtr.

3. Kanatl Araba Hikye souk bir gecenin karanlnda hzla giden bir atl arabann sahilden denize umasn betimleyerek balar. Bu hikyede bir ete, zengin bir mirasyedi olan Cell Beyden para alabilmek iin bir oyun hazrlamtr. ete yeleri irkin bir kadnla zorla evlendirildii iin mutsuz olduunu bildikleri Cell Beye, kendisini gzel bir kadnla tantracaklar yalann sylerler. Szde bu kadnn gnln yapmak iin Cell Beyden para ve mcevherler alan ete yeleri istediklerini elde edince, Cell Beyi sarho ederler ve bindirdikleri arabann denize umasyla onu ldrrler. Ama arabay sren ete yesi byk bir hzla giden arabadan atlayamaz ve o da lr. Amanvermez Avni, hikyenin banda, kaza olduu sanlan olayda len arabacnn, nceden bildii bir sulu olan Karmanyolac Kou olduunu tehis eder. Avni te yandan, Rmiz Paann damad Cell Beyin kaybolmasyla bu araba kazas arasnda bir iliki olduunu sezinler. Bu ekilde, bulduu ipular yardmyla adm adm ilerleyen Avni, hikyenin sonunda olay zer ve sulular yakalar. Bu hikyede, sululardan biri olan ve arkada tarafndan ldrlen Yannisin cebinden kymetli bir kadn gerdanl [...] bir ttn tabakas, bir azlk, iki taraf caml bir gm saat; iki mendil, bir kk ayna, tarak, fradan mrekkep mein tuvalet czdan, bir eski para antas ve nihayet bir kadn fotorafyas (41) kar.

36

Bu fotoraf gen ve gzel bir kadna aittir. Hikyede Amanvermez Avni sulunun cebinden kan bu eyalardan hareketle olay zmektedir. Buna benzer bir ekilde Gm imek hikyesinde len sulu John Strakern cebinden ufak bir para mum, gl aacndan bir pipo, fok derisi bir kesenin iinde yarm tabaka Cavendish ttn, altn zincirli gm bir saat, be altn sterlin, alminyumdan bir kalem kutusu, birka evrak ve stnde Weiss & Co. Londra yazan fildii sapl bir bak (2:19) kar. Evraklardan biri kadn apkacsna ait yksek meblal bir faturadr. Holmes de bu eyalardan yola karak olay zmler. Ceplerden kan eyalarn da benzerlii dnldnde, Ebussreyya Saminin bu motifi Sherlock Holmesten esinlenerek ortaya koymu olduunu syleyebiliriz.

4. Kara Katil Kara Katil, hikyenin banda sulunun kim olduunun okuyucuya sezdirildii bir hikyedir. Dolaysyla bu hikyede, okuyucunun merak katilin kim olduu zerine deil, Avninin olay nasl zebilecei zerine younlar. Hikyede Sbir Beyin kz Ferdne Hanmla evlenmek isteyen Fatin, Sbir Beyin bu evlilie izin vermemesi zerine onu, zenci klesi klna girerek, tiyatrodaki locasnda bir oyun seyrederken zehirli bir ineyle ldrr. Fatinin amac Ferdne Hanmla evlenerek Sbir Beyin mirasn ele geirmektir. Cinayetin ilendii gn Avni de tiyatrodadr. Saraya gelen bir jurnale gre, stanbula gelen kumpanyadaki yabanc oyuncular arasnda anaristler bulunmaktadr. Avni bu anaristleri tespit edebilmek iin bir sredir tiyatroyu gzetim altnda tutmaktadr. O gece Sbir Bey locasnda l bulunur. nce bunun doal bir lm olduu dnlrse de Avni olay yerini incelerken yere drlm ve ucuna kan bulam bir ine bulur. Bu inenin zehirli olabileceinden phelenen

37

Avni cesedi yakndan inceler ve cesedin zerinde ine izi bulur. Bunun zerine cinayeti aratrmaya balar. Katilin drd ineyi geri almaya gelebileceini dnen Avni, bu dncesinde hakl kar ve tiyatroya gelen katil ksa srede yakalanr. Kara Katil, noktada Sherlock Holmes hikyeleriyle benzerlik tamaktadr. lk benzerlik, kahramanlarn evlerinin sulular tarafndan yaklmasdr. Kara Katilde Fatin, Avninin kendini izlemesini nleyebilmek iin evini atee verdirir. Avni ve yardmcs Arif bu srada tiyatroya gitmek iin evde bulunmaktadrlar. Avni peinde olduklar sulular hakknda Arife yle der: Herhalde bu kabil ehas ne Amanvermezi ne de muvinini hsn-i nazar ve muhabbetle telakk etmezler. Mahret onlarn btn intikam planlarn zr zeber edecek tedbir ittihzndadr (42). Bu sz zerinden ok gememitir ki evin aa katndan gelen yank kokular duyulur. Grne gre Avni sulularn plann nleyemedii gibi, kendisi de onlarn hazrlad bu tuzaa dmtr. Sherlock Holmesn evinin yanmasna Son Vakada tank oluyoruz. Bu hikyede, Moriartynin adamlar Sherlock Holmesn Baker Caddesindeki evini atee verirler (2:260). Ama bylesi bir saldrnn olabileceini tahmin eden Sherlock Holmes evin yakld geceyi baka bir yerde geirmi ve bylece Avni gibi evinin yaklmasn nleyemese bile, Avniden farkl olarak kendini tuzaa dmekten kurtarabilmitir. Buradaki fark Sir Arthur Conan Doyleun en acmasz sulularn tuzaklarndan bile kurtulmay baarabilen stn bir dedektif karakteri izmeye alrken, Ebussreyya Saminin byle bir endie tamyor olmasndan kaynaklanyor grnmektedir. Kara Katildeki yangn sadece sulularn ne derece tehlikeli olduklarna vurgu yaparak okuyucuda gerilim oluturmak amacyla kullanlmtr.

38

Kara Katilin Sherlock Holmes serisiyle benzerlik tad ikinci nokta cinayet arac olarak zehirli bir inenin kullanlmasdr. Kara Katil hikyesinde Sbir Beyi zehirli bir ine ile ldren Fatin bu yntemi okuduu eski bir romandan rendiini syler (60). Bu, Sherlock Holmes serisinde yer alan drt romandan biri olan Drtlerin Yeminine bir gnderme olarak dnlebilir. Bu romanda Jonathan Small Hindistanda ele geirdii hazineyi kendisinden alan Sholtonun peinden ngiltereye gelir. Smallun yannda getirdii yerli, hazrlad zehirli bir dikenle, hazineyi elinde tutan Sholtonun olunu ldrr (162). Kara Katilin Sherlock Holmes serisiyle benzerlik tad nc nokta ise deney amacyla bir kpein ldrlmesidir. Kzl Dosya adl romanda Holmes, Enoch Drebberin zehirli haplarla ldrldne inanr. Holmes haplar laboratuvarnda analiz etmek yerine, onlar ev sahibinin kpeine iirmeyi tercih eder (78-79). Benzer ekilde Amanvermez Avni de Kara Katilde bulduu inenin zehirli olduunu kantlamak iin gereken kimyasal analizi yapmak yerine, ineyi bir kpek yavrusuna batrr (20).

5. Krebe Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin beinci kitab olan Krebe hikyesi, okuyucular zerinde oluturduu esrarl atmosfer bakmndan baarldr. Bununla birlikte bu hikye, olayn zmnn Avninin bir raslant sonucu adlarn rendii sulular nceden tanyor ve evlerini biliyor olmasna dayanmas dolaysyla bir polisiye olarak zayf kalmaktadr. Avninin bu hikyede olay zmek iin yapt i, arlkl olarak evlerini bildii sulular takip etmek ve onlar sust yakalamaktr. te yandan, hikyenin kahraman olarak olay aknda belirleyici bir konumda olmas gereken Avninin bu hikyede silik kaldn, zme

39

gtren aamalarn bakalar tarafndan kaydedildiini gryoruz. Ebussreyya Saminin bu durumu Avninin lehine evirebilmek, Avniyi biraz daha nplana ekebilmek iin hikyeye bir sahne ekledii anlalmaktadr. Bu sahnede Avni phelendii biriyle kavga eder ve burnuna tutulan bir ecza ile bayltlr. Ama bu kiinin arad sulularla bir ilikisi olduuna dair herhangi bir belirti hikyenin ierisinde bulunmamaktadr. Bu hikyede Fik Bey, Behll Beyin mirasn ele geirebilmek iin tek ocuu olan Cvidan Hanmla evlenmek istemektedir. Ne var ki, konan eski emektarlarndan erkes kadnn evinde srdrdkleri yasak ilikileri sonucunda Cvidan Hanm hamile kalr. ocuun evlilik iin bir engel oluturacan dnen Fik Bey doumdan hemen sonra bebei ldrr. Fik Bey, bu arada Behll Beyin mal varlnn byk bir ksmn hayr kurumlarna harcayacana ilikin bir vasiyetnme hazrladn renir. Vasiyetnmeyi yok edip Behll Beyi ldrdkten sonra Cvidan Hanmla evlenerek miras ele geirmeyi dnmektedir. Krebe, hayatndan endie eden bir ebenin Avniden yardm isteyerek, tank olduu esrarl bir olay anlatmasyla balar. Kim olduunu bilmedii bir adam onu gz kapal olarak bir eve zor kullanarak gtrm ve ebe burada yz peeli bir kadna doum yaptrmtr. Salkl doan ocuu gtren adam, bir sre sonra geri dnerek ocuun lm olduunu sylemitir. Ayrca dilsiz bir erkes kadnn da bulunduu bu evdeyken ebe, ak olan bir pencereden, kar taraftaki havagaz fenerinin numarasn okuyabilmitir. Avni, elde ettii ipular ve raslantlar yoluyla hikyenin sonunda sulular yakalar ve olay zmeyi baarr. Krebe, Sherlock Holmes hikyelerinden Yunanl Tercman ile kimi noktalarda benzerlikler tamaktadr. Bu hikyede, Krebe hikyesindekine benzer bir ekilde esrarengiz bir olaya zor kullanlarak kartn syleyen bir Yunanl

40

tercman hayatnn tehlikede olduu endiesiyle Sherlock Holmese bavurur. Tercman, ebe gibi gen ve yakkl biri tarafndan bir arabayla bir eve gtrlmtr. Burada Krebeden farkl olarak adamn gzleri balanmam, fakat arabann pencereleri gazete ile rtlerek etraf grmesi engellenmi ve Krebede olduu gibi bir silahla tehdit edilmitir. Ayrca hem ebe hem de tercman para ile dllendirilmi ve sessiz kalmalar konusunda ciddi bir ekilde uyarlmlardr. te yandan, her iki hikyede de sulu ile kurbann akrabas olan bir kadn ile yaanan bir ak ilikisi vardr. Ve her iki hikyede de sulunun amac, birlikte olduu kadnn akrabasnn mirasn ele geirebilmektir.

6. Mavi Gz Mavi Gz hikyesinde sulularn kim olduklar hikyenin bandan bellidir. Dolaysyla bu hikye batan sona kadar sulularn takibi ve yakalanmas zerine kuruludur. Polisiye edebiyatnda bu tersine evrilmi dedektif hikyesi kategorisine girmektedir. Bernhard Roloff ve Georg Seelenin yazd Cinayet Sinemas: Polisiye Sinemann Tarihi ve Mitolojisinde bu hikye tr yle tanmlanmaktadr: Burada katilin kimliini okur batan itibaren bilir; ve asl dikkat dedektiflik yntemlerine, suluyla dedektifin ikili mcadelesine ynelmitir (15). Mavi Gz, Avni ve yardmclarnn sulular tarafndan srekli takip ve gzetim altnda bulunduklar, parola ve iaretlemelerin en youn kullanld hikye olmasyla dikkat ekmektedir. Ayrca serinin baarl bir ekilde izilmi karakterlerinden biri olan Anderya bu hikyede ortaya kmakta ve Avninin yardmclarndan biri olmaktadr. Mavi Gz, zmirin zenginlerinden Sivastapollu ve kz Annann evlerine hrszlk amacyla giren Kaln Aleko ve Smkl Veli tarafndan ldrlm

41

olduunun anlatlmasyla balar. Katiller stanbula kam olduklar iin grev Avniye verilir. Avni nce zmire giderek, burada katillerin kimlikleri hakknda ayrntl bilgi edinir. Gizli bir ekilde stanbula gelse de takip edilmekte olduunun farkna varr. Avni, Aleko adna alan ve kendisini takip eden Anderyay yakalar ve onu kendisiyle almaya ikna eder ve Anderyadan Alekonun evinin Ayastefanosta olduunu renir. Avni trenle Ayastefanosa gitmek zere yola ksa da, tren yolda durur. Aleko tarafndan Avniyi durdurabilmek iin bir kprye sabotaj dzenlenmitir. Avni buna ramen Ayastefanosa varr ve zorlu bir takip sonucunda Aleko ve adamlarn ele geirmeyi baarr. Ebussreyya Saminin Kaln Alekoyu mavi gzl ve sarn bir adam olarak izerken, dorudan doruya Sherlock Holmes serisindeki Gm imek hikyesindeki Mfetti Gregory karakterinden hareket ettii anlalmaktadr. Mfetti Gregory bu hikyede u ekilde betimlenmektedir: stasyonda bizi iki beyefendi bekliyordu. Biri, aslan yelesi gibi salar ve delici mavi gzleriyle uzun boylu, sarn bir adam (2:16). ngilizce orijinal metinde Gregorynin sar sakallar olduundan da sz edilmekle birlikte, referans aldmz Trke metinde bu blmn eksik evrildiini gryoruz. Mavi Gzde ise Amanvermez Avninin yakalamaya alt Kaln Aleko bu betimlemeye artc bir biimde benzemektedir: Elindeki ufak antay gmrk arayclarna muayene ettirdii srada yannda bir sefret kavas bulunan sar sakall, mavi gzl, uzun boylu, silindir apkal bir centilmenin oradan gemekte fakat kendisine pek dikkatli bakmakta olduunun farkna vard. [....] Gayet parlak, keskin nazarlara mlik olan o mavi gzler. (5-6).

42

7. Sessiz Tabanca Sessiz Tabanca, serideki hikyeler ierisinde su unsuru bulunmayan tek ykdr. Bir casus roman niteliinde olan bu hikyenin sonunda saraya gelen jurnalin doru olmad anlalr. Bu, II. Abdlhamid dnemine ynelik toplumsal eletirinin en youn olarak hissedildii ve ayrca Avninin cinsel ynelimlerine belirgin bir biimde yer verilen bir hikyedir. Sessiz Tabanca hikyesinde, Avni Zabtiye Nezareti araclyla Saraya arlr. Saraya, Rusyadan gelecek olan ve Rus Nihilist Cemiyeti tarafndan grevlendirilen bir Kontesin yannda padiaha suikast dzenlemek iin sessiz ate edebilen bir tabanca bulunduu jurnali gelmitir. Saray, Avniden, Kontes gcendirilmeksizin ve Sefaretin mdahalesine meydan verilmeksizin tabancann ele geirilmesini ister. Avni, Kontes Anna Uendorfun kald otele Msrl bir Prens klnda yerleir ve ksa srede Kontesin sevgisini kazanr. Ne var ki, ortaya Kontesten sonra bir de Msrl Prensin kmas Sarayda endienin artmasna neden olur. Bunun zerine Avni Saray mabeyincisine Msrl Prensin kendinden bakas olmadn syler ve bu akllca planndan dolay Avni Padiah tarafndan parayla dllendirilir. Bir akam babaa konuurlarken, Kontes sz arasnda Avniye ava merakl olduunu, iyi silah kullandn belirtir. Avninin iyi bir tabanca grmemi olduunu sylemesi zerine odasna giderek bir tabanca getirir. Kontes bunun sessiz ate edebilme zelliine sahip, kurunlar zehirli bir tabanca olduunu syler. Ertesi gn birlikte dolarlarken Avni tabancasyla ate ederek Kontesi iki kpein saldrsndan kurtarr. Geri dndklerinde, Msrl Prensin tabanca kullanma konusundaki maharetini grm olan Kontes, teekkr amacyla k olduu Prense sessiz tabancay hediye eder. Kontes bu tabancann kt insanlarn eline

43

gemesinden de endie etmektedir. Avni vakit kaybetmeden tabanca ile birlikte Saraya gider ve tabancann nasl alt Padiahn huzurunda denenmek istenir. Ne var ki tabancann ikolatadan yaplm olduu ortaya kar. Bunun zerine Avni Sarayda, Padiah kandrmak ve Kontes ile ibirlii yapmak sularndan bir ay boyunca alkonur ve sorgulanr. Sessiz Tabancadaki baz noktalar da yine Sherlock Holmes hikyeleriyle benzerlik gstermektedir. rnein, Sessiz Tabancada Rus Nihilist Cemiyeti tarafndan grevlendirilen Anna adnda bir Kontesten sz edilirken, Sherlock Holmes serisinde yer alan Altn Gzlnn Esrarnda da Anna adl bir nihilistten sz edilmekte olduunu gryoruz (3:273). Bu nokta, Ebussreyya Saminin Sessiz Tabancadaki Anna karakterini yaratrken bu hikyeden esinlendiini gstermektedir. te yandan, Sherlock Holmes serisinden Bo Ev Vakasnda sessiz bir silah vardr. Ne var ki bu, Sessiz Tabancada olduu gibi ikolatadan yaplm bir silah deil, sessiz ate edebilen bir haval tfektir. Sherlock Holmes bu silah yle nitelemektedir: Hayranlk uyandracak benzersiz bir silah. [...] Sessiz ve inanlmaz derecede gl. Kr Alman mekaniki Von Herderin bunu Profesr Moriarty iin yaptn biliyordum (3:25). Sessiz Tabancadaki yalnzca bir tane retilmi olan silah hakknda ise u bilgileri ediniriz: Mehur bir Rus fabrikatrnn nefsi iin imal ettirdii gayet gzel bir revolverdir (49); Bunun cihaz baz kk kular vurmak iin Flobert sisteminde yaplan tfeklere benzer (51). Sessiz Tabancada olay rgs ilenmesi beklenen bir suu nlemek zere bir nesnenin ele geirilmesi zerine kuruludur. Bu bakmdan Sessiz Tabanca hikyesi Sherlock Holmes serisindeki, bir antaj nlemek zere bir fotorafn ele geirilmesi zerine kurulu olan Bohemyada Skandal hikyesine benzemektedir. Bunun dnda

44

Sherlock Holmes hikyelerinden Kayp Antlama ve kinci Lekenin Esrar da olas bir antaj nlemek zere bir evran ele geirilmesi zerine kurulu hikyelerdir.

8. Boyac Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin sekizinci kitab olan Boyacda sulunun kim olduu nceden bellidir; yani bu hikye de tpk Mavi Gzde olduu gibi bir tersine evrilmi dedektif hikyesidir. Hikyenin banda, uzun yllar birok sutan dolay aranmakta olduu halde bir trl ele geirilemeyen Ligoru yakalama grevi Avniye verilir. Avni Ligoru nasl yakalayacaklarna ilikin olarak yardmclaryla bir plan hazrlarken, taa sarlm bir kat pencereden ieri atlr. Bu Ligorun Avniye meydan okuduu ve bir hafta ierisinde bir soygun yapacan haber verdii bir mektuptur. Amanvermez Avni de buna karlk Ligora meydan okuyan bir mektup yazar. Amanvermez Avninin klna giren Arif kendisini baka bir klkta takip eden Amanvermez Avninin iaretiyle bu mektubu szde yanllkla drr. Bir gen bu kad alarak uzaklar. ocuun gittii yn gren Amanvermez Avninin tarifiyle Arif ocuu girdii eve kadar izler. Delikanl Manyonun randevuevine girmitir. Amanvermez Avni bu noktadan sonra yardmclarnn yardmyla Ligor hakknda bilgi toplamay baarr. Anderya, o sralarda yapaca soyguna hazrlk olarak boyaclk ii yapmaya balam olan Ligorun yanna boyac ra olarak girer. Amanvermez Avni soygun giriimi srasnda sust yakalad Ligoru elinden karr. Ama zorlu ve tehlikeli bir takip sonucunda nihayet Ligoru yakalar. Amanvermez Avninin kaykla kamaya alan Ligoru istimbotla takip ederek yakalama sahnesiyle Sherlock Holmes serisinde yer alan Drtlerin Yemini romanndaki buharl tekneyle takip sahnesi arasnda dikkat eken benzerlikler

45

bulunmaktadr. Amanvermez Avninin takip ettii tekne bir sre sonra Ligorun bindii sandala yaklar ve sonunda ona arpar. Bu arpma sonunda Ligor denize der ve kurtulamayacan anlaynca daha fazla direnmez ve Amanvermez Avninin kendisini kancal bir sopa yardmyla tekneye ekmesine izin verir. Drtlerin Yemininde ise takip ettikleri gemideki sululardan biri alan ate sonucu denize derek lr. Daha sonra, takip ettikleri gemi bir batakln kysnda karaya oturur ve kyya atladnda batakla saplanan sulu Sherlock Holmes tarafndan bir ip atlmak suretiyle kurtarlr (123-24).

9. l Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin dokuzuncu kitab olan l hikyesinin hemen banda Amanvermez Avninin beyin hummasndan ldn reniriz. Amanvermez Avninin cenazesi byk bir kalabalk eliinde defnedilir. Aradan bir ay gemeden Amanvermez Avninin sevgilisi ve yardmcs Karolin kendisine Hsrev isminde Anadolu erafndan bir hmi bulur. Hsrev Bey Karolin iin Ferikyde bir ev tutmutur. Bu ev Karolinin teyzesinin kz Harikliyaya yakndr ve Harikliya o sralarda dolandrc Pandeli ile birlikte yaamaktadr. Pandeli alt aydan beri Yunanistandan getirilen sahte paralar arkada ile birlikte piyasaya srmektedir. Ancak Zabtann ve Deniz Polisinin sk denetimleri sonucunda paralarn dardan girii engellenince, ortaklar paralar kendileri basmaya, sahte para basabilmek iin ihtiya duyduklar paray da Karolinin sevgilisinden almaya karar verirler. Bylece Hsrev Bey kalpazanlk iine ortak edilir. Hikyenin ilerleyen blmlerinde, Amanvermez Avninin aslnda lmemi olduu ve Hsrev Beyin, sulular yeterli delil elde ederek tutuklamak isteyen

46

Amanvermez Avniden bakas olmad anlalr. Arif, Anderya ve Karolinin yardmyla oyuna getirilen sulular hikyenin sonunda yakalanr. Amanvermez Avninin l hikyesinde kulland ve sulular yanltmak iin bavurduu kendini lm gibi gsterme oyunu Sherlock Holmes serisindeki Bo Ev Vakasnda Sherlock Holmes tarafndan oynanan oyunla benzerlik tamaktadr. Son Vaka hikyesinin sonunda Sherlock Holmes Moriarty ile Reichenbach elalesinde yapt kavgada, Moriarty ile birlikte uurumdan aaya derek lmtr (2:268). Ne var ki Bo Ev Vakasnda Sherlock Holmesn gerekte lmemi olduunu reniriz. Sherlock Holmes yl boyunca l sanlmasn istemesinin nedenini Watsona yle aklar: Liderlerinin lmyle intikam hrslarnn daha da alevleneceinden emin olduum en az kii daha vard ve bunlarn hepsi de son derece tehlikeli adamlard. Biri beni mutlaka yakalard. te yandan btn dnya benim ldme inanrsa bu adamlar da yava yava ortalkta grnmeye balard ve ben de onlar teker teker yok edebilir, bu meseleyi hallettikten sonra da hl hayatta olduumu aklayabilirdim. (3:14-15) Grld gibi, Sherlock Holmes sulularn daha ihtiyatsz davranmalarn salamak ve bylece onlar daha rahat yakalayabilmek iin bu oyuna bavurmutur. Amanvermez Avni de l hikyesinde ayn nedenle kendini lm gibi gsterir. Polislerin aylardr peinde olduu ama bir trl bir ipucu ele geiremedii kalpazan etesini yakalayabilmek iin byle bir yola bavuran Amanvermez Avni bu oyuna niin bavurduunu u szlerle ifade etmektedir: Avninin vcudu onlar almaktan men ediyordu. Bari lsn de herifler biraz nefes alsnlar dedim (28).

47

10. skeletler Arasnda skeletler Arasnda hikyesi de tpk Kara Katilde olduu gibi saraya gelen bir jurnalin incelenmesiyle balayp ok farkl sonulanan bir hikyedir. lenen cinayetlerin sebebinin sylenmedii bu hikyede Avninin yardmclarndan Arifin eski sevgilisiyle olan ilikisine tank oluruz. Bu hikyede, Saraya, bir evde st dzey yneticilerin de katld gizli toplantlar yaplmakta olduu jurnali gelmitir. Amanvermez Avniden bu olay aratrmas istenir. Yaplan aratrmalar pheleri bir randevuevi zerinde toplar. Bu eve ok insann girdii, buna karlk az insann kt sylenmektedir. Avni, toplantlarn yapld evin buras olduunu, dikkat ekmemek iin buraya randevuevi havas verildiini syler. Arif bozac klnda evin nnden geerken randevuevinde alan kzlardan biri olan Nermin boza almak iin Arifi arr. Birbirlerini tanrlar. Nermin, Arifin baka bir adam uruna kendisini terketmi olduu eski sevgilisidir. Arif ve Nermin arasndaki eski ak yeniden canlanr. Evdeki bu balant noktas sayesinde evin ierisinde neler olup bittiini renen Avni eve girer. Avni ieriye girdiinde evin sahibesi Habibe Hanmn yardmcs Halidin, demedeki gizli bir kapaktan aadaki gizli bir blmeye indiini grr. Onu takip eder ve tutuklar. erisinin birok cesetle dolu olduunu grr. Anlaldna gre eve gelen baz mterileri ldrp mahzene gmmektedirler. Halidin yan sra evin sahibesi ve mdiresi de tutuklanr. Bu hikyede, bir ev hakknda, evin ierisinde yaayan bir sevgili yoluyla bilgi edinme unsuruna rastlyoruz. Bu, Sherlock Holmes serisindeki Charles Augustus Milverton Vakasnda tank olduumuz durumla benzerlik tamaktadr. Bu hikyede Sherlock Holmes baz antaj belgelerini yok etmek zere antajc

48

Milvertonun evine girerek kasadaki belgeleri alacaktr. Holmes evin ii hakknda bilgi alabilmek iin gen bir ii klna girerek evin hizmetisi olan kzla gn sren bir ak ilikisi kurar (3:187). skeletler Arasnda hikyesindeki durumun bundan fark, evdeki bilgi kayna olan Nerminin bir tesadf sonucu Arifin eski sevgilisi olmasdr. Bu hikyenin sonunda Arifle Nerminin evlenmeye karar verdiklerini grrz. Hikyedeki bu nokta ise Sherlock Holmes serisinde yer alan Drtlerin Yemini adl romann sonuyla byk bir benzerlik tamaktadr. Bu romann sonunda Sherlock Holmesn yardmcs Watson, romandaki karakterlerden biri olan Mary Morstanla evlenme karar almaktadr. Bu noktaya kadar Amanvermez Avni serisinde yer alan hikyeleri tek tek ele alarak bu hikyelerin Sherlock Holmes hikye ve romanlaryla benzerlik tad noktalar ortaya koyduk. Fakat bunun yan sra her iki seride yer alan hikyeler bir btn olarak da karlatrlabilir. Byle bir karlatrma yapldnda karmza kan temel farklardan biri devlet ynetimine ynelik eletiri konusudur. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde, II. Merutiyet ncesi istibdat dnemindeki devlet ynetimine ynelik ciddi bir toplumsal eletiri grdmz halde, Sherlock Holmes serisinde bu anlamda bir eletiriye rastlanmamaktadr. Kara Katil, Sessiz Tabanca ve skeletler Arasnda hikyelerinde Amanvermez Avninin, Saraya gelen baz jurnalleri aratrmak zere grevlendirildiini grrz. Bu hikye, dnemin padiah olan II. Abdlhamidin evhaml bir kii olduuna gnderme yapar ve hikyelerin sonunda bu evhamn yersizlii gsterilerek, II. Abdlhamide ynelik rtk bir eletiri ortaya konur. skeletler Arasnda isimli hikyede, polisiye hikyelerin genel yapsna aykr biimde, ilenen cinayetlerin sebebi belirtilmemitir. Halbuki polisiye hikyeler, bir

49

bilinmezin aa kavuturulmas amacna yneliktir ve bu olmad srece polisiye hikye bu temel ilevini yerine getirmemi olmaktadr. Ne var ki, bu noktada, Ebussreyya Saminin, cinayetlerin sebebini sylemeyerek, Saraya gelen jurnalin doru kmam olduuna vurgu yapmak istemi olabileceini ne srebiliriz. Yani bu durumda, iin zm aslnda Saraya gelen jurnalin gerek olmadnn anlalmasndan baka bir ey deildir. Genel olarak polisiye hikyeye ilikin zelliklerin farknda olduunu ve bu zellikleri hikyelerine yansttn grdmz Ebussreyya Saminin, bu kadar belirgin bir hatay yapm olduunu sylemek zordur. Bu erevede, Ebussreyya Saminin bu cinayetlerin sebebini bilinli olarak aklamadn sylemek akla daha yatkn gelmektedir. Sessiz Tabanca ve skeletler Arasnda hikyelerinde Avninin kendisine verilen grevi isteksiz bir ekilde kabul ettiini grrz. skeletler Arasnda isimli hikyede Avninin kendisine Saraydan yaplan bavurulara kar hissettikleri anlatc tarafndan yle aktarlr: Amanvermez Saraydan kendisine havale olunan ilerden holanmyor, en ehemmiyetsizinden bile rkyordu. Mamafi bil-itiraz kabul ve infza da mecbur idi (9). Yine ayn hikyede, Saray tarafndan grevlendirildikten sonra eve dnen Avni, yeni ald grevi yardmclarna haber verirken, yardmclarnn da paylaacan bildii honutsuzluunu u ekilde aa vurmaktadr: ocuklar, hi de hounuza gitmeyecek bir i kt Saray angaryas (9). Amanvermez Avninin duyduu bu honutsuzluun temelinde Sarayn kendisinden hukuka aykr bir ekilde davranmasn istemesi gelmektedir. rnein, skeletler Arasnda isimli hikyede, Avniden, gizli toplantlar yapt dnlen kiilerin yakalandktan sonra, Zabtiye Nezaretinin haberi olmakszn, dorudan doruya Saraya getirilmesi istenir.

50

Ebussreyya Saminin II. Merutiyetten sonra yazm olduu serideki hikyelerden Sessiz Tabancann, bir polisiye olmaktan ok, asl olarak o dneme bir yergi olarak yazld anlalmaktadr. Ebussreyya Sami, 1914 ylnda yazd bu hikyeyle Padiahn duyduu evham okuyucunun gznde gln duruma drrken, ayn zamanda da, kendisi hakknda vgyle sz ettii, rnek bir polis memuru olarak izdii Avniyi de bir anlamda gln duruma drmek zorunda kalr. nk, bu hikyede, ok yetenekli ve zeki olduuna dier hikyelerde inandrlm olduumuz Avni, yakndan inceledii ikolatadan yaplm bir tabancann gerek olmadn anlayamamtr. Tabancann ikolatadan yaplm olduu hikyenin sonunda anlaldnda Avni, Kontesle ibirlii yapt ve Padiah aldatt gerekesiyle Saray tarafndan bir ay boyunca geceli gndzl sorgulanr: Zavall, bu bir ay zarfnda ektii meakkati mrnde ve en tehlikeli anlar geirdii hengmelerde ekmediini kendi de tasdik ediyordu. Bir aralk ra Arif, dier ra Anderya, muavinesi Karolin dah tevkf olunarak onunla muvcehe edildiler. Avni bir ka defa Sarayn bu lf anlamaz, i bilmez heyllarna bir klh giydirerek savuacak planlar yapt ise de dier bir ok mlhazalarn sevkiyle tatbk etmek istemedi. [] Nihyet, harekt- vakasnn bir s-i fikre mstenid olmad tebeyyn etmekle bir daha byle sersemce hareket etmemek zere kendisine bolca nasihat verilerek sebl-i tahliye olundu. (63-64) te yandan, skeletler Arasnda isimli hikyede, Avni gizli toplantlar yapldndan phelenilen bir evin incelenmesi grevi Saray tarafndan kendine verildiinde, bunun bir Saray entrikas olabileceini dnr:

51

Mesel, Tfenki Beyin ricl-i devletten, mabeyin erknndan birkana, yhut yalnz birine husmeti olur da, ondan intikm almak ister, bizi let eder [] Evet, evet, yzde doksan byle. htiml ki padiahn bundan haberi bile yoktur. Bu, bir saray entrikasdr. te asl belnn by de bu noktann cmle-i melhzttan bulunmasndadr. (10-11) Bu iki hikyede Saraya ynelik eletiriler yaplrken, Padiahn kendisine dorudan bir yergide bulunulmamas dikkat ekicidir. Bu eletiriler Sessiz Tabancada olduu gibi komiin kullanm ile olduka yumuatlm olduu gibi, daha ok ynetimin hukuka aykrlklarn hedef alan eletirilerdir. Bu hikyelerde Padiaha ynelik dorudan bir eletirinin olmaynn sebebini erif Mardinin Trk Modernlemesi Makaleler 4 isimli kitabnda yer alan Osmanl Bak Asndan Hrriyet balkl makalesindeki u saptamasnda bulabiliriz: Sultanlar, ahs olarak olduka savunmasz idiler ve ou kez gayri memnun zmreler tarafndan tahttan indirilmekteydiler. Bununla beraber, bu topluluklar, hnednn biztihi kendisini korumada titizdiler (113). Dolaysyla, Ebussreyya Saminin Padiah eletirme konusunda sert olmaktan kanan tavr, padiahlk kurumunun kendisini ypratmama abasnn bir rn olarak deerlendirilebilir. te yandan, serinin yazld yllar ve o yllarda Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu k ve dalma sreci de serinin yazar Ebussreyya Samiyi bylesi eletiriler yapmaktan alkoymu olmaldr. nk Osmanl Devletinin topraklarn kaybederek kld ve asker baarszlklarn ardndan dalma srecine girdii o yllarda Osmanl aydnlarnn temel amac Osmanl Devletinin varln korumak ve dalmasn nlemekti. Anayasaclk ve merut idarenin kurulmasna ynelik hareketlerin ardnda yeni bir

52

devlet kurma gayesi deil, dalmay nleme abas grlr. Bu balamda, Ebussreyya Saminin de yazd hikyelerde Avniyi baarl bir polis olarak izerken, devlete ynelik bir gveni taze tutma amacnda olduu sylenebilir. Amanvermez Avni hikyeleriyle Sherlock Holmes hikyelerine bir btn olarak baktmzda ikisi arasnda grdmz temel farkllklardan bir dierini de mizah konusu oluturmaktadr. Sherlock Holmes hikyelerinde ender olarak mizah unsuruna rastlanmakla birlikte, Amanvermez Avni hikyelerinde zaman zaman mizah unsurunun ne kt blmlere rastlanmaktadr. Mizah unsurunun varolmasnda serinin yazar Ebussreyya Saminin bir mizah olmasnn etkisi olduu sylenebilir. Amanvermez Avni hikyelerine genel olarak baktmzda mizah unsurunun drt farkl ekilde ortaya ktn grrz. Bunlardan ilki Amanvermez Avninin mizah kiiliinde ortaya kmaktadr. Amanvermez Avni zor durumlara dtnde bile olaylar karsnda alayc bir yaklam sergileyebilmektedir. kinci olarak Amanvermez Avni hikyelerinde halk tiyatrosu geleneindekilere benzer mizah unsurlar kullanld grlmektedir. Ebussreyya Sami, baz hikyelerde yanl anlalmaya dayanan ksa diyaloglarla kurulmu pasajlarla hikyelere mizah unsuru katmtr. nc olarak Sessiz Tabancada olduu gibi ironinin kullanm ile aa kan bir mizah grlmektedir. Bu hikyede, Padiaha suikast amacyla kullanlaca dnlen tabancann ikolatadan yaplm olduunun anlalmasyla hikye ironik bir yapya brnmektedir. Drdnc olarak ise Amanvermez Avni hikyelerinde klk deitirme sonucunda, klk deitiren kiilerin ierisine dtkleri durumlar nedeniyle mizah unsuru ortaya kmaktadr. rnein, Kanatl Araba hikyesinde Amanvermez Avni ocak sprcs klnda bir arabaya binmek istediinde arabac onu arabaya almak istemedii gibi, kendisiyle alay da eder:

53

Ortalk tammen kararm idi. Yaya olarak Beyoluna kadar gitmek biraz gce grndnden, karanlktan bil-istifde Avni bir arabaya yaklaarak, Beyoluna kendisini gtrp gtremeyeceini arabacdan sordu. Herif yukardan aa ocaky szp sonra: Arkada, araba senin gnln bulandrr, stn ban kirletir, nene lzm. Arnlar biraz a, tabanvayla git! diye glyordu. Ocak srr etti: Ben de herkes kadar para verebilirim. A ba dedik. Arabada rahatsz olursun. (29) Sherlock Holmes hikyelerinde ise Holmesn kinik mizah anlayn vurgulayan espirilerden ayr olarak ender de olsa baz mizah blmlere rastlayabiliyoruz. rnein Benekli Kordon hikyesinde Dr. Roylott ile Sherlock Holmes arasnda u konumann getiine tank oluruz: Hah! Benimle dalga geiyorsunuz yle mi? dedi ziyaretimiz, kamsn sallayp bir adm ileri atarak. Seni tanyorum sahtekr. Adn daha nce de duymutum. Sen her eye burnunu sokan Holmessun. Dostum glmsedi. Merakl Holmes, diye devam etti adam. Dostumun glmsemesi artt. Scotland Yardn koca burun Holmes. Holmes neeyle kkrdamaya balad. Sohbetiniz son derece elenceli dedi. (1:165-66) te yandan, Priory Okulu Vakasnda bir hancyla Sherlock Holmes arasnda geen konumada mizah unsuruna rastlyoruz. Bu hikyede Sherlock Holmes bilgi toplayabilmek iin bir hana gider. Dikkat ekmemek iin ayan burkmu gibi yapan Sherlock Holmes ile hanc arasnda u konuma geer: Ahrnzda bir arabaya benzer bir eyiniz yoktur, deil mi? Hayr; yok.

54

Yere basamyorum. O zaman basma. Fakat yryemiyorum. O halde zpla. (3:135) Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes serilerini oluturan hikyeleri karlatrmal bir biimde okuduumuzda, Amanvermez Avni hikyelerinin olay rgs bakmndan Sherlock Holmes hikyelerinden farkl, Osmanl toplumunun kltrel atmosferi ierisinde dokunmu hikyeler olduunu gryoruz. Baz kk noktalarda Ebussreyya Saminin Sherlock Holmesten esinlenmi olduunun ipular grlebilirse de, bu trden esinlenmelerin Amanvermez Avni hikyelerinin zgnln tartmal hale getirecek bir boyutta olmadklar sylenebilir.

B. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni Serisinin Genel zellikleri Amanvermez Avni serisini olay rgs ynnden incelediimizde hikyeleri iki ana gruba ayrabiliriz. lk grubu, yakalanacak olan zanlnn veya aydnlatlacak durumun batan belli olduu hikyeler oluturmaktadr. lk grupta yer alan hikyeler bir gizin zlmesinden te kimlii bilinen bir sulunun yakalanmas motifi zerine kurulu olduklar iin bu hikyelerde klk deitirme, ifre ve parola kullanm ve oyun kurma motiflerine daha sk bavurulmaktadr. Mavi Gz, Sessiz Tabanca, Boyac ve l bu grupta yer alan hikyelerdir. Mavi Gz ve Boyacnn genel yapsnn u ekilde oluturulduu grlmektedir: 1. Olayn anlatm. 2. Avninin grevlendirilmesi. 3. Bilgi toplama. 4. ifre ve parolalara karar verilmesi. 5. Oyun kurarak suluya ulama giriimi. 6. Takip ve aratrmann srdrlmesi. 7. Oyuna gelme. 8. Tuzaktan kurtulma ve sulunun takibi. 9. Sulunun yakalanmas.

55

Bu grupta yer alan Sessiz Tabanca ve l hikyeleri batan sona Avninin hazrlad bir oyun zerine kurgulanm olmalar nedeniyle Mavi Gz ve Boyacdan farkl bir nitelie sahiptir. Bu iki hikyede Amanvermez Avni dier hikyelerde grdmzn tersine hikye boyunca tek bir farkl kimlie brnmekte ve bu ekilde bu hikyeler Amanvermez Avninin kurduu bir oyun biiminde gelimektedir. kinci gruptaki hikyeleri ise sulunun tespit edildii ve takip sonucunda yakaland hikyeler oluturmaktadr. Yanm Adam, Kamelyann lm, Kanatl Araba, Kara Katil, Krebe ve skeletler Arasnda bu grupta yer alan hikyelerdir. Bu hikyelerin genel yapsnn ise u ekilde oluturulduu grlmektedir: 1. Grevlendirilme. 2. Olay yerinin incelenmesi ve delillerin toplanmas. 3. Sulunun kimlii ve suun sebebi hakknda ilk sonu. 4. Aratrmann nasl yaplaca zerine dnlmesi. 5. Takip ve aratrmann srdrlmesi. 6. Oyuna gelme. 7. Sulunun kimlii ve suun sebebi hakknda kesin sonu. 8. Sulunun peine dlmesi. 9. Sulunun yakalanmas. 10. Mahkemenin sululara verdii cezalarn aklanmas. kinci gruptaki hikyelerde oyuna gelme motifinin yerinin deiebildii grlmekte, skeletler Arasnda hikyesinde ise oyuna gelme motifine rastlanmamaktadr. te yandan, Yanm Adam, Kanatl Araba ve skeletler Arasnda hikyelerinde ana olayn yan sra ikinci bir olayn hikyeye dahil olduu grlmektedir. hikyede de ikinci olay, Amanvermez Avninin sulunun kimlii ve suun sebebi hakknda vard ilk sonutan sonra ortaya kmakta ve bu iki olay birbirine eklemlenerek kesin sonuca varlmaktadr. skeletler Arasnda hikyesinde ilenen cinayetlerin sebebi okuyucuya aklanmamaktadr. Kalan be hikyede ise ilenen sua ilikin olarak varlan sonu hakknda okuyucunun bilgilendirilmesi iki ekilde gereklemektedir. Kanatl

56

Araba, Kamelyann lm ve Krebede varlan sonu Amanvermez Avni tarafndan yardmcs Arife anlatlr. Kanatl Araba ve Krebede bu aklama sulularn yakalanmasndan sonra resmi raporun Amanvermez Avni tarafndan yardmcs Arife dikte ettirilmesiyle gereklemektedir. Serinin ilk hikyesi olan Yanm Adamda ise okuyucu olaylarn nasl meydana geldiine ilikin bilgiyi hikyenin sonunda, lmek zere olan sulunun itiraf yoluyla renir. Trk polisiye edebiyatnda ilk polisiye seri olmas bakmndan ayr bir nemi olan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan hikyelerin, baz noktalarda zayf kalmakla birlikte, genel olarak bakldnda baarl birer polisiye rnei olduu sylenebilir. Bu hikyelerde, bir polisiye romann zelliklerini oluturan unsurlara yer verildiini ve bu ekilde de ilgiyle okunabilen hikyeler ortaya ktn gryoruz. Cinayet, polisiye romanlarda en sk karlatmz su biimidir. Yaratt gerilim duygusunun fazla olmas ve sulularn hikyenin sonunda yakalanmasyla byk bir rahatlama duygusu uyandrmas sebebiyle cinayetin bu trden romanlara sk sk konu edildiini syleyebiliriz (Wells). Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan 10 hikyede de ilenen sularn arlkl olarak cinayet olduunu gryoruz. Yanm Adam, Kara Katil ve Krebe hikyelerinde cinayetler zengin bir adamn mirasn ele geirmek amacyla ilenmitir. Krebede miras ele geirilmek istenen Behll Beyin ldrlmesi son anda Avni tarafndan nlenir. Kamelyann lmnde ilenen cinayetler nceden tasarlanm cinayetler deildir. ki eski sevgili arasnda araclk eden katil, para karlnda, sonradan antaj malzemesi olarak kullanlabilecek belgeleri Kamelyadan almaya gider. Kamelya elindeki son fotoraf vermek istemeyince de onu, annesini ve kpeini ldrr. Kanatl Arabada ise zengin bir aileden gelen Cell Beyin paras iin bir

57

dolandrclk etesi tarafndan ldrldn grrz. te yandan, Mavi Gz hikyesinde soygun amacyla girilen bir evde zengin bir adam ve kz ldrlr. skeletler Arasnda hikyesinde ise sebebi belirtilmeyen bir dizi cinayet ilenmitir. Geri kalan hikyelerden lde suu oluturan ana unsur kalpazanlktr. Sessiz Tabanca ise ierisinde su unsuru tamamas bakmndan dier hikyelerden ayrlan bir zellie sahiptir. Bu hikyede, sonradan yersiz olduu anlalan bir suikast giriimi endiesi sz konusudur. Boyac hikyesinde ise Amanvermez Avni ilenen belli bir su zerine harekete gemez. Burada kendisinden, oktan beri aranan bir suluyu yakalamas istenir. Ama bu hikyede Amanvermez Avninin sulunun soygun giriimini nlediini grrz. Polisiye romanlarda ayrca sulularn da usta ve dikkat ekici kiiler olmas beklenmektedir. rnein, sulunun zeki biri olmas, sonuta onu yakalayan dedektifin stn zekasn daha da ortaya karmaktadr. te yandan toplumdaki nde gelen kiilerin sulu kmas okuyucuda bir srpriz etkisi uyandrdndan, polisiye romanlarda bu trden sulular tercih edilebilmektedir (Wells). Yanm Adamda Avni gen Arseni yle tanmlar: Tecrbesiz fakat cesur, ocuk fakat cretkr bir cn (68). Mavi Gzde ise Avni, Kaln Alekonun alelde serserilerden olmayp, Ponson du Terraillerin Xavier de Montepinlerin zihinlerini durduracak tercme-i hle mlik melunlardan (4-5) olduunu ve Kaln Alekonun imdiye kadar takp ve ele geirdikleri cnlerin hibirine mukays olmadn (10) sylemektedir. te yandan Boyacda Senelerdir kasa hrszl yankesicilik, dolandrclk ve emsl habsetlerden ilemedii kalmad halde bir trl ele geemeyen ve Pisbyk lakabyla mehr olan Ligor (3) iin unlar sylenmektedir: stanbulun hangi kesinde bir sirkat, bir katl, bir dolandrclk crm vki olsa ya resen fil yht erk-i thmet olarak altndan Ligor kar, fakat

58

mmkn deil elde edilemezdi (3). te yandan, Avninin yardmcs Arif, Ligor iin yle demektedir: Onu eytanlar bile bulamaz... Beyhde yorulacaz (4). Bu rnekler, Ebussreyya Saminin hikyelerinde izdii sulu karakterlerinin srad ve dikkat ekici zelliklere sahip olmalarna nem verdiini gstermektedir. Bu noktada, Amanvermez Avni hikyelerinde seilen sulularn Osmanlnn okkltrl yapsn gznne alarak da deerlendirmemiz mmkndr. Hikyelerin altsnda sulular gayrimslimlerden seilmitir: Yanm Adamda nl sarraf Kiseliyann yeeni Arsen, Kamelyann lmnde berber Yaniku, Kanatl Arabada ayn etenin yeleri olan Karmanyolac Kou, Yannis, Andun ve Nikol, Mavi Gzde Kaln Aleko, Boyacda Ligor ve lde Pandeli. Bu ekilde Amanvermez Avni hikyelerinde, gayrimslim sulularn daha arlkl bir yer tuttuu grlmektedir. Bu erevede, ister istemez milliyetilik dncesinin Osmanl toplumunda yaygnlk kazanmaya balad bir dnemde, Ebussreyya Saminin milliyeti bir yaklamla m bu ekilde bir tercih yapt sorulabilir. Ne var ki hikyelerde bunu dorulayacak herhangi bir nokta bulunmamaktadr. rnein, hikyelerde yer alan gayrimslim sululara ilikin olarak milliyetlerinden dolay aalayc sfatlar kullanlmad grlmektedir. stelik hikyelerde ilenen sular arasnda okuyucuyu en rahatsz edecek nitelikteki su olan bir babann srf para iin yeni doan bebeini ldrmesi bir Trk olan Fatin Bey tarafndan gerekletirilmektedir. Ayrca, Arif dnda, Avninin dier iki yardmcs olan Karolin ve Anderyann da gayrimslim olduu dnlecek olursa, bylesi bir yaklam daha da geersiz kalmaktadr. Yazar, gayrimslim sululara verdii arl, gayrimslim yardmclara arlk vererek dengelemitir. Buradan karlabilecek tek sonu, Ebussreyya Saminin gayrimslimleri dlayc bir yaklama sahip olmas deil, gayrimslimlerin o dnem Osmanl toplum

59

yapsndaki hareketliliin nemli bir parasn oluturuyor olmalardr. 1885 saymnda stanbulda yaayan Osmanl tebaasnn milletlere gre dalm bu gerei yanstmaktadr. Bu sayma gre stanbul nfusunun %44,06sn Mslmanlar oluturuyorken, %17,48ini Ortodoks Rumlar, %17,12sini Ermeniler, %5,08ini Yahudiler, %1,17sini Katolikler, %0,50sini Bulgarlar, %0,12sini Latinler ve %0,09unu Protestanlar oluturmaktadr. Bu sayma gre nfusun geri kalan %14,74 ise yabanclardan oluuyordu. Yabanc nfusun orannn yksek oluunun sebebi, sefaretlerin korumas altna girebilmek iin bu dnemde birok Osmanl vatanda gayrimslimin yabanc uyrua gemi olmasdr. te yandan, Altnc Daire-i Belediyenin snrlar ierisinde bulunan Pera, Galata ve Tophane mahallelerinin nfus dalmna gre bu blgede yaayanlarn %47sini yabanclar, %32sini Osmanl gayrimslimler ve %21ini Mslmanlar oluturuyordu (elik 3334). Polisiye romanlarda kurbanlar genellikle toplumdaki zengin veya sekin kimselerden seilirler. Bu romanlarda sradan kiilerden oluan kurbanlarn okuyucu tarafndan ilgi grmeyecei dnlr (Wells). Amanvermez Avni hikyelerinde de bu gelenee uyularak kurbanlarn genelde toplumdaki tannm ve sekin insanlar ierisinden seildiini grrz. Bu kurbanlar, Kara Katilde nl sarraf Kiseliyan, Kamelyann lmnde Beyolunun yksek kokodlarnn serfirz (3) Kamelya, Kanatl Arabada Reci Paann olu ve Rmiz Paann damad Cell Bey, Kara Katilde Bb- lnin en mmtaz riclinden (3) Sbir Bey, Krebede zengin bir adam olan Behll Bey, Mavi Gzde zmirin zenginlerinden serveti ve hayr-hhlyla mehr (3) Sivastopollu ve hsn n, nezket ve nezheti, tavr- mivr ile mazhr- hrmet olmu bir bkire (3) olan kz Anna, Sessiz Tabancada kendisine suikast

60

dzenlenecei dnlen Padiah, skeletler Arasnda hikyesinde ise ...Nzr ... Paa Hazretlerinin kaynbiraderleri, Bb- l ... kalemi hlef-i kirmndan (13) Hayri Beydir. Polisiye romanlarda olay akn arlatran ayrntl tasvirlere yer verilmemesi, kahramanlara ilikin psikolojik tahliller olmamas, olaylarda geen kii saysnn snrl olmas, bu trn genel bir zelliidir. nk polisiye romanda olay rgs yalnzca bir suun aydnlatlmas ve sulularn yakalanmas zerine kuruludur. Bu amaca hizmet etmeyen her trl ayrnt, bir sonraki aamada ne olacan merak ve sabrszlk ierisinde bekleyen okuyucunun dikkatini datacak ve sklmasna sebep olacaktr (Wells). Amanvermez Avni hikyelerine baktmzda, polisiye romanlara zg bu ayrntlardan arnklk durumunun genelde korunmu olduu grlmektedir. Hikyelerde, olaylar okuyucuya gerek i meknlarda gerekse d meknlarda ayrntlardan arndrlm olarak anlatlm ve olay rgs iin gerek duyulanlar dnda hi kimse hikyelere dahil edilmemitir. rnein, Yanm Adam hikyesinde anlatc Amanvermez Avninin vapurdan itilerek denize dtkten sonra balklar tarafndan kurtarldn belirtmekle yetinir. Hikyedeki tek ilevleri Amanvermez Avniyi kurtarmak olduundan, burada ne balklar betimlenmi ne de Amanvermez Avni ile balklar arasnda gemi olabilecek diyaloglara yer verilmitir. te yandan, rnein Mavi Gz hikyesinde, phelenerek takip ettii kii tarafndan bayltldktan sonra sokak ortasnda baygn bir ekilde yatan Amanvermez Avniyi yardmcs Arif bulur; halk ortada yoktur. Polisiye romanlarda olay rgsnn bir paras olmadka ak ilikisine yer verilmez. Bunun sebebini Carolyn Wells (1870-1942), 1913 ylnda yaynlanan The Technique of the Mystery Story adl kitabnda u ekilde aklyor:

61

Poe, Conan Doyle ve kaydadeer ardllar, ak ilikisine olay rgsnn ayrlmaz bir paras olmadka yer vermemilerdir. Aksi takdirde, ak ilikisi bir dedektif hikyesinde gereksiz ve gln bir fazlalktr. Problem ve zm okuyucunun ilgisini en st dzeyde toplamaldr. Bu baarldnda, okuyucu asndan bir ak hikyesine yer yoktur. (Wells) Amanvermez Avni hikyelerini incelediimizde, bunlardan yalnzca Sessiz Tabanca ve skeletler Arasnda hikyelerinde Amanvermez Avni ve yardmcs Arifin yaad bir ak ilikisine rastlyoruz. Ama bu ak ilikileri, olaylarn ak dnda olmayp, tersine olay rgsnn vazgeilmez birer parasn oluturmaktadr. Sessiz Tabanca hikyesinde Avni ile yardmcs Karolin arasnda bir ak ilikisinden rtk olarak sz edilmekte (28), Avni ile Karolin arasndaki ilikinin profesyonel bir ilikiden teye gittiini imleyen herhangi bir noktaya rastlanmamaktadr. te yandan, skeletler Arasnda hikyesinde Avninin yardmcs Arifle eski sevgilisi Nermin arasnda yeniden canlanan bir ak ilikisi yer alyor olsa da, bu iliki olayn zm asndan gerekli bir unsur olarak hikyede yer almaktadr. Polisiye romanlar okuyucuda merak duygusunu ve gerilimi canl tutabildikleri ve bunu btn roman boyunca srdrebildikleri lde baarl olmaktadrlar. Bunun iin her eyden nce ortaya konan esrarl olayn ilgi ekici olmas ve okuyucuda bu esrarn nasl zlebilecei konusunda merak duygusu uyandrmas gerekir (Wells). Amanvermez Avni hikyelerine baktmzda Ebussreyya Saminin esrarl olaylar ortaya koyma bakmndan baarl olduunu syleyebiliriz. rnein Krebede bir ebenin gzleri bal olarak bir eve gtrlmesi ve dilsiz bir kadnn da bulunduu bir evde yz peeli bir kadna doum yaptrmas ve daha sonra doan bebein ldnn sylenmesi okuyucuda

62

merak uyandrmaktadr. Ayrca, Kanatl Arabada kaza sonucu sahilden denize uan bir atl arabadaki arabacnn nl bir sulu olduunun anlalmas ve o gnlerde toplumun sekin kesimlerinden birinin kaybolmu olmas bu iki kii arasndaki bantnn ne olabilecei konusunda yine okuyucuda bir merak uyandrmaktadr. Polisiye yazarlar hikye boyunca okuyucunun merakn canl tutabilmek iin eitli yntemlere bavurmulardr. Amanvermez Avni hikyelerinde bu durum zellikle sulularn takibi srasnda Avni ve yardmclarnn sulular tarafndan eitli tuzaklara drlmeleriyle salanmaktadr. Bunun yan sra, bu hikyelerde anlatc tarafndan kimi kritik noktalarda okuyucuya bilgi verilmesinin ertelenmesiyle bu merak duygusu ve gerilimin canl tutulmaya alldn gryoruz. rnein, anlatc, Krebe hikyesinde, bir kedi eviklii ile (38) ip merdivene trmanp eve giren kiinin Amanvermez Avni olduunu sayfa sonra imdi anlalyor ki (41) diyerek aklamaktadr. te yandan, l hikyesi tmyle bu yntem zerine kuruludur. Hikyenin banda, Amanvermez Avninin beyin hummasndan ldn okuyan okuyucu, bunun yalnzca sulular ele geirmeye ynelik bir oyun olduunu ok sonra renmektedir. Polisiye romanlarda yazarlarn merak duygusunu ve gerilimi artrabilmek iin kullandklar yntemlerden biri de dramatik olann kullanlmasdr. Amanvermez Avni hikyelerinde bu yntemin kullanld grlmektedir. Mavi Gz hikyesinde Amanvermez Avni karanlkta parlayan bir ift mavi gz grr ve bunun mavi gzl bir katil olan Aleko olduunu zannederek ate eder. Ama ldrd mavi gzl bir kediden bakas deildir. Bu olayda, deneyimli bir polis olan Amanvermez Avninin kedinin gzleriyle bir insann gzleri arasndaki fark anlayamam olmas grnte bir eliki oluturmaktadr. Ama bu olay okuyucuda bir gerilim oluturmakta ve Amanvermez Avninin katil karsndaki psikolojisini okuyucuya yanstmak iin bir

63

ortam oluturmaktadr. Yine de, bu kedinin yanllkla ldrlmesi rneinde, dramatik gerilim yaratmak adna makul olma snrlarnn zorlanm olduunu syleyebiliriz. Polisiye romanlarda, okuyucunun ilgisini roman boyunca canl tutabilmek iin olaylarn getii meknlarn gereki bir biimde izilmesine nem verilmektedir. Ortam betimlerken ortaya kacak herhangi bir belirsizlik ve bulanklk okuyucuda gereklik duygusunun kaybolmasna sebep olaca iin, meknsal gerekilik polisiye romanlarda byk bir nem tamaktadr (Wells). Amanvermez Avni serisinde yer alan hikyelerde, mekn anlatmlarnda gereki bir tutum izlendii ve bunun barl bir ekilde yapld grlmektedir. Hikyelerde, olaylarn getii yerler, takip blmlerinde geilen sokak isimleri okuyucuya sylenir. O dnem okuyucusu, rnein, Boyac hikyesinde Ligorun hrszlk iin gittii dkkann yerini bulmakta hi glk ekmeyecektir: Dkkan, Hseyinpaa Karakolunun tam karsnda, solda, kaps kepenkle rtlm olan dkkandr (22). Bunun yan sra anlatc, okuyucuya hikyelerde geen meknlarn geirmi olduu deiimleri de aktarr. rnein Boyac hikyesinde ahs- mebh o zaman sahilde mevcd ufak tefek gazinolardan birinin kapsndan gire[r] (52). Krebe hikyesinde ise Avni ebenin Tahtakalede Tomruk Sokanda bulunan evinin kesinde bulunan karakola gider. Anlatc bu noktada, parantez iinde u bilgiye yer verir: imdi o bina yklm ve arsas bir manava cr edilmitir (18). Sessiz Tabanca hikyesinde de Bahekap Karakolunun yeri yle anlatlr: o zaman mevcd olan ve imdi yerinde byk bir ticrethne bulunan Bahekap Karakolu (33). Bunlarn yan sra, anlatc l hikyesinde Avninin szde defnedildii Ayazpaa Kabristan hakknda bu kez dipnot olarak u bilgiyi verir: Bu tarihte mezkr kabristana meyyit defni memn deil idi (4). Anlatc bu bilgiyi vererek,

64

anakronizmden saknmak ve szkonusu kabristana llerin defnedilmediini dnebilecek o gnn okuyucular gznde hikyenin inandrcln yitirmesini nlemek istemitir. Ama, ailesinden gizli olarak yaad bir iliki sonucunda bir bebek dnyaya getiren bir kadn konu alan Krebe hikyesinde anlatcnn, bu kadnn oturduu evi tarif ederken ayrntl bir yer betimlemesinden kandn grrz. Sadece Beyazt civrnda bir konak (38) der ve dipnotta u aklamaya yer verir: Muhterem kriler konan bulunduu mahalle ve soka yazamamaktaki mazereti kabul buyursunlar (38). Anlatc bu ekilde davranarak, kandrlm ve dourduu bebei ldrlm bir kadn ifa etmek istememekte, onu koruyan bir tutum taknmaktadr. Bu ekilde anlatc, okuyucularda o sokaa gittiklerinde gerekten de szkonusu kadn bulabilecekleri duygusunu oluturmakta, okuyucular rtk bir ekilde hikyenin szde-gerekliine dahil etmektedir. Polisiye hikyelerin birer hayal rn olmakla birlikte, okuyucu tarafndan ilgiyle okunabilmeleri iin romandaki kiilerin ve olaylarn okuyucuya inandrc gelmesi ve dolaysyla okuyucuda bir gereklik duygusu uyandrabilmesi gerekir (Wells). Bu erevede Amanvermez Avni hikyelerine baktmzda, bu hikyelerde geen olaylarn gerekten yaanm olabilecei rahatlkla dnlebilir. rnein saray jurnalleri zerine giriilen gizli soruturmalar, zengin bir kzla evlenerek miras ele geirme planlar o dnem Osmanl toplumunda olabilecek olaylardr. Ayrca Kamelyann lm hikyesi ksmen gerek bir olaya dayanmaktadr. te yandan, hikyelerde yer alan karakterler de inandrc bir biimde izilmitir. rnein, Amanvermez Avni o dnem Osmanl toplumunda karl olmayan amatr bir dedektif olarak izilmek yerine bir polis komiseri olarak izilmitir. Bunun da tesinde Amanvermez Avni karakterinin gerekten de II. Abdlhamid dneminde sivil bir bakomiser olarak alm olabileceini gryoruz.

65

Hikyelerde Avninin bakomiser olarak alt sylenen Zabtiye Nezareti 31 Mart Vakasndan sonra lavedilmi ve II. Abdlhamidin idaresinin remzi mahiyetinde olan bu Nezaretin (Alyot 488) yerine Emniyet-i Umumiye Mdriyeti kurulmutur. Avninin grev yapt II. Merutiyet ncesi dnemin polis tekilat yapsna baktmzda, Avni gibi sivil alan bir bakomiserin Zabtiye Nezaretinde grev yapm olmasnn gereklere aykr dmediini grrz. Gerekten de 5 Rebilevvel 1325 (1907) tarihli Nizamnamede Gizli tahkikat ve tecesssatta bulunmak zere Zabtiye Nezareti maiyetinde 35, Beyolu Mutasarrfl emrinde 25, skdar Mutasarrfl ve stanbul Polis Mdrl maiyetinde 10ar polis memuru komiser ayrlarak sivil olarak istihdam edilirler (Alyot 208) denilmektedir. Genel olarak iyi oturtulmu bir olay rgsne sahip olduu grlen Amanvermez Avni hikyelerinde kimi mantksal hatalar da gze arpmaktadr. Bunlar, ilk okumada gzden kaabilecek, ancak eletirel bir okumayla farkna varlabilen mantksal hatalardr. Bu mantkszlklardan ilki Yanm Adamda grlmektedir. Bu hikyede Amanvermez Avni sulu olduundan phelendii Arseni Acem klnda takip eder. Arsen bir randevuevinden ieri girdikten sonra Amanvermez Avni de onun arkasndan tefeci Hasan Aann yerine oraya gelmi gibi ieri girer. Hasan Aann burada alan kzlardan alaca vardr. Bunu nceden bilen Amanvermez Avni Hasan Aayla anlam ve onun yerine randevuevine gelmitir. Ne var ki, hikyenin ncesine baktmzda, ilk kez bir gn nce Arsenle karlam olan Amanvermez Avninin Arsenin o gn akamst saatlerinde o randevuevine gideceini bilebilmesi mmkn deildir ve bu yzden de sabahleyin Hasan Aayla anlaarak klk deitirmi olmas bir mantkszlk oluturmaktadr.

66

Kamelyann lmnde karlatmz bir dier mantkszlk ise Romanyada yakalanan ve bir Romen polisin nezaretinde stanbula getirilen Yanikunun Amanvermez Avniyi stanbul Boazna girdikleri srada denize atmasdr. Yanikunun bir polisin nezaretinde olduu srada byle bir harekette bulunabilmesi mmkn gzkmemektedir. te yandan Romen polisinin gemi kyya yanatktan sonra bu olay bir intihar vakas olarak yetkililere anlatmas da mantkl grnmemektedir. Ebussreyya Saminin bu blm hikyeye ek bir aksiyon katmak iin ekledii ve bu blm karldnda da hikyenin yapsnda herhangi bir deime olmad grlmektedir. Polisiye romanlarn ilgi ekicilii byk lde romandaki dedektifin olaylar zmedeki srad becerilerinden kaynaklanr. Dolaysyla, polisiye olaylarn zmnde raslantlara yer verilebilmekle birlikte bu raslantlarn asal nitelikte olmamalar gerekir (Wells). Amanvermez Avni hikyelerine genel olarak bakldnda raslantlar olaylarn zmnde nemli bir yer tutmamaktadr. Ne var ki Krebe hikyesinde raslantlarn hikyenin olay rgsnde nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Bu hikyede bir polis raslant sonucu Amanvermez Avninin peinde olduu sulularn konumasna tank olur. te yandan bu polis tank olduu bu konumalar raslant sonucu karlat Arife aktarr. Raslantlar sonucu elde edilen bu bilgiler olayn sonucunu etkileyen belirleyici bir unsur olarak karmza kmaktadr. Polisiye romanlarda sadece romann deil, balnn da ilgi ekici olmas, okuyucuda merak duygusunu daha kitab okumaya balamadan nce uyandrmas beklenir. Bu bakmdan, polisiye roman balklarnn klielememi, zgn balklar olmasnn yan sra, okuyucuyu katlaca heyecanl servene hazrlayan balklar olmas nem tamaktadr (Wells). Amanvermez Avni hikyelerinin bu ynden

67

bakldnda olduka baarl olduunu syleyebiliriz. Btn hikye balklar, her eyden nce, dorudan doruya metnin ieriiyle ilikilidir. Bu balklarn birou okuyucuya heyecanl bir polisiye olayn ipucunu vermektedir: Yanm Adam, Kamelyann lm, Kara Katil, Sessiz Tabanca, l, skeletler Arasnda... te yandan, Kanatl Araba bal, polisiye bir olaya dorudan bir gnderme yapmamakla birlikte okuyucunun ilgisini ekebilecek bir balktr ve bu balk hikyenin banda denize uan atl arabaya gnderme yapmaktadr. Okuyucunun polisiye bir olayla ilintilendiremeyecei Krebe balnn da, hikye okunduunda ok iyi seilmi bir balk olduu grlmektedir. Yazar burada, gzleri balanm bir ebeyle, krebe oyunu arasnda bir ilikilendirme yapmaktadr. Mavi Gz bal ise, mavi gzn Trk toplumunda uursuzluk artrmas bakmndan tercih edilmi olabileceini ve bu baln bu bakmdan bir polisiye roman iin uygun dtn syleyebiliriz. Kara Katil bal ise, bir yandan katilin ktcllne bir gnderme yaparken, ayn zamanda da hikyedeki zenci bir kle klna girerek cinayet ileyen katile gnderme yapmaktadr. Ne var ki, serinin sekizinci kitabnn bal olan Boyac dier balklarda grdmz ilgi ekicilikten yoksundur; bir polisiye roman iin baarl olduu sylenemeyecek olan bu balk, hikyede boyaclk yaptn rendiimiz Ligora bir gndermedir. Ama bu kelime ikili bir anlamda kullanlm olmas bakmndan yine de ilgi ekici kabul edilebilir: Hikyede, Avni tarafndan Ligorun asl niyetini gizlemek iin boyaclk yapt ve bunun bir gzboyaclk olduu belirtilmektedir (16). Polisiye romanlarn en temel zelliklerinden biri de tek olay rgs zerine kurulu olmalardr. Polisiye romanlarda nedeni veya kim tarafndan ilendii bilinmeyen bir su vardr ve romandaki btn olay rgs bir dedektifin bu esrar aydnlatmas zerine kuruludur (Wells). Eer suun neden ilendii ve sulunun kim

68

olduu nceden biliniyorsa, buradaki esrar dedektifin suluyu nasl ele geirecei olumaktadr. Bu durumda da btn olay rgs dedektifin suluyu yakalamas zerine kuruludur. Amanvermez Avni hikyelerine bakldnda bu hikyelerin tek olay rgs zerine kurulu olduklar, dolaysyla polisiye hikyelerin bu gerekliliini yerine getirdikleri grlr. Genel olarak bakldnda Amanvermez Avni hikyelerinin akc ve dolaysyla okuyucunun ilgisini canl tutan bir anlatma sahip olduu da grlmektedir. Aada Kanatl Araba hikyesinin giri blmnden aktaracamz pasaj Ebussreyya Saminin bu konuda baarl bir yazar olduunu gstermektedir: Kn eneleri kilitledii, btn mevcdt tir tir titrettii en edd, en kavurucu bir gecesinde lapa lapa karlar yaarken, bir ifte yaz Macar kadanas koulu mdebdeb bir kupa arabas Ortakyden, Boazn Rumeli sahili yollarn inemek, gemek ve kimbilir hangi kye, hangi yal veya kke gitmek zere ilerliyordu. [.] Hayvanlar souun tesiri ile mi, yoksa bir an evvel ahra savumak hissiyle mi bilinmez bir sebeple ilk admlarn gayet azgn, lgn, kudurgan bir vaziyetle atarak alabildiklerine komaya, nlerine gelen ufak tefek manialar ezip ineyerek arabay gayr- muntazam kaldrmlar zerinde byk sarsntlar, byk grltlerle srklemeye baladlar. Bu azm, artk btn serkeliklerini icrya azmetmi olan hayvanlar tevkf deil ise bile, hi olmazsa hzlarn bir dereceye kadar tadil iin arabac var kuvvetini pazlarna vererek terbiyelere aslmakta, ayn zamanda kamnn ters tarafyla balarna vurarak, onlar sersemletmeye almakta idiyse de, bu mesi maksen ire-i tesrt ile hayvanlarn sratini artrmaktan baka bir

69

netce vermiyordu. Bebek Vapur skelesini biraz ileri geince mevcd Kprl Yalnn duvar sa taraftaki dingillerin taslarn yalam, olduka smia-hr bir gacrt ile taslar skp koparm olmakla, bu seslerden daha ziyde rken hayvanlar [] ileri atlarak, arabann her iki taraf camndan grnen birer ban istimdd-krne ferydlar arasnda Rumeli Hisar Mezarlnn imle dnlecek kesinde kendilerini alamayp, [] denize utular. (3-5) Okuyucular bu pasajla daha hikyenin banda esrarl ve srad bir olaya ortak edilmektedir. Burada, anlatmn okuyucunun gznde olay canlandrabilmesine imkan verecek lde grselletirildii grlmektedir. Tanmlamalar iin kullanlan sfatlar ve tercih edilen anlatm ekli de okuyucunun merakn uyandrmakta ve gerilim duygusunu arttrmaktadr. stelik hikyenin banda okuyucunun haberdar edildii bu esrarl olayn zm hikyenin sonuna ertelenerek bata yaratlan bu merak duygusu ve gerilim hikye boyunca canl tutulmu olmaktadr. Ne var ki, yukardaki rnekte grdmz gibi akc bir anlatmn olduu blmlerin yan sra hikyelerin kimi blmlerinde okuyucuyu olayn akndan uzaklatran ve bir polisiyede bulunmas gereken heyecan unsurunu azaltan uzun pasajlar da bulunmaktadr. rnein, skeletler Arasnda hikyesinde Nermin ve Arif arasnda yaanm olan ak ilikisi Nerminin i konumalaryla okuyucunun ilgisini olay akndan uzaklatracak lde uzun bir biimde anlatlmtr (38-42). Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerini anlatc ynnden incelediimizde, bunlarn okuyucuya hikyelerdeki kahramanlarla veya olaylarla herhangi bir balants olmayan bir anlatc tarafndan nc tekil kii azndan aktarlm olduunu gryoruz. Ama Amanvermez Avni hikyelerindeki

70

anlatcnn, nc tekil kii olmann gerektirdii dardalk durumundan karak kimi zaman metne mdahalelerde bulunduu grlmektedir. Bu mdahalelerle anlatcnn rol, hikyedeki olaylarn dardan bir gzle aktarlmasndan teye gitmektedir. Cumhuriyet ncesinde yazlm olan hikye ve romanlarda bu tr mdahalelere rastlanmaktadr. Genelde okuyucuyu eitmek ve aydnlatmak amacna ynelik olan olayn akyla ilgisiz bu trden mdahaleler, okuyucuyu olayn akndan uzaklatracak kadar uzun olabilmektedir. 1912 ylnda yaynlanan, Osman Faiz Gndodunun (1873-1945) S. Faiz takma adn kullanarak evirdii Mavi Elmasl Kadn isimli Sherlock Holmes evirisindeki bylesi bir mdahaleyi Erol yepazarc Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes adl kitabna kendi yorumlarn ekleyerek u ekilde aktarmtr: Holmes gzelce yanan mine ateini seyrederken birok ktlklerin msebbibi bu ykdeki rakibi Fred Ariri dnerek yle der: Ate ne gzel yanyor. Fred Aririn de bizzat kendisinin dahi byle bir atete kavrulup mahvolmas saadetini de greceiz... Fakat... Ah!... Byle bir alan temasndan dolay... bu saf ve temiz ateler belki pislenirler diye korkuyorum!! Kitabn kt adam Fred Arire ok kzd anlalan evirmenimiz bu cmleden sonra hemen dipnot iaretini koyuyor; Sherlock Holmes ve okuyucularn yle teselli ediyor: (*) Korkmaynz Mister Sherlock Holmes! Maddi olarak ateten daha l temizleyici bir ey daha yoktur. Cenb- Rahim-l-Rahmn (Balayc Ulu Tanr) gerek asileri gerek nice, nice milyonlarca alaklar... te bu husustan dolaydr ki cehennem denilen o

71

darttasfiyesinde (temizleme evinde) temizlemek ve paklamak ltfunda bulunacaktr. (102) Ne var ki, Amanvermez Avni hikyelerindeki anlatcnn mdahaleleri ou kez bu trden konunun dna kan mdahaleler olmayp, olay akna yeni bir boyut kazandrmaya veya olay aknn okuyucu tarafndan daha iyi anlalmasna yneliktir. Anlatc bylece hem zamandan tasarruf etmekte hem de okuyucularda bir srpriz etkisi uyandrmaktadr. Hikyelerde anlatcnn bu mdahaleleri genellikle metnin ak ierisinde vermekten kandn gryoruz. Sessiz Tabancada okuyucuyu bilgilendirmek amacyla anlatcnn metne mdahalede bulunduu blmler keli parantez ierisinde ve daha kk puntolarla yazlm ve bu ekilde yaplan mdahaleler hikyenin olay akndan ayrlmlardr. Dier hikyelerde ise bu mdahaleler ya dipnotlar araclyla ya da parantezle ayrmak suretiyle yaplmtr. Metnin ierisinde yer alan anlatc mdahalesine, rnein, Yanm Adam hikyesinde rastlyoruz. Burada anlatc, Bu akam yine Kprden Adalara hareket eden son vapurda Amanvermez de bulunuyordu. Fakat ne kyfetle? Onu vapurda tanmaya lzm grmediimiz iin kyfetini de tetkk ve tayn etmeyeceiz (74) diyerek kendi varln okuyucuya hissettirmektedir. Sessiz Tabanca hikyesinde rastladmz mdahalede anlatc, Kontesin hizmetisi grevine getirilen ve bu ekilde Kontesin gndelik yaamn Amanvermez Avniye bildiren Karolinin Avni ile olan ilikisinin dier yardmclar Arif ve Anderya tarafndan bilinmediini, burada u noktay dah zh edelim ki (46) szyle araya girerek okuyucuya aktarr. Ayn hikyede anlatc, okuyucuya Karolini tantrken de ayn yntemi kullanr; muhterem krileri dnceden kurtarm olmak zere

72

Avninin Karolin nmn verdii bu esmer fakat irin, zek kadnn kim olduunu hlsaten anlatalm (28) szyle anlatya mdahale eder. George B. Bryan, The Proverbial Sherlock Holmes: An Index to Proverbs in the Holmesian Canon adl incelemesinde polisiye romanlardaki deyimsel kullanmlara ilikin olarak su ve dedektiflik roman ve hikyeleri dilde kullanlan deyimlerin devam ve yaylmasnn nemli aralar olagelmitir (Bryan) demektedir. Bu erevede polisiye romanlar dilin gndelik kullanmna ilikin nemli lde rnekler iermektedir. Amanvermez Avni hikyelerinde de zaman zaman argo ifadelerin bulunduu gndelik kullanma ilikin rnekler ok saydadr. rnein Yanm Adamda krkndan sonra azmak (34), sermayeyi kediye ykletmek (56), bulup da bunamak (60), haddini bildirmek (67), kuruu bastrmak (70), stne basmak (71); Kamelyann lmnde para yolmak (4), tabanlar yalamak (18), ayak frenlerini amak (19), keklik torbada olmak (19), yldrmla vurulmua dnmek (26), para vurmak (36), meyhanede bir ka tane atmak (37), tortop edilmek (44), kaz gibi [bir yere] tklmak (61); Kanatl Arabada her boyaya girmek (8), zr kabahatinden byk olmak (45); Kara Katilde bir tala iki ku vurmak (41); Krebede hazan yapra gibi titremek (8), [kt bir olayn] kokusunu almak (18), beyni sulanmak (23), mangiz ulanmak (30), kapana kslmak (46), [birini] kafese koymak (46); Mavi Gzde klahlar deimek (27), yaygara koparmak (27), [tokat] yaptrmak (27), harf atmak (42), madik etmek (57); Sessiz Tabancada abay yakmak (26), [birini] posta etmek (35), burnunu sokmak (44); Boyacda tepesi yoluk hindiye dnmek (12); skeletler Arasndada [kendini bir yere] dar atmak (9), krklara karmak (14), byk altndan glmek (48) gibi deyimlerin kullanld grlmektedir.

73

Bunun yan sra, yine gndelik dilin zelliklerinden biri olan ikilemelerin de Amanvermez Avni hikyelerinde kullanldn gryoruz: Yanm Adamda bel bel bakmak (13), alk alk sormak (29), sokaklar n n ttrmek (69); Kara Katilde evirmek evirmek (22), abuk sabuk [konumak] (39); Krebede zangr zangr titremek (43); Mavi Gzde ter ter tepinmek (27), i i yemek (43); ve Sessiz Tabancada frl frl aranmak (15), apur upur pmek (42) bu ikilemelere rnek olarak gsterilebilir. Ayrca hikyelerde gndelik dilde kullanlan ve zaman zaman argo bir nitelik kazanan kimi fiillerin kullanldn gryoruz. Yanm Adamda gebermek (18), afallamak (70); Kamelyann lmnde savumak (39), yollanmak (42), tklmak (44), yutturmak (50); Kanatl Arabada pirelenmek (15), attrmak (32); Kara Katilde kaarlanmak (53); Krebede enselemek (30), yollanmak (34), [birini] dalamak (46); Mavi Gzde [bir aldatmacay] yutmamak (22), tepelemek (27), srtmak (38), srnamak (41), ylmak (43), sulanmak (43), krtmak (45); Boyacda kaplanmak (17); skeletler Arasndada tttrmek (3) gndelik dilde kullanlan fiillerin kullanmna rnek olarak gsterilebilir. te yandan, Kamelyann lmnde eek cenneti (12), dalavere (52), akaka (60); Kanatl Arabada kyak (8), tabanvay (29) srnak (45); Kara Katilde herif (15), falso (52); Mavi Gzde pi kurusu (27), haspa (41); skeletler Arasndada angarya (9), ahiret postacs (19), gudubet (23) gibi gndelik dilde kullanlan kimi isim, sfat ve tamlamalarla da karlayoruz.

74

BLM III TRKLERN SHERLOCK HOLMES AMANVERMEZ AVN VE SHERLOCK HOLMES SERLERNDEK KARAKTERLERN VE KULLANILAN POLSYE YNTEMLERN KARILATIRILMASI

Bu blmn ilk alt blmnde Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisindeki karakterlerle Sherlock Holmes serisindeki karakterlerin bir karlatrmasn yapacaz. Yapacamz karlatrmada ncelikli olarak bu serilerin ana karakterlerini oluturan Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes arasndaki benzerlik ve farkllklara yer verecek ve bunlar ayrntl bir ekilde ortaya koymaya alacaz. Daha sonra ise bu iki serideki yan karakterlerin bir karlatrmasn yapacaz. Bu blmn ikinci alt blmnde ise Sherlock Holmes ve Amanvermez Avninin polisiye olaylar zmede kullandklar yntemleri ve yanltmacalar ele alacaz. Bu erevede ipularnn deerlendirilmesinde, bilgi toplama ve sulularn takibinde, ifre ve parola kullanmnda ve mantksal karmlarda kullandklar yntemlerin yan sra kullandklar klk deitirme ve oyuna getirme gibi yanltmacalar karlatrmal olarak ele alacaz.

75

A. Serilerdeki Karakterlerin Karlatrlmas

1. Ana Karakterlerin Karlatrlmas Bu blmde Sherlock Holmes ve Amanvermez Avni karakterlerinin zelliklerini karlatrp, Amanvermez Avninin Sherlock Holmese yknlerek oluturulmu bir karakter olup olmadn ortaya koymaya alacaz. Ne var ki, bu ynde bir karlatrmaya balamadan nce bir noktaya dikkat ekmemiz yerinde olacaktr: Serileri oluturan hikyelerden hareketle, Sherlock Holmes hakknda genel kiilik zelliklerinden gndelik alkanlklarna varncaya kadar ayrntl denebilecek bilgilere ulaabildiimiz halde, bu durumun Amanvermez Avni iin geerli olmadn gryoruz. Bunun, temel nedeni Sherlock Holmes serisinin drt roman ve 56 hikyeden, Amanvermez Avni serisinin ise 10 hikyeden olumasdr. Bu durumun ayrca Amanvermez Avni hikyelerindeki aksiyon unsurunun Sherlock Holmes hikyelerine gre daha fazla olmasndan kaynakland sylenebilir. Aksiyon unsurunun artmasyla gndelik yaama ilikin betimlemelere daha az yer verildii grlmektedir. Genel olarak polisiye serilerin ilk kitaplar hikyelerin bakahraman olan kiinin, yani dedektifin okuyucuya tantlmasyla balar. Burada, bakahramann kimlii ve kiilik zellikleri anlatlarak, okuyucularda bu hayal karakterin gerekten varolduu duygusunun oluturulmas amalanr. Gerek Sir Arthur Conan Doyle ve gerekse Ebussreyya Sami bu gelenee uyarak bakahramanlarn, yazdklar polisiye serileri oluturan ilk kitaplarn ilk sayfalarnda okuyucuya tantmlardr. Sherlock Holmes serisinin ilk kitab olan Kzl Dosyann banda anlatc tarafndan okuyucuya Sherlock Holmes hakknda genel bir bilgi verilmitir. Benzer ekilde, Amanvermez Avni serisinin ilk kitab olan Yanm Adam hikyesinin bandaki Bir

76

Fikr-i cml balkl nszde, Amanvermez Avni hakknda olduka ayrntl bilgilerin yan sra bu serinin niin yazlm olduuna ilikin de bilgi verildii grlmektedir. Ebussreyya Sami bu bilgileri Sir Arthur Conan Doyledan farkl olarak hikye iinde deil nsz gibi bir st-metin yoluyla vererek, yaratmak istedii gereklik duygusunu pekitirmitir. Ayrca, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan her kitabn i kapanda Trk polislerinin serfirz Amanvermez Avninin defter-i htrtndan istinsh edilmi vaka-y mthie-i ciniyeyi ve fillerinin sret-i derdest ve tevkflerini tasvr eder klliyttr ibaresi bulunmaktadr. Ebussreyya Sami, Bir Fikr-i cml balkl nszde, hikyelerin bakahraman Amanvermez Avninin gerekten yaam bir bakomiser olduundan szederek, onun hakknda u bilgileri vermektedir: Devr-i sbkn en mzic, en vstasz bir zamannda srf dimnn faaliyet-i dhiynesine gvenerek bu meslee dhil olan Avni daha 25 yanda iken rfeksnn nazar- dikkat ve hayretini celbe balam, az zamanda Zabtiye Nezareti erknnn da mazhar- takdri olarak en mhim vakayinin, en esrrengz cinytn tetkk ve takbi kendisine havle olunmakta bulunmu idi. Hizmet-i zabtiyeye duhlnn beinci senesi Amanvermez nvnyla telkb olunarak, bu lakab memleketin en sefl tabakasna kadar taammm etmi, yaras bulunan esfil bundan pek gocunmakta kendilerini hakl grm idi. [.] O zamann Zabtiye Nezareti [...] Avniyi pek kymetli bir uzvu olarak kabul ediyor, [...] serkomiserlik maa ve mteferrikasndan baka kendisine ayda 1500 kuru kadar da hafiye tahsisatndan para

77

veriyordu. Avni bu kadar para ile idare-i maslahata alarak daima muvaffak oluyor, vastaszlk yznden hi de ftur getirmiyordu. (35) nszdeki bu aklamalarla yazarn Avninin gerekten yaam bir polis olduuna bizi inandrmak ve bu ekilde hikyelerine bir inandrclk katmak isterken, bir yandan da Osmanl toplumu iin rnek olabilecek bir polis memuru profili izmektedir. Burada, edebiyattan toplumsal bir fayda bekleyen Tanzimat dnemindeki anlayn bir srei grlmektedir. Sherlock Holmese baktmzda ise, Holmesn karakterini oluturan en temel unsurun bilimsellik ve aklclk olduunu grrz. Ne var ki salt akl ve mantkla hareket eden bir kahramann okuyucularda sempati oluturmas zordur. Sir Arthur Conan Doyle, bu ilgi ekicilii, Holmesteki stn bilgi ve becerilerin yan sra ona verdii eksantirik karakterle salamaya almtr. Sherlock Holmesteki bu eksantirik karakter Amanvermez Avniyi Holmesten ayran en temel unsurlardan biridir. Sherlock Holmesn dikkati eken karakter zelliklerinden biri polisiye vakalar zerinde alrken ok enerjik bir insan olmas ama geri kalan zamanda depresif bir ruh haline brnerek, gnlerce eve kapanp oturmasdr. Kzl Dosyada Watson onun bu zelliini u ekilde anlatmaktadr: almaya baladnda hibir ey onun enerjisini aamazd, ama arada srada bir nbete giriyor ve gnlerce azn bak amadan oturma odasndaki kanapenin zerine uzanyordu (18). Watson Holmesn bu zelliine baka hikyelerde de dikkat ekmektedir: z peine dtnde, olay zene kadar inanlmaz bir enerji gsterirdi, ama sonrasnda yine geveklik dnemleri gelir, vaktini keman alp okuyarak, kanapeden kalkp masaya gitmeye bile enerek geirirdi. (2:95) Sherlock Holmesn bu depresyon

78

dnemlerinde kokain kullanmas da onun eksantirik kiiliinin bir parasn oluturmaktadr. Daha sonraki yllarda onu uyuturucu kullanmaktan vazgeiren Watson, Holmesn kokaini niin kullandn Sar Suratta yle aklamaktadr: [K]okaini [] vakalar seyrek geldiinde ve gazeteler ilgisini ekmediinde, varoluun sradanlndan kurtulabilmek iin kullanrd (2:35). Bu erevede Sherlock Holmesn polisiye vakalar zmekle uramas ardnda yatan temel itkinin varoluun sradanlndan kama istei olduunu grrz. Holmes Kzl Sallar Klbnde bu durumunu yle aklamaktadr: Btn hayatm, varoluun bu sradanlklarndan kamakla geiyor. Kk problemler bana bu konuda yardmc oluyor (1:69). Sir Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes genel olarak bakldnda souk, kibirli ve egoist bir kii olarak resmetmi, onun bu itici kiiliini de okuyucularn gznde canayakn bir insan karakterine sahip olan Watsonla dengelemitir. Ama Holmes btn bu itici niteliklerine ramen bir ngiliz beyefendisi olarak karmza kmaktadr. Amanvermez Avnide Sherlock Holmesde grdmz karmak karakter unsurlarna rastlanmamaktadr. Onun bakalarndan ok fark olmayan, herkes gibi bir insan olduuna anlatcnn u szlerinde tank oluruz: Avni [....] biraz hava almak, btn insanlar gibi o da bir-iki saat yaamak iin havann pek az gsterdii r-yi mlyemetten bilistifde sokaa km ve biraz gezindikten sonra Beyolu Caddesindeki (Kafe Rovayal)in byk camlarnn arkasndaki masalarndan birine oturmu, kaln sigarasn tttrm idi. (skeletler Arasnda 3)

79

Ebussreyya Sami Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde yaratt kahraman okuyucuya sempatik gstermek iin Sir Arthur Conan Doyleun kurduu karmak yapl dengeden farkl olarak yaln bir biimde Amanvermez Avniyi mizah yn olan bir karakter olarak izmitir. Amanvermez Avni, Sherlock Holmesn tersine kendiyle alay edebilen, hatta bunu en zor durumlarda bile baarabilen biridir. rnein, Boyac hikyesinde Amanvermez Avni bir mahzende yardmcs Anderya ile kapal kaldklarnda ieride bir-iki saat yetecek kadar hava vardr ve bina atee verilmitir. Amanvermez Avni nlerindeki demir kapy amann yolunu ararken bir yandan da kendi kendine yle konuur: Bu kap krldktan sonra ate karmza da ksa geeriz. Biraz da kavrulsak ehemmiyeti yok, bundan sonra bize pikin derler (44). skeletler Arasnda hikyesinde ise suluyu takip edip evin alt katna inen Amanvermez Avni burann iskeletlerle dolu olduunu grnce marf ve mehr olan metnet-i ahlkiyesine ramen bunlar grnce titre[r], rk[er] (56) ama yine de suluya Maallah, gzel sanat intihb etmisin. Br revcl m? (56) demekten de kendini alamaz. Sherlock Holmes karakterinde mizah bir yan bulunmakla birlikte bu mizahlikte baskn bir kinik unsur grlr. rnein, Baskerville Tazsnda, Sherlock Holmes Watsona u vc szleri syler: Kendin bizzat ok parlak olmayabilirsin, ancak ynlendiriyorsun. Kendileri dahi olmasa da, baz insanlar dehay harekete geiren olaanst yeteneklere sahipler. Bu konuda sana fazlasyla borlu olduumu kabul etmeliyim (10). Ama bir sayfa sonra Sherlock Holmesn bu szlerle gerekte ne kastetmek istediini anlarz: Ak konumak gerekirse, bana ilham verdiini sylediimde samalklarna dikkatimi vermekle arada bir hakikate ynlendiimi kastetmitim (11).

80

Sir Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes hikyelerinde ve zellikle de Sherlock Holmes karakterinde Viktorya dneminin deerlerini yanstmtr. Bunlardan en nemlisi Sherlock Holmeste egemen olduunu grdmz bilimsel ve aklc kiiliktir. ngilterenin en gelimi sanayi ve imparatorluk gcne sahip olduu Viktorya dneminde aklcla, bilime ve teknolojiye byk bir nem veriliyor ve toplumdaki her sorunun aklc yollarla zlebileceine inanlyordu. Sherlock Holmes ilenen sular aklc yntemlerle aydnlatma yoluyla dzenin korunmasn salayarak bu inanc pekitiren bir ilev grmtr. Sir Arthur Conan Doyleun ngiliz Viktoryan deerleriyle donanm bir dedektif karakteri yaratm olmasnn ardnda milliyeti bir anlayn yatt sylenebilir. O dnemde Avrupada Fransz romanclarnn yaratt dedektif kahramanlar yaygn olarak biliniyor ve onlarn servenleri kta Avrupasnn yan sra ngilterede de ilgiyle izleniyordu. Doyle, yaratt Sherlock Holmes karakteriyle, bu Fransz egemenliini krmak ve ngiltereye zg bir kahraman yaratmak istemitir. Bu konuda M. Reit Kkboyac u deerlendirmede bulunmaktadr: Poenun kahraman da dahil olmak zere, 1890lara kadar ilgi eken dedektiflerin hepsi Fransz veya Fransz asll olarak dnlmtr. Sherlock Holmes ile ngilizlerin milliyetilik duygularna hitap eden Doyle byle hassas bir konuda da baarl olduunu gstermitir. Dedektif kahramanlarn kiiliinde kendi milletinin itibarn grmek isteyen okuyucu, daha sonraki dnemlerde casus-dedektiflere de ayn duygularla sahip kmtr. (51)

81

te yandan, Anthony Bruno Sherlock Holmes: The Real Life Models adl yazsnda Sherlock Holmesn bir ngiliz karakteri olarak izilmi olduunu u szlerle dile getirmektedir: Sherlock Holmesn zellikleri tmdengelimsel aklyrtmesi, ustalkl klk deitirmeleri ve sular zmede kulland bilimsel analizleri Vidocq menelidir, ama Poenun Dupini ve Gaboriaunun Lecoqunun tersine Holmeste zellikle Fransz olan bir unsur yoktur. Deiken bir ruh durumuna sahip ve gizemli olmasna ramen, Holmes znde bir ngilizdir. (Bruno) Sir Arthur Conan Doyleunkine benzer bir milliyeti yaklam Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin yazar Ebussreyya Sami tarafndan kaleme alnan Bir Fikr-i cml balkl nszde gryoruz. Bu nszde Ebussreyya Sami Amanvermez Avni hikyelerini niin yaynladna ilikin u bilgileri vermektedir: Sherlock Holmes, Nat Pinkerton, Nick Carter, Lecoq gibi Garb zabtas haytnda hrikalar ibd eyledikleri rivyet edilen zek-y fevkalde eshbna it hikytn ne kadar merakla okunduunu grdke arkn da bu zeklardan b-nasb olmadn ire eyleyecek mahfz [] veskalarn nerini vecib-i milliye ve vataniyeden addettim. Amerikal bir Pinkertonun, Parisli bir Lecoqun ellerinde mevcd vesit-i mebzle-i maddiyeye istinden muvaffakiyetlerini alklayan kriler hi phe etmem ki btn mahrmiyet-i temdleri iinde yalnz mlik olduu keskin ark zeksn istiml sretiyle muvaffakiyetler kazanan bir Trk polisini daha ziyde takdr edeceklerdir. (3)

82

Yazar burada Batdaki nl dedektiflere bakmakta ve onlarn kazandklar baarlarn nedenlerine deinmektedir. Bat, zekann yannda geni maddi imkanlarla bu kahramanlar karmtr ama Dou maddi imkanlara sahip olmasa da bylesi kahramanlara sahiptir. Yazar Doulu insann sahip olduu ark zekasna dikkat ekmekte ve kstl olanaklar ierisinde bu zekas ile baar salayan bir kahraman okuyucuya tantmay vatan bir grev olarak grmektedir. Burada ark zekasyla kastedilen eyin ne olduu ak bir ekilde ortaya konmamakla birlikte, yazarn Batdakinden farkl bir polisiye karakter izmek istediinin ipularn gryoruz. Yaratlan polisiye karakterlerin okuyucunun ilgisini ekebilmesi iin polisiye yazarlar tarafndan kullanlan yntemlerden biri bu karakterlerin toplum ierisinde tannm ve saygn kiiler olarak izilmesidir. Ebussreyya Saminin, yazd polisiye seride, Sir Arthur Conan Doyleun da kulland bu ynteme bavurduu grlmektedir. Sherlock Holmesn bir dedektif olarak tannmlna Musgrave Treninde kendisi iin yapt u saptama iaret etmektedir: [H]erkes beni tanyor ve resmi makamlar bile zorlu vakalarda son adres olarak beni gryorlar (2:97). Hikyelere baktmzda Holmesn bu saptamay yapmakta haksz olmadn grrz. rnein, kinci Lekenin Esrarnda, ngiltere Babakan Lord Bellinger ile Avrupa leri Sekreteri Trelawney Hope Sherlock Holmesn evine kadar gelerek yabanc bir lkenin bakanndan gnderilmi olan bir mektubun kaybolduunu sylerler ve kaybolmasyla Avrupa ilikilerinde ciddi sorunlara yol aabilecek bu mektubun bulunmasn kendisinden isterler. te yandan, ngiliz Hkmetini ilgilendiren bir olayn aydnlatld Bruce Partington Planlar hikyesi de Holmesn nnn nereye kadar uzandn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu hikyenin sonunda Holmesn bir gnn Windsorda geirdiini renen Watson, Holmes

83

dndnde, boynunda harikulade gzellikte zmrt bir kravat inesi (4:162) grr. Holmes bu inenin, bir hanmefendinin kk bir meselesini halletme ansn elde etmi olmas karlnda kendisine hediye edilmi olduunu (4:163) syleyerek ineyi hediye eden kiinin ismini vermez. Watson, tahmin ettii bu kiinin ngiltere Kraliesi Viktorya olduuna rtk bir biimde iaret eder. Ama Sherlock Holmesn n sadece ngiltere ile snrl deildir. Asil Bekar hikyesinde, Lord Robert St. Simon bir kaybolma vakasnn zm iin Holmese bavurduunda aralarnda yle bir konuma geer: Daha nceden de buna benzer vakalar zdnz duydum, fakat herhalde hibiri imdi olduu gibi asil bir topluluu ilgilendirmiyordu. Tam tersi. Efendim? Byle bir topluluktan son mterim bir krald. Ah, gerekten mi? Bilmiyordum. Hangi kral? skandinavya Kral. (1:208) te yandan, Bohemyada Skandal hikyesinde Bohemya hanedannn kral Wilhelm Gottsreich Sigismond von Ormsteinn, eski sevgilisi Irene Adlerden, birlikte ektirdikleri bir fotoraf geri almas iin yardm istemek zere Sherlock Holmesn evine gelir (1:10). Baskerville Tazsnda, Holmes, Vatikan akikleri meselesinde Papaya yardmc olduunu sylerken (28), Kara Peter Vakasnda ise Dr. Watsondan Sherlock Holmesn bir kardinalin lmyle ilgili bir vakay Papann zel ricas zerine zdn reniriz (3:154). Yine Dr. Watson, Altn Gzlnn Esrarnda, bir suikastinin yakalanmas konusunda gsterdii

84

baardan dolay Holmesn Fransa Devlet Bakanndan imzal bir teekkr mektubu ve Onur Nian aldndan sz eder (3:249). Sulular tarafndan da tannan bir dedektif olan Sherlock Holmes, Drtlerin Yemininde bu durumu u szlerle dile getirmektedir: Bildiiniz zere birok sulu artk beni tanyor, zellikle arkadamn baz vakalarm yaynlamasndan sonra (109). Ayrca, Sherlock Holmesn Leydi Frances Carfaxin Kayboluu hikyesindeki u szleri kendi varlnn polis tekilatna nasl bir gven ve sululara nasl bir korku verdiini ak bir ekilde gstermektedir: Genel prensipler gerei lkeden ayrlmam doru olmaz. Scotland Yard bensiz kendini yalnz hissediyor ve sulularn arasnda da salksz bir heyecan ba gsteriyor her seferinde (4:195). Amanvermez Avniye gelince, onun toplum ierisindeki tannml ve saygnlna ilikin ilk bilgiyi, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin ilk kitab olan Yanm Adamn bandaki Bir Fikr-i cml balkl nszde buluyoruz. Bu nszde Amanvermez Avninin bir polis olarak nnn yllar iinde artt u szlerle belirtilmektedir: Avni ilk senelerde hrszlar, yankesiciler, d kabadaylar iin bir fet, bir musbet kesilmi idi. Sonralar ise dire-i faaliyetini bir tabaka daha ykseklere teml ederek artk Galata balozlarnda, kpl meyhanelerde, bodrum kahvelerinde, kalafat yerlerinde grnmez olmu, nm daha ykseklerden, mesel Kongordiyalardan, Virdilerden, Kristallerden, Yorganc Bahelerinden, Onikiler muhfilinden filndan iitilmekte bulunmu idi. (4) Bu nszn yan sra, hikyelerin kendisinde de, Amanvermez Avninin, halkn gvendii, sulularn ise korktuu nl bir polis olduuna iaret edilmektedir. Hikyelerde, Amanvermez Avniye duyulan bu gvenin izlerine, baz kiilerin

85

Zabtiye Nezaretine bavurmak yerine Avniye gelip yardm istemelerinde rastlyoruz. Krebe hikyesinde zorla gtrld bir evde gizli sakl bir olaya karan ve hayatndan endie eden ebenin dorudan doruya Avniye bavurmas hem Avninin nn hem de kendisine duyulan gveni gstermektedir. Yanm Adam hikyesinde de amcas kaybolan Arsen, nn duyduu Avniden yardm istemeye gelir ve konumalar srasnda Avniye Sizin bir Lecoq, bir Sherlock Holmes olduunuzu bana haber verdiler (44) der. Hikyelerde, Amanvermez Avninin sulular tarafndan da yakndan bilindiine ve kendisinden korkulduuna iaret edilmektedir. rnein, l hikyesinde Avninin ldnn sanlmas, piyasaya sahte para srmeye alan kalpazanlarda bir rahatlamaya neden olacaktr: Amanvermez yok ya, artk her eyi yapabilirsiniz. Sa olsa ne olurdu ki! imdiye kadar oktan kafese girdikti (15). te yandan, Amanvermez Avninin nnn sadece sokaktaki insanlarla da snrl kalmad, bu nn Saray tarafndan da bilindii ve takdir edildii anlalmaktadr. hikyede, Avninin dorudan Saray ilgilendiren baz olaylar zmek zere grevlendirilmi olmas, Sarayn Avniye duyduu gvenin bir gstergesidir. Saraya ard Amanvermez Avniye sana Padiahmzn itimad ve emniyeti var (skeletler Arasnda 5) diyen Tfeki Beyi, Padiahn Amanvermez Avniye duyduu gveni ortaya koymaktadr. Bu noktada, Amanvermez Avni ile Sherlock Holmes arasnda grdmz tek fark Sherlock Holmesn n lke dnda da biliniyorken, Avninin nnn lke snrlar dna tamam oluudur. Ama, dnyann en sanayilemi ve en gl imparatorluunun uyruunda olan Sir Arthur Conan Doyleun kahramann bu ekilde izmesinin okuyucularn gznde belli bir inandrcl olabilecekken, hzla kmekte olan bir imparatorluun uyruunda olan Ebussreyya Saminin ayn

86

ekilde davranmasnn inandrc olmaktan yoksun olaca ortadadr. Bu k psikolojisi ierisinde Ebussreyya Saminin Amanvermez Avniden isteyebilecei tek eyin btn yokluk ve yoksunluklara ramen fedakarca almas ve Avrupadaki benzerlerinden aa kalmayan sonulara ulamas olduu anlalmaktadr. Yanm Adam hikyesinde Ebussreyya Sami Amanvermez Avniye u szleri syletir: Siz stanbulda bizim gibi polisler bulunacandan phelisiniz. Fakat azzim, emn olunuz ki bizim gibi, belki bizden daha vazfeperver bir ok polis vardr. Yalnz ism-i msemmsna bihakkn mutbk olan polisler kendilerini pek de gstermek istemezler. Hele itihrdan hi holanmazlar. nk hret onlar iin bir fettir. Adem-i muvaffakiyeti mnticdir. Siz Avrupada birka polisin itihrna bakp da bizde emsli bulunamayacan zannediyorsanz yanlyorsunuz. nk onlar evvelen, hayatlarnda itihr etmemilerdir. Hepsinin hretleri, kudretleri vefatlarndan sonra yi olmutur. Sniyen, ellerinde mevcd vesit-i mteaddide ve mebzleye msteniden ihrz- muvaffakiyet eylemilerdir. Biz ise vesit-i nakliyesi topal beygirli, dingili krk arabalardan, vsta-i muhaberesi yine o arabalarla nakledilen postadan baka hi bir eye mlik olmadmz alel-huss ledel-iktiz sarfedecek rakam hnesi ak hkmet bonolarn da hmil ve hiz bulunmadmz halde diyebilirim ki onlar kadar alyoruz, ekseriyetle muvaffak oluyoruz. (31-32) Amanvermez Avni bu szleriyle Avrupada olduu gibi Osmanlda da ok baarl olan, ama bu baarlarn vg toplamak iin yapmayan, grevine bal ve maddi imkanszlklara ramen iinde baarl olan polislerin varolduunu belirtirken,

87

onlarn tek farknn Sherlock Holmes ve benzeri polisiye kahramanlarnn nne sahip olmamalar olduunu belirtir. Ne var ki, yaad evrede nl bir kii olduunu grdmz Amanvermez Avninin bu szlerle kendisiyle elien bir duruma dyor olmas dikkat ekicidir. Ama Ebussreyya Saminin, kahraman Amanvermez Avniye bu szleri syleterek, okuyucunun gznde Trk polisine ynelik bir itibar kazandrmak istedii anlalmaktadr. Sherlock Holmes souk, kendini beenmi ve kibirli bir karakter olarak karmza kmaktadr. Norwoodlu naatda Sherlock Holmesn bu karakter zelliini Watson u ekilde dile getirmektedir: Souk ve kibirli doas gerei toplumun vgsnden kanan biri olarak, bana da kendisi metodlar ya da baarlar hakknda en ufak bir ey bile anlatma konusunda yasak koymutu (3:32). Burada dikkati eken nokta Sherlock Holmesn kendinden aa grd toplumun vglerine deer vermemesidir. Buna karlk Sherlock Holmes kendini vmeyi seven ve kendini gklere karan (Kzl Dosya 28) bir kii olarak karmza kar. Edgar Allan Poenun dedektif Dupin karakterini aalk kompleksi olan biri olarak, Gaboriaunun dedektif Lecoqunu ise zavall bir acemi olarak niteleyen Sherlock Holmes (Kzl Dosya 40), Ben dedektiflikte en son ve en yksek bavuru merciyim (Drtlerin Yemini 7) der. Ve dier taraftan da alak gnlll meziyet sayanlar (2:186) anlamadn syler. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde ise Amanvermez Avni, Sherlock Holmesten tmyle farkl olarak, mtevaz diyebileceimiz bir karakter olarak izilmitir. Amanvermez Avninin kendini vdne hikyelerin hibirinde rastlamayz. Yanm Adam hikyesinde, kendisini ver gibi grnd szlerinde bile (31-32) kendisini ne karmayp, Trk polislerine ilikin genel bir

88

vgde bulunur; dolaysyla, buradaki vgnn kaynanda bireysel bir yaklam deil, milliyeti bir yaklam szkonusudur. te yandan, bakalar tarafndan vld durumlar szkonusu olduunda, Amanvermez Avninin bu vgleri ounlukla duymazlktan geldiini grrz. Onun bakalarnn vgsnden holanmamas Sherlock Holmeste olduu gibi kibirden kaynaklanmayp, mtevaz bir kii olmasnn bir sonucudur. Krebe hikyesinde yardmcs Arifin kendisini vmesi zerine Amanvermez Avninin bu vgy duymazlktan gelmek yerine Arife kzdna tank oluruz: Arif, sen de fahr dalkavuklukta o kadar ilerledin ki! Bu kabl tuhaflklarn iittike kendimi senin yannda etrafma avu avu lira saan mirasyedilere benzetiyorum (52). Bunun zerine Arif Bendeniz bir hakikat sylyorum (52) diyerek itiraz eder, ama Amanvermez Avni Bu bahsi ge! Byle ml-yani ile zyi edilecek vaktimiz yok (52-53) diye karlk verir. Amanvermez Avnide grlen bu mtevazlk bir zgven eksikliinin sonucu deildir. Avni, bunun byle olmadn Boyac hikyesinde u szlerle dile getirmektedir: Bizim gibi ezhr- hakka let olan memrnde aranlacak en byk meziyet itimd- nefstir. Ben ise o meziyete maa-ziyde mlikim (5). Amanvermez lakabn kendisinin de kullanmas sahip olduu bu zgvenin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Avni bu zgveni sadece sululara kar gstermekle kalmayp, ayn zamanda l hikyesinde olduu gibi, Zabtiye Nazr karsnda da gsterebilmektedir. Amanvermez Avni bu hikyede i iin gerekli olan paray vermek konusunda tereddt gsteren Nazra hidemtm nezd-i smlerinde karn-i tasvb olmuyorsa bendenizi af buyurunuz. Ben de baka trl f-y hizmet edemem (30) demekten ekinmez.

89

te yandan, Amanvermez Avninin kendini eletiren ve kendi eksikliklerini kolaylkla kabul edebilen bir kii olduunu grrz. rnein, Yanm Adamda Amanvermez Avni kendi kendine unlar syler: Bir ahmak ktilin tuzana decek kadar sfdillik gsterdiimizi dndke hl polis olamadma kendimde kanat hsl ediyorum (21). te yandan, ayn hikyede dt bir tuzakta yaralanan yardmcs Arifi bu tuzaktan karmak iin bir yol bulamaynca kendi acizliini itiraf ederek unlar syler: Avni, anladn m imdi aczini! Ktillere, cnlere gz atrmaz, btn zbta memurlarn birer ocuk addederken, imdi bir arkadan kurtarmak imknn bulamyorsun (25). Sherlock Holmesle Amanvermez Avni arasndaki en temel farkllklardan biri yardmclaryla olan ilikilerinde grlr. Sherlock Holmesn Dr. Watsona kimi kritik durumlarda bir yardmc olarak gvenmedii grlmektedir. rnein, Baskerville Tazsnda Sherlock Holmes bilgi toplamak iin Devonshirea Watson yollar. Kendisi zmlemesi gereken baka meseleler olduu iin Londrada kalmas gerektiini syler, ancak Watsondan gizli olarak Devonshirea gider. Watson bunu rendiinde kzar ve O halde beni kullandn, ama bana gvenmedin! [...] Gznde bundan daha fazlasn hak ettiimi sanyordum Holmes (191) diyerek krgnln ifade eder. Holmes yaptklarnn nedenini yle aklar: nk bilmenin bize bir yarar olmayacak ve muhtemelen burada olduumun renilmesini salayacakt (192). Holmes, Watson iyi kalplilii (192) nedeniyle yeterince iyi bulmaz ve onu olaylarn dnda tutar. Ayn ekilde Holmes gerekte lmediini de Watsondan yl boyunca saklamay tercih etmi, bu srr sadece kardei Mycrofta sylemitir. Holmes bunun sebebini Watsona yle aklar: Gvenebileceim tek bir insan vard, kardeim Mycroft (3:16). Watson, Baskerville Tazsnda Sherlock Holmes hakknda unlar syler:

90

Sherlock Holmesun kusurlarndan biri eer buna gerekten kusur denilebilirse planlarn eyleme geirdii ana dek, onlar bakasna btnyle anlatmaktan kanmasyd. Bunun ksmi nedeni, phesiz, etrafndakilere hkmetmeyi ve onlar artmay seven mtehakkim mizacyd. Ksmen de hibir tesadfe imkn vermemeyi gerektiren profesyonel tedbirliliiydi. (225) Sherlock Holmesn bu tavrnn aksine Amanvermez Avni yardmclarna olaya ilikin planlarn anlatr ve onlarn fikirlerini alr. Avni, Sessiz Tabanca hikyesinde yardmclar Arif ve Anderyaya fikirlerini sorar, Krebe hikyesinde ise ie nereden balamalar gerektii konusunda Arifin fikrini renmek ister. Arifin cevap vermemesi zerine de ona Canm sen de hibir rey der-miyn etmezsin (53) diyerek kr. Bunun yan sra, anlatc, Sessiz Tabancada Avninin yardmclarndan bir gr alamamas zerine cannn skldn syler (7). Dolaysyla, Amanvermez Avninin yardmclaryla tm bilgileri paylat gibi onlara kar bir gvensizlii olmad da grlmektedir. rnein, Amanvermez Avni l hikyesinde sululara oyun yaparak lm olduu izlenimini yaratrken, yardmclar bu plan bandan beri bilmektedirler ve plann yrmesi iin Avniye yardmc olurlar. Bu noktada Ebussreyya Saminin Amanvermez Avniyle Sherlock Holmesten farkl bir dedektif karakteri izdii grlmektedir. Ebussreyya Sami bu karakteriyle bireyci ve kendini beenmi deil, paylamc ve dnce alveriine ak bir dedektif yaratmtr. Bu nokta, Amanvermez Avni serisinin yazld II. Merutiyet dneminin koullar ve Amanvermez Avni serisinde monariyi temsil eden II. Abdlhamide rtk elitirilerin varolduu gznne alndnda nem kazanmaktadr. Merutiyet

91

idaresini savunan Gen Osmanllar dinsel kaynaklara bavurarak merutiyet idaresini toplum ierisinde meru klmaya almlardr: Gerekten Gen Osmanllar bir taraftan fikirlerini slam bir temele dayandryorlard; dier taraftan da [] Bat lkelerindeki demokratik gelimelerle bu fikirleri uzlatrmaya alyorlard. Bu yzden biat, meveret, icma gibi slam kavramlar, Gen Osmanllarda yeni bir anlamda kullanlmaktadr. [.] Meveret usul ise temsil hkmetin temelini tekil etmektedir. (Yavuz 97) Bu erevede, Ebussreyya Saminin Amanvermez Avniyi yardmclaryla srekli olarak istiarede bulunan, meveret eden bir kii olarak gstermesinin ardnda, merutiyet idaresini olumlayan bir yaklamn izleri olduu ne srlebilir. Amanvermez Avni Zabtiye Nezaretinde grevli bir bakomiserdir ve hikyelerde de bunun gereklerini yerine getirdiini grrz. Sherlock Holmes ise zel bir dedektif, kendi deyiiyle bir danman dedektif (Kzl Dosya 25) olmas dolaysyla zmeye alt olaylar karsnda Amanvermez Avniden ok farkl davranabilmektedir. rnein, Sherlock Holmes, resmi bir grevi olmad iin, ele ald vakalarda bir polise gre daha serbest davranabilmekte, nerilen ii kabul edip etmeme ve vard sonular aklayp aklamama konusunda kiisel tercihini kullanabilmektedir. Bu serbestliin farknda olan Holmes, Abbey iftlii Vakasnda, ayn olay aratrdklar polis memuru Stanley Hopkins ile kendisi arasnda bir karlatrma yaparak yardmcs Watsona yle der: [B]enim bildiklerim resmi deil; Stanleyin bildikleriyse resmi. Benim kiisel hkmler vermeye hakkm var, ama onun yok. Bildii her eyi aa vurmak zorunda, aksi takdirde mesleine ihanet etmi saylr (3:328). Yine Sherlock Holmes Priory Okulu Vakasnda, Holdernesse Dkne yle demektedir: [R]esmi bir pozisyonda

92

bulunmuyorum ve adalet yerini bulduu srece bildiim bunca eyi bakalaryla paylamam iin bir sebep yok (3:150). Ama Sherlock Holmesn szn ettii adalet, bu hikyede olduu gibi kimi durumlarda, kanunlarn ngrd adalete deil, kendi vicdanyla oluturduu bir adalet anlayna iaret etmektedir. rnein, Abbey iftlii Vakasnda Sherlock Holmes Watsona yle der: Mesleki yaammda yle anlar oldu ki, suluyu tespit etmekle onun vermi olduu zarardan daha fazla zarar verdiimi hissetmiimdir. Artk admlarm dikkatle atmay rendim ve kendi vicdanm yerine ngilterenin kanunlarna oyunlar oynamay tercih ederim (3:325). Bylece, Sherlock Holmesn kendisini ngiliz adalet sisteminin dnda ve hatta zerinde bir konuma yerletirdiini grrz. Holmes ayn ekilde, Charles Augustus Milverton Vakasnda, zengin insanlara antaj yapan Charles Augustus Milvertonu ldren Albert Kontesini, iledii bu sutan dolay mazur grerek onu polise teslim etmeyecektir. Holmesn, bu cinayetin ilendiine kendisi de tank olduu halde, olay zmesi iin kendisine bavuran Scotland Yard dedektiflerinden Lestradee yardm etmeyi u szlerle reddettiine tank oluruz: Kanunlarn ulaamad baz sular vardr ve bana kalrsa, byle durumlarda kiisel intikm hor gremeyiz, en azndan bir yere kadar. [] Bu vakada, kurbandan ok, suu ilemi olanlara sempatim var; davay ele almam mmkn deil (3:200). Abbey iftlii Vakasnda Sherlock Holmes kendi vicdann mahkeme yerine koyarak hakimin yerine hkm vermektedir. Bu hikyede Kaptan Croker eski sevgilisi olan Maryi ldresiye dven kocasn, aralarnda kan kavga srasnda ldrmtr. Olaydan sonra Kaptan Croker, Sherlock Holmes ve Dr. Watson arasnda u konuma geer:

93

imdi beni dinleyin Kaptan Croker, bu ii kanunlar nasl hallediyorsa yle halledeceiz. Tutuklu sizsiniz. Watson, sen ngiliz jrisisin ki bir jriyi temsil etmeye daha uygun bir adam dnemiyorum. Ben hakimim. Evet, sayn jri yesi, delilleri birer birer dinlediniz. Tutuklu sulu mu susuz mu? Susuzdur efendim. Vox populi, vox Dei. Beraat ettiniz Kaptan Croker. (3:333) Sherlock Holmesn kendi adalet anlayn gerekletirebilmek iin zaman zaman yasalar ineyerek su ilediine de tank oluruz. rnein, Charles Augustus Milverton Vakasnda, bakalarna antaj yapan Milvertonu engelleme konusunda aresiz kalan Holmes, tek areyi Milvertonun evine hrsz gibi girerek kasasn amakta ve antaj belgelerini imha etmekte bulur. Lady Frances Carfaxin Koyboluunda ise, her an ldrlebileceinden endie duyduu Lady Frances Carfaxn lmn engellemek iin onu karan kiilerin evine izinsiz olarak girer. Holmes, bu davrann u ekilde merulatrmaktadr: Biz [] zel kuvvetleriz ve kendi eylem planmz uygulayacaz. Mesele gzme biraz umutsuz gibi grnd iin her trl yntem mbahtr (4:208). Amanvermez Avni Zabtiye Nezaretinde grevli bir polis olduu iin Sherlock Holmesn sahip olduu serbestlikten ve bireysel inisiyatiften yoksundur. Avni kendisine st makamlar tarafndan verilen bir grevi kabul edip etmeme konusunda, Sherlock Holmesten farkl olarak, sz sahibi deildir. Amanvermez Avni, hikyelerin hibirinde kendini adaletin yerine koyarak, kendi kiisel hkmleriyle sululara ynelik bir inisiyatifte bulunmaz. Ve hikyelerde Amanvermez Avninin Osmanl kanunlarna ve adalet sistemine kar bir gvensizliine iaret eden herhangi bir yaklam yoktur. Onun grevi, yalnzca

94

olay zmek ve sulular yakalayarak adalete teslim etmektir. Amanvermez Avni hikyelerin sonunda resm raporunu hazrlar ve sulular cezalarnn tesbiti iin mahkemeye sevkedilirler. Hikyeler yarg nne kan sulularn ald cezalarn okuyucuya bildirilmesi ile sona erer. Buna karlk, Sherlock Holmes serisindeki hikyeler sulunun tespiti ile sona ermektedir. Bu hikyelerde nemli olan bilmecenin zlmesi, sulunun kimliinin tesbit edilmesidir. Dolaysyla, hikyelerde sulularn mahkeme srecine ve nasl bir cezaya arptrldklarna ilikin herhangi bir bilgiye yer verilmemitir. Sherlock Holmes ve Amanvermez Avni arasndaki temel farkllklardan biri de kadnlarla olan ilikilerinde karmza kar. Sherlock Holmeste belirgin bir ekilde kadnlara ynelik bir ilgisizlik dikkati eker. Dedektif lm Deinde adl hikyede Holmesn kadnlara bu ilgisizliini Watson yle dile getirir: Holmes kar cinsten holanmaz ve onlara asla gvenmezdi (4:167). Ama bu durumun, Holmesn kadnlarla iliki kurmakta baarsz biri olmasndan kaynaklanmadn, kendisinin kiisel bir tercihi olduunu grrz. Charles Augustus Milverton Vakasnda grlebilecei gibi Sherlock Holmes Milvertonun evi hakknda bilgi toplayabilmek iin bir ii klna girerek evin hizmetisi olan kz birka gn gibi ksa bir srede kendisine k edebilmi ve kendisiyle nianlanmtr (3:187). Sherlock Holmes Drtlerin Yemininde, kadnlara olan ilgisizliinin nedenini u szlerle aklamaktadr: [A]k dediin duygusal bir eydir ve duygusal olan benim iin her eyin stnde olan gerek souk akln tersidir. Ben asla evlenmeyeceim, kararm asla deitirmeyeceim (164). Bunu btnleyici bir biimde Watson, Bohemyada Skandalda, Holmes bir akl ve gzlem makinesi olarak niteledikten sonra yle devam eder:

95

Tutkulardan hep alayla bahsederdi. Bir gzlemci iin bu duygular, insann amalarnn ve eylemlerinin ardnda yatan gerei gsteren belirtilerden baka bir ey deildi. Ama deneyimli bir aklc bylesine tehlikeli duygularn hassas ve dengeli doasna girmesine izin verse, bunlar, vard mantksal sonularna glge drebilecek saptrc faktrler haline gelirdi. (1:5) Sir Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes karakteriyle dier dedektif kahramanlarn zelliklerini kiiliinde toplayan, ayrca stn bir sezgi ve kavrama gcne sahip bir dedektif karakteri yaratmtr. Bunu yaparken kahramann cinsellik gibi temel insani zelliklerden arndrm, cinsellii Viktoryen ann anlayyla paralel bir ekilde aa grmtr. Amanvermez Avni, Sherlock Holmesten farkl bir ekilde kadnlara ilgi duyan bir karakter olarak izilmitir. Sessiz Tabancada Amanvermez Avninin, Karolin isminde, ayn zamanda yardmcs olan bir sevgilisi olduunu reniriz (28). Ama polisiye roman tekniinin bir gerei olarak hikyelerde Amanvermez Avninin bu ilikisinden ayrntl bir biimde sz edilmemitir. te yandan, yine Sessiz Tabancada, Avni ile bir Rus Kontesi olan Anna arasnda bir ak ilikisi baladn grrz. Amanvermez Avni Annay grdnde, Gzel, ok gzel kadn! O ne endm, o ne czibe, ne gzler! Y Rabb ne vcd, ite mislini henz gremediim bir melek! (13) diyerek duygularn dile getirir. Bu szlerde ak bir ekilde cinsel bir ynelim olduu grlmektedir. te yandan Kontes de bir Msr Prensi klna girmi olan Amanvermez Avniye k olur ve Avninin iltifatlarna, siz bu dnyada hangi eli isteseniz pebilirsiniz. Size elini ptrebilen kadnlar bahtiyar olmaldrlar (39) diye karlk verir. Amanvermez Avninin bu kadnla ilikiye girmesi aslnda peinde olduu sessiz tabancay ele geirebilmek iindir. Bu nedenle bunun gerek

96

bir ak ilikisi olmad dnlebilir. Ama olay zlp Kontesin masumiyeti aa ktnda Amanvermez Avni Kontesin peinden kald otele gider ve Kontesin Msrl Prens sand kiiyi bulabilmek iin Msra gittiini renince byk bir znt duyar. Bu da Amanvermez Avni ile Kontes arasnda gerek bir ak yaandn gstermektedir. Sherlock Holmes bir sr zel bilgi alannda uzman (Kzl Dosya 26) olan bir dedektiftir. Bilgilerinin eitlilii ve derinliinin yan sra, sahip olduu baz beceriler de Sherlock Holmesn bir dedektif olarak olaylar zmedeki dehasn destekleyen unsurlar olarak roman ve hikyelerde yer almaktadr. Sherlock Holmesn, servenlerin nemli bir blmnn getii Londray ok iyi tandn grrz. Holmes, Kzl Sallar Klbnde Londray iyi tanmak benim hobim (1:60) derken, Londrann cadde ve sokaklarn iyi bildiini Drtlerin Yemininde Watsondan reniriz: lk bata ne tarafa gittiimiz hakknda bir fikrim vard, ama ksa bir sre sonra hzmz, sis ve Londraya dair snrl bilgim dolaysyla, nerede olduumuzu gsteren izleri yitirdim ve sonunda uzun bir yolculuk olduu dnda hibir ey bilmiyordum. Bununla birlikte Sherlock Holmes hi armad, arabann takrdad sokaklarn ve meydanlarn adlarn tek tek saymaya devam etti. (30) Korku Vadisinde Sherlock Holmesn silahlar iyi tandna ve dnyadaki silah firmalarn bildiine iaret edilmektedir (54). Dedektif lm Deinde hikyesinde, Holmesn Douya zg tropik hastalklar bildii, yapt baz aratrmalarda mediko-kriminal adan ok ey rendii (4:171) ve rencide ngiliz patentlerle ilgili zorlu bir aratrmay srdrd belirtilmektedir (3:227). Bunlarn yan sra, Baskerville Tazsnda Bir su uzmannn birbirinden ayrt

97

edebilmesi gereken yetmi be parfm (251) olduunu syleyen Holmesn parfmler konusunda olduka bilgili olduunu grrz. eytan Ayanda ise Watson Holmesn eski Kelt diliyle de ilgilenmi olduunu belirterek bu dilin Sami dilleriyle akraba bir dil olduunu ve Fenikeli tccarlar tarafndan buralara kadar yaylm olduunu ileri sren bir hipotez gelitir[diini] sylemektedir (4:225). Sherlock Holmes bir gazete parasndan bunun hangi gazeteye ait olduunu bilebilmenin yan sra (4:155), [t]ekerleklerin braktklar izlerin krk iki eidini bil[en] (3:129) biri olarak, bisikletlerin yerde braktklar izlerden bunlarn hangi marka bir bisiklete ait olduklarn ayrt edebilmektedir. Ayrca Sherlock Holmesn yaz karakterleri konusunda da bilgili olduu, onun u szlerinden anlalmaktadr: A harfi Almanlara zg bir ekilde yazlmt. Oysa gerek bir Alman Latin karakterler kullanarak yazar, bu yzden () kelimenin bir Alman tarafndan yazlmadn syleyebiliriz (Kzl Dosya 45). te yandan Watson, Kzl Dosyada, Holmesn bilgili olduu konular sayarken derin bir kimya bilgisine sahip olduunu, muazzam bir skandal haber bilgisi olduunu, yaad yzylda ilenen btn korkun sularn her ayrntsn bilir grn[dn] (21), ok iyi keman aldn, ok iyi kl kullandn, boks yaptn ve Britanya yasalar hakknda epey pratik bilgisi olduunu sylemektedir. Drtlerin Yemininde ise, Sherlock Holmesn, bir yemek srasnda sohbet ederken mucize oyunlar, ortaa mlekilii, Stradivariusun kemanlar, Seylan Budizmi, gelecein sava gemilerinden (113) sz ettiini ve Watsonn Holmes hakknda, Herbir konuyu sanki hakknda zel bir aratrma yapm gibi ele alyordu (113) yorumunda bulunduunu gryoruz. Sahip olduu bu bilgilerden ayr olarak, Sherlock Holmes Drtlerin Yemininde teknik konularla ilgili birok monografi yazdndan szetmektedir (9).

98

Holmes bu romanda ayrca, almalarnn Avrupaya da yayldndan ve Fransz dedektiflik servisinde alan ve bir vakann zmnde kendisine yardm ettii Francois Le Villardn bu almalarn Franszcaya evirdiini syler (8-9). Sherlock Holmes Drtlerin Yemininde, yz krk sigara, pipo ttn ve puroyu sayp renkli resimlerle klleri arasndaki fark gster[dii] Farkl Ttnlerin Klleri Arasndaki Ayrm (9) adl bir yazs, ayakizleri zerine bir monografisi (10), almann el zerine etkilerini, at aktarclarnn, denizcilerin, mzisyenlerin, dokumaclarn ellerini resimli rneklerle anlatan (10) baka bir monografisi olduunu belirtir. te yandan, Danseden Adamlarda her trl gizli yazya aina olan Sherlock Holmesn, yz altm ayr ifreyi analiz ettii (3:79) bir denemesi olduunu, Baskerville Tazsnda belgelerin yazld tarihi saptama konusunda bir almas olduunu (19), Kzl Sallar Klbnde, dvmeler zerine, konuyla ilgili literatre girmi olan kk bir almas olduunu (1:49), Karton Kutuda, insan kulann karmak anatomik yaps konusunda bir uzman olup bu konu zerine Anthropological Journalda iki ksa makale yaynlam olduunu (4:74) reniriz. Bunlarn yan sra, Kzl Dosyada Sherlock Holmesn bir gzlemcinin mantk ve dikkatli bir gzlem yoluyla doru sonulara ulalabileceine dair yazd ve bir dergide yaynlanan Hayat Kitab adl bir makalesi olduunu grrz (23-5). Bruce Partington Planlarnda ise Watson, Holmesn Rnesans dneminde yaam Flemish bir besteci olan Orlandus Lassusun (1530-1594) ilahileri zerine bir makale yazdndan ve uzmanlarn sylediine gre son noktay koy[an] (4:162) bu makalenin daha sonra yaynlandndan sz etmektedir. Ve son olarak, Perde Kapanyorda Sherlock Holmesn South Downsta kk bir iftlikte emeklilik

99

gnlerini geirdii srada yazd Ar Yetitiricilii ve Kralie Arnn Tecriti zerine Bir nceleme adl bir kitab olduundan sz edilmektedir (4:281). Sherlock Holmes bu bilgilerinin yan sra, olaylarn zmnde kendisine yardmc olan baz becerilere de sahiptir. Charles Augustus Milverton Vakasnda kilitli bir kasay aabilecek bir bilgi ve yetenee sahip olduunu grdmz Holmesn (3:193), Bruce Partington Planlarnda, kilitli bir kapy ksa srede aabildiine tank oluruz (4:153). Sherlock Holmes ayrca Baritsu denen Japon gre tekniinden biraz anlamaktadr. Bo Ev Vakasnda, bu bilgisinin kendisine defalarca yaram olduunu belirten Holmes, Moriartynin elinden de bu sayede kurtulabildiini syler (3:14). Sherlock Holmes, te yandan eski ngiliz boks sporunda da olduka usta olup (3:100), karanlkta grme konusunda inanlmaz bir beceriye de (3:191) sahiptir. Sherlock Holmesn bilgi ve becerilerine bakldnda, bu bilgi ve becerilerinden birounu vakalar zmede kullandn grrz. Ama bunlardan bazlar da vakalarn zmnde kullanlmayp, bunlara hikyelerde Sherlock Holmesn stn entellektel niteliklere sahip bir kii olduunu vurgulamak iin yer verilmitir. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerine baktmzda, Amanvermez Avninin, Sherlock Holmes lsnde bilgi donanmna sahip biri olarak izilmemi olduunu grrz. Buna ramen, hikyelerden Avninin olaylarn getii mekn olan stanbulu ve stanbul sokaklarn ok iyi bildii anlalmaktadr. Avni geni bir evreden birok insan da tanmaktadr. rnein, Amanvermez Avni Kara Katil hikyesinde bir tiyatrodaki izleyiciler arasnda pheli olabilecek ahslara gz gezdirirken, koltuklar arasnda oturan kiilerin byk bir ounluunu tanr: Avni [.] btn seyircileri birer birer gzden geiriyor, aralarnda kendince

100

yn- dikkat smlar aryordu. slm, Hristiyan, Msev btn yerli erbb- temy tand. Baz ecnib ile tanyamad birka Osmanl da mevcd idiyse de bunlarn iinde kendisinin dikkatini celb eyleyecek kimse bulamad (8-9). Ayrca Amanvermez Avni sulular da yakndan tanmaktadr. rnein, Kanatl Arabada Avni kimsenin tanyamad cesedin nl bir soyguncu olan Karmanyolac Kouya ait olduunu syler. Yine ayn hikyede ad geen sululardan Yannisin de gemiini yakndan bildii anlalmaktadr. Bunun yan sra Avninin stanbulda yaayan farkl topluluklarn kltrel zelliklerini iyi bildii grlr. Duruma uygun kyafet deiiklikleri yaparken setii kyafetlerin inandrcl da bunu gstermektedir. Kanatl Arabada Amanvermez Avninin Franszca, Rumca ve Ermenice bildiini bu dilde yazlm olan gazeteleri okumasndan anlarz (9). Krebede bir sulunun robot resmini izebildiini grdmz Avninin, resim yapma konusunda belli bir becerisi olduu da anlalmaktadr (15). Ayrca Mekteb-i Bahriyede okumu olduunu rendiimiz Amanvermez Avni istimbot kullanmay da bilmektedir (58). Avni evik bir vcuda sahiptir, iyi bir yzcdr, demir penelidir (Yanm Adam 76), kedi gibi ataktr (Krebe 38) ve karanlkta grme becerisine sahiptir (Mavi Gz 20). Ama bunlar Avnide sonradan edinilmi bedensel yetenekler deilmi gibi grnmektedir. Oysa Holmes Avninin sahip olduu bu karanlkta grme yeteneini zenle gelitirmitir (3:191) ve ayrca eski ngiliz boks sporundaki ustal (3:100) ve Baritsu denilen Japon gre teknii (3:14) konusundaki bilgileri sonradan edinilmi bedensel yeteneklere iaret etmektedir.

101

2. Yardmc Karakterlerin Karlatrlmas Sir Arthur Conan Doyle ve Ebussreyya Sami yazdklar polisiyelerde, yarattklar dedektif karakterlerini olaylarn zmnde yardmc olan baz yardmc karakterlerle desteklemilerdir. Sherlock Holmes serisinde yardmc karakter Dr. Watsondr. Bunun yan sra, Sherlock Holmesn Baker Caddesi Babozuklar ile kardei Mycroftun da yardmlarna bavurduu grlmektedir. te yandan, Holmes, Kzl Dosyada, dedektifler dndaki mterilerinin ounluunun zel soruturma ajanlar (25) tarafndan gnderildiini sylemekte, ne var ki bunlar hakknda hikyelerde herhangi bir bilgiye yer verilmemektedir. Ayrca, Sherlock Holmesn Bohemyada Skandal hikyesinde Irene Adleri oyuna getirmek iin kim olduklarn belirtmedii bir grup kiiyi yardmc olarak kulland grlmektedir. Sherlock Holmes hikyelerinde Scotland Yard dedektifiyle sk sk karlarz. Bu dedektiflerden G. Lestrade ondrt, Tobias Gregson alt ve Stanley Hopkins drt hikyede karmza kmaktadr. Birden fazla Sherlock Holmes hikyesinde karmza kan dier karakterler ise Sherlock Holmesn sulularn Napolyonu (2:252) olarak tanmlad en byk dman Profesr Moriarty, Watsonn Drtlerin Yemininde tanarak evlendii Mary Morstan ve Baker Caddesindeki evin sahibesi Bayan Hudsondr. Amanvermez Avninin ise zmeye alt olaylarda birlikte alt Arif, Karolin ve Anderya adnda yardmcs vardr. Amanvermez Avni bir bakomiser olarak, bu kiinin yan sra, zaman zaman polis tekilatndan da yardm istemektedir. te yandan birden fazla Amanvermez Avni hikyesinde karmza kan iki karakter daha vardr ve bunlar Zabtiye Nazr ile Beyolu Mutasarrfdr. Sherlock Holmesn arkada ve yardmcs olan Dr. Watsonn tam ad Dr. John H. Watsondr. Watsonn gemiiyle ilgili ayrntl denebilecek bilgilere ilk

102

Sherlock Holmes kitab olan Kzl Dosyada rastlyoruz. Romann ilk sayfalarnda Watsonn Afganistanda savaa katlm bir asker doktor olduunu; bir atma srasnda ciddi bir ekilde omzundan yaralandn ve hemen ardndan da geirdii ar bir barsak enfeksiyonu sonucu artk grev yapamaz duruma geldiini; bunun zerine de kendisine belli bir maa balanarak ngiltereye gnderildiini reniriz. (7-8). ngiltereye dnen Watson, parasn idareli harcayabilmek iin otelde kalmaktan vazgeip kendisine bir ev tutmay dnd sralarda, bir raslant sonucu, kendisine tutaca evi ve kirasn paylaacak birini arayan Sherlock Holmesle tanr (8-12) ve Baker Caddesi 221B numaradaki evde birlikte oturmaya balarlar (17). Bir sre sonra Watson, Drtlerin Yemininde tant Mary Morstan ile evlenerek, Holmesle birlikte oturduklar evden ayrlr ve doktor olarak almaya balar. Buna ramen baz olaylar zmek iin birarada hareket etmeye devam ederler. Watson, daha sonra, karsnn lm zerine, doktorluk yapmay brakarak Baker Caddesindeki eve geri dner (3:32). Birok vakann zmnde Sherlock Holmese elik eden Watsonn Sherlock Holmes hikyelerindeki en nemli ilevi hikyelerin anlatcs olmasdr. Watson, Sherlock Holmesn zmeye alt olaylarda ona yardmc olmu biri olarak tank olduu bu olaylardan bazlarn hikyeler halinde kada dkmtr. Dr. Watson, Sherlock Holmesn sevdii cesur ve sempatik bir kii olarak karmza kar. Ne var ki Watsonn, olaylar doru deerlendirme ve doru sonulara varma konusunda hemen her zaman baarsz olduunu grrz. Bu bakmdan, anlatc olmasnn yan sra, Watsonn hikyelerdeki ikinci temel ilevi Sherlock Holmesn stn dedektiflik yeteneklerini ne karmasdr. Watson, Sherlock Holmesn karsnda zaman zaman kendisini aptal gibi (1:62) hissettiini syler ve kendi anlayszlndan yaknr: [O]nun duyduklarn ben de

103

duymutum, grdklerini ben de grmtm, ama szlerinden anlalyordu ki, o sadece olanlar deil, olacaklar da grmt. Ne var ki btn mesele benim iin karmakln ve garipliini hl koruyordu (1:62). mer Trke Virgl dergisinde yaynlanan Doyleun Btn Hikyeleri balkl yazsnda Watsonn Sherlock Holmes hikyelerindeki bu konumunu yle amlamaktadr: Watsonn, Sherlock Holmesun karakter ve davran zellikleriyle tezat tekil etmesinden dolay, Holmesun karizmasn ve zmlemelerinin etkisini arttran bir ilevi vardr yklerde. Ayrca her yknn sonunda, olayn i yznn okuyucuya aklanmasnda arac-dinleyici rol verilmitir ona. [.] Onun dncelerinin basitlii (aslnda normal insan davranlar gstermesi) dedektifimize ilham verir, daha dorusu yanl dncenin kaynaklarn gsterir. Dorunun temsilcisi daima akln kullanmasn bilen Holmestr. Watsonun varl bir de u ie yarar. Dm onun gznden grrz, zlemeyecek kadar karmaktr. zm de Holmesun gzyle greceizdir... (72) mer Trkein iaret ettii gibi Sherlock Holmes hikyeleri genellikle Sherlock Holmesn Dr. Watsona olay nasl zdn anlatmas ile biter. Sherlock Holmes olay zmlerken hikye ierisine serpitirilmi ipularn deerlendirmi ve hikye ierisinde okuyucuya sunulmu olan bu ipularn kullanarak doru bir sonuca ulamtr. Watson, tpk okuyucular gibi, bu ipularnn neye iaret ettiklerini ancak Sherlock Holmesn aklamalarndan sonra anlayabilir: Olan biten imdi gzmde canlanmaya bala[d]. Her zamanki gibi, nasl oldu da daha nce dnemedim (4:41). Bu noktada, Watsonn Sherlock Holmes hikyelerindeki bir dier temel ilevi ortaya kmaktadr; bu da Watsonn, hikyeleri

104

okurken Sherlock Holmes kadar zeki olmadn gren okuyucunun kendisini zdeletirebilecei bir karakter olmasdr. Zeynep Ergun, Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Detektif Yazn isimli kitabnda Watson karakterini bu bakmdan deerlendirmektedir: pularn yanl deerlendirir, nesnelliini koruyamadndan duygularna kaplr, okuru yanlgya srkler. Bu ynyle yalnz yky hafifleten bir glmece esi deil, btn ipular elinde olduu halde gizemi zememi, kusurlu okuru simgeleyen, bizler gibi bir insanoludur (25). Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde Watsona karlk gelen karakter Ariftir. Watson ve Arif arasndaki benzerliklerden biri Watsonn Sherlock Holmesle ayn evi paylayor olmas gibi Arifin de Amanvermez Avni ile ayn evi paylayor olmasdr. Bir dier benzerlik ise hikyelerde Amanvermez Avninin Arife olan stnlnn ortaya konmu olmasdr. Amanvermez Avninin zekas ve yeteneklerinden vgyle szeden Arifin, onun dncelerine hibir zaman itiraz etmediini ve her zaman iin onun fikirleri dorultusunda hareket ettiini grrz. Hikyelerde aralarndaki ilikinin nitelii farkl yerlerde bir usta-rak ya da muallim-tilmiz ilikisi olarak tanmlanrken, Amanvermez Avninin Kara Katilde onu ram ve mutemedim (21) biiminde nitelediini grrz. Bu benzerlie ramen Arifin hikyelerdeki ilevi Watsonn Sherlock Holmes serisindeki ilevinden byk lde farkldr. Aradaki en temel fark Amanvermez Avniyle Arifin birer polis memuru olmalar dolaysyla meslekta olmalardr; Amanvermez Avni bir bakomiser, Arif ise onun yannda alan bir polis avuudur. Ne var ki, hikyelerde, aralarndaki ast-st ilikisinin imleyebileceinin tersine Arifin zaman zaman inisiyatif alabildiini ve ikincil bir karakter olmann tesine geebildiini grrz. rnein, Mavi Gz hikyesinde Arif

105

elde ettii ipular sonucunda sulularn yurtdna kaabilecei endiesi ile snrda tutuklanmalar iin Amanvermez Avniye danma gerei duymakszn giriimde bulunur (18-19). te yandan Arif, Kamelyann lmnde grdmz gibi baz olaylar Amanvermez Avniden nce haber alarak, olay yerini gzetim altnda tutmak iin harekete geebilen bir kiidir (8). Bunun yan sra, Mavi Gz hikyesinin sonunda sulular Amanvermez Avninin deil Arifin yakaladna tank oluruz (6162). Boyacda ise Amanvermez Avninin bir sredir takip ediyor olduu halde meyhaneci klndayken tanyamad Ligoru, ayn kl ile baka bir yerde gren Arif tanyabilmektedir (50). Bu ekilde, bir yardmc konumunda olan Arifin beceri ynnden hikyelerin bakahraman olan Amanvermez Avninin nne geebildiini grrz. Bu, Sherlock Holmes hikyelerinde rastlanmas mmkn olmayan bir durumdur. Sherlock Holmesn Dr. Watsonn yan sra, Drtlerin Yemininin Sekizinci Blmnn balnda Baker Caddesi Babozuklar (85) olarak tanmlanan ve bir dzine sokak ocuundan oluan baka yardmclar da vardr. Holmesn Baker Caddesi Babozuklarn Kzl Dosyada Jefferson Hopeun kulland arabay takip etmekte, Drtlerin Yemininde Aurora adl gemiyi bulmada ve aralarndan Simpson adl ocuu Albayn lmnde Henry Woodu gzetlemede kullandn grrz. Sherlock Holmesn Kzl Dosyada Polis soruturma gcnn Baker Caddesi departman (63) ve Drtlerin Yemininde Baker Caddesi polis kuvvetleri (90-91) olarak nitelendirdii bu sokak ocuklarn Watson u ekilde betimlemektedir: []eri bir dzine kir pas ve paavralar iinde sokak ocuu girdi. Grltl girilerine ramen belirli bir disipline sahip grnyorlard. nk ieri girer girmez, tek bir sra haline gelip yzlerinde bir beklentiyle hazrolda durdular (Drtlerin Yemini 93). Bu ocuklarn reisi Wiggins adnda, Sherlock Holmesn

106

benim pasakl avuum (Drtlerin Yemini 93) diye nitelendirdii bir ocuktur. Holmes, Her yere gidebilir, her eyi grebilir, herkesi dinleyebilirler (Drtlerin Yemini 94) dedii bu ocuklar niin kullandn u szlerle daha da belirgin klmaktadr: Bu kk dilenciler, dzinelerce polisten daha faydal [...] Resmi niformann uzaktan grnmesi bile birok az mhrler. Oysa bu ocuklar her yere girip, her eyi iitebilir. stelik zeklar bir ustura gibidir, tm ihtiyalar olan ey rgtlenme (Kzl Dosya 64). Sherlock Holmes, bu ocuklar gnl bir iline yannda altrmakta (Kzl Soruturma 63) ve ayrca onun iin alrken yaptklar masraflar karlamaktadr (Drtlerin Yemini 94). Amanvermez Avninin yardmclarndan biri olan Anderya ile Baker Caddesi Babozuklar arasnda byk bir benzerlik bulunduu grlmektedir. 11-12 yalarnda bir sokak ocuu olan Anderya, Kaln Aleko isimli suluya para karlnda yardmc olan bir ocuktur. ocuun zekasn ve dirayetini gren Avni onu kendisiyle birlikte almaya ikna eder. Tpk Baker Caddesi Babozuklar gibi daha ok takip ve gzetleme ilerinde grev yapan Anderya, yine onlar gibi yapt yardmlar karlnda Avniden belli bir cret alr (Mavi Gz 31). Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin altnc kitab olan Mavi Gzde ilk kez karmza kan Anderyay bundan sonraki Sessiz Tabanca, Boyac, l ve skeletler Arasnda hikyelerinde de Amanvermez Avninin yardmcs olarak grrz. Sessiz Tabancada [n]eeli tavr, tein ve cevvl zeks (30) olduu belirtilen Anderya hikyelere katt mizah unsuruyla da dikkat ekmektedir. Amanvermez Avninin nc yardmcs ise Karolindir. Karolinin Sherlock Holmes hikyelerinde bir karl bulunmamaktadr. Fakat Ebussreyya Saminin Sherlock Holmes hikyelerinden yapt uyarlamalar gznne

107

aldmzda, Amanvermez Avninin klasik dedektif geleneinin tersine Watson gibi tek bir yardmc deil de yardmcs olmas zerine u yorumda bulunabiliriz: Ebussreyya Sami, Sherlock Holmeste grdmz Scotland Yard dedektifinden hareketle Amanvermez Avniye yardmc oluturmak fikrini edinmi olabilir. Ama buradaki tekdzelik durumunu aabilmek iin Anderyaya, yukarda grdmz gibi Baker Caddesi Babozuklarna ok benzer bir karakter zellii vermitir. Bu durumda Amanvermez Avni ile cinsel bir birliktelii olan kadn yardmc karakterini olutururken de Watsonla bir cinsel birliktelii olduunu grdmz Mary Morstandan esinlenmi olabileceini ne srebiliriz.

B. Olaylar zmede Kullanlan Polisiye Yntemlerin Karlatrlmas Polisiye romanlar bir esrarn zlmesi ve sulularn yakalanmas zerine kurulu olduklar iin, roman kahraman olan dedektifin bu esrar zmede ve sulular yakalamada izledii yollar byk bir nem tamaktadr. Polisiye romanlarda dedektiflerin gzlem ve ipularndan hareketle sonulara vardklarn, olaylar ve kiiler hakknda bilgi topladklarn, zanllar veya sulular takip ettiklerini ve bu sre ierisinde gerektiinde eitli yanltmacalara bavurduklarn grrz. Bu blmde, Amanvermez Avni ve Sherlock Holmesn kullandklar sonuca varma yntemleri ve yanltmacalar karlatrarak, Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinin ne lde zgn olduunu bu balamda incelemeyi srdreceiz.

1. Sonuca Varma Yntemleri Bir dedektifin ilenmi bir suu aydnlatmak iin harekete gemeden nce, olayla ilgili olarak baz bilgiler elde etmesi gerektii aktr. Bu bilgilerin en

108

nemlilerinden birini de olay yerinde bulunan ipular oluturmaktadr. Bu erevede gerek Sherlock Holmesn ve gerek Amanvermez Avninin olay yerinde bulunan ipularn iyi deerlendirdiklerini ve bu ipularndan yola karak doru sonulara ulatklarn gryoruz. Krebe hikyesindeki ebe perdenin aralndan dardaki havagaz lambasnn numarasn grmtr. Bu ipucu Amanvermez Avninin evin yerini tespit etmesine yardmc olur. Kamelyann lmnde ise Amanvermez Avni ilenen cinayetlerin nedenini Kamelyann avucunda bulduu fotoraf aratrarak ortaya karr. Kanatl Arabada ise bir cesedin ceplerinden kanlar deerlendiren Avni, hem olaylar arasnda iliki kurar hem de ilenen suun nedenini anlar. Sherlock Holmes ipularn bulma ve bu ipularn deerlendirme konusunda usta bir dedektiftir. Benekli Kordonda Sherlock Holmesn nasl ipucu arad u ekilde betimlenmektedir: Byteci elinde, kendini yzst yere att ve ileri geri srnerek tahtalarn arasndaki atlaklar dikkatlice inceledi. Duvar panellerine de ayn dikkatle baktktan sonra yatan yanna gidip bir sre onu inceledi ve ipin asl olduu duvara gz gezdirdi (1:170). te yandan, Sherlock Holmesn bir olay zihninde zdkten sonra, bunu kantlayabilmek amacyla ipucu aradn da grrz. Gm imekte Sherlock Holmes olay yerinde amurun ierisinden yars yanm bir kibrit p karr. Oradaki mfetti, kendilerinin bu ipucunu bulamam olmalarndan dolay aknln belirtince Sherlock Holmes yle der: Zaten amura yle bulanmt ki, grnmezdi. Onu grebilmemin tek sebebi, onu aryor olmamd sadece (2:21). Bu rnekler bize Sherlock Holmesn Amanvermez Avniye gre ipularn bulma konusunda daha yetenekli bir dedektif olduunu gstermektedir.

109

Polisiye romanlarda heyecan duygusu ve gerilimin oluturulmas asndan sulularn takip edildii sahneler byk bir nem tamaktadr. Gerek Sherlock Holmes ve gerekse Amanvermez Avni serisinde sk sk bu takip sahnelerini grrz. Sherlock Holmes bakalarn gizli bir ekilde takip etme konusunda da ustadr. eytan Ayanda Sherlock Holmes Dr. Leon Sterndalee, kendisini takip ettiini sylediinde Dr. Sterndale onu grmemi olduu karln verir. Bunun zerine Sherlock Holmes yle der: Sizi takip ettiim zaman bir ey grmemeniz gerekir zaten (4:253). Fakat Sherlock Holmes hikyelerinde sulularn veya phelilerin takip edildiklerini anladklar durumlar da vardr. rnein Kayp Futbol Oyuncusunda Sherlock Holmes, Dr. Leslie Armstrongun arabasn takip eder. Ancak Armstrong takip edildiini anlar ve bunu Sherlock Holmese st kapal bir biimde belli eder. Bunun yan sra ona ertesi gn u alayc notu gnderir: [S]izi baladnz yere geri getirecek bir gezi yapmak isterseniz beni takip etmeniz yeter (3:296). Bunun zerine Sherlock Holmes bildik yntemlerle Armstrongu takip edemeyeceini anlaynca ilgin bir yntem gelitirir. Armstrongun arabasnn arka tekerleklerine anason dken Sherlock Holmes bu kokuyu bir izci kpeine takip ettirir ve bu ekilde Armstrongun yerini buldurtur (3:299). Amanvermez Avni hikyelerinde Amanvermez Avninin sulular takip konusunda ou kez baarl olmakla birlikte baarsz olduu durumlarla da karlarz. rnein, Kara Katil ve Mavi Gzde phelendii kiileri takip ederken gzden kaybeder. te yandan, Amanvermez Avninin sulular takip ederken farkedildiini ve sulular tarafndan tuzaa drldn grrz. Amanvermez Avni ve yardmclar hikyelerde dokuz kez tuzaa dmektedirler. Sessiz Tabanca, l ve skeletler Arasnda isimli hikyelerde Amanvermez Avni ve yardmclar tuzaa dmezlerken, Yanm Adam ve Kamelyann lm hikyelerinde iki kez

110

tuzaa dtkleri grlmektedir. Bu tuzaklardan ikisinde Amanvermez Avni, birinde de Anderya denize atlr; dier drt tuzakta ise Amanvermez Avni ve yardmclar bir yerde kapal kalrlar. Tek tek hikyelere baktmzda serinin ilk kitab olan Yanm Adamda Avni ve Arif 2500-3000 eki odunun altnda iki gne yakn bir sre kalrlar; ayn hikyede ayrca Arsen, Frenk klndaki Amanvermez Avniyi tanyarak denize atar. Kamelyann lmnde Amanvermez Avni Yanikuyu takip etmek iin gittii Romanyada kyafetini deitirmek iin otele giderken kavas klnda biri ona ehbenderin kendisini ardn syler. Bindii arabada Yanikunun adamlar Amanvermez Avniyi balayp yk vagonuna kapatrlar. Amanvermez Avni ayn hikyede stanbula dn srasnda Yaniku tarafndan denize atlr. Kanatl Arabada Arif penceresi olmayan bir odaya kapatlr ve odann kaps kilitlenip nne duvar rlr. Kara Katilde Amanvermez Avni ve Arifin evde bulunduklar bir srada evleri atee verilir. Krebede Avni phelenip takip ettii bir adam tarafndan bayltc bir madde koklatlarak bayltlr. Mavi Gzde sulular tarafndan yakalanan Anderya bir uvala konularak denize atlr. Boyacda ise Amanvermez Avni ve Anderya pelerinde olduklar Ligor tarafndan, ierisinde ancak 1-2 saat yetecek hava bulunan bir mahzene kapatlrlar ve mahzenin olduu dkkan atee verilir. Amanvermez Avni yeteneini kullanarak bu tuzaktan u ekilde kurtulmay baarr: [C]ebinden kk bir miskab kard. Lambay Anderyaya vererek demir kapnn arkasna diz kt. Miskabn milini kilidin etrfna tebeirle izdii hattn bir noktasna dayayarak evirmeye balad. [....] Yarm saat zarfnda merbu bir dairenin sekiz noktasndan birer ufak delik amaya muvaffak oldu. [....] Bir ka fiek alp kovanlarn skmeye balad. [....] Kendi fieklerin barutlarn bir kadn iine

111

topluyor, Anderya sratle delik ayordu. [...] Be dakika zarfnda on, onbe kovan boaltt. Toplanan barutu kfi grerek onu miskabn kalnlnda bir kada sarp det sigara eklini verdi. Anderya hl alyordu. Sonra cebinden bir byk mendil kararak onu birer santim arzinde dorad. Her paray birbirine ekledi, bir ucunu kapnn rezesine ilitirerek bkt. Oradaki flardan bir avu ispirto alp yapt fitili bununla slatt. Sigara ekline koyduu baruttan artan bir miktr buna bulatrd. Btn bu iler grlnceye kadar Anderya da bir delik am idi. [....] Avni de sigara eklindeki barutu delie vaz etti ve fitilin bir ucunu sigarann ucuna dedirip geri ekildi. Fitil mahzenin ortasna kadar uzanm idi. Bir kibrit akt ve bununla fitilin ucunu tututurdu. Essen ispirto ile barutun imtizcndan mtevellid srat-i itil bir anda kapnn eii altna gmlen baruta siryet etmekle birden hafif bir top sesi iitildi. Bunu da bir gacrt takp etti. Eiin yekpre ta ortasndan blnp iki ular yukar kalknca kapy rezelerinden kararak yan tarafa duvara arpm idi. (43-46) Amanvermez Avninin hazrlad bu dzenekte dikkati eken nokta elinde bulunan malzemedir. Avni ve yardmclar takip iin evden karlarken yanlarna gerekli olabilecek baz aletler almaktadrlar. Ancak bu olayda da grld gibi bu aletler arasnda demir bir kapnn kilidi etrafna delik amay baarabilecek bir matkap da bulunabilmektedir. Amanvermez Avni ayrca Kamelyann lm hikyesinde sulular tarafndan kapatld vagonun zeminine cebinden kard sklp taklabilen bir testereyle at bir delik sayesinde kurtulur (46-47). Krebe hikyesinde ise Avni, sust yakalad suluyu bir sre etkisiz hale getirmek iin

112

elektrik reten bir mekanizma kullanr (42), skeletler Arasnda hikyesinde ise karanlkta karlat suluyu etkisiz klmay iki namlulu bir tabanca ile baarr (54). Tabancann namlularndan biri kurun atarken dieri projektr kuvvetiyle elektrik vermektedir. Sherlock Holmes serisinde hibir zaman grmediimiz bu tuzaa dme durumu Amanvermez Avninin bana olduka sk gelmektedir. Amanvermez Avni bu tuzaklardan her defasnda glkle kurtulmay baarr. Amanvermez Avninin dt bu tuzaklar Ebussreyya Saminin stn niteliklerden daha arnk, gerek yaamda karlalabilecek bir dedektif karakteri izmek istediini gstermektedir. Sherlock Holmes hikyelerinde Sherlock Holmesn sulularn kulland ifreleri zebildii grlmektedir. Bu ifre kullanm zellikle Danseden Adamlar hikyesinde belirgindir. Bu hikyede bir sulu sevgilisine gizli mesajlar gnderirken danseden adamlara benzeyen baz ekiller kullanr. Sherlock Holmes bu ifreyi nasl zdn yle aklar: Bu sembollerin harflere karlk geldiini anladktan ve dier btn gizli yaz ekillerinde geerli olan kurallar uyguladktan sonra zmn basit olduu ortaya kt (3:79). Sherlock Holmes bu ifreli mesajlarn gel, Elsie, Tanrnn huzuruna kmaya hazr ol, burdaym, Abe Slaney anlamlarna geldiini bulur. Amanvermez Avninin ise Mavi Gzde bir ifre zdn grrz. Ne var ki, Amanvermez Avninin zd ifre Sherlock Holmesn zd ifreye gre daha basit niteliktedir. Bu hikyede, Amanvermez Avninin, sonradan Anderya olduunu rendiimiz ve peinde olduu Aleko iin alan bir ocuun duvara yazd ifreli mesaj zdn grrz. Anderyann duvara yazd ifreli mesajn ne olduu hikyede u ekilde betimlenmektedir: Duvarn zerinde iri siyah hatlarla bir (A) harfi, yanbanda u ekilde yine bir (a) harfi, sonra bir () rakkam

113

vcud bulduu grld (8). Amanvermez Avni Latin harfleriyle yazl A harfinin Avniye ve a harfinin de Arife karlk geldiini, Arap rakamlaryla yazl 11 rakamnn ise kendisinin eve giri saatini gsterdiini syler. te yandan Amanvermez Avninin takip srasnda ifreli mesajlar ve parolalar kullandn grrz. Amanvermez Avni hikyelerinde takip Avni, Arif ve Anderya tarafndan farkl kollardan yapld iin, arasnda iletiim salamak amacyla ifreler ve parolalar kullanlmaktadr. Bu ifreli mesajlarn kullanmna zellikle Mavi Gz hikyesinde rastlyoruz. Bu hikyede Amanvermez Avni Arifle nceden kararlatrm olduklar parolalarla, Arifin duvarlara izdii ekillerden, onun saat kata bir yerden getiini ve ne yne gittiini renir. Amanvermez Avninin Boyac hikyesinde de bu yntem yoluyla Arifin nerede olduunu bulduunu ve suluya ulatn grrz. Sherlock Holmes ise takip srasnda ifreli mesajlar ve parolalar fazla kullanmamaktadr. Sherlock Holmesn sadece Bohemyada Skandal hikyesinde Watsonla nceden kararlatrdklar gizli bir parolayla iaretletiini gryoruz. Sherlock Holmes bu parolann ne olduunu Watsona u ekilde anlatmaktadr: Elimi kaldrdmda aynen byle sana frlatman iin vereceim bir eyi odann iine frlatacaksn ve hemen yangn diye barmaya balayacaksn (1:20). Bir dedektifin esrarl bir olay zebilmesi iin olayla ilgili olarak yapt gzlemler ve bulduu ipularn deerlendirerek baz karmlarda bulunmas gerekir. Sherlock Holmesn bir dedektif olarak en temel zellii bir mantk makinesi (3:223) olmasdr. Sherlock Holmes hibir zaman tahminlerden hareketle olaylar zmeye alan bir dedektif deildir. Drtlerin Yemininde Asla tahmin etmem. Kt bir alkanlk ve mantk yrtme yeteneini bozuyor (14) diyen

114

Sherlock Holmes, bu szleriyle, salt mantk yrtme yoluyla sonuca ulatna iaret etmektedir. Sherlock Holmesn bu konuda sistematik bir yaklam olduunu grrz. Sherlock Holmes serisinin ilk kitab olan Kzl Dosyann karm, Tmdengelim Sanat balkl blmnde Sherlock Holmesn bu sistematik yaklam ana hatlaryla ortaya konmaktadr. Bu blmde, Sherlock Holmesn Hayat Kitab adl bir makalesinden sz edilmekte ve bu makalede, yanlma, gzlem ve analiz konusunda eitimli biri iin imkansz (23) olarak nitelenmektedir. Ayn blmde, tmdengelim kurallar uygulamal almamda, benim iin paha biilmez bir deere sahiptirler. Gzlem benim ikinci tabiatmdr (26) diyen Holmes, hemen arkasndan Watsonn Afganistandan gelmi bir asker doktor olduu sonucuna vard dnce zincirini u szlerle aklar: Burada doktora benzeyen, ama zerinde askeri bir hava olan bir beyefendi var. O zaman, ak ki bir ordu doktoru. Yz gneten yanm olduuna ve gmlek kolunun altndan grlen, onun doal ten rengi olmadna gre, tropik bir iklimden daha yeni dnm olmal. Halen toparlanmam yz, zorlu bir hastalk yaadn sylyor. Sol kolundan yaralanm. nk kolunu biraz kat ve doal olmayan bir ekilde tutuyor. Bir ngliz ordu doktoru tropik kuan neresinde bylesi skntlar yaayp yaralanabilir ki? Ak ki Afganistan. (26) Sherlock Holmesn karm yntemini Sherlock Holmes and Probabilistic Induction isimli yazsnda mantk olmayan kiilerin de rahata anlayabilecei bir biimde formle eden Kyoto niversitesinden Soshichi Uchii, Sherlock Holmesn baz temel kavramlardan oluan bir aklyrtme kuram olduundan sz etmektedir.

115

Burada, bu anahtar kavramlardan hareketle Sherlock Holmesn karm yntemini ana hatlaryla ele alacaz. Sherlock Holmesn mantksal karm yaparken kulland yntem eleme yntemidir. Sherlock Holmes bu yntemden u ekilde sz etmektedir: Bu sonuca eleme yntemiyle vardm, nk baka hibir varsaym olgular aklamyordu (Kzl Dosya 156). Bu eleme yntemi doru sonuca ulamak iin olanaksz olann elenmesi zerine kuruludur: Olanaksz olan eledikten sonra, geriye kalan, ne kadar inanlmaz olursa olsun, dorudur (Drtlerin Yemini 59). Sherlock Holmesn mantk kuramndaki anahtar kavramlardan biri de hipotez kavramdr. Soshichi Uchii, Sherlock Holmes iin bu kavramn neye karlk geldiini u szlerle aklamaktadr: Holmesn kendi metodunu kullanrken tmevarm kelimesini ok ender olarak kullanmas ilgi ekicidir. O bunun yerine hipotez kelimesini tercih etmektedir (Uchii). Uchii, Sherlock Holmesn bu kavram nasl kullandn gstermek iin de Gm imek hikyesinden u alnty yapmaktadr: Kings Pylande veya Mapletona gitmi olmas gerektiini sylemitim. Kings Pylandde olmadna gre Mapletonda olmal. Hipotez olarak bunu alalm; bakalm bizi nereye gtrecek (2:22). Ama Sherlock Holmes tahmin yrtyor gibi grnd byle durumlarda bile bu yaptnn bir tahmin deil, olaslklarn tartlmas yoluyla en muhtemel olann seilmesi olduunu sylemekte ve bunun hayal gcnn bilimsel kullanm olduunu belirtmektedir: Olaslklar tartp en muhtemel olanlar seiyoruz [] Hayal gcnn bilimsel kullanm bu, ama daima zerinde mtalaa edecek maddi bir temelimiz oluyor (Baskerville Tazs 54). Buradan da anlald gibi, Holmes hayal gcn her zaman maddi bir temel zerinde kullanmakta ve gzlem yoluyla elde edilen bu temel zerinden aklyrterek olaslklar arasndan en muhtemel olan semektedir.

116

Sherlock Holmes yapt bir karmn doruluunu yksek bir ihtimal (Drtlerin Yemini 13) olarak dndn sylediinde, bu karmnn bir tahmin olmadn syleyerek, Watsona, yapt karmnn neden olaanst grndn u szlerle aklar: Sana bunun olaanst gelmesinin sebebi benim dnce zincirimi takip etmemen veyahut byk sonularn gizli olduu kk ayrntlar gzlemlememen (Drtlerin Yemini 14). Soshichi Uchii, Sherlock Holmesn aklyrtme kuramndaki anahtar kavramlardan bir dierinin de geriye doru aklyrtme olduunu sylemektedir. Sherlock Holmes bu geriye doru aklyrtmenin srad meseleleri zmede ok ie yarayan bir yntem olduunu belirtmektedir: Sra d sularn, soruturmann nnde bir engel tekil etmeyip bir rehber ilevi grdn zaten sana nce de anlatmtm. Bu trden bir meseleyi zmede en nemli ey, geriye doru akl yrtebilmendir (Kzl Dosya 154). Bu geriye doru aklyrtmenin sonulardan sebeplere ulaabilmek olduunu Sherlock Holmes u ekilde aklamaktadr: Birok insan, bir olaylar zincirini akladnda sonucun ne olduunu syleyebilir. Bu olaylar zihinlerinde birletirip onlardan hareketle neyin gelebilecei sonucuna ulaabilirler. Bununla birlikte, bir sonucu sylediinde, i bilinlerinde bu sonuca ulaan admlarn neler olabileceini bulabilecek daha az insan vardr. Geriye doru veya analitik bir ekilde akl yrtmeden bahsederken kast ettiim ey buydu. (Kzl Dosya 154) Sherlock Holmesn anahatlaryla irdelemeye altmz bu kat mantk ve bilimsel tutumu dorultusunda hikyeler boyunca sk sk karmlar yaptn grrz. Onun bu konudaki dehasn gsteren ve onu hep doru sonulara gtren karmlar her zaman iin evresindekileri artmaktadr. Sherlock Holmes Mavi

117

Yakut hikyesinde grdmz gibi bir apka zerindeki ok kk ayrntlardan yola karak nemli sonulara varabilmektedir: [N]et grlebilen birka nokta ve en azndan gl bir ihtimali destekleyen zellikleri var. Sahibinin ok entellektel bir adam olduu ve son zamanlarda ktlemesine ramen, geen yl iinde ekonomik durumunun hayli yerinde olduu aka anlalyor. Zamannda tedbirli bir adamm ama imdi bu zellii biraz zayflam, ki bu da ahlaki bir kntye iaret ediyor; malvarlnn da azaldn gz nne alrsak, zerinde kt bir alkanln, muhtemelen ikinin, etkisi olduunu syleyebiliriz. Ayrca buradan yola karak, karsnn artk onu sevmediini de karabiliriz. [] Yine de hl biraz kendine saygs kalm. [.] Fazla hareket gerektirmeyen sakin bir hayat srdryor, epeyce antremansz kalm, son birka gn iinde kestirmi olduu, genellikle limon kremi srd kr salara sahip, orta yal bir adam. Bunlar, apkada aka grlebilen gerekler. Bu arada, evine havagaz balanmam olma ihtimali de ok yksek. (1:138) te yandan, Sherlock Holmesn fiziksel bir ipucu olmakszn salt dnce yoluyla yapt ve doru sonuca ulat karmlar bulunmaktadr. Bunun en ak rneini Gm imek hikyesinde gryoruz. Bu hikyede, Holmes kpein havlamam olmasndan gelen adamn yabanc biri olmad sonucunu karr ve bu ekilde olay aydnlatr (30). Amanvermez Avniye baktmzda ise, onun da Sherlock Holmes gibi kk ayrntlardan yola karak birtakm mantksal karmlarda bulunarak olaylara aklk getirdiini grrz. Bunun en belirgin rneini Yanm Adam hikyesinde

118

gryoruz. Amanvermez Avni bu hikyede yanm bir cesedin kemiklerini inceler ve kemik yapsna bakarak bunun bir erkek cesedi olduu sonucuna varr. Sonra belkemiinin ok erilmi olmasna bakarak cesedin hidemt- kkada mstahdem (10) yani zahmetli bir ite alan birine ait olduu karmnda bulunur. Ayrca iri omuzlara, kaln kemiklere nazaran bu kiinin ark Anadolu vilyt ahalisinden (10) olduunu syler. Kamelyann lmnde ise Amanvermez Avni Kamelyann evinde bulduu bir fotoraftaki ayrntlardan yola karak fotoraftaki adamn kimlii hakknda u ekilde bir karmda bulunmaktadr: Evvel mezhebini tayn edelim: Hristiyan, hem de Rum. Bak, sol elinin ehdet parmanda yzk var. Yz bu parmaa ancak Rumlar takarlar. Banda fes bulunmasna nazaran Osmanl Rumu, fesin sivri kalbna nazaran ise tabaka-i sfelya mensb, ellerine baklrsa temiz bir ile megl. Hl ve kyfeti ise Beyolu civrnda ikmetini gsteriyor. Bu adam herhalde esnaftr. (17-18) Burada grdmz Amanvermez Avniye ait karmlar Sherlock Holmesn yapt karmlarla benzerlik gstermektedir. Ne var ki, yukarda Mavi Yakut ve Kamelyann lm hikyelerinden yaptmz alntlar karlatrdmzda Amanvermez Avninin vard sonularla Sherlock Holmesn vard sonular arasnda belli bir farkllk olduu ortaya kmaktadr. Sherlock Holmes kime ait olduunu bilmedii bir apkaya bakarak apkann sahibine ilikin olduka ayrntl karmlarda bulunmaktadr; bunlar, apka sahibinin eiyle ilikisinden, yaad evde havagaz olup olmadna kadar varan ayrntlardr. Amanvermez Avninin vard sonular ise Sherlock Holmeste olduundan daha genel nitelikte olup Sherlock Holmeste olduu lde stn bir yetenein varlna

119

iaret etmez. Bunlar, kendisinin okkltrl Osmanl toplumunda yer alan farkl kesimlerin kltr ve alkanlklarna dair bilgisinden kaynaklanan, stn bir yetenekten ok dikkat ve bilginin eseri olan karmlardr. Bu noktada Amanvermez Avninin iyi bir gzlemci olduunu syleyebiliriz. Ama bu gzlem ve karmlar Sherlock Holmeste grdmz artc derinlikten yoksundur. te yandan Amanvermez Avninin, bu trden karmlarda bulunmakla birlikte Sherlock Holmes gibi bir mantk makinas (3:223) olarak tanmlanamayacan gryoruz. Sherlock Holmes btn karmlarnda akln ve mantn snrlar dna hibir zaman kmazken Amanvermez Avninin bu konuda Sherlock Holmes kadar kat ve sistematik bir tutum izlemediini grrz. Ona gre olaylarn zmnde zaman zaman talihe gvenmek ve mantk dna kmak zorunludur: Baz kere de talihe serfr etmeye mecbruz. Vka polisin tevvekkle binen hareket eylemesi ciz deilse de, baz kere de mantk hricine klmas zarrdir (skeletler Arasnda 11). te yandan Amanvermez Avni Kara Katilde yardmcs Arife yle demektedir: Unutuyorsun ki, polisin muvaffakiyt ekseriyetle taliin yardmyla hsl olur. Siki de sana imdi garip grnen hislerdir. (41). Bu noktada Amanvermez Avni Sherlock Holmesten farkl olarak hislerine gvenen ve hisleriyle hareket edebilen bir dedektif olarak karmza kmaktadr. rnein, Kamelyann lmnde Amanvermez Avniyi katile ynlendiren temel unsurun mantksal dayana olmayan bir his olduunu grrz: Bu adamn fizyonomisini beenemiyordu. Kendince de mehl bir his nazarlarn bu resim zerinde durduruyor, gzlerini ondan ayrtmyordu (17). Kara Katilde bu bilinmeyen hissin hiss-i kablel vuku (43) olarak tanmlandn gryoruz. Bu gibi bilimsel dayanaktan yoksun hislerle hareket etmek, ne var ki Sherlock Holmes iin hibir zaman szkonusu deildir.

120

Amanvermez Avni belli bir lye kadar bilimin yanlmazlna inanyor olsa da, bilimadamlarnn yanlmazlna inanyor deildir. Amanvermez Avni bu inancn Kara Katilde u szlerle ak bir ekilde ifade etmektedir: Fen yanlmaz nazariyesi bir dereceye kadar doru olabilirse de, erbb- fen yanlmaz nazariyesi o kadar salam deildir, deil mi? (19). Amanvermez Avninin bu gryle paralel olarak, Yanm Adam hikyesinde bilimsel yntemlerden hareket eden bir kiinin yanlabilir olduu okuyucuya rtk bir ekilde gsterilmektedir. Amanvermez Avni Yanm Adamda yanm bir cesedin bulunduu olay yerinde incelemeler yapp, cesedin iskeletinin kime ait olduu yolunda karmlarda bulunarak oradakileri artan sonulara varr. te yandan ipucu ararken, yanm cesedin zerinde uval iplikleri bulur. Buradan cesedin uvalla tand ve uvaln sonradan denize atlm olduu sonucunu karr (10). Daha sonra elde ettii ipucunu evinde kimyasal analiz yoluyla inceler ve bunlarn bir un uvalna ait olduunu bulur. Ne var ki, Holmesn kulland bu bilimsel ve aklc yntemleri izleyerek vard doru sonucun Amanvermez Avniyi yanl bir yola gtrdn grrz. Bu ereveden bakldnda, Amanvermez Avninin Yanm Adamda Sherlock Holmes gibi olaylar zmeye altnda, vard doru bilimsel sonularn onu yanl sonulara gtrmesi Ebussreyya Saminin bilimadamnn yanlmazlna ynelik inanca ve dolaysyla bir mantk makinas (3:223) olarak ele alnan Sherlock Holmes karakterine ironik bir eletirisi olduu sylenebilir. Bu noktada, Ebussreyya Saminin Sherlock Holmes belli bir noktaya kadar referans almakla birlikte, belli bir noktadan sonra yaamn raslantlar, tesadfler zerine kurulu olduu gerekler dnyasndan kopmak istemediini ve Amanvermez Avniyi de bu gereklik dnyasnn bir paras olarak hisleriyle hareket edebilen, yanlabilen ve bylece g durumlara debilen bir dedektif karakteri

121

olarak izdiini syleyebiliriz. Ama buna ramen Amanvermez Avninin kimi zaman beynim sulanm (Mavi Gz 18) diyecek kadar akl karsa da, sonuta yine zekasyla olaylar zmekte ve sulular yakalama konusunda baarl olmaktadr.

2. Yanltmacalar Bilgi toplama ve sulularn takibi srecinde dedektiflerin baz yanltmacalara bavurduklarn grrz. Bu yanltmacalar olay rgsndeki tekdzelii bozmakta ve okuyucudaki merak ve heyecan duygusunun canl kalmasn salama bakmndan nem tamaktadr. Birer polisiye roman kahraman olarak Amanvermez Avninin ve Sherlock Holmesn bilgi toplarken veya sulular takip ederken yanltmacaya bavurduklarn grrz. Bu yanltmacalardan biri klk deitirmeleri, dieri ise sulular tuzaa drmek iin oyun kurmalardr. Sherlock Holmes klk deitirme konusunda ok baarl bir dedektiftir. Dr. Watson, Bohemyada Skandal hikyesinde Sherlock Holmesn bu yeteneine iaret etmektedir: Saat drde doru kap ald ve krmz yzl, kt giyimli, sarho grnml bir seyis girdi odaya. Dostumun klk deitirmedeki inanlmaz yeteneklerini bilmeme ramen Holmes olup olmadna emin olana kadar onu dikkatlice incelemek zorunda kaldm (1:15). Bu hikyede Sherlock Holmes Irene Adlerin evini gzetleyebilmek iin seyis klna girerken (1:15), Adlerin evine girebilmek ve Bohemya Kralnn geri almak istedii fotorafn yerini tespit edebilmek iin de bu kez rahip klna girer (1:20). Bu deiimi Watson u szlerle anlatmaktadr: Yatak odasna dald ve be dakika sonra sevecen, saf bir rahip klnda dar kt. Geni siyah apkas, bol pantalonu, beyaz boyunba, sempatik glmseyii ve genel olarak iyiliksever ve

122

merakl baklaryla tam rolne brnmt. Holmes sadece kyafetini deitirmi deildi. fadesi, tavr ve hatta ruhu bile benimsedii role uymutu. (1:20) Sherlock Holmes ayrca Bo Ev Vakasnda, iki bklm yal bir adam (3:11), Leydi Frances Carefaxin Kayboluunda mavi gmlekli, tra olmam bir Fransz iisi (4:200), Son Vakada bir talyan rahip (2:259), Zmrt Tata bir berdu (1:238), Bkk Dudakl Adamda yine bir yal adam (1:116) ve Drtlerin Yemininde bir denizci klnda grrz (103). Sherlock Holmesn klk deitirme konusunda byk bir ustala sahip olmasnn yan sra, karsndaki insanlarn baka bir kln ardna gizlendiini de anlayabilecek bir yetenee de sahip olduu grlmektedir. Baskerville Tazsnda, Watsona Benim gzlerim ss deil, yzleri incelemek zere eitildi. Bir dedektifin sahip olmas gereken ilk zellik kln gizlediini grmektir (213) diyen Holmes, bu yeteneini ayn romann baka bir blmnde gsterir. Katil olduu sonradan anlalan bir adam faytonda grdnde, adamn sakalnn takma olduunu anlayan Holmes, bunu Watsona yle aklar: [B]yk bir ihtimalle onun sahte olduunu anlyorum. Sakal bu kadar ince bir i peindeki zeki bir adamn yzn gizlemekten te hibir ie yaramaz (62). te yandan Sherlock Holmesn, Bohemyada Skandalda yzne maske takm olduu halde evine gelen kiinin Bohemya Kral olduunu anladn grrz. Sherlock Holmes hikyelerinde Sherlock Holmesn yan sra baka karakterler de klk deitirmektedirler. Holmes hikyelerinde en ilgin klk deitirme olayna Bir Kimlik Vakasnda rastlyoruz. Bu hikyede Miss May Sutherlandn kayp olduunu sand nianlsnn klk deitirmi vey babasndan bakas olmad, Sherlock Holmesn yapt aratrmalar sonucunda ortaya kar.

123

Bunun yan sra Bkk Dudakl Adam da tmyle klk deitirme zerine kurulu bir hikyedir. Bu hikyede bir adamn para kazanabilmek iin ailesinden habersiz olarak dilenci klna giriyor olduunu Sherlock Holmesn aratrmalar sonucunda reniriz. Sherlock Holmes hikyelerindeki ilgin klk deitirmelerden biri de Kzl Dosyada katil Jefferson Hopeun arkada olan bir adamn yal bir kadn klna girmesidir. Kadn klndaki adam Sherlock Holmesn evine gelir ve gazetedeki iln zerine geldiini syleyerek, bulunan alyansn kzna ait olduunu syler ve alyans alarak evden kar. Sherlock Holmes onu takip etse de kadn hareket halindeki arabadan atlayarak kamtr. Bunun zerine Sherlock Holmes yle der: Onun yal bir kadn olduuna inandrldk. Aslnda gen bir adamd, stelik emsalsiz bir aktr olmas yannda, ok evik bir adamd da (56-9). Klk deitiren bir kiiyi tanyabilme yetenei olduundan yukarda sz etmi olduumuz Sherlock Holmesn bu olayda baarsz olduu grlmektedir. te yandan, Baskerville Tazsnda, katil Stapletonun (248) ve Bisikletli Takipte sevgilisi karlan Bob Carruthersin takma sakal taktna (3:105), Drtlerin Yemininde Racann uann tccar klna girdiine (114) tank oluruz. Ayrca, yine Baskerville Tazsnda, bir kurye ofisinde alan Cartwrightn Sherlock Holmese yardmc olmak iin kyl ocuu kyafeti giydiinden (251) sz edilmektedir. Amanvermez Avniye gelince, o da hikyelerde gizlenme, takip ve bilgi toplama amacyla klk deitirmektedir. Ne var ki, Amanvermez Avninin Sherlock Holmese gre ok daha fazla klk deitirdii grlmektedir. Amanvermez Avni, serideki 10 hikyede toplam 38 defa klk deitirmektedir. Ve Amanvermez Avninin girdii bu klklar birbirinden olduka farkl niteliktedir. Yanm Adamda

124

Kastamonulu bir amele, salar beyazlam bir adam, bir palikarya, yeil kuakl, bol pantolon ve setreli, sakal boyal bir Acem (51), atal sakall, silindir apkal, k kyafetli, orta yal bir Frenk (64), ihtiyar bir falc kadn ve bir papaz klna girdiini grdmz Amanvermez Avniyi, Kamelyann lmnde bir palikarya, Sakzl bir Rum, gemide alan bir makinist yardmcs, bir trenci ve bir gmrk kolcusu klnda grrz. Kanatl Arabada tulumbac tosunu, ocak sprcs, Anadolu eraf, sahlepi Arnavut ve ilingir klklarna giren Amanvermez Avni, Kara Katilde otel kapcs, doktor ve avc klklarna girer. Krebede sadece bir kez klk deitirerek bir Rumeli muhaciri klna girdiini grdmz Amanvermez Avniyi Mavi Gzde Aydnl oban, tutumbac, erkes beyi, ingene kadn ve ngiliz centilmeni klklarnda grrz. Ayrca Amanvermez Avni, Sessiz Tabancada Bab- Ali odacs ve Msrl bir Prens; Boyacda Hintli dervi, balk, boyac ve talyan; lde Anadoludan gelmi zengin bir adam; skeletler Arasndada ise bir aya topal, bir gz bal ihtiyar bir Krt kfeci (13) ve mahalle bekisi klklarna girmektedir. Amanvermez Avninin evindeki atlye olarak kulland odasnda bir kyafet dolab vardr. Amanvermez Avninin klk deitirmek iin bu dolaptaki elbiseleri kullandn grrz. Mavi Gz hikyesinde olduu gibi Avninin bazen iki kyafeti st ste giymi olduunu grrz. Bu durumda, istedii zaman stteki kyafeti karmakta bylece yeni bir klk ve kimlie brnebilmektedir. Avni klk deitirme konusunda ok hzl davranabilmektedir. rnein, Kara Katil hikyesinde locac klnda suluyu takip eden Avni, tiyatrodan knda merdivenleri hzla inerken kln rahatlkla deitirebilmektedir: Delikanl umm merdivenlerden ar ar inerken Avni o kattan sahneye inen gizli merdivenden bir anda kendini aa att ve

125

arkasndaki locac setresini atmakla beraber altndaki avc ceketini meydana kard. Byklarn, alt duda ile enesi arasndaki sakal parasn skt. Harikulde bir sratle vuka getirdii bu tebdil-i kyfeti merdivenlerden inerken yapm, dudann zerine de beyaz bir byk yaptrm idi. (50) Hikyelerde Amanvermez Avninin yan sra yardmclar Arif ve Anderyann da sk sk kyafet deitirdiine tank oluruz. Arif Yanm Adamda 24-25 yalarnda Safranbolulu bir hdk (14); Kamelyann lmnde Rumca konuan [t]ek gzl ve olak, yrtk apkal bir dilenci (7) ve hamal; Kanatl Arabada tulumbac tosunu, Ermeni papaz ve Anadolu erafndan biri; Kara Katilde resmi polis; Krebede Muhallebici Arnavut ve lateryac; Mavi Gzde ingene kadn ve ngiliz centilmeni; Sessiz Tabancada arabac; Boyacda Avni ve arabac; skeletler Arasndada ise Arnavut bozac klklarna girmektedir. te yandan Anderyay ise Mavi Gzde Bulgar kyls, kambur ocuk, topal dilenci ve zenci ocuk; Boyacda boyac ra ve esmer bir ocuk; skeletler Arasnda hikyesinde ise Arnavut msr satcs klklarna girmi olarak grrz. Klk deitirme konusunda Avni kadar yardmclar da olduka yeteneklidir. rnein Anderya, Avninin yardmcs olarak hikyelere katld serinin 6. kitab olan Mavi Gzde evden Bulgar kyls klnda kt halde eve kambur ve topal bir dilenci klnda dner. Bunu nasl yaptn yle anlatr: O benim eski sanatm. Her yerde deitirebilirim. Mesel bu defa Kl Ali Camiinin abdesthnelerinde tebdil-i kyfet ettim. Arkamdaki kamburu da Bulgar elbisesinden yaptm boha tekl ediyor (39). Anderyann dilenci klna nasl girdiini anlatt bu alntda Anderyann klk deitirme iinin kendisinin eski sanat olduunu sylemesi dikkat ekmektedir.

126

Klk deitirme gerekten de sadece Avni ve yardmclarnn kulland bir gizlenme yntemi deildir. Bu yanltmaca yntemine baka polislerin yan sra sulularn da bavurduu grlmektedir. Krebe hikyesinde yankesici, kasa hrsz gibi ehs- sefleyi taharr ve tkibe memur gz ak bir 3. snf komiser (33) olarak tantlan bir komiserin Hrvat klna girmi olduuna tank oluruz. Amanvermez Avni kendisi gibi sivil kyafetle grev yapan polislerin bu kyafet deiimine ilikin olarak unlar sylemektedir: Polisin kyafeti olmaz. O, her boyaya girer, kyafeti seven polisler ya karakollarda ya nokta yerlerinde bulunurlar. Biz ise polisin kyafetsiz takmndanz (Yanm Adam 21). Amanvermez Avni hikyelerinde ayrca sulular da klk deitirmektedirler. Kara Katilde, Fatin zenci kle klna girerek Sbir Beyi ldrr. Boyacda Amanvermez Avninin peinde olduu Ligor boyac ve meyhaneci klklarna girer. Mavi Gzde Amanvermez Avninin yakalamaya alt Alekonun sefaret memuruna benzer bir kla girdii ve bir sahnede de yardmcsyla birlikte arafa brnd grlr. Kamelyann lmnde bir sulunun sefaret kavas klna girdii grlr. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde Amanvermez Avni ve yardmclarnn klk deitirdikleri tek yer Amanvermez Avninin evi deildir. Mavi Gz hikyesinde, Beyolunda tebdil-i kyfet merkezleri (12) olduu sylenir. rnein, Amanvermez Avni bu hikyede tebdil-i kyafet merkezlerinden Aacamiinde bir evde (12) kyafetini deitirir. Bu nokta Sherlock Holmesn Londrann eitli yerlerinde, kimliini deitirebildii en az be kk sna (3:154) olmasyla benzerlik tamaktadr. Ne var ki, Sherlock Holmes hikyelerinde grdmzden farkl olarak, Amanvermez Avni hikyelerinde klk deitirmenin her zaman yeterince ilevsel

127

olmad grlr. Sherlock Holmes hikyelerinde Sherlock Holmes klk deitirdiinde, bu durum istisnasz olarak istedii sonular almasn salamaktadr. Amanvermez Avni hikyelerinde ise klk deitirme yntemi ile bu derece baar salandn sylemek mmkn deildir. Avninin sululardan kendisini saklayarak rahat hareket etmek ve bilgi toplamak iin kulland bu yntem yalnzca l ve Sessiz Tabanca hikyelerinde istenen hedefe ulamada etkin bir ekilde katk salar. Ancak baz hikyelerde klk deiimi tam tersine Amanvermez Avninin hedefe varmasn gletiren bir unsur olarak ortaya kar. rnein Mavi Gzde Amanvermez Avni Kaln Alekoyu takip ederken erkes Beyi klndadr ve Alekonun bindii arabann arkasndan Unkapan Meydanna kadar komak zorunda kalr. Bu koca kalpakl, uzun kamal erkesin tulumbac gibi kouu (14) orada bulunan iki polisin dikkatini eker ve Avniyi tutuklamaya alrlar. Avni polisleri ikna edemeyince onlar iterek ellerinden kurtulmay baarr; ama bu srada takip ettii arabay gzden karr. te yandan, Yanm Adamda bir Rum palikaryas klnda terziye giderek ldrlen adamn beden llerini almak ister. Ne var ki terzi bu hi tanmad adama istedii bilgileri vermek istemez. Bunun zerine Avni kimliini aklayarak istedii bilgileri terziden edinir. Hikyelerde Avni veya yardmclarnn klk deitirdikleri halde sulular tarafndan tannabildiklerini grrz. rnein, Yanm Adam hikyesinde delil toplayabilmek iin bir frnda Kastamonulu ve Safranbolulu klklar ile ie giren Avni ve Arif, katillerden biri tarafndan phe zerine tuzaa drlr. Krebe hikyesinde ise Arif muhallebi satan tablal Arnavut klnda aratrma yapmaya Beyazta gittiinde, tpk kendisi gibi klk deitirerek yorganc kalfas, iportac ve kreki klna girmi olan sulular tarafndan tannr. Sulular Arifin tablasn alarak yerine u tehditkr notu brakrlar: Takbttan vazgeiniz. Bizi daha ileri

128

gitmeye mecbr edersiniz. u anda derece-i kudretimizi takdr eyleyeceinizi zannediyoruz (26). te yandan Boyac hikyesinde Amanvermez Avni Pisbyk Ligoru takip ederken talyan klnda meyhaneye girdiinde Ligor tarafndan tannarak tuzaa drlr. Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerinde Sherlock Holmesten farkl olarak gze arpan bir dier unsur Avni ve yardmclarnn kadn klna girmeleridir. Mavi Gz hikyesinde Avni ve Arif ingene kadn klna girerlerken, Yanm Adam hikyesinde Avni fal bakan bir kadn klna girer. Bu noktada, Ebussreyya Saminin, Kzl Dosya romannda bir adamn kadn klna girmesinden esinlenmi olabilecei sylenebilirse de kar cinsin klna girme motifinin Trk Halk Tiyatrosu geleneinde de kullanlmakta olduu unutulmamaldr. Metin And Trk Tiyatrosunun Evreleri isimli kitabnda bu konuya ilikin unlar sylemektedir: [Y]anlmacalar ou kez klk deitirme, bakasnn kimliini taknmada da kendini gsterir. Kadn klna girmek, bunlardan en ok raslanlandr (134). Metin And bunun zenne rollerini erkeklerin oynamasyla kartrlmamas gerektiini nk zenne rollerini erkeklerin oynamasnn dinsel yasaklar nedeniyle bavurulmu olunan bir zorunluluk olduunu syler. And te yandan Trk Halk Tiyatrosunda kadn klna girme motifinin de kullanldn belirtir ve Karagz oyunlarndan Salncak ve Baheyi rnek verir. Salncak oyununda Hacivat i orta olduu Karagz denetlemek iin kocakar klna, Bahe oyununda ise Karagz baheye girebilmek iin kadn klna girer. Kadn klna girme motifinin Tanzimattan sonra romanlarda da kullanld grlmektedir. 1872de emseddin Sami tarafndan kaleme alnan Taauk- Talat ve Fitnat romannda ve Ahmet Midhat Efendinin 1882 ylnda yaynlanan Drdne Hanm isimli romannda da kadn klna girme motifi kullanlmtr. te yandan,

129

Trk polisiye roman geleneinin ilk rneklerinden olan ve yine Ahmet Mithad Efendinin kaleme ald Esrr- Cinyt isimli romanda da kar cinsin klna girme motifinin kullandn tespit ettik. Bu romanda bir haremaas olan Hafiye Necmi, araf giyerek kadn klna girmektedir (Tanpnar 472). Bu ereveden bakldnda Ebussreyya Saminin Sherlock Holmesten ziyade Trk Halk Tiyatrosu geleneinden yola karak kadn klna girme motifini kullandn syleyebiliriz. Amanvermez Avni ve Arifin Mavi Gzde ingene kadn klna girmeleriyle yaratlan ve iki sayfa boyunca anlatlan mizah durum da bu grmz destekler niteliktedir. Bu sahnede falc ingene klna giren Avni ve yardmcs Arif Sirkeci Garna giderler. Bu noktada alayc bir tavr taknan anlatc sahneyi yle anlatr: 10da kalkan katarla da ifte kumrular gideceklerdi. Bu bahar ieklerini andran hasbalar istasyonun intizr salonunda bir aa bir yukar gezinirken etraftan sarknt eksik olmuyordu. teden bir efe sz atyor: ifte kumrular! Byle nereye? Beriden bir bkn srnayor: Yandm aman! Kenin birinden byk buruluyor, kap tarafndan biri atlyor: Yosma m yosma! (41) Bu tren yolculuu srasnda da falc ingene klndaki Avni ve Arife evrelerindeki erkekler tarafndan satamalar ve laf atmalarn srdn grrz. Bunun zerine Amanvermez Avni, Arife sessizce u uyarda bulunur: Azck ylsak herifler i i yiyecekler, sakn glme ha! (43). Sherlock Holmes ve Amanvermez Avni hikyelerinde klk deitirmenin yan sra, kullanlan bir dier yanltmaca yntemi de sulular iin hazrlanan oyunlar ve kurulan tuzaklardr. Bu yntemin kullanmnda Sherlock Holmes ve Amanvermez Avni arasnda bir benzerlik olduu grlmektedir. Amanvermez Avni l hikyesinde, kendini lm gibi gstererek sulularn rahat hareket edebilmelerine

130

imkan salar ve bylece daha rahat ak veren sulular yakalamay baarr. te yandan, Mavi Gzde zmirde olduunu gazeteye haber vererek gizlice stanbula dner. Ayn ekilde, Kamelyann lmnde katil zanllarnn yakaland haberinin gazetelerde yaynlanmasn salayarak, asl sulunun peinden Kstenceye gider. Sherlock Holmes serisine gelince, Son Vakada ldn sandmz Sherlock Holmesn Bo Ev Vakasnda lmemi olduunu anlarz. O da Amanvermez Avniye benzer bir ekilde kendini lm gibi gstermitir. te yandan, gazete haberi yoluyla sulularn yanltlmasna Sherlock Holmes hikyelerinde de rastlyoruz. Alt Napolyonun Esrarnda Napolyon bstlerinin krlmas olayn aratran Sherlock Holmes, sulunun rahat hareket edebilmesi iin, olay bir delinin yapm olduundan phelenildii haberinin gazetede yaynlanmasn salar. Bu ekilde Sherlock Holmes rahat hareket edecek olan suluyu daha kolay yakalayabilecektir. Watson, Sherlock Holmesn bu oyununu u szlerle deerlendirmektedir: [A]dammz peinde kimsenin olmadn varsayarak iine devam edebileceini dnmesini salayacak ekilde gazeteye yanl ipucu vermedeki kurnazlna hayran olmaktan da kendimi alamyordum (3:218). Amanvermez Avni hikyelerinde de grdmz bu oyunlardan ayr olarak Sherlock Holmesn sululara ynelik olarak hazrlad baka oyunlar da vardr. rnein, Bohemyada Skandalda bir grup insann szde bir kavgaya girimesiyle kendini yaralanm gibi gsterir ve bu ekilde Irene Adlerin evine girmeyi baarr. Ayrca, eve girdikten sonra, evin ierisinde yangn km izlenimi uyandrarak arad fotorafn yerini renir. Yangn oyununa ayrca, Norwoodlu naat hikyesinde de rastlyoruz. Bu hikyede Sherlock Holmes evin ierisinde gizli bir blmede saklanan Oldacreyi ortaya karabilmek iin szde bir yangn karr (3:53-

131

54). te yandan, Dedektif lm Deinde hikyesi tmyle Holmesn bir oyunu zerine kuruludur. Sherlock Holmes bu hikyede, peinde olduu suluyu yakalayabilmek iin kendini tropik bir hastala yakalanm olarak gsterir. Hikyenin sonunda Sherlock Holmesn, hastalnn inandrc olabilmesi iin gn boyunca yemek yememi olduunu reniriz (4:167-88).

132

SONU

Bu tezimizde Ebussreyya Saminin on kitaptan oluan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisinde neden Trklerin Sherlock Holmes nitelemesinde bulunmu olabileceini ortaya koymaya altk. Tezimizin Birinci Blmnde tartacamz konuya bir arkaplan salamak zere Cumhuriyet ncesi dnemde polisiye romanlarn yaygn bir ilgi grdn ve bu erevede birok hikyesi Trkeye tercme edilmi olan Sherlock Holmesn o dnemin okuyucular tarafndan yakndan bilindiini ortaya koyduk. kinci Blmde Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni serisini oluturan hikyelerin polisiye roman teknii bakmndan genel zelliklerini tarttktan sonra, bu hikyeleri ierik ve yap bakmndan Sherlock Holmes hikyeleriyle karlatrdk. Bu karlatrma sonucunda, Ebussreyya Saminin baz zgl noktalarda Sherlock Holmes hikyelerinden esinlenmekle birlikte, genel olarak bakldnda bu hikyelerin zgn bir nitelik tadn grdk. Bu durum Ebussreyya Saminin Trklerin Sherlock Holmesn yazarken, Sherlock Holmes serisini oluturan hikyelerle ierik ve yap bakmndan rten bir uyarlama yapmam olduunu gstermektedir. nc Blmde tartmamz Sherlock Holmes ve Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni hikyelerindeki karakterler zerine younlatrdk. Bu erevede, ncelikle Amanvermez Avni ve Sherlock Holmes karakterlerinin bir karlatrmasn yaptk. Ve yaptmz bu karlatrma bize aralarnda baz

133

benzerlikler olmakla birlikte, Amanvermez Avninin Sherlock Holmesten farkl bir karakter olarak izildiini, ama Amanvermez Avniyi yerli klabilecek zelliklerin ayrntl olarak izilmediini gsterdi. te yandan ayn blmde Sherlock Holmes ile Amanvermez Avninin yardmclar olan dier karakterlerin bir karlatrmasn yaptmzda, aralarndaki kimi benzerliklere ramen, Amanvermez Avninin yardmclarnn Ebussreyya Saminin kaleminde zgn birer karakter haline geldiini grdk. nc Blmde ayrca Sherlock Holmes ve Amanvermez Avninin bir esrar aydnlatma konusunda izledikleri yntemleri de karlatrdk. Bu karlatrmamz sonucunda Amanvermez Avninin yine baz nemli noktalarda Sherlock Holmes ile benzerlik tamakla birlikte kulland yntemlerin zgl niteliiyle Sherlock Holmesten farkl bir dedektif portresi izdiini grdk. Btn bunlar Ebussreyya Saminin serinin ismiyle Sherlock Holmes bir polisiye karakter olarak referans almakla birlikte, ondan olduka farkl nitelikte bir polisiye karakter izmek istediini belli etmektedir. Bu istein en ak rneini Bir Fikr-i cml balkl nszde gryoruz. Burada, Ebussreyya Sami, Osmanlda da Batda olduu kadar iyi dedektiflerin bulunduunu ve onlarn btn olanakszlklara ramen Batdaki meslektalarndan hi de aa kalmayacak bir biimde olaylar zmeyi baarabildiklerini sylemektedir. Bu noktada, Ebussreyya Sami Trk dedektiflerine zg bir nitelik olarak ark zekasndan sz etmektedir. Bu szle neyi kastettiini aklamamakla birlikte, ortaya koyduu bu niteliin kendisi bile, Ebussreyya Saminin basite bir Sherlock Holmes uyarlamas yapmak istemediini ak olarak gstermektedir. Bu durumun Amanvermez Avninin karakter zelliklerine yansm olduunu gryoruz. Amanvermez Avni Sherlock Holmesn onu bir ngiliz klan zelliklerinden ve onun bireyselliini

134

vurgulayan Bohemyal kiilik zelliklerinden tmyle arnktr. Bir dedektif olarak dikkat eken yetenekleri olmakla birlikte, insan olarak ayrks, eksantirik zellikleri yoktur. Varoluun sradanlklarndan kurtulmaya alan biri olmayp, toplum ierisinde sradan bir insan olarak yaayan bir insan portresi izmektedir. Kadnlardan holanmakta, onlarla cinsel birliktelikler srdrmektedir. Holmesten farkl olarak bir mizah anlayna sahiptir. vlmeyi sevmemekte, rahatlkla zeletiri yapabilmektedir. Yapt ite kendini nplana karmaktan ok, bir dayanma anlay ierisinde yardmclaryla birlikte alt ve Trk toplum yaps ierisinde zel bir yere sahip olan istiareye nem verdii grlmektedir. Holmeste grdmzden farkl olarak Avni stn niteliklere sahip biri olarak izilmemitir. Her eyden nce, olaylar zmesine yardmc olabilmek kadarndan daha derin bir entellektel birikime sahip deildir. Olaylar zmesi, Holmesvari karmlarndan ok yaad toplumu ok iyi bilen bir insan olmasndan kaynaklanyor grnmektedir. te yandan, Amanvermez Avninin kafas karabilmekte, her ne kadar sonradan akln ve zekasn kullanarak kurtulabilse de sulularn hazrlad tuzaklara debilmektedir. Bu bakmdan Amanvermez Avni okuyucunun gznde Holmeste olduunun tersine eriilmez nitelikte bir insan olarak izilmemitir. Bu noktada Ebussreyya Saminin Tanzimat dneminin bir srei olarak Amanvermez Avni karakterini yaratrken pratik bir fayday gzettiini, onu gerekten de bir polis olarak rnek alnabilir biri olarak izdiini syleyebiliriz. te yandan Yanm Adam hikyesinde Amanvermez Avninin Holmes gibi incelemeler, karmlar ve kimyasal deneyler yaptnda, bulduu doru sonularn onu olay zme konusunda yanl bir yne sevketmesi Ebussreyya Saminin Sherlock Holmesn yntemleriyle rtk bir ekilde alay ettii izlenimini

135

uyandrmakta, Osmanl corafyasnda bu trden yntemlerin baarsz kalabilecei yolunda bir fikri dolayl bir biimde okuyucuya sezinlendirmektedir. Gerekten de, Amanvermez Avninin, dnceye ve akla nem vermekle birlikte zaman zaman rasyonel ve nesnel bir dayana olmayan sezgileriyle, iine doan duygu ve dnceleriyle hareket edebildii grlmektedir. Ve olaylarn zmnde talihin yardmna da nem vermesi Sherlock Holmesten farkl bir biimde bir mantk makinesi olarak hareket etmediini gstermektedir. te yandan, Amanvermez Avni hikyeleri Sherlock Holmesn Londrann souk ve kasvetli atmosferi ierisinde geen hikyelerinden ok farkl bir atmosferde gemektedir. Hikyelerdeki olaylar, ingene falc kadnlar, kadnlara sarkntlk eden bkn delikanllar, yank sesli bozaclar ile canl bir stanbul atmosferi ierisinde gemektedir. Amanvermez Avni hikyelerinde arlkl bir yere sahip olan klk deitirme unsuru, Osmanl toplum yapsnn renkli ve okkltrl yapsnn hikyelerde canl bir ekilde betimlenmesine olanak salamtr. Bunun yan sra, Amanvermez Avni karakterinin tesinde, hikyelerin btn yapsnda kendini belli eden mizah unsuru, zaman zaman hikyelerin polisiye niteliini bozucu bir nitelie brnebilseler bile, Sherlock Holmes hikyelerindeki souk atmosferden ok farkl bir dnyay gzlerimizin nne sermektedir. Yaamn ok da ciddiye alnmad, ilerin her naslsa yoluna girecei yolunda bir inancn derinden derine zihinlerde yer etmi olduu bir dnyadr bu. Sonu olarak Amanvermez Avni hikyelerinin zgn birer eser olduklarn, esinlenilen noktalarda da bunlarn hikyelerin kendi atmosferi ve yaps ierisinde farkl ve zgn bir nitelie dntklerini syleyebiliriz. Bu zgn hikyeler ierisinde Amanvermez Avni, Sherlock Holmesten nemli lde farkl olan karakter zellikleriyle ve yine Holmesten farkllaan sonuca varma yntemleriyle

136

zgn bir karakter olarak karmza kmaktadr. Onu yerli klacak zelliklere hikyelerde zel bir vurgu yaplmam olmakla birlikte, hikyeler bir btn olarak ele alndnda Amanvermez Avninin ait olduu stanbulun sokaklarnda Batdan dn alnm, ireti duran bir Sherlock Holmes olarak deil, gerekten de bir Trk dedektifi olarak yrmekte olduunu syleyebiliriz.

137

SELM BBLYOGRAFYA Advar, Halide Edip. Mor Salkml Ev. stanbul: Atlas Kitabevi, 1970. Ahmet Midhat Efendi. Drdne Hanm. Haz. Hseyin Alacatl. Ankara: Aka Yaynlar, 1999. Akyz, Kenan. Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitabevi, 1995. Alyot, Halim. Trkiyede Zabta. Ankara: Kanaat Basmevi, 1947. And, Metin. Trk Tiyatrosunun Evreleri. Ankara: Turhan Kitabevi, 1983. And, M. Fatih. Roman ve Hayat. stanbul: Kitabevi, 1999. Bayraktar, Esin. 1884-1918 Yllar Arasnda Trk Edebiyatnda Polisiye Roman. Yaynlanmam Master Tezi. Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, 1998. Berkem, Sreyya Sami. Unutulmu Gnler. stanbul: raan Tarih Kitaplar Serisi No: 9, 1960. Breki, Glenay, haz. Trk Polisiyesi Altn an Yayor. Picus (Austos 2003): 27-35. Brecht, Bertolt. Polisiye Romann Poplerlii zerine. ev. Yldz Ecevit. Argos (Ekim 1989): 60-62. Bryan, George B. The Proverbial Sherlock Holmes: An Index to Proverbs in the Holmesian Canon. 6 Ocak 2005. www.deproverbio.com/DPjournal/DP,3,1,97/HOLMES.html

138

Brummett, Palmira. kinci Merutiyet Basnnda mge ve Emperyalizm. ev. Ayen Anadol. stanbul: letiim Yaynlar, 2003. Bruno, Anthony. Sherlock Holmes: The Real Life Models. 01 Ocak 2005. www.crimelibrary.com/gangsters_outlaws/cops_others/sherlock_holmes/ elik, Zeynep. 19. Yzylda Osmanl Bakenti Deien stanbul. ev. Selim Deringil. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998. Doan, lyas. Tanzimat Sonras Osmanl Devlet Ynetiminde Toplumsal rgtlenmeye Bak. 8 Kasm 2003. www.akader.org/khuka/2001_eylul/tanzimat_sonrasi.htm Doyle, Sir Arthur Conan Doyle. Sherlock Holmes Btn Hikyeleri I. II. III. IV. ev. lkin nan ve Cumhur Msrlolu. stanbul: Rem Yaynclk, 2003. . Kzl Dosya. ev. Murat Salam. stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 2002. . Korku Vadisi. ev. Handan Elence. stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 2003. . Drtlerin Yemini. ev. Murat Salam. stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 2002. . Baskerville Tazs. ev. Arzu Durukan. stanbul: Gncel Yaynclk Ltd. ti., 2003. Duman, Hasan. Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katolou. Cilt 1. Ankara: Enformasyon ve Dkmantasyon Hizmetleri Vakf, 2000. Ebussreyya Sami. Yanm Adam. 1. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1329. . Kamelyann lm. 2. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1329. . Kanatl Araba. 3. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1329.

139

. Kara Katil. 4. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . Krebe. 5. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . Mavi Gz. 6. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . Sessiz Tabanca. 7. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . Boyac. 8. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . l. 9. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. . skeletler Arasnda. 10. kitap. stanbul: Sad-y Millet Matbaas, 1330. Ergun, Zeynep. Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Detektif Yazn. stanbul: Everest Yaynlar, 2003. Fiek, Kurthan. yi Polisiye yi Edebiyattr!. Milliyet Sanat Dergisi (Mart 1985): 2-5. Hayl-i Cedd (27 Temmuz 1910): 3. nal, Mahmud Kemal. Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar. stanbul: Maarif Matbaas,1940. Kazgan, Haydar. Galata Bankerleri. stanbul: TEB Yaynclk ve Kltr Hizmetleri A.., 1991. Kkboyac, M. Reit. ngiliz Edebiyatnda Dedektif Hikyeleri. zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1988. Mardin, erif. Osmanl Bak Asndan Hrriyet. Trk Modernlemesi Makaleler 4. stanbul: letiim Yaynlar, 1991. 103-122. Mehmet Cell. Osmanl Edebiyat Numuneleri. Dersaadet: emsi Ktphanesi, H.1312. zbek, Nadir. Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet. stanbul: letiim Yaynlar, 2002.

140

Roloff, Bernhard ve Georg Seelen. Cinayet Sinemas: Polisiye Sinemasnn Tarihi ve Mitolojisi. ev. Sheyla-Saliha N. Kaya. Der. Veysel Atayman. stanbul: Alan Yaynclk, 1997. Somay, Blent. ok Basit, Azizim Engels. Defter (Bahar 1998): 233-237. Stepanian, A.A.. Bibliografya Knig Na Turetskom Yazke, Papisannh Armyanskimi Bukvami (1728-1968). Erevan: Akademia Nauk Armyanskoy SSR, 1985. emseddin Sami. Taauk- Talat ve Fitnat. stanbul: Olak Yaynclk ve Reklamclk Ltd. ti., 2001. engel, Piraye. Hard-Boiled ve Casuslar. Varlk (Austos 1991): 20-21. Tahsin Paa. Sultan Abdlhamid: Tahsin Paann Yldz Hatralar. stanbul: Boazii Yaynlar, 1990. Tokgz, Ahmed hsan. Matbuat Hatralarm. Yay. Haz. Alpay Kabacal. stanbul: letiim Yaynlar, 1993. Trke, A. mer. Biz Bu Roman Okumam mydk?. Virgl (Ekim 2001): 6266. . Doyleun Btn Hikyeleri. Virgl (Mays 2000): 72. Uaklgil, Halid Ziya. Mai ve Siyah. Yayna Haz. Enfel Doan. stanbul: zgr Yaynlar, 2002. Uchii, Soshichi. Sherlock Holmes and Probabilistic Induction. 23 Ekim 2004. www1.kcn.ne.jp/~huchii/holmes_3.html yepazarc, Erol. Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes. stanbul: Gebe Yaynlar, 1997. . Trkiyede Polisiye Romann 129 Yllk yks Korkmaynz Mister Sherlock Holmes. Skylife (Aralk 1999): 94-98.

141

. Trkiyenin lk Polisiye Roman Yazar. Kitap-lk (Temmuz-Austos 2002): 148-155. . lgin ve Baarl Bir Yerli Polisiye Dizi: Trklerin Sherlock Holmesi Amanvermez Avni. Yaynlanmam el yazmas. Yaln, Hseyin Cahit. Edebiyat Anlar. Basma Haz. Rauf Mutluay. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1975. Yaln, Sddka Dilek. XIX. Yzyl Trk Edebiyatnda Popler Roman. Yaynlanmam Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1998. Yavuz, Hilmi. Osmanl Kimlii zerine. Kltr zerine. stanbul: Balam Yaynlar, 1987. 94-98. Wells, Carolyn. The Technique of the Mystery Story. 28 Kasm 2004. http://gaslight.mtroyal.ab.ca/ToMmenu.htm. Zrcher, Erik Jan. Modernleen Trkiyenin Tarihi. stanbul: letiim Yaynlar, 1998.

142

ZGEM

Aye Altnta Balc, 1970 ylnda Kocaelide dodu. 2000 ylnda stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnden mezun oldu. 2001 ylnda Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde yksek lisans almalarna balad.

143