I.

NH NG V N CHUNG Cc nh ngh a - Mi tr ng: bao g m cc y u t t nhin,v y u t v t ch t nhn t o quan h m t thi t v i nhau bao quanh con ng i, c nh h ng t i i s ng s n xu t s t n t i, pht tri n c a con ng i v thin nhin. - a ch t h c l g: l m t b ph n quan tr ng c a cc khoa h c v tri t, i t ng nghin c u c a a ch t h c tr c h t l tri t, bao g m ni, ng b ng, i d ng, l ch s pht tri n c a s s ng trn tri t cng cc qu trnh t nhin v ang x y ra. Ngoi ra, i t ng nghin c u c a a ch t h c cn l cc thin th trong thi d ng h . - a ch t mi tr ng: l p d ng nguyn l v tri th c a ch t gi i quy t nh ng v n pht sinh khi con ng i chi m h u, khai thc mi tr ng t nhin ho c lin quan n xy d ng nh c a, h th ng giao thng, x l ch t th i r n v l ng, l p b n ti nguyn v cc v n c lin quan n qu trnh t nhin c a qu t (l , l c, tr t t, ng t, ni l a...). Trong mn h c ny gi i thi u m t s v n sau: - Cc qu trnh a ch t t nhin: l , tr t t, ng t, v ho t ng ni l a. - L a ch n khu v c, l p k ho ch s d ng t v phn tch tc ng mi tr ng. - V t ch t tri t: khong v t, v t. Xc nh kh n ng c a chng s d ng nh l cc ngu n ti nguyn ho c l nh ng v tr x l ch t th i v nh h ng c a chng n s c kh e c a con ng i. - Cc qu trnh th y h c: s di chuy n c a n c m t, n c ng m trn v d i b m t tri t a ph ng, khu v c, v s thay i ton c u. c l ng cc ngu n ti nguyn n c v nh ng v n mi tr ng. - Cc qu trnh a ch t: s l ng ng v t li u tr m tch y bi n, sng, h , qu trnh hnh thnh ni. M c tiu a ch t mi tr ng gip qui ho ch vng t nhin m t cch di h n v pht tri n s d ng t ai m t cch h u hi u. a ch t mi tr ng cung c p nh ng ki n th c c b n qui ho ch, qu n l khai thc v s d ng ti nguyn h p l, pht tri n kinh t b n v ng. i t ng nghin c u: cc y u t tc ng n mi tr ng b m t c a qu t: - Cc ho t ng t nhin: + N i sinh: xu t pht t chuy n ng bn trong lng c a qu t (s d ch chuy n c a m ng a ch t, dng macma v dung d ch i km). + Ngo i sinh: lin quan n chuy n ng trn b m t c a qu t (cc qu trnh tr t l , s p ln, b i l ng, xoy mn...).

- Cc ho t ng c a con ng i: + Khai thc ti nguyn + Xy d ng cng trnh - Trn th c t m t s c x y ra khng nn thin v vo m t trong hai y u t m ph i xt hai. Bi n php: d bo, phng chng nh m gi m b t s c v tai n n. II. NH NG THU T NG 1. Thu t ng - Qu trnh a ch t: nh ng qu trnh t nhin chuy n phong ha, xi mn, macma... ng x y ra trn v trong b m t qu V CC CHU TRNH A CH T

nc

t:

- Ho t ng a ch t: ho t ng kh o st cc tc ng ln b m t qu t: ho t ng khai thc khong s n, khai thc d u kh... - Tai bi n mi tr ng: l nh ng bi n ng c h i i v i mi tr ng, gy t n th t v con ng i, kinh t , x h i. N c th x y ra do qu trnh t nhin, s tc ng con ng i n t nhin v con ng i n k thu t . + Tai bi n t nhin: ng t, s p l , ni l a... + Do tc ng con ng i: s s p l do khai thc ti nguyn, s nhi m do khai thc khong s n... + Do k thu t: s c trong cng nghi p d u kh, p n c... - Tc d ng bi n ch t: l tc d ng lm bi n i cc d i nh h cao v tc d ng ha h c c a nh ng v t ch t c ho t tnh. ng c a p su t l n, nhi t

- nh gi tc ng mi tr ng (EIA) : l m t qu trnh xc nh v nh gi cc nh h ng trn mi tr ng c a cc y u t tc ng, c sinh ra trong qu trnh th c hi n d n hay t m t tai bi n mi tr ng, t xu t cc bi n php gi m thi u. 2. Chu trnh a ch t Chu trnh ki n t o (tectonic cycle): l cc qu trnh a ch t x y ra trn di n r ng n lm thay i hnh d ng c a l p v tri t nh l: qu trnh hnh thnh b n tr ng i d ng, s tri d t l c a v qu trnh t o ni. Chu trnh (rock cycle): l s k t n i c a nhi u chu trnh bn d i nh l: ph thu c vo qu trnh ki n t o b i nhi t v n ng l ng, qu trnh sinh ha a ch t b i cc v t li u tri t, v s v n ng c a n c hay ni khc h n l chu trnh n c, m t ch u s bi n i b i cc qu trnh phong ha, xi mn, s v n chuy n, l ng ng, v s ha c a cc tr m tch.

Chu trnh n c: l qu trnh di chuy n c a n c t bi n, l c a hay t b m t tri t ni chung vo kh quy n v quay ng c tr l i. S di chuy n ny thng qua qu trnh b c h i, m a v v n ng c a n c. Chu trnh sinh a ha: l qu trnh v n chuy n ho c tu n hon c a m t hay nhi u y u t qua kh quy n, th ch quy n, th y quy n, v sinh quy n. N c lin quan m t thi t n cc chu trnh ki n t o, chu trnh v chu trnh th y quy n. Chu trnh ki n t o cung c p n c t cc qu trnh ni l a c ng nh cung c p nhi t v n ng l ng gp ph n vo s hnh thnh v thay i v t li u c a tri t v n chuy n trong chu trnh sinh a ha, chu trnh n c v chu trnh bao g m nhi u s v n chuy n, cc qu trnh tch tr c a y u t ha h c trong n c, t v . III. Nh ng v n c b n 1. Lu t B o V Mi Tr ng L c s php l c a m i qu c gia trong cc ho t ng kinh t x h i, cho nn cc n c trn th gi i u c lu t mi tr ng c a n c mnh, c c th ring ph n nh trnh khoa h c, v s pht tri n kinh t c a n c mnh. Lu t b o v mi tr ng c thng qua ngy 27/12/1993 v c hi u l c t ngy 10/01/1994 g m c 7 ch ng v 55 i u, t p trung gi i quy t nh ng v n : - Quan h pht tri n kinh t v i b o v mi tr ng - Mu thu n gi a nhu c u c p bch v s n xu t v i s ng tr c m t v i l i ch lu di v mi tr ng trong s nghi p pht tri n kinh t x h i. - Mu thu n gi a l i ch c nhn, c c b v l i ch c a ton x h i. - M i quan h qu c t v khu v c. Lu t mi tr ng qu c t nh m gi i quy t nh ng v n v t ra kh i ph m vi qu c gia ho c c qui m hnh tinh. 2. H Ph ng Php Nghin C u 2.1. Ph ng php vi n thm Vi n thm l k thu t v ngh thu t thu nh n thng tin v i t ng thng qua vi c phn tch d li u thu nh n b i thi t b khng ti p xc v i i t ng ang nghin c u. D li u thu nh n l cc b c x i n t c pht ra t cc v t th trn b m t tri t. Thi t b thu nh n, l cc thi t b ho t ng d a trn hi n t ng c m ng i n t , sng pht ra t cc v t th s c thu nh n sau chuy n thnh tn hi u i n v c phn tch thnh cc c p s ha khc nhau. D li u c chuy n v m t t v s p x p thnh cc m ng d li u hai chi u. C hai nhm chnh: nh my bay ( cao d i 10.000 km) v nh v tinh ( cao trn 10.000 km) nh my bay - Cc nh my bay truy n th ng l nh ng nh ch p, do v y khng th p d ng nh ng k thu t x l nh theo ph ng php x l nh s , nh c i m ny c kh c ph c m t ph n b ng cch thu nh n hnh nh b ng b ng t . - Trong l nh v c a ch t nh my bay nghin c u hnh th m t t, c u trc a ch t, thnh ph n

t . N m 1913 nh my bay c khai thc trong l nh v c tm ki m khong s n. - Trong l nh v c mi tr ng nh m nghin c u nh gi cc vng nhi m n c t ch t th i r n, l ng, vng tai bi n xoy l , b i l ng nh v tinh - X l nh b ng ph ng php k thu t s , x l thng tin theo nhi u m c tiu khc nhau. - L nh ch p t m cao, c th thu nh n nh cc dy ph khc nhau, di n tch bao ph l n. - Cc v tinh vi n thm quan st ti nguyn tri t: POLAR, LANDSAT, SPOTcc h th ng ch p radar nh : ERS, RADARSAT 2.2. H Thng Tin a L GIS (geographic information system) H th ng thng tin a l l m t h th ng ph n m m my tnh c s d ng trong vi c v b n , phn tch cc v t th , cc hi n t ng t n t i trn tri t. Cng ngh GIS t ng h p cc ch c n ng chung v qu n l d li u nh h i p (query) v phn tch th ng k (statistical analysis) v i s th hi n tr c quan (visualization) v phn tch cc v t th hi n t ng khng gian (geographic analysis) trong b n . S khc bi t gi a GIS v cc h th ng thng tin thng th ng l tnh ng d ng c a n r t r ng trong vi c gi i thch hi n t ng, d bo v qui ho ch chi n l c. ng d ng: cc h th ng thng tin a l u c cc cng c m nh t o b n , t ng h p thng tin, th hi n cc s ki n, gi i quy t cc v n ph c t p, th hi n cc t ng. C th ni GIS l m t cng c cho nhi u l nh v c (mi tr ng, quy ho ch th , kinh t ,), c th s d ng b i c nhn, t ch c gi i quy t cc v n theo nhu c u. T ob n v phn tch b n khng ph i l m i, nh ng GIS ng vai tr nng cao ch t l ng, chnh xc v nhanh h n so v i cch lm b ng tay truy n th ng. 2.3. B n a Ch t Mi Tr ng Th Nh m th hi n s t ng tc c a con ng i v mi tr ng a ch t, n bao g m ch d n khoa h c a ch t trong qui ho ch v qu n l mi tr ng, d bo v tin on cc tai bi n, s thay i mi tr ng gy nn b i s xm ph m c a con ng i i v i qu trnh a ch t. B n a ch t th : th hi n cc thng tin ch d n c a khoa h c a ch t nh m ph c v cho qui ho ch v pht tri n th . B n a ch t mi tr ng v th nh m gi i quy t nh ng v n pht sinh do s d ng v khai thc thin nhin c a con ng i, cc v n n y sinh do s thay i mi tr ng t nhin (tai bi n) i v i m t khu v c c th . Site description: Geo community, forums, borehole log, drill, well logger, software geophysics geology geochemistry environmental, earth science, applications mineral, exploration petroleum, GIS software, mapping software, geological survey data. Vietnames: Di n n a ch t, tr c a, a ch t cng trnh, a k thu t, hnh tr h khoan, m t c t i ch t, ti li u, cng ty kh o st, s li u kh o st. Th nghi m, phng th nghi m.

thiet ke website Admin

Posts: 765 Joined: Sun Aug 26, 2007 11:18 pm T o p

Ads! T o p Ngu n g c v s hnh thnh tri t

by Admin on Sun Nov 25, 2007 7:02 pm Ngu n g c tri t lin quan ch t ch v i ngu n g c h M t Tr i ni chung. Trong m i quan h , v n ngu n g c tri t c nhi u nh khoa h c nghin c u v xu t nhi u gi thuy t.

Hnh 1: Hnh nh tri

t ngy nay

I. CC GI THUY T V S 1. Gi thuy t C ng

HNH THNH TRI

Gi thuy t ny ra i n m 1755. L n u tin quan ni m c truy n c a tn gio v v tr b b i m t nh tri t h c ch khng ph i m t nh khoa h c t nhin.

nh

C ng cho r ng h m t tr i c hnh thnh t m t m my b i v tr , m t tinh vn g m nh ng v n nh ring bi t gi ng nh nh ng tinh th ch, v b t ng. D i tc d ng c a l c h p d n v tr , cc v n tr nn chuy n ng. Nh ng ph n t nh v m my b i b x ra lm nhi u m ng. M t trong nh ng m ng y v sau thnh h m t tr i, trong kh i l n trung tm ht nh ng kh i ln c n v d n d n t o thnh m t tr i. Xung quanh kh i trung tm, nh ng vng t p trung t nhi u v t ch t c ng ht nh ng ph n t g n t o ra cc hnh tinh v v tinh. Gi thi t C ng nu ln qu trnh ti n ha c a cc thin th m th i b y gi ng khng h thay i t khi th ng t o nn. i ta coi nh

V ng ch l nh tri t h c, gi thi t c a ng cn nhi u i m m h , khng chnh xc, do t c ch . Theo ng th h m t tr i l m t kh i nng , d n d n ng ng ng l i, m t tr i theo gi thuy t ny v i th i gian s ph i t t h n. 2. Gi thuy t Laplatx y l m t gi thuy t u tin t ng i c h th ng, n nh h ng r t l n trong h n m t th k .

Laplatx gi thuy t r ng h m t tr i pht sinh t m t tinh vn kh ng l t ch t kh v tr c nhi t r t cao v t quay xung quanh m t tr c gi a c nh. Khi ngu i i, tinh vn gi m th tch v v t l i hai c c ng th i t c quay nhanh ln (theo nh lu t b o ton ng l ng). Khi l c ly tm l n h n l c h p d n th cc ph n v t ch t xa ngoi tr c quay s b tch ra v ti p t c quay xung quanh tinh vn v tr l c h p d n cn b ng v i l c ly tm.

Hnh 2: S pht tri n c a h m t tr i theo Laplatx Cng ngy tinh vn cng gi m th tch l i v t tr ng cng t ng ln, cu i cng kh i tinh vn cn l i gi a hnh thnh m t tr i. Cc dng kh xung quanh s ng ng t l i t o thnh cc hnh tinh. T i nh ng khu v c no c a dng kh, v t ch t t p trung nhi u h n ti p t c thu ht nh ng v t ch t xung quanh vo mnh hnh thnh cc hnh tinh, n u nh dng kh m v t ch t trong phn b ng i u th s hnh thnh cc ti u hnh tinh. Theo gi tr c nh th h i n thnh n c v t n thuy t ny th tri t ban u l m t kh i kh r t nng r i ngu i d n. V ngoi ngu i n l i, ch cao thnh ni, ch th p thnh y bi n. n khi nhi t xu ng d i 1000C c trong khng gian quanh tri t b t u ng l i v r i xu ng cc ch tr ng tr c cc bi n u tin. Sau ny, v t ch t trong lng tri t v n cn nng ch y. M i khi t v , cc ch t nng ch y t trong lng phun ra thnh ni l a.

Nh ng t n t i c a gi thuy t: - N u qu th c tinh vn ban u theo Laplatx quay nhanh lm v ng cc kh i v t ch t, th khng ph i ch c nh ng dng kh tch ra m c tinh vn s n tan. - Theo nh cc nghin c u hi n nay qu trnh hnh thnh ni khng ch do v t nh n l i m ch y u c hnh thnh trong chu trnh pht tri n c a v tri t o m ng). u tin c a tri t (qu trnh ki n

- Laplatxo cho r ng cc kh i v t ch t t tinh vn nguyn th y thot ra u quay cng chi u xung quanh tr c c a tinh vn. Nh ng ngy nay ng i ta quan st th y sao Kim v sao Thin V ng c chi u quay ng c l i, sao m c v sao h i v ng c ng c v tinh bay ng c chi u. V i u nay khng gi i thch c. 3. Gi Thuy t T XMIT Gi thuy t ny c xy d ng t n m 1944. N m 1951 vi n hn lm khoa h c Lin X d a ra th o lu n r t k gi thuy t ny. H i th o xc nh n gi tr khoa h a l n lao c a n, v l n u tin nh ng c i m c b n v c u t o c a h m t tr i c gi i thch theo m t logic ch t ch . ng th i, h i th o c ng nu ra m t s thi u st trong cng trnh c a Ot Xmit ng ti p t c nghin c u.

Hnh 3: S pht tri n c a h m t tr i theo Oto - Xmit Theo ng th tr c khi hnh thnh cc hnh tinh, h m t tr i g m c m t tr i v m t m my ch y u l nh ng h t r n ngu i l nh. Nh ng h t r n y c tn chung l nh ng thin th ch. m my c hnh dng v t, v cc h t r n quay theo nh ng h ng khc nhau trn nhi u m t ph ng khc nhau trong thin h. n m t lc no m t tr i i vo m t trong nh ng m my nh th , lm cho m i h t c thm m t chuy n ng m i: l chuy n ng trn xung quanh m t tr i. Trong khi chuy n ng cc h t va ch m vo nhau, nng ln v t c gi m i. N u cc h t ch c chuy n ng h n n th s gi m t c c a chng s khi n chng r i vo m t tr i. Nh ng v cc h t cn c chuy n ng trn xung quanh m t tr i nn t c c a chuy n ng h n n d n m t i nh ng ch cho chuy n ng trn xung quanh m t tr i. Nh v y cc h t s t t p vo trong m t ph ng xch o c a m t tr i v m my tr nn c hnh dng m t ci a xoay trn, n i y m t c a v t ch t t ng ln, do l c h p d n c a cc h t l n nhau cng m nh. Nh ng h t l n ht nh ng h t b va ch m ph i chng. Cc h t khi th v ra, khi th k t t l i d n l n ln v cu i cng tr thnh hnh tinh. Cc v t ch t g n m t tr i l nham th ch v kim lo i ch u nng, cn xa m t tr i c h t l n d n ln nh cc ch t kh trong m my nguyn th y ng l i xung quanh cc h t b i. Do v y g n

m t tr i ch c th hnh thnh nh ng hnh tinh thu c nhm tri hnh tinh l n c u t o b i nh ng ch t nh .

t nh ,

xa m t tr i l nh ng

Theo tc gi th tri t khi m i hnh thnh, tri t ch l m t kh i ngu i l nh v ch nh n nhi t t m t ngu n duy nh t l m t tr i, lc y nhi t vo kho ng 4oC. Trong qu trnh thnh t o, cc ch t phng x t p trung l i trong lng tri t, nhi t l ng do chng phng ra s lm t ng nhi t trong lng tri t. S phn b cc ch t phng x trong lng tri t khng ng i u, cho nn t o nn nh ng l pht sinh nhi t ring bi t. Tri t d n ti n t i tr ng thi cn b ng do s chuy n ng t ng tc c a cc kh i tinh th ch. Lc d u cc tinh th ch g n vo nhau l n x n khng theo m t tr t t no c . V sau cc ch t trong lng tri t, d i tc d ng c a l c p kh ng l (v nhi t ), ch y ra tr ng thi d o v r t nh t. Trong tr ng thi ny, nh ng ch t n ng h n (kim lo i) chuy n xu ng trung tm, cn nh ng ch t nh h n ( ) d n d n n i ln trn. Chuy n ng nh th lm cho tri t c c u trc thnh cc quy n v c nhn n ng. ng c ng cho r ng qu trnh t o ni l do qu trnh t ng nhi t nh th . m t giai o n pht tri n nh t nh c a tri t, khi kh i l ng t t i l n c n thi t th b t u hnh thnh kh quy n. Cc ch t kh i u n m trong m my b i, nh ng kh nguyn sinh c l do s d n p cc kh t trong lng hnh tinh m c. S pht sinh cc ngu n n ng l ng bn trong (t s phn h y phng x , s phn d tr ng l ng v cc ph n ng ha h c) c c s cho s i ln v ln xu ng cc khu v c c a tri t v cho cc qu trnh ho t ng c a ni l a. Trong cc b n tr ng, n c tch t l i, bi n v t n i b t u c phn chia. Nh ng thi u st c a gi thuy t Thi u st chnh c a gi thuy t l khng c p n cc qu trnh ti n ha c a m t tr i v c a cc v sao. M t i m khc l s t n t i trong khng gian gi a cc v sao nh ng v n tinh th ch kh l n c th b ngi sao thu ht v khng b p l c nh sng y ra ch a c ch ng minh. Tm l i, gi thuy t Ot Xmit gi i thch m t cch hi u qu m t s l n nh ng hi n t ng trong s c u t o hnh tinh , nh ng c y u i m l ch a g n ngu n g c c a h m t tr i v i s ti n ha c a cc sao v cc thin th khc ni chung. Tuy c minh nh ngu n g c c a cc hnh tinh nh b m t cch r rng, cc hnh tinh l n l i c cc tnh ch t v t l ngoi s c gi i thch c a n. Qua cc gi thuy t trn y chng ta th y vi c tm hi u ngu n g c cc hnh tinh trong h m t tr i l m t v n r t kh kh n, gi thuy t sau c hon ch nh h n gi thuy t tr c, nh ng t i nay ngu n g c tri t ch a ph i c lm sng t hon ton.

II.

IT

NG V PH

NG PHP NGHIN C U

Tri t theo quan ni m hi n t i g m c nhn v m t s quy n bao quanh nhn. M i quy n c thnh ph n v tnh ch t v t l khc nhau. Nh ng tr ng tm nghin c u c a a ch t h c l quy n ngoi cng c a tri t. 1. i t ng nghin c u it ng nghin c u c a a ch t h c l: t, c u trc v thnh ph n c a chng

- Cc v t th t nhin t o nn l p trn cng c a v tri (cc lo i , qu ng, khong v t).

- Cc qu trnh a ch t ngo i sinh v n i sinh lm xu t hi n cc v t th t nhin v lm thay a hnh b m t tri t. - S phn b cc v t th t nhin trong v tri t (t c l c u trc a ch t c a v tri t).

- Cc nguyn l v quy lu t pht sinh, pht tri n c a qu trnh c a tri t ni chung.

a ch t v cc quy lu t pht tri n

Tri t l m t i t ng r t ph c t p v c nhi u ngnh khoa h c nghin c u. V tr h c nghin c u ngu n g c tri t v v tr c a n trong h m t tr i. Tr c a h c nghin c u kch th c, hnh d ng tri t. L h c, ton h c, v ha h c nghin c u v c u trc, thnh ph n v tr ng thi v t ch t c a c u t o tri t, nh ng thay i c a tri t trong cc th i gian a ch t. a ch t h c c nhi u quan h v i a l h c trong s hi u bi t qui lu t c a cc qu trnh a ch t x y ra cc khu v c khc nhau trn b m t tri t, lin quan n cc mn h c sau: kh h u h c, th y v n l c a, h i d ng h c v b ng h h c. M i quan h gi a a ch t h c v a l h c c bi t kh ng kht trong s nghin c u a hnh tri t. a ch t h c s d ng cc ti li u c a a l h c c ng nh a l h c khng th gi i thch ngu n g c v s hnh thnh a hnh n u khng c ki n th c v l ch s pht tri n a ch t c a m t vng no . Do v y m a M o H c (hay l khoa h c v a hnh, v ngu n g c v s pht tri n c a a hnh) c cc nh a ch t c ng nh cc nh a l nghin c u ng th i. Sinh v t h c, gip ph c h i l ch s pht tri n v ti n ha c a gi i sinh v t. i v i a ch t h c, mn h c quan tr ng l mn c sinh v t t c l khoa h c nghin c u cc di tch ng v th c v t b chn vi d i d ng ha th ch. Theo cc di tch , ng i ta c th l p l i l ch s pht tri n c a

th gi i h u c c . Do tnh ch t ph c t p c a i t ng nghin c u, a ch t h c phn ha nhi u v ngynay l m t khoa h c t ng h p g m nhi u khoa h c c lin h m t thi t v i nhau. Phn ha thnh cc h ng sau: -Th nh t l nghin c u thnh ph n v t ch t c a v tri v t h c, tinh th h c, v a ha h c. t g m cc mn nh th ch h c, khong

-Th hai l nghin c u a ch t ng l c t c l nghin c u cc qu trnh khc nhau x y ra d i su trong lng t v trn b m t c a n. Cc mn h c lin quan nh ki n t o h c, h a s n h c, a ch n h c, a m o h c -Th ba l h ng nghin c u v l ch s v s pht tri n c a tri t, trnh t cc qu trnh a ch t v s thay i theo th i gian, cc mn h c lin quan nh a t ng h c, a ch t phng x , c a l v a ch t k t . -Thu c h ng th t c a khoa h c a ch t l a ch t h c khu v c, hay khoa h c nghin c u c u trc a ch t v l ch s a ch t cc mi n l n c a a c u ( a ch t Lin X, a ch t Hoa K , hay a ch t cc l c a ring bi t, a ch t bi n). Cc khoa h c ny ph i d a vo cc thnh t u k trn. Cc mn h c lin quan nh khong s n, a ch t th y v n, a ch t cng trnh a ch t

Ngoi cc h ng c b n k trn, trong a ch t h c cn c hng lo t cc ngnh khc khng nh ng nghin c u cc v n khoa h c quan tr ng m cn nghin c u gi i quy t tr c ti p cc nhi m v th c ti n. a ch t mi tr ng l m t trongnh ng ngnh quan tr ng c a a ch t, n khng ch nghin c u t ng quan v v n a ch t, m cc d bo nh gi v m t mi tr ng c a cc ho t ng t nhin, nhn t o c lin quan n a ch t c ng c nu ln. 2. Ph ng php nghin c u i t ng nghin c u c a a ch t h c hi n nay ch y u l l p v c ng trn cng c a tri t hay v tri t. M t trong nh ng ph ng php nghin c u chnh c a a ch t h c l ph ng php quan st tr c ti p ngoi th c a, m t chi ti t cc hi n t ng v k t qu c a chng b ng cch nghin c u , khong v t, di tch h u c , i u ki n th n m c a Ti p theo l cng tc x l ti li u thu th p c phng th nghi m b ng cc ph i: ph ng php ha h c, ph ng php i n quang, ph ng php quang ph , ph ng php hi n ng php

nhi t, ph ng php knh hi n vi i n t , v ph ng php phn tch ti li u c sinh v t h c, ph ng php gi i on nh my bay, ph ng php ton a ch t Khc v i a s cc ngnh khoa h c t nhin, trong a ch t h c ph ng php th nghi m cs d ng r t h n ch v g p nhi u kh kh n. B i do trong thin nhin cc qu trnh a ch t x y ra trong th i gian di hng tri u n m, trn nh ng lnh th r t l n, trong khi trong phng khng th th c hi n c cc th nghi m v i quy m th i gian di v khng gian l n nh v y. Ng i ta ch dng ph ng php th nghi m trong ph m vi nh m c th theo di, quan st c tm ra c th c v ti n trnh c a cc hi n t ng a ch t, l y lm n n t ng nh gi ph m vi r ng l n h n. K t qu t t nhin khng hon ton ng nh trong th c t . C ng nh cc mn khoa h c khc, c bi t l cc khoa h c t nhin, sau khi quan st v thu th p ti li u, nh nghin c u a ch t ph i t ng h p v khi qut ha cc hi n t ng ch a quan st c v thc y tm hi u nh ng hi n t ng . Ch khi no cc gi thuy t c th c ti n ch ng minh th gi thuy t m i ng v a t i nh ng k t lu n khoa h c. Vai tr c a gi thuy t r t quan tr ng, n u khng c gi thuy t xy d ng v pht tri n, th nh ng hi n t ng thu nh n c ch l m t m l n x n v d n t i kinh nghi m ch ngh a. Tri l i, ch c gi thuy t m khng nghin c u hi n t ng th c ti n th gi thuy t ch l vi n vng, khng c c s v ng ch c. Cc nh a ch t khi nghin c u qu kh ph i v n d ng nh ng quy lu t i v i cc hi n t ng hi n t i gi i thch. Ph ng php ny g i l ph ng php hi n t i lu n, t c l l y m i suy c n c xu t vo nh ng n m 30 c a th k XIX do nh a ch t ng i Anh S. Laien (1797 1875). Song trong l ch s pht tri n c a tri t, m i hi n t ng i u khng ng ng bi n i c v l ng l n v ch t nn khi v n d ng ph ng php hay nguyn l hi n t i ph i ch n hon c nh. Th i k a ch t trong qu kh cng xa chng ta th i u ki n a l t nhin cng khc nhi u, do v y nguyn l hi n t i c n ph i c ch nh l nhi u h n. III. VAI TR C A MN H C KHOA H C A CH T V A CH T MI TR NG

a ch t h c c vai tr r t l n i v i cng nghi p, nng nghi p. Ng i s ng trn t, th c n, v t dng u tr c ti p hay gin ti p l y t ln. Mu n tr ng cy ta ph i bi t ch t t, m t l do bi n i thnh. Mu n xy d ng nh c a, c u c ng c ng ph i l y nguyn li u d i t. Mu n l y dng, mu n lm g ch,..., c ng ph i bi t no dng c, t no dng c.... Mu n xy d ng cng trnh th y l i nh , p, o sng,..., c n bi t ki n trc a ch t c a n i nh lm. N u khng nghin c u a ch t tr c khi xy d ng cng trnh c th s g p s c v

tr

t l , s p ln,... gy h u qu kh l

ng.

i v i nng nghi p, a ch t h c c ng r t c n. Mu n tr ng tr t c k t qu , ph i hi u tnh ch t c a t. M i lo i nh t nh cho nh ng lo i t nh t nh. M i lo i t thch h p v i nh ng gi ng cy tr ng khc nhau. Ngoi ra a ch t h c cn gip cho vi c tm ki m cc nng khong lm phn bn ru ng v gip cho vi c xy d ng cc cng trnh th y nng. Do v y trong vi c pht tri n nng nghi p khng th khng bi t n c u trc a ch t. V m t t t ng, a ch t h c gip ch cho s pht tri n v tr duy v t bi n ch ng. Nh ng bi n i c a tri t qua cc th i k a ch t v nh t l nh ng bi n i trong sinh v t l nh ng d n ch ng hng h n cho quy lu t v n v t bi n i khng ng ng. S ti n ha c a sinh v t t nh ng loi n gi n n nh ng loi ph c t p, t n c gi tr nh nh ng thuy t ph n ng m tr c y t n t i. a ch t h c c r t nhi u quan h v i a l h c nh c p ph n trn. Ngay i v i vi c h c v d y a l tr ng a ch t h c c ng r t c n thi t. Mu n hi u nh ng c i m a l t nhin ( a hnh, th nh ng, a sinh v t ...) c a m t n c c ng nh c a m t khu v c, khng th khng d a trn l ch s a ch t v c u trc a ch t c a n c , khu v c . i v i a l kinh t , a ch t h c c n thi t hi u bi t cc ti nguyn, c n thi t gi i thch t i sao nh ng n i ny c nh ng ti nguyn ny, nh ng n i khc l i khng c. H n n a, h c a l khng ph i ch nh m m c ch hi u bi t m thi, m cn c m c ch c i t o thin nhin, chinh ph c thin nhin b t thin nhin ph c v l i ch loi ng i. Mu n th , hi u bi t v a ch t l m t vi c r t c n thi t khng th thi u c. Bn c nh n u ch hi u bi t chuyn su v m t a ch t, s d ng a ch t (ti nguyn) ph c v cho ham mu n khng gi i h n c a con ng i m khng xem xt cn nh c nh ng h u qu km theo. Mn h c a ch t mi tr ng s gi i quy t nh ng m i quan h gi a khoa h c a ch t v cc v n mi tr ng lin quan. IV. H CC PH NG PHP NGHIN C U

Quan st tr c ti p v t ch t c u t o nn v tri t l m t trong nh ng ph ng php a ch t quan tr ng. Ph ng php ny d a vo vi c nghin c u cc m t c t a ch t h m m , cc l khoan su v cc v t l t nhin s n cc khe rnh, b sng, b su i, b bi n. su cc h m m th ng khng qu 1.5 -2 km. Ni chung, ch c m t l p r t m ng trn m t t l c nghin c u tr c ti p, song l p ny chi m khng qu 0.1% ton b th tch tri t. Mu n khm ph nh ng ph n su h n, ng i ta ph i s d ng cc ph ng php gin ti p, trong hay dng nh t

l ph ng php a v t l nh ph ng php a ch n, ph o t l c v ph ng php nghin c u thin th ch. 1. Ph ng php a ch n

ng php o tr ng l c, ph

ng php

Ph ng php ny d a vo nghin c u t c lan truy n bn trong tri t c a nh ng sng dao ng n h i pht sinh khi c ng t t nhin ho c nhn t o. Cc dao ng c g i l sng ng t lan truy n t tm ng t i m i pha. C 3 lo i sng: Sng d c: pht sinh do ph n ng c a mi tr ng i v i s thay i th tch v lan truy n trong m i lo i mi tr ng r n, l ng v kh, y cc v t ch t s dao ng chuy n ng theo ph ng truy n sng. Sng ngang: l ph n ng c a mi tr ng i v i s thay i hnh d ng v ch lan truy n trong mi tr ng r n, cc v t ch t dao ng chuy n ng vung gc v i ph ng truy n sng. Sng b m t: l sng xu t hi n ranh gi i hai mi tr ng khc nhau l ng v kh, hay r n v kh do tc ng c a nh ng ch n ng t tm ng t t i. T c truy n sng trong cc khc nhau s l khc nhau, do ph thu c vo tnh ch t n h i v t tr ng c a v t ch t. Mi tr ng cng n h i th sng lan truy n cng nhanh. Vi c nghin c u tnh ch t lan truy n c a sng ng t cho php suy on ra s c m t cc quy n khc nhau c a tri t. 2. Ph ng php o tr ng l c Vi c nghin c u phn b tr ng l c trn m t tri t b ng cc d ng c chuyn mn cho th y r ng t i nhi u n i trn b m t tri t, i l ng c a trong l c l ch kh i v tr bnh th ng. S l ch g i l d th ng tr ng l c, ph n nh c i m c u t o a ch t v s phn b khng ng u v kh i l ng trong v tri t. D th ng d ng cho th y c nh ng kh i l ng ch t st h n v d th ng m th ng c l i. Ph ng php tr ng l c gip ta suy on ra kh i l ng bn trong, t tr ng trung bnh c a tri t v s thay i t tr ng theo su. Ngoi ra cn s d ng trong cng tc tm ki m khong s n, kh t... 3. Ph ng php o t Ph ng php ny d a vo vi c nghin c u t tr ng tri t m nguyn nhn l s phn b cc

kh i l ng c t tnh khc nhau, cc khc nhau th c t v t o nn nh ng tr ng cho ring mnh.

t ha khc nhau trong t tr

ng tri

Do trong qu trnh o s xu t hi n d th ng t t c l s l ch vect c ng t tr ng kh i tr s trung bnh, i u cho php suy on ra s phn b ny ho c khc trong lng t. Ni chung c n ch t i m i lin quan gi a tnh ch t t tr ng v i c u t o a ch t. C u t o a ch t khng ng nh t d n t i s khng ng nh t t c a v tri t, c ng chnh u ny m ta c th bi t c nh ng vng c a tri t c c u t o a ch t khc nhau. Ngy nay ph ng php o t c s d ng r ng ri trong m i cng tc kh o st m c ch tm ki m khong s n c ch, c bi t l m qu ng s t. 4. Nghin c u thin th ch a ch t nh m

y l m t ph ng php gin ti p gip ta suy on m t ch ng m c nh t nh thnh ph n v t ch t cc quy n d i su c a tri t. Site description: Geo community, forums, borehole log, drill, well logger, software geophysics geology geochemistry environmental, earth science, applications mineral, exploration petroleum, GIS software, mapping software, geological survey data. Vietnames: Di n n a ch t, tr c a, a ch t cng trnh, a k thu t, hnh tr h khoan, m t c t i ch t, ti li u, cng ty kh o st, s li u kh o st. Th nghi m, phng th nghi m.

thiet ke website Admin Posts: 765 Joined: Sun Aug 26, 2007 11:18 pm T o p C u t o tri t v cc v t li u t o nn tri t

by Admin on Sun Nov 25, 2007 7:04 pm I. CC QUY N C A TRI T Cc ph ng php a v t l, c bi t l ph ng php a ch n cho php ng i ta gi thuy t r ng tri t c c u t o b i m t s quy n khc nhau v thnh ph n hay tr ng thi v t ch t. Ranh gi i gi a cc quy n l m t phn chia b c I. M i quy n l i phn chia thnh m t s l p v ranh gi i gi a cc l p l m t phn chia b c II.

C u trc bn trong v tri t g m c: v tri t, quy n manti v nhn. C n c vo s thay i t c sng a ch n, nh a ch t h c Oxtraylia K.E. Bulen cho r ng tri t c 7 l p: L p A (v tri t), cc l p B, C, D (quy n manti) v cc l p E, F, G (nhn) Hnh 4: C u trc bn trong c a tri t ng t

1. Quy n m m; 2. L macma; 3. t gy su; 4. Tm 1. V tri t

V tri t g m m t ph c h n m trn m t Mkhrvich. y l m t phn chia v tri t v i quy n manti mang tn nh khoa h c Nam T , ng i xu t vo n m 1909 (g i t c l m t Mkh). V tri t chi m kho ng 1% th tch v 0,5% kh i l khng gi ng nhau: vng ng b ng b dy: 35 - 40km vng ni tr c th t i 80km. ng c a tri t. V c b dy v c u t o

vng ni gi t i: 50 - 60km, cn Cn d i lng id

ng, ch nng cao l n i b dy c a v vo kho ng 5 - 10km.

V tri t c u t o khng ng nh t, trn m t l tr m tch, tch ng i d ng, bi n ho c l c a. Thnh ph n g m ct, st, vi, lmit,.... B dy tr m tch thay i t 0 - 20km. Trong tr m tch t c sng d c vo kho ng 4 - 5km/giy. D i l p tr m tch l l p Granit, c u t o b ng tr m tch b bi n ch t trong i u ki n nhi t , p su t cao v macma hnh thnh t dung d ch silicat nng ch y t cc l macma trong lng t thot ra. l cc g nai, phi n th ch, hoa, v granit. B dy c a l p granit thay i t kho ng 40km t cc th ni t i kho ng 10km vng ng b ng, lng i d ng l p granit khng c. T c sng d c trong l p granit l 5,5 - 6,5km/giy. Bn d i l p granit l l p bazan, c u t o b i macma baz v m t ph n no l c a b ng bi n ch t ch t st giu manh v s t. B dy c a l p bazan c th t i 20 - 25km vng ng b ng 15 - 20km vng ni; d i i d ng l p bazan r t m ng. T c sng d c trong l p bazan 6,5 - 7,2km/giy.

Ng i ta chia ra m t s ki u v tri ki u v i d ng. 2. Quy n manti

t: ki u v l c

a, ki u v

id

ng, v ki u v l c a,

Quy n ny chi m 83% th tch, 67% kh i l ng tri t v n m t ranh gi i v tri t xu ng t i su 2900km. Quy n manti c c u t o b ng siu baz , ngho silic nh ng giu s c v manhe v th quy n ny c tn l quy n pri tt hay quy n sima. Quy n manti chia lm 3 l p: B, C, D. Hai l p B v C t o nn quy n manti trn (80 - 900km), cn l p D - quy n manti d i. L p B xu ng t i su 400km v c tr ng b i s t ng d n sng a ch n. Tuy nhin su 100 - 250km d i i l c v 50 - 400km d i i d ng l i c t c sng a ch n h th p, nh t v t tr ng v t ch t gi m (quy n m m). Quy n m m l i ho t ng c a tri t, gy nn s s a i l i c u trc v thnh ph n c a v tri t. Quy n manti d i n m trong kho ng su t 900 - 2900km. T c sng a ch n d c tuy c t ng song r t ch m, t t i 13,6km/giy. Quy n ny c tnh ch t m t v t th r n tr ng thi k t tinh, c tr ng b i thnh ph n gi ng nhau, ch y u l oxit manhe, oxit silic, v oxit s t. 3. Nhn tri t

Nhn tri t chi m 17% th tch v g n 34% kh i l ng tri t. N b t u t su 2900km vo n tm tri t v g m 3 l p: nhn ngoi (l p E), l p chuy n ti p (l pF), v nhn trong (l p G). Thnh ph n v t ch t v tnh ch t v t l c a nhn l m t trong nh ng v n ph c t p nh t c a a ch t h c. Theo cc ti li u nghin c u a ch t th nhn ngoi (2900 - 5000km) c tnh ch t c a ch t l ng v sng ngang khng i qua c. Nhn trong c gi thuy t l r n v l p trung gian (5000 - 5100km) c tnh ch t chuy n ti p. II. V T LI U T O THNH TRI T V CHU TRNH TH CH H C

a ch t h c l n n t ng trn vi c nghin c u cc lo i , bao g m: thnh ph n c a , s phn b , s hnh thnh v ph h y chng. l v t li u ph bi n nh t trn tri t. c g p d ng m nh v n lt ng, l cu i trong cc dng su i hay cc vch ng trn cc nh ni cao. Chng l nh ng v t li u t o thnh v tri t. Theo ph ng th c thnh t o, cc trn m t t c x p thnh 3 nhm: macma, tr m tch, v bi n ch t.

 l t p h p c a cc khong v t. Khong v t l i l nh ng h p ch t ha h c c c i m v thnh ph n v tnh ch t v t l xc nh. M t cch chi ti t h n, ta th y khong v t c hnh thnh t vi c s p x p cc nguyn t ha h c, m cc nguyn t ny l i l k t qu c a s s p x p c a cc proton, neutron v electron. Chu i cc quan h ny c minh h a trn s (hnh). Hi n c 2000 khong v t c xc nh, nh ng ch c h n 40 khong v t l thnh ph n t o chnh c a v tri t. 1. Cc nhm macma (igneous rocks) c xem l ngu n c i c a cc khc. Tn g i xu t pht t ti ng Lating (Ignis) ngh a l l a v n c hnh thnh t s ngu i l nh c a m t kh i nng l ng hay ni khc h n l qu trnh ng ng k t c a cc silicat nng ch y x y ra trong lng ho c trn b m t tri t. Hnh 5: M t s lo i macma Ty theo i u ki n ng ng k t m ng i ta chia macma lm hai nhm: t v ng ng k t d i

- su hay xm nh p thnh t o do macma xm nh p vo v tri su. Chia lm 3 lo i: su (trn 3 - 5km), nng v m ch.

- phn xu t hay trn m t thnh t o khi macma phun ln m t t r i m i ng ng k t. Chia lm hai lo i: phn xu t ki u c v phn xu t ki u m i. M i lo i phn xu t ng v i m i lo i xm nh p cng thnh ph n ha h c. tr m tch - g c Lating l Sedimentum ngh a l s l ng ng. tr m tch l s n ph m c a s ph h y c h c v ha h c cc t n t i tr c chng do tc d ng c a cc nhn t khc nhau trn m t ho c ph n trn cng c a v tri t. S n ph m c a s ph h y c gi, n c ch y, b ng h mang i v tch ng bi n, h v m t ph n trn ng v n chuy n. Kh i chnh tr m tch l ng ng bi n g i l tr m tch bi n. Tr m tch l ng ng bi n do v t li u c mang t t li n ra th g i l tr m tch l c nguyn. Tr m tch thnh t o l c a (d i n c c ng nh trn c n) th g i l tr m tch l c a.

Hnh 6: tr m tch tr m tch chi m kho ng 75% di n tch t n i. Khc v i macma, a s tr m tch c c u t o phn l p v c di tch h u c . Thnh ph n ha h c a d ng h n c a macma v bi n

ch t t n t i tr c v trong tr m tch g m 3 lo i thnh ph n: khong v t c tr c khi thnh t o tr m tch, khong v t thnh t o cc giai o n hnh thnh tr m tch, v di tch h u c . tr m tch hnh thnh m i th i k a ch t. C n c vo cc di tch h u c (ha th ch) tm c trong , ng i ta c th xc nh c tu i t ng i c a t ng . bi n ch t (metamorphic) l macma ho c tr m tch nguyn sinh b bi n i r t su s c m thnh. Do s bi n i i u ki n l, ha, cc nguyn sinh khng nh ng ch bi n i v thnh ph n khong v t m i khi c v thnh ph n ha h c v c v ki n trc cng c u t o ban u. Nguyn nhn c a s bi n ch t c th l do tc d ng c a macma nng ch y, c a dung d ch kh v n c thot ra t l macma trong lng tri t ln, c th l do nhi t cao v p su t r t l n t kh p m i pha (p su t th y t nh) khi ln xu ng su v b nhi u l p khc ph ln, c th do p su t r t cao theo m t h ng nh t nh (p su t nh h ng) lin quan n cc chuy n ng t o ni. Hnh 7: bi n ch t 2. Chu trnh th ch h c c t o thnh t granit

Chu trnh th ch h c l qu trnh ph n nh m i lin h c a 3 nhm macma - tr m tch - bi n ch t. Theo th i gian v theo nh ng i u ki n bi n i, cc nhm k trn c th chuy n bi n l n nhau. M i lin h ny l m t vng khp kn.

Hnh 8: Bi u

chu trnh th ch quy n ng bn trong bi u

Trn s , vng ngoi cng bi n thnh m t chu trnh hon ch nh. Nh ng th nh ng ng t t th ng x y ra trong h th ng. macma ch hnh thnh t dung th macma. y l con T cc m , theo cc qu trnh bi n

ng duy nh t m t chi u.

i khc nhau s hnh thnh nn cc khc nhau.

Tr c h t qu trnh phong ha tc ng ln cc r n. T t c cc r n b t k thu c nhm no khi ph i by trn m t t, s ch u s tc ng xi mn. Cc s n ph m c a qu trnh phong ha, cu i cng s t o thnh cc m i nh tr m tch, bi n ch t v th m ch c macma n a. Tr t l , n c m t, gi v b ng h s cng ph i h p v n chuy n cc s n ph m phong ha t

n i ny sang n i khc. Trong chu trnh l t ng, i m cu i cng c a cc v t li u ny l y i d ng; t i y cc l p bn m n, ct, s n, s i c tch l y d n, c c ng thnh cc tr m tch. N u chu trnh khng b gin o n, cc tr m tch ban u ny s b chn vi v b nn b i tr ng l ng c a kh i bn trn. Cc ny l i ti p t c ch u tc ng c a nhi t v s nn p do di chuy n c a cc m ng ki n t o. cn b ng v i mi tr ng m i cc tr m tch b thay i m nh m tr thnh cc bi n ch t. N u bi n ch t trn ti p t c b nhi t v p su t tc ng th n c th b ch y l ng ra thnh dung th macma v khi b ngu i l nh th thnh macma. Nh ng th g p: ng t t c th xu t hi n trong chu trnh t o nn nh ng gin o n. M t s gin o n c

macma sau khi hnh thnh v n khng xu t l trn m t t v nh v y khng ch u tc ng b i qu trnh phong ha. Nh ng n u sau chng ch u tc ng tr c tin c a nhi t , p su t th chng c th chuy n thnh bi n ch t. Sau khi tr m tch hay bi n ch t c thnh t o, chng ph i ch u s tc ng m nh m c a qu trnh phong ha khi n cho chng hon ton b ph h y nn khng cn ti p t c n giai o n k ti p. III. CC TNH CH T V T L C A TRI 1. T tr ng v t ch t bn trong tri t T

T tr ng trung bnh c a tri t l 5,52g/cm3. Trong khi t tr ng trung bnh cc c u t o v tri t khng v t qu 3,0 - 3,1g/cm3. Do t tr ng t ng r t l n theo su (B ng 1, Magnitxki,1965) B ng 1: T tr ng c a tri t qua cc l p

Quy n K hi u (l p) su (km) T tr ng (g/cm3) V tri t A 0 - 33 2,7 - 3,0

Quy n manti B 33 - 400 3,32 - 3,65

C 400 - 1000 3,65 - 4,68 D 1000 - 2900 4,68 - 5,69 Nhn E 2900 - 5000 9,30 - 11,5 F 5000 - 5100 11,5 - 21,0 G 5100 - 6371 12,0 - 12,3 T b ng ta th y r s t ng v t t tr ng v t ch t Hnh 9: T tr ng trong lng tri 1. Theo K. Bulen, 1936 2. Theo M. Molo enxki,1955 2. p su t v tr ng l c bn trong tri t ng v i s thay i t tr ng bn trong tri v gia t c tr ng l c. B ng 2: S phn b p su t theo su t ranh gi i c a nhn.

t ng

i ta tnh ton

c s thay

i c a p su t

su (km) 100 300 900 2900 5000 6370 p su t (1000atm) 31 100 346 1370 3120 3510 T b ng trn ta th y p su t trong t trn 3 tri u atm. ranh gi i nhn ngoi t g n 1,4 tri u atm, cn ranh gi i nhn

Hnh 10: p su t trong lng tri

M t v t trn m t t ch u tc ng c a hai l c, l c ht c a tri t v l c ly tm sinh ra do s t quay c a tri t. Tr ng l c chnh l h p l c c a hai l c , do bn knh c a tri t c c ng n

h n

xch

o nn tr ng l c mi n c c l n h n

xch

o.

Theo l thuy t th trn cng m t v tr ng l c khng thay i v c g i l tr ng l c bnh th ng. Nh ng th c t th tr ng l c c a v t trn cng m t v thay i v c g i l tr ng l c b t th ng. Nguyn nhn gy ra tr ng l c b t th ng l cao tuy t i khc nhau v kh i l ng t khc nhau phn b khng i u trn cng v y. C ng theo l thuy t th gia t c c a tr ng l c gi m u t m t tri t n trung tm. Nh ng th c t th khng ph i nh v y: i l ng c a gia t c g n nh t ng u v t tr s t i a g n ranh gi i nhn, sau gi m xu ng nhanh v trung tm tri t n b ng 0, v y l c ht tc ng ngang nhau m i pha v tr ng l c b ng 0. 3. Nhi t bn trong tri t Tri t nh n c hai ngu n nhi t: m t t m t tr i, m t ngu n t lng tri t t a ra. Nhi u qu trnh a ch t x y ra trn tri t v c trong nh ng l p trn c a v tri t u ch u s chi ph i c a cc l ng nhi t . V ph ng di n l thuy t th nhi t l ng m i i m c a m t t nh n c c a m t tr i ph thu c tr c ti p vo s c nng c a m t tr i. Nh ng trong th c t , qu trnh nung nng m t t m i n i m t khc v n cn ph thu c vo v , vo cao a hnh, vo s phn b c a i d ng, bi n v t li n trn tri t, vo c i m v b dy c a th m th c v t, vo cc dng khng kh v dng bi n. Xu ng su trong cc l p c a v tri t th nh ng l p cng d i cng t ph thu c vo nhi t m t tr i, v xu ng t i su no th nhi t khng ph thu c vo nhi t trn m t t, khng ph thu c theo ma n a. T ng y g i l t ng th ng n. Nhi t t ng th ng n b ng nhi t trung bnh n m trn m t t. T ng th ng n n m nh ng su khc nhau ty theo mi n v ty theo tnh d n nhi t c a n m trn. N su t 2 - 40m ( Matcova n n m su g n 20m, Pari g n 28m). Ngoi ra n cn ph thu c theo mi n v ph thu c vo bin dao ng nhi t trn m t t hng n m n i . Dao ng nhi t cng l n th su c a t ng th ng n cng l n. D i t ng th ng n, cng xu ng su nhi t cng t ng d n, song khng i u v n ph thu c vo i u ki n a ch t v vo mi tr ng a l. Kho ng su b ng mt nhi t c p l 33m. nhi t t ng ln 1oC g i l a nhi t c p. Tr s trung bnh c a a

S bch phn t ng ln khi xu ng su m t n v chi u di g i l a nhi t su t. Tr s trung bnh c a a nhi t su t l 0,003oC/m. a nhi t c p v a nhi t su t c m i lin h ngh ch v thay i ty theo t ng a i m. Tuy nhin, s t ng nhi t d i su khng th x y ra m t cch lin t c nh nhau, v n u nhi t c p v n gi m c 33m th xu ng n tm tri t nhi t s t ng t i 191000oC v nh v y ch c n xu ng su 60km th nhi t ln t i 1800oC. N u nhi t quy n Sial l n n nh v y th v t ch t n i ph i tr ng thi nng ch y. Th c ra i l ng trung bnh c a a nhi t c p ch ng v i nh ng l p trn c a v tri t. su l n h n nhi t gi m i, hi n nay nhi u nh a v t l cho r ng nhi t trung tm tri t ch t 2000 - 4000oC. Vi c nghin c u nhi t bn trong tri t c m t ngh a th c ti n r t l n. V d khi khai o h m m , nhi u n i nhi t ln cao, ng i ta ph i bi t c bi n php lm mt nhn t o. Trong nhi u tr ng h p, nhi t d i su ln r t cao, ng i ta c th dng nhi t s d ng 4. T tnh c a tri t Tri t l m t thanh nam chm c c l n, kho ng khng gian ch u nh h ng c a nam chm g i l t quy n hay t tr ng c a tri t. Ngy nay ng i ta cho r ng t tnh c a tri t l do nh ng h th ng cc dng i n t n t i trong nhn c a n, sinh ra do s d ch chuy n v t ch t trong nhn. M t khc, t tr ng c a tri t cn do cc c a v tri t ch a nh ng khong v t c t tnh. ng c a tri t

Tri t c t tr ng bi n i lin quan v i s pht quang c a m t tr i. T tr c c tr ng b i t thin, t khuynh v c ng t .

Hnh 11: T tr

ng c a tri

IV. THNH PH N HO H C C A TRI

Hi n nay ng i ta m i ch nghin c u tr c ti p c thnh ph n c a v tri t t i su kho ng 15 - 20km. Mu n nghin c u thnh ph n ha h c c a cc ph n su h n th ph i d a vo

ti li u gin ti p c a cc thin th ch.

a ch n h c v kh ng

nh thm b ng nghin c u thnh ph n v t ch t c a

Nh ng s li u u tin v thnh ph n ha h c c a nh ng l p trn cng c a v tri t c nh khoa h c M Ph. Clac cng b vo n m 1889. V sau, cc s li u y c xc nh chnh xc thm. ghi nh cng lao c a ng, A. Phexcman vi n s Lin X ngh g i cc tr s l tr s Clac. Lin X, cng cu c nghin c u s phn b cc nguyn t ha h c trong khong v t v tm ra thnh ph n ha h c c a v tri t c nhi u nh khoa h c ti n hnh nh : V. Vecnatxki, A. Phecxman, A. Vinogra op ... B ng 3: Thnh Ph n Ha H c C a V Tri t (theo ph n tr m tr ng l ng) Cc nguyn t Theo Ph. Clac (1920) Theo A. Phecxman (1933) Theo V. Vinogra op (1950) O 50,02 49,13 46,8 Si 25,80 26,00 27,3 Al 7,30 7,45 8,7 Fe 4,18 4,20 5,1 Ca 3,22 3,25 3,6 Na 2,36 2,40 2,6 K 2,28 2,35 2,6 Mg 2,08 2,35 2,1

Cc nguyn t khc 2,76 2,87 1,2 T ng c ng 100 100 100

Qua b ng trn chng ta th y cc s li u thu c l g n nhau qua cc tc gi khc nhau v th i gian khc nhau. Nh v y, chng ph n nh t ng i chnh xc thnh ph n ha h c c a v tri t. S phn b cc nguyn t ha h c trong v tri t r t khng u; 8 nguyn t u chi m kho ng 97,24% (theo Ph. Clac) c a ton b tr ng l ng v tri t. Do t tr ng c a v t ch t c u t o nn tri t t ng theo su nn ng i ta cho r ng cng xu ng su th cc nguyn t n ng cng t ng ln. Site description: Geo community, forums, borehole log, drill, well logger, software geophysics geology geochemistry environmental, earth science, applications mineral, exploration petroleum, GIS software, mapping software, geological survey data. Vietnames: Di n n a ch t, tr c a, a ch t cng trnh, a k thu t, hnh tr h khoan, m t c t i ch t, ti li u, cng ty kh o st, s li u kh o st. Th nghi m, phng th nghi m.

thiet ke website Admin Posts: 765 Joined: Sun Aug 26, 2007 11:18 pm T o p Cc qu trnh x y ra trong chu trnh pht tri n c a tri by Admin on Sun Nov 25, 2007 7:05 pm I. NG T V CC HI N T NG LIN QUAN Gi i Thi u V ng t H u Qu C a ng t D Bo ng t t

II. NI L A Ngu n G c Phn Lo i ni l a c i m V Tnh Ch t Ni L a Ph ng Php D Bo V Phng Ch ng

III. KI N T O M NG IV. CC QU TRNH PHONG HA V XI MN IV.1. Phong Ha C H c IV.1.1. S gin n , co rt IV.1.2 Tc d ng c a b ng gi IV.1.3 S bc v ha trn IV.1.4 Cc d ng khc c a phong ha c h c IV.2. Phong Ha Ha H c IV.2.1. S Oxi ha IV.2.2. S Hydrat ha IV.2.3. S ha tan IV.2.4. S th y phn IV.3. Xi Mn IV.3.1. Xi mn do n c

IV.3.2. Xi mn do gi IV.3.3. Bi n php phng ch ng Site description: Geo community, forums, borehole log, drill, well logger, software geophysics geology geochemistry environmental, earth science, applications mineral, exploration petroleum, GIS software, mapping software, geological survey data. Vietnames: Di n n a ch t, tr c a, a ch t cng trnh, a k thu t, hnh tr h khoan, m t c t i ch t, ti li u, cng ty kh o st, s li u kh o st. Th nghi m, phng th nghi m.

thiet ke website Admin Posts: 765 Joined: Sun Aug 26, 2007 11:18 pm T o p Cc qu trnh t nhin by Admin on Sun Nov 25, 2007 7:07 pm Cc qu trnh t nhin x y ra trn v trong l p v tri

t v v n

mi tr

ng lin quan

I. T V CC QU TRNH 1. Qu trnh hnh thnh mi tr ng t Cc nh sinh thi mi tr ng xem t nh l m t c th s ng v i qu trnh thnh t o, t n t i v suy thoi. Qu trnh hnh thnh t di n ra d i tc d ng phong ha , c g i l m . c tr i qua s phong ha ha h c, l h c v sinh h c. D i s thay i t ng t c a nhi t , cc l p c c u t o t nh ng khong v t khc nhau, cng v i nh ng tc nhn l, ha, sinh v th i gian lm ph v c u trc ban u c a , t o thnh cc m nh v n. Qu trnh c ti p t c cho ra s n ph m l nh ng m u t cu i cng t o thnh t. Tuy nhin nh ng m u t ny c ti p t c v v n theo ki u l ha h c bao nhiu i n a th cu i cng c ng cho ra nh ng h t nh li ti c a cc khong ch t v c m ch a thnh t c. V v y, mi tr ng t ch xu t hi n khi c s s ng xu t hi n. Ngh a l, mi tr ng t ph i c s tham gia c a thnh ph n h u c , thnh ph n sinh v t. N u khng c thnh ph n sinh v t, mi tr ng t ch m i c ch t khong v c m thi. A ME

V VUN MAU AT mtmt Phong hoa ly hoc, hoa hoc Sinh hoa hoc Nhiet o, ap suat Ma, gio Vi sinh, ong thc vat MTST AT

Hnh 40: Gi n

qu trnh hnh thnh

Nh v y, n u xt v mi tr ng v t l th mi tr ng c a hnh tinh chng ta c hnh thnh khi hnh thnh qu t, nh ng xt v mi tr ng sinh thi th ch khi xu t hi n s s ng u tin trn tri t mi tr ng t m i c hnh thnh. 2. Cc y u t tc ng hnh thnh mi tr ng t t hnh thnh do t ng tc v i cc i u ki n t n t i c a n trong cc mi tr ng v t l, ha h c v sinh h c. Cc y u t quan tr ng nh t trong s hnh thnh t bao g m kh h u, v t li u g c, sinh v t, a hnh v th i gian. Kh h u l y u t c nh n th c l quan tr ng h n t t c cc y u

t khc. Cc y u t kh h u nh h ng n thnh t o t bao g m nhi t v m a, chng cng kh ng ch cc y u t chi ph i qu trnh phong ha. Trong bu i u c a khoa h c th nh ng, cc nh th nh ng cho r ng v t li u g c hay tr m tch t pht tri n l y u t quan tr ng nh t quy t nh cc c tr ng c a t c t o ra.

Thi Gian Vat Lieu Goc Sinh Vat Kh Hau Text Box: a Hnh

Hnh 41: Cc y u t hnh thnh mi tr ng t Tuy nhin, nhi u nghin c u cho th y l cc t t ng t v n xu t hi n trn cc v t li u g c khc nhau, trong khi cc i u ki n kh h u khng i. A nh h ng c a v t li u g c l l n nh t trong cc t tr pht tri n trong cc kh h u n ha. Cc sinh v t th bao g m c th c v t v ng v t sinh s ng trong m t lo i t c th . N u t t c cc y u t hnh thnh t gi c nh, th t pht tri n d i cc c ng ng th c v t khc nhau s bi u hi n nhi u s khc nhau. M t v d i n hnh l s khc nhau trong cc tnh ch t t quan st c khi chuy n t vng ng c sang vng cy r ng. He ST ong co Vung chuyen tiep He sinh thai rng

Hnh 42: Cc thay i trong t t vng r ng n vng ng c a hnh, y u t lin h v v tr c a t trong m t c nh quan c th , c th gy ra cc thay i r t m nh m trn kho ng cch ng n. Cc kha c nh a hnh nh h ng n s pht tri n t bao g m d c v v tr a hnh. d c quan tr ng v n quy t nh cc qu trnh xi mn v tr m ng. t trn s n d c ng th m ng h n so v i t t i chn d c do qu trnh xi mn. V tr a hnh t c l v tr t trong c nh quan a ph ng. Ch ng h n, thung l ng m c n c ng m c th g n m t t h n l nh ni. Trong vng kh h n v bn kh h n, n u m c n c ng m n m su d i m t t vi mt, th cc mu i ha tan s tch t trong t khi n c b b c h i kh i t. Th i gian, y u t cu i cng hnh thnh t, quy t nh di cc qu trnh kh h u v th c v t tc ng ln v t li u g c t o ra t. ng h th nh ng b t u ch y ngay khi hay v t tr m tch l ra hay b tr m tch t i b m t tri t. Th i i m ny c th c nhi u s ki n x y ra nh : s thoi lui c a b ng h xi mn hay tr m ng cc v t li u trn m t c nh quan, s tr m ng v t li u tr m tch t dng bn trong vng nhi t i, ho c s phun tro c a dng dung nham. T c pht tri n t ch u quy t nh ch y u c a kh h u. t o ra t pht tri n bnh th ng c th c n hng ngn n m. Trong s hnh thnh t, y u t th i gian ng n ch n xi mn, c bi t v i vng t nng nghi p c ng l m t m c tiu q 3. Phn lo i t th nh ng.

Phn lo i t l c n thi t pht tri n s hi u bi t t t h n v quan h gi a nhi u lo i thay i cc y u t hnh thnh t.

t, do s

H th ng phn lo i m i phn lo i t (soil taxomony) c a v b o v t M , nh m chnh xc ha cc v n v xa b lng tng gy ra b i h th ng c . Phn lo i ny d a trn cc tnh ch t o c c a m t c t t. Cc nhm c a phn lo i ny c th y trong b ng 5. m i c p t l c s u tin c a phn lo i ny. Cc c tr ng c a c p c m t trong b ng 6. Cc tn c a c p bao g m cc m ti t (y u t t o nn) gip vi c m t c p b ng 7. Tn c a nh ng nhm l n ct o b i s k t h p cc y u t t o tn m i v i cc y u t t o tn c p t. V d , t s c nhm pht

tri n trong cc kh h u kh thu c v Suborder Ustaft. Ust xu t pht t ch Latin Ustus c ngh a l chy, v Alf l y u t t o nn c p Alfisol. Khi ti p t c s a i tn g i m c nhm l n, h n 200 tn khng quen thu c c t ra. m c chi ti t nh t c a phn lo i, c kho ng 10.000 nhm t c phn bi t M . B ng 5: Cc n v h th ng phn lo i t

H ng S C p 10 Ph c p 47

nv

Nhm l n Kho ng 206 Ph nhm -/H -/Lo t (seri) M c kho ng 10.000 B ng 6: Cc nh ngh a gi n l (theo A.L. Bloom) cv c p t trong h th ng phn lo i t ton di n c a M .

Alfisol t c t ng trn m t xm tch t st Aridisol t c cc t ng th nh

n nu, l

ng baz trung bnh

n cao v t ng

im t

ng, v t ch t h u c th p, th ng

ng kh.

Entisol t khng c cc t ng th nh

Histosol t h u c (than bn v t p ch t)

Inceptisol t c cc t ng phn d y u cho th y s bi n Mollisol t c t ng trn m t giu h u c , g n en v l

i c a cc v t li u g c ng baz cao.

Oxisol t l m t h n h p ch y u c a kaolin, oxit hydrate ha v th ch anh. Spodosol t c s tch l y cc v t li u v Ultisol t c m t t ng tch l y st v l Vertisol t st n t n B ng 7: H phn lo i 1993. t h p nh t (ASTM DESIGNATION D 2487). Theo D.F. McCarthy, nh hnh trong cc t ng d im t t

ng baz th p

Cc k hi u nhm Cc tn i n hnh GW S i c p ph i t t v h n h p s i ct, t hay khng c h t m n GP S i c p ph i s u v h n h p s i ct, t hay khng c h t m n GM S i ch a b i, h n h p s i ct b i GC S i ch a st, h n h p s i ct st SW Ct c p ph i t t v ct ch a cu i, t hay khng c h t m n SP S i c p ph i x u v h n h p s i ct, t hay khng c h t m n SM Ct ch a b i, h n h p ct b i SC Ct ch a st, h n h p ct st ML B i v c , ct r t m n, b t , ct m n ch a b i hay st

CL St v c c tnh d o th p

n trung bnh, st ch a s i, st ch a ct, st ch a b i st

OL B i h u c v st ch a b i h u c c tnh d o th p MH B i v c , ct ch a mica hay ch a t o diatome, b i n h i CH St v c c tnh d o cao, st bo OH St h u c c tnh d o trung bnh Pt Than bn, t m l y v cc n cao

t h u c cao khc

4. Qu trnh chuy n ng kh i v s n nh mi d c 4.1. Cc lo i chuy n ng mi d c Chuy n ng kh i l tn chung cho nhi u qu trnh lin quan v i di chuy n xui d c c a cc v t li u hay t d i nh h ng c a tr ng l c. Chuy n ng kh i c phn lo i theo lo i chuy n ng v lo i v t li u mi d c, cc v t li u mi d c c chia ra thnh g c, t t o ch y u b i cc h t th (m nh v n), v t t o b i cc h t m n ( t). Su lo i chuy n ng ngang, dng, ph c h p. c phn lo i nh sau: r i (l ), (l t), tr t (xoay, t nh ti n), t ng

R i v : khi kh i m nh v n hay t tch r i ra kh i m t d c ng v chuy n ng nhanh xui d c theo cch r i, nh y cc hay l n trn t do, cc chuy n ng c g i l r i, hi n t ng ny c ph m vi t cc kh i trn nh ni di chuy n do ng t n cc kh i t nh s tl b sng khi n ph n t treo bn trn b s p xu ng. l chuy n ng xoay x y ra khi m t kh i v t li u xoay quanh m t tr tr c c nh g n y kh i, pht tri n cc d c hay t dnh b chia thnh cc kh i b i cc khe n t hay th phi n th ng ng nh h ng song song v i m t d c.

Hnh 43: Qu trnh r i v c a t Tr t: m t trong nh ng chuy n ng ph bi n nh t l tr t chuy n v c t gi a hai kh i v t li u d c theo m t ho c theo m t i ph ho i m ng. S khc nhau c b n gi a tr t v dng ch y l ch : tr t chuy n ng nh m t n v m bn trong kh i tr t khng c hay ch c cht t bi n d ng, trong khi dng hon ton bi n d ng bn trong khi chuy n ng. Cc lo i tr t c chia nh thm theo b n ch t v b m t ph ho i, b m t ph ho i th ng cong hay trn. N u m t ph ho i ph ng ch khng cong th c chuy n ng tr t t nh ti n. Thnh ph n kh i tr t c m t theo hnh 44. T n ngang: cc chuy n ng m r ng ngang t ch m n nhanh c a cc kh i hay t c g i l t n ngang. S ha l ng v ch y c a l p t y u mi d c l nguyn nhn c a h u h t cc chuy n ng t n ngang trong t m nh v n v cc lo i t khc trong phn lo i chuy n ng mi d c. Chan au Mat pha hoai Vach trt

Hnh 44: Thnh ph n kh i tr

Set ran chac

Set yeu vi cac lp cha bui va cat cha nc Soi cha set ran chac

Hnh 45: S t n ngang do chuy n ng nhanh ra ngoi c a cc kh i v t li u r n do s ha l ng v ch y c a v t li u y u h n pha d i. Dng ch y: qu trnh ch y l hi n t ng v t l ph c t p. Dng ch y c a cc lo i t c th bi u hi n hnh vi nh t hay d o, c ng nh cc bi n th v k t h p c a c nh t v d o. Tuy nhin tiu chu n bao trm l dng ch y th ph i c bi n d ng bn trong lin t c c a v t li u chuy n ng. Khi dng chuy n ng v i cc v n t c t i u ch m c a thang v n t c, th qu trnh g i l tr n. Tr n c th x y ra trong hay tn tch trn m t, trong dng ch y ki u tr n l m t qu trnh n nh, r t ch m, dai d ng trong th i gian di. Tr n ch m c th t ng t c n m c t o thnh s ph ho i r r t.

Hnh 48: S

dng tr

tl

t nh v n, dung nham v b ng h c ph n nh n t ng dng ch y ny. Gi ng nh cc dng b ng ng ch y theo cc lng d n, v t n ra hnh thnh trong cc lng d n; ng th i pht tri n cc g bn

S t ng t trong qu trnh gi a cc dng m trong cc a hnh t ng t t o nn b i ba hi h v dung nham, dng m nh v n v t th cc chn phn thy khi khng cn b h n ch d th y d c theo hai bn lng d n.

Cac g ben chan au Sn trai Sn phai mat cat ben Vach trt chnh Mat cat ay Chop Khe nt chop Hnh 47: Hnh thi v c

tr ng c a m t dng ch y t.

Cc chuy n ng mi d c ph c t p: Hi m khi cc ph ho i mi d c trong t nhin ch lin quan v i m t lo i chuy n ng. S c ph bi n nh t b t u c a chuy n ng mi c l hi n t ng tr t, sau tr t chuy n bi n thnh m t dng ch y. V d v m t dng t tr t l . Cc c tr ng a hnh t o ra t kh i tr t bao g m m t vch tr t chnh phn chia chp v i u, v m t ho c nhi u vch tr t ph . Ngoi th chnh, theo h ng xui d c c chn thy ch ng t r ng lo i chuy n ng ch y u trong m t c t ny l dng ch y. Cc g ngang g m nh ng dy song song v i chn, c t ngang dng t. Hnh 48: S dng tr tl t

Thu t ng Vch tr t chnh: m t m t d c trn t khng chuy n d ch xung quanh chu vi kh i tr t, t o nn khi v t li u tr t chuy n ng tch xa ph n t khng chuy n d ch. S th hi n c a m t vch d i v t li u chuy n d ch l m t ph ho i. Vch tr t ph : m t d c trn v t li u chuy n d ch kh i tr t. u: cc ph n trn cng c a v t li u tr tr t chnh. c t o ra b i s phn d chuy n ng trong

t d c theo ti p xc gi a v t li u chuy n d ch v vch

nh: i m cao nh t c a ti p xc gi a v t li u chuy n d ch v vch tr

t chnh. t ban u.

Chn c a m t ph ho i: giao tuy n gi a ph n th p nh t c a m t ph ho i v m t Chn: ra xa nh t c a v t li u chuy n d ch k t vch tr M i chn: i m Thn d trn chn xa nh t k t nh tr t. t chnh.

i: ph n th p c a v t li u chuy n d ch k t chn c a m t ph ho i. t chnh v chn c a

Thn chnh: ph n v t li u chuy n d ch n m trn m t ph ho i gi a vch tr m t ph ho i. S n: pha trn c a kh i tr t.

Chp: v t li u cn chnh.

t i ch , hon ton khng chuy n d ch, k v i ph n cao nh t c a vch tr

M t t ban u: mi d c t n t i tr c khi chuy n d ch c a m t m t tr t c h n, th c n ni r. Tri v ph i: cc ph ng a bn hay dng trong m t tr t th ph i hi u l khi nhn t nh.

c xem xt x y ra. N u l b m t

t, nh ng n u dng tri v ph i

M t chia tch: b m t chia tch v t li u chuy n d ch v i v t li u n m t ph ho

nh, nh ng khng ph i l

V t li u chuy n d ch: v t li u chuy n ng kh i v tr ban tr ng thi bi n d ng hay khng bi n d ng. i hao mn: vng cc v t li u chuy n d ch n m d i tch im t

u c a n trn mi d c. N c th

t ban t ban

u. u.

ng: vng cc v t li u chuy n d ch n m trn m t ng mi d c

4.2. Cc nguyn nhn c a chuy n

Vi c xc nh nguyn nhn c a chuy n ng mi d c c th kh kh n h n n xu t hi n. Hi m khi ch c m t nguyn nhn n c; trong h u h t cc tr ng h p, m c d c th c m t c ch kh i ng th y r r t nh ng s t ng tc c a nhi u bi n m i th c s kh ng ch s b t u c a m t chuy n ng mi d c. M t ph ng php c b n nh gi n nh mi d c i v i cc c ch tr t n gi n l tm bi u th c cc l c c xu h ng gy chuy n ng ho c cc l c gy tr t, v cc l c c xu h ng ch ng l i ph ho i, hay cc l c ch ng tr t. T s gi a cc l c ch ng tr t v i cc l c gy tr t l d u hi u nh l ng s n nh, cn c g i l h s an ton.

H s an ton (S.F) = ( cc l c ch ng tr

t / ( cc l c gy tr

* H s an ton > 1 th mi d c kh b ph ho i h n * Gi tr h s an ton nh nh t l 1 l v n u d l c ch ng tr t v tr t s ti p di n i gi tr ny th cc l c gy tr t l n h n cc

* Khi h s an ton ng b ng 1, mi d c tr ng thi b t u ph ho i v m i s t ng cc l c gy tr t hay gi m l c ch ng tr t u s lm pht sinh chuy n ng. Nguyn nhn t mi tr ng a ch t Thnh ph n th ch h c c a cc v t li u mi d c c l l quan tr ng nh t i v i bi ton n nh mi d c. Cc v t li u a ch t c b n th p hay c xu h ng phong ha thnh cc v t li u c b n th p, bi u hi n m i nguy hi m l n nh t. Trong nhm ny bao g m st, phi n, m t s

tuff ni l a v cc c ch a cc khong v t d ng t m y u nh mica. St v t c ch a st, l y u t lin quan v i cc ph ho i mi d c. St c b n ban u th p v c xu h ng y u h n khi t ng m. Kh n ng st h p th n c v tr ng n c th d n n cc v t li u trn mi d c b t n th t l n v b n. Bn c nh cn c m t lo i ph ho i mi d c c bi t x y ra trong t st, l qu trnh st qu c k t. nh h ng c a n c N c c ng quan tr ng nh lo i v tnh ch t c a v t li u mi d c, l m t y u t chnh kh ng ch vi c x y ra cc chuy n ng kh i. Vai tr c a n c th th y ngay l trong th c t h u h t cc chuy n ng kh i nhanh u x y ra trong v sau th i gian m a d d i. N c c th t ng tc v i v t li u mi d c theo cc cch khc nhau. M t k t qu r rng c a vi c b sung n c cho mi d c l t ng tr ng l ng c a kh i tr t ti m n. Cc qu trnh lm gi m h s an ton M t ch ng bn: xi mn c a sng, cc thay i nhn t o nh h o, knh, m l thin.. ng ng

Thm tr ng l ng vo mi d c: b i l ng do m a v tuy t, t ng th c v t, cng trnh p, qu ng (bi th i m ) v cc ch t th i khc, tr ng l ng c a nh v cc cng trnh, tr ng l n c r r t cc ng ng v cc cng trnh. ng t

Nghing ton khu v c M t ch ng bn d i: xi mn chn do sng v sng, xy d ng cc l, m v tr ng n c a t st. 5. Suy thoi, nhi m mi tr ng t v bi n php b o v 5.1. Suy thoi mi tr ng t ng sinh thi t l qu trnh xi mn t, qu trnh latert ng ng m,

Tc nhn c b n gy thoi ha mi tr v gley ha.

Qu trnh xi mn t: t b xi mn m t l p ph , m t t m t, d b thiu t d i n ng, kh n c, ong ha...ngh a l i u ki n cho sinh v t trn m t t v trong lng t b ph h y nghim tr ng. Bn c nh cc tai bi n v l l t, h n hn, b i l ng lng sng lin t c x y ra do b m t l p ph th c v t v di n tch r ng phng h ngy m t gi m.

Qu trnh latert ha: l qu trnh r a tri v tch t tuy t i cc cation Fe2+, Fe3+, Al3+, Mn6+. Cc cation nay c s n trong mi tr ng t nhi t i do m a v tc ng c a dng n c ng m, chng c th t p trung l i m t ch trong t v i m t cao. Cation ny h p ph vo m t nhm mang i n m (nh h t keo st ho c oxit s t) ho c m t tc nhn khc c tc d ng k t dnh cimen gi a cc cation t o nn nh ng lin k t t ng i b n v ng. Khi nhi t mi tr ng ln cao, m gi m th p, cc lin k t ny m t n c, s t o nn nh ng oxit kim lo i c ng ch c. Nh ng khu v c v i i u ki n thch h p hnh thnh ong th i u ki n s ng v mi tr ng sinh thi n i y ngy m t x u i: th c v t v sinh v t khng s ng n i, t gi m km, ht v gi n c y u. Qu trnh gley ha: qu trnh ny x y ra nh ng vng t ng p n c lu ngy m trong t ch a nhi u h u c , h n n a thnh ph n c gi i l t th t n ng hay t st. D u hi u nh n bi t c a gley l mu t xm xanh ho c xm en, mi tanh n ng kh ch u ho c hi hi. B n ch t c a qu trnh ny l s kh s t x y ra khi s phn gi i ch t h u c trong i u ki n mi tr ng y m kh, c c s tham gia c a vi khu n y m kh. B n thn n l m t qu trnh kh sinh v t m ch t tham gia: xc h u c + s t + vi sinh v t. 5.2. nhi m mi tr ng t

t c th b b c mu, nhi m b n m t kh n ng canh tc do nh ng t p qun ph n v sinh, do ho t ng nng nghi p v i nh ng ph ng th c canh tc khc nhau v do cch x ch t th i r n v l ng khng h p l vo t gy nn. Cc ho t ng nng nghi p: ch canh tc nguyn th y l c h u v i vi c t ph r ng, lm n ng g y du canh, tr ng cy l ng th c v cng nghi p ng n ngy theo ph ng th c l c h u trn vng t d c gy khng t tai h i cho vi c tn ph t ai. Vi c xy d ng h th ng t i tiu n c khng h p l vng ng b ng gy ra hi n t ng thoi ha mi tr ng, t o nn vng t phn ( t c ch a sunfat Fe v Al). S d ng cc lo i phn ha h c khng ng quy cch c ng nh vi c s d ng thu c tr su, thu c di t c gp ph n lm nhi m b n t. Cc ho t ng cng nghi p: Cc ho t ng cng nghi p x vo mi tr ng t m t l ng l n cc ph th i c a chng. Cc ph th i ny lm thay i thnh ph n c a t, pH, qu trnh nit rat ha. H sinh v t trong t s b nh h ng b i cc lo i ph th i ny. Qu trnh khai khong gy nhi m v suy thoi mi tr ng t m c nghim tr ng nh t. Do khai m , m t l ng l n ph th i, qu ng... t lng t a ln trn b m t. M t khc th m th c

v t trong khu v c khai khong b h y di t, t c th b xi mn. M t l ng l n ph th i, x qu ng theo khi v b i bay vo khng kh r i l ng ng xu ng c th lm nhi m b n t quy m r ng h n. Theo y: c tnh l ha, cc ph th i r n cng nghi p gy nhi m b n t c chia lm 4 nhm sau

Ph th i v c t cc nh my, x nghi p m x l n c... Ph th i kh phn h y: nh d u m trong n

i n, th y tinh, cng nghi p gi y, c n x cc tr m

c, s i nhn t o, ph th i cng nghi p da

Ph th i d chy t cc nh my l c d u, s a ch a xe my, s n xu t my l nh, th c ph m... Ph th i c bi t v phng x ... c h i: cc ph th i tc ng m nh (s , ph th i ch a c h i...), ph th i ng

c i m c a ph th i cng nghi p l a d ng v thnh ph n v kch th c, khng t p trung, a ngu n g c... v v y vi c ch n ph ng php x l chng c ng r t ph c t p. Ngoi tc ng tr c ti p cc ho t ng cng nghi p cn gy nhi m gin ti p n mi tr ng t. Vi c x cc kh c H2S, SO2,... t cc ng khi nh my, x nghi p l nguyn nhn gy hi n t ng m a axt, lm chua t, km hm s pht tri n c a th m th c v t... Cc ho t ng xy d ng cng nghi p nh xy d ng b n bi, ng s, nh my,... s ph h y th m th c v t v c nh quan khu v c, lm thay i a hnh, c n tr dng ch y, t o i u ki n xoy mn t, v.v. Sinh ho t con ng i: thu t ng ch t th i sinh ho t c dng ch t t c cc lo i ch t th i cn l i xu t pht t m i kha c nh ho t ng c a con ng i trong cu c s ng h ng ngy, t phn v n c ti u c a ho t ng sinh l t nhin n th c n th a, rc qut nh... Cho n xc t h ng, g c b thay th v.v... ngoi ra cc ch t c h i (cc lo i thu c tr su, h p ch t ha h c), cc ch t phng x t cc trung tm nghin c u khoa h c, cc khu cng nghi p c ng gp ph n gy nhi m mi tr ng t. Trong cc ch t ny c nh ng ch t h u c c th ln men, l mi tr ng pht tri n c a cc vi sinh v t gy b nh. y l cc lo i ch t th i gy nhi m nguy hi m nh t. Cc ch t th i cn l i ch nh h ng n mi tr ng kha c nh m quan v l n chi m t canh tc.

S nhi m mi tr ng b i cc ch t th i sinh ho t lin quan ch y u n cc thnh ph v khu cng nghi p ng dn c , dn s ng, m t cao, do l ng ch t th i l n v t p trung. 5.3. Bi n php b o v mi tr ng t

Ch ng xi mn: xi mn l hi n t ng l p t m t m u m nh t b m t i do gi vng kh h u kh v do n c ch y vng kh h u m. Vi t Nam xi mn ch y u x y ra do n c v l ng m a r t l n (nhi u vng ni l ng m a t i 3000mm/n m), r ng i b ph nhi u v r t d c. H ng n m trn nh ng vng i tr c b xi mn m t 200t n (trong c 6 t n mn) trn m i ha t. C ng xi mn cn ph thu c d c, che ph c a cy, ... Cc bi n php ch y u ch ng xi mn t hi n nay l lm gi m d c v chi u di s n d c, tr ng l i cy ph c h i r ng. Cc bi n php th y l i nh xy d ng p, h th ng t i tiu theo cc ng ng m c ng n n c, xy cc p v gi ng tiu n ng t i nh ng v tr qu d c l m t trong nh ng bi n php chng xi mn c hi u qu cao. X l cc ph th i r n do sinh ho t: y l m t qu trnh t ng h p bao g m thu gom, v n chuy n, t p trung v x l ch bi n rc v ph th i r n. Cc ph ng php x l, ch bi n c chia ra cc lo i ph ng php, lo i tr v ph ng php s d ng l i. Theo nguyn t c cng ngh cc ph ng php ny c chia ra: x l s b (tch, phn lo i, gi m th tch ph th i), ph ng php sinh h c ( hi u kh, y m kh nh cc vi sinh v t), ph ng php nhi t ( t rc), ph ng php ha h c (th y phn, ch ng khng c khng kh ph th i) v c h c (p, nn ph th i s d ng v v n chuy n). Ch n bi n php x l ph th i r n cho sinh ho t d a trn cc i u ki n c th c a a ph ng, v cc ch tiu kinh t k thu t khc. Cc bi n php hi n nay th ng dng l nh my ch bi n rc, rc, v chn l p. X l cc ph th i r n cng nghi p: cc lo i ph th i r n t o nn trong qu trnh s n xu t cng nghi p c th s d ng l i lm nguyn li u th c p cho qu trnh s n xu t ho c m t qu trnh khc. Cc ph th i khng s d ng l i c, ty thu c vo m c gy nhi m b n v c h i i v i mi tr ng v con ng i c th x l theo cc ph ng php sau.

B ng 8: Phn lo i m c c h i c a ch t th i r n v bi n php x l M c c h i c i m ph th i Ph ng php x l I Khng b n v khng II Ch t h u c c h i Dng san n n ho c lm l p phn cch ph th i sinh ho t

oxi ha sinh ha T p trung v x l cng ph th i sinh ho t

III Ch t h u c t

c v kh ha tan trong n

c U cng ph th i sinh ho t

IV Cc ch t ch a d u m t cng ph th i sinh ho t V ch i i v i mi tr ng khng kh T p trung trong cc poligon c trong cc thi t b c bi t c bi t

VI c h i Chn ho c kh

II. N

CM T

Qua l ch s pht tri n c a tri t, cc tc nhn xm th c ho t ng lin t c lm t li n h th p xu ng n m c n c bi n. Trong cc tc nhn ny, dng ch y l tc nhn quan tr ng nh t. Theo th i gian, cc dng ch y trn tri t mang m t kh i l ng l n v t li u v n v v t li u ha tan theo cc thung l ng sng vo cc b n tr m tch l n l i d ng. Ph n l n n c trn t li n di chuy n trong cc lng sng v ch y theo m t m hnh dng ch y nh t nh. Dng ch y c xem l tc nhn cn b ng tch c c, c tr ng cho t t c cc qu trnh c a tri t. S cn b ng c a dng ch y c lin quan t i khi ni m r t quan tr ng l khi ni m m c g c. Cc ho t ng c a dng ch y bao g m: s v n chuy n v l ng ng v t li u trong nh ng i u ki n thch h p, v s duy tr lng sng. S n ph m cu i cng c a cc ho t ng ny c tm th y nhi u n i trn th gi i. Cc d ng thung l ng, h tiu n c, m hnh dng ch y v bi b i ph n nh m c ho t ng m nh hay y u c a dng ch y. 1.Th y v n v hnh thi l u v c sng 1.1. H th ng sng ngi N c m a m t ph n r i xu ng t, m t ph n b t n th t do b c h i, ng l i n i tr ng v ng m xu ng t, m t ph n d i tc d ng c a tr ng l ng ch y d c theo s n d c t o thnh cc l ch n c, khe su i v sng ngi. Cc sng ch y tr c ti p ra bi n ho c ch y vo lng h trong n i a g i l sng chnh. Cc sng ch y vo sng chnh g i l sng nhnh c p I, cc sng ch y vo sng nhnh c p I g i l sng nhnh c p II,. T t c sng chnh v sng nhnh c a n cng v i cc khe, su i, h , m l y h p thnh m t h th ng sng. Ng i ta th ng l y tn con sng chnh t tn cho h th ng sng nh : h th ng sng H ng, sng M Cng, sng Thi Bnh, sng ng Nai.... S phn b cc sng nhnh d c theo sng c nh h ng quy t nh n tnh hnh dng n c.

Qua phn tch nhi u s b tr khng gian c a dng ch y trong cc l u v c th y r ng m ng l i dng ch y tun theo m t s t ki u nh t nh. Cc ki u m ng ring bi t pht tri n ty theo a hnh ban u c a lnh th v s phn b cc lo i c kh n ng ch ng xi mn khc nhau.

Hnh 49: Cc ki u m ng dng ch y ph bi n Ki u cnh cy: c trung cho a hnh c d c d a ph i v t c ch ng xi mn kh ng u. Cng lo i t nh v y nh ng vng a hnh d c h n th c th pht tri n ki u m ng song song. Ki u m t co: cc l p t c thnh ph n th ch h c c ng v m m n m xen k nhau theo dy ko di, nh ng dng ch y l n trn dy t m m v nh ng o n dng ch y nh , ng n trn dy t c ng a hnh cao. Trong cc vng tr m tch u n n p thng th ng th hi n m ng dng ch y ki u m t co. Ki u vung gc c tr ng cho cc lo i c s c khng xi mn ng u b chia c t b i h k n t vung gc, dng ch y t p trung theo cc k n t b i v s c khng xi mn th p do b n t n v phong ha. Ki u t a tia: pht tri n trong nh ng vng a hnh. 1.2. L u v c sng B n thn sng ch l m t thnh ph n trong chu trnh th y v n. N ng l ng ti m tng c a n c m a v tuy t r i trn cc l c a th c hi n m t cng l n trong qu trnh ch y tr l i bi n. Ho t ng c a n c b m t th c l to l n, qua hng tri u n m cc l c a d n b bo mn th p xu ng do sng cng v i cc qu trnh khc nh phong ha v xi mn, v v t li u c mang ra bi n d i d ng cc h t m n v cc ch t ha tan. M t cch ti p c n h u hi u nghin c u con sng l d a vo khi ni m l u v c sng. L u v c sng l m t lnh th c m t m ng l i th ng nh t, trong cc b ph n dng ch y n i v i nhau hnh thnh cc dng ch y ngy cng l n h n cho n khi ch cn m t dng sng t i ton b dng n c m t ra kh i l u v c t i c a sng. Ranh gi i gi a cc l u v c l cc ng phn th y, b i v chng phn cch cc l u v c ln c n nhau. ng phn th y th ng l cc g ho c cc t cao tch bi t, nh trn cc ng n ni l a, cc vm

vng a hnh cao, chng c ng phn cch cc sng nhnh trong ph m vi l u v c. Nh v y l u v c sng l m t di n tch c ranh gi i r r t, cc pha gi i h n b i cc ng phn th y; trong l u v c th t t c cc dng ch y u gp n c cho dng ch y chnh, l dng s thot ra kh i l u v c. ng phan nc mat Phan nc ngan Lp khong tham Song

Hnh 50: Xc

nh

ng phn n

c l u v c;

ng phn n

c m t, n

c ng m.

Mu n xc nh ng phn n c l u v c ph i c n c vo b n a hnh c v cc ng ng m c. T ng ng v i cc ng phn n c m t c a l u v c l ng phn n c ng m, hai ng ny c th trng nhau ho c khng trng nhau, i u ny ty thu c vo c i m c u t o a ch t c a l u v c. ng phn n c ng m c a l u v c r t kh xc nh nn trong th c t ng i ta th ng l y ng phn n c m t lm ng phn n c c a l u v c. a. Cc Cc c tr ng hnh h c c a l u v c c tr ng hnh h c c a l u v c g m: di n tch, chi u di, chi u r ng, h s hnh d ng l u

v c... Di n tch: c khng ch b i ng phn n n c c a l u v c trn b n , ta s xc nh chnh xc ng i ta th ng dng cc b n c l u v c, sau khi xc nh c ng phn c di n tch b ng my o di n tch. mb o a hnh t l (1/5000) ho c (1/10000).

Chi u di: chi u di l u v c c bi u th b ng chi u di ng g p khc n i t c a sng qua cc i m gi a c a cc o n th ng c t ngang l u v c n i m xa nh t c a l u v c. Trong th c t , th ng l y chi u di sng chnh tnh t ngu n n c a sng thay th cho chi u di l u v c. Chi u r ng bnh qun: b ng di n tch l u v c chia cho chi u di l u v c H s hnh d ng l u v c: bi u th m c Chi u di lng sng: chi u di c a pht tri n c a l u v c ng n c ch y k t ngu n n c a sng

M t l i sng: m t l i sng l t s gi a t ng s chi u di c a t t c cc con sng trong h th ng sng trn di n tch l u v c c a n. b. Lng sng v bi sng Lng sng l ph n sng c n c ch y v ma ki t. Bi sng l ph n t ai b ng p v ma l . Ranh gi i gi a lng sng v bi sng, gi a bi sng v i ph n t khng ng p trong thung l ng th ng l nh ng ch c a hnh thay i t ng t. Trn thung l ng sng, nhi u khi cn quan st th y t ng b c r t r r t, m i b c c nh ng c u t o khc nhau v a m o v a ch t. Bai song Bai song

Long Song

Hnh 51: Lng sng v bi sng M t con sng pht tri n y th ng c chia thnh 5 o n c tnh ch t khc nhau: ngu n

sng, th

ng l u, trung l u, h l u v c a sng.

Ngu n sng: l n i b t u c a dng sng, nh ng con sng l n th ng b t ngu n t cc mi n ni cao, r ng r m. T i c nhi u khe, su i nh ch ng ch t, n c ch y quanh n m. C ng c khi sng b t ngu n t m ch n c ng m ho c m t h n c l n. Th ng l u: o n sng n i v i ngu n sng. c i m o n ny l c d c r t l n, n xi c, xi l theo su m nh, lng sng h p, th ng c nh ng gh nh thc l n. c ch y

Trung l u: l o n sng k ti p, d c lng sng y gi m nhi u, khng c nh ng thc gh nh, n c ch y y u h n, xi l pht tri n sang hai bn b m nh lm cho lng sng m r ng d n, sng ngy cng u n khc nhi u h n. H l u: o n sng cu i cng, d c lng sng r t nh , n c ch y ch m, b i nhi u h n xi, t o nn nhi u bi sng n m ngang gi a lng sng, hnh d ng sng quanh co u n khc r t r r t, lng sng m r ng nhi u so v i cc o n trn. C a sng: c a sng l n i ti p gip v i bi n, h , ho c m t con sng khc. BIEN SONG Hnh 52: C a sng ch y ra bi n 1.3. c tr ng c a sng 1. D ng cc con sng Nh ng nhn t tham gia i u ch nh ki u d ng dng sng bao g m gradien lng sng, lo i v t li u m sng c t qua, lo i v l ng v t li u m sng v n chuy n. D ng lng sng ch y th ng r t hi m m c d u cc sng u n khc v n c o n ch y th ng. D ng ph bi n nh t l sng u n khc, chng c xu h ng pht tri n trong nh ng vng h i d c, cng v i s cung c p v t li u t m trong t l t dnh cao. D ng lng sng ng th i c ng c lin quan v i hnh d ng m t c t ngang c a sng; cc sng u n khc c c tr ng b i m t c t h p v su.

M c u nl n c nh gi nh l ng b ng vi c s d ng thng s g i l u n l n, c o b ng t s gi a chi u di c a sng v chi u di c a thung l ng. u n l n c quan h v i lo i v t li u c u t o b sng, lo i v t li u v n chuy n v gradien. Th hi n m t con sng c u n l n cao, sng ny c gradien nh , ch y c t qua tr m tch c t l h t b i v st cao, v n chuy n ch y u v t li u h t m n d ng l l ng h n l v t li u y. Nh ng sng c c i m ng c l i c u n l n th p h n nhi u. Xu h ng u n l n c a dng ch y l tnh ch t c b n c a dng ch t l ng, m c d cc nhn t gy ra s u n l n ch a c hi u y . Ngay c sng ch y th ng, l ch su, t c l ph n su nh t c a sng, c ng t o nn d ng u n l n. Cc sng o th ng nh cc con knh, m ng tiu n c th ng xi b c a chng pht tri n d ng u n l n t nhin. Dng ch y c a n c trong sng u n khc c th hi n trn hnh 53. V tr l ch su nh h ng n b ngoi c a o n u n khc ngay pha h l u k t i m cong nh t. B i l ch su l ch su nh t c a sng, n ng th i c ng i di n cho i m c l u t c l n nh t trong sng. Dong xoan oc Bai boi B xoi Lach sau Hnh 53: Hnh thi c a o n sng u n khc

Do h u qu c a l u t c l n, sng u n khc c khuynh h ng xi b ngoi c a ch u n khc hnh thnh b xi, b trong c a khc sng cong, n i m su v l u t c nh , x y ra s l ng

ng v t li u h t th h n. K t qu tch l y v t li u g i l bib i. D ng xm th c m t bn v b i l ng b bn kia c a o n sng cong d n n sng ngy cng cong, r i b d n dng c c a n. Sau khi r i b h n, t c l o n cong t a m t nt th t tch h n, by gi dng sng ch y sang bn c nh theo m t ng khc, o n sng c tr thnh h ch tru, cu i cng h ny b l p b i tr m tch h t b i v h t st ch a nhi u h u c .

Hnh 54: Qu trnh hnh thnh h ch tru

Dng sng d ng d i t t: nh ng sng ch y trong cc lu ng l ch r ng, nng, t ngo n ngoo v bao g m nhi u dng nh c phn cch b i cc c n n i, bi b i c g i l sng d ng d i t t. Trong sng d ng d i t t, cc dng nh lin t c phn chia r i h p l i xung quanh cc c n n i trong dng chnh, c th coi l chng n i thnh m ng. Nh ng i u ki n thu n l i hnh thnh sng d ng d i t t: s phong ph ngu n v t li u b i l ng h t th, gradien l n, v t li u b i l ng hai bn b l t r i, km b n v ng. V i nh ng i u ki n ny s pht tri n m t c t ngang r ng v nng. Trong sng r ng v nng, l u t c l n st y v c th v n chuy n c h t th. D ng dng ch y trong sng d ng d i t t lun thay i theo s dao ng c a l u l ng. Qu t b i tch: n u gradien c a dng ch y gi m t ng t, Ta th y r ng l u t c s gi m n u cc thng s khc c a sng v n gi nguyn. Do , v t li u h t th s b l ng ng l i. M t v d t t v s gi m gradien l khi dng ch y v a thot kh i s n ni, ra bi b ng li n k c a l u v c. Gradien v l u t c dng ch y gi m t ng t, v t li u l ng ng hnh thnh vng t d ng n a hnh nn g i l qu t b i tch. Song nhanh

Dong chnh Cho v Boi tch chau tho mini

Hnh 56: Qu t b i tch v vng chu th Chu th : vng m sng vo h ho c bi n hnh thnh chu th . Chu th l b n sao ng p d i n c c a qu t b i tch. S l ng ng x y ra vng chu th l do sng ch y ch m v cu i cng tiu tn khi n chuy n ng ra xa b . S gi m d n l u t c c ph n nh qua s phn b cc lo i v t li u l ng ng trong vng chu th v i s l ng ng v t li u y h t th trong vng g n c a sng. Nh c sng b i l ng, vng chu th ko di ho c ti n ra pha bi n. 2. M t c t sng G m m t c t d c v m t c t ngang M t c t d c: m t c o cao trnh cc i sng lm honh vung gc ta t d c l m t c t qua tr c lng sng. Mu n xc nh m t c t d c c a sng, ta m gi a lng sng t i nh ng n i a hnh thay i r r t. Sau l y chi u di v cao trnh c a cc i m t ng ng lm tung r i n i cc i m trn h t a c bi u m t c t d c c a sng.

B n m t c t d c cho bi t tnh hnh phn b d c lng sng v chnh l ch m c n c gi a cc v tr trn sng. M t c t d c l c n c ch y u nghin c u c tnh c a dng n c v d tnh th y n ng c a sng. MAT CAT DOC SONG Cao trnh H C ly km 0 50 100 1000

Hnh 57: M t c t ngang v m t c t d c c a sng M t c t ngang: m t c t ngang c a sng t i m t v tr no l m t c t vung gc v i h ng dng ch y t i v tr . M t c t ngang thay i theo tnh hnh m c n c, v ma l m t c t l n h n m t c t ma ki t. C n c vo hnh d ng cn phn ra m t c t n v m t c t kp. 3. Th m sng M t trong nh ng ch ng c t t nh t c th suy on cc thay i trong qu kh c a tr ng thi cn b ng h th ng sng l s t n t i c a cc th m sng. N chnh l tn d c a cc ng b ng ng p l c m by gi n m cao h n cc ng b ng ng p l hi n i trong l ng sng. Cc th m sng xc nh n tr ng thi cn b ng tr c y, m trong th i k xm th c khng n nh, khng cn t n t i. Cc th m sng c th i x ng ho c khng i x ng ph thu c vo vi c c t n t i b m t c cao t ng ng pha i di n c a l ng sng hay khng. V m t hnh thi th m sng bao g m m t b m t ph ng, g i l m t th m, c bao b i mi d c g i l vch th m. Th m nhi u b c th ng ph bi n trong nhi u thung l ng sng.

2. S hnh thnh dng ch y sng ngi

Hnh 58: Hnh thi c a cc th m sng Ty thu c vo ngu n g c hnh thnh, cc th m sng bao g m hai lo i. Trong s hnh thnh th m xm th c, xm th c th ng ng l ch y u nguyn nhn l do qu trnh ki n t o v kh h u c a khu v c t o nn. Ngu n g c c a th m tch t l qu trnh l ng ng v t li u l p y thung l ng c a n, giai o n b i t ny c th c gy ra do s gi m l u t c, s t ng v t li u v n chuy n ho c s thay i g c xm th c. TOP 2.1. S hnh thnh dng ch y m t a. Qu trnh m a Dng ch y trong sng ngi n c ta u do m a r i xu ng l u v c t o thnh, cho nn qu trnh m a l khu u tin trong qu trnh hnh thnh dng ch y sng ngi. C ng m a l l ng m a trong m t n v th i gian, c ng m a lun thay i theo th i gian. Trong th c t cho th y m t tr n m a c th r i kh p l u v c, c ng c th ch r i trn m t ph n c a l u v c. M t khc trong cng m t th i gian l ng m a cc n i trn l u v c c ng khng gi ng nhau, c n i r t l n, c n i nh . Khu v c c c ng m a l n nh t g i l trung tm m a. Trong m t tr n m a, trung tm m a c ng khng c nh m th ng di chuy n. S thay l ng n i l ng m a theo khng gian v th i gian c tc d ng chi ph i qu trnh thay c ch y ra c a l u v c. ic a

b. Qu trnh t n th t L ng n c m a r i xu ng m t l u v c khng ph i u sinh ra dng ch y, m c m t ph n ng m vo t, m t ph n ng l i trn l cy v nh ng h tr ng trn l u v c, m t ph n b c h i vo kh quy n. Cc qu trnh ny g i chung l qu trnh t n th t trn l u v c. Khi c ng m a r i tr c ti p xu ng m t t ho c qua l p ph th c v t r i r i xu ng m t t nh h n c ng th m, th t t c n c m a u b ng m vo trong t. Qu trnh ng m ko di trong kho ng th i gian m a v m t th i gian ng n sau khi m a t nh, ch c n trn m t t c n c l hi n t ng th m v n ti p t c x y ra. Trong th i k u c a tr n m a, c ng ng m l n nh t, sau gi m d n v ti n t i n nh.

Khi c ng m a l n h n c ng ng m th khng ph i t t c n c m a u ng m vo trong t, m trn m t t sinh ra m t l ng m a v t qu th m. N u qu trnh trn x y ra t i cc ch tr ng trong l u v c th n c m a s lm y d n cc ch tr ng. Khi x y ra t i ch b ng ph ng th l ng n c ny s ch y trn trn s n d c vo cc ch tr ng. L ng n c tch t l i trn cc ch tr ng khng ng ng m t i v ng m v b c h i, nh ng n c ng c b sung lin t c trong qu trnh m a. Sau khi m a n c th t n t i trong m t th i gian t ng i di m i ng m v b c h i h t. c. Qu trnh ch y trn trn s nd c

Khi n c m a ch y thnh t ng l p trn m t d c c a l u v c g i l ch y trn trn s n d c. Hi n t ng ch y trn trn s n d c ch b t u khi xu t hi n m a qu th m. Th i gian xu t hi n hi n t ng ch y trn trn s n d c m i n i m i khc. Nh ng ch m t t t ng m n c (m t ng, ni ) v nh ng n i m t t d c nhi u th ch y trn xu t hi n s m h n, sau c ng m a m i lc m t t ng, ph m vi ch y trn khng ng ng pht tri n v m r ng n ton b di n tch c m a trn l u v c. Trong qu trnh ch y trn, n c khng ng ng b t n th t v ng m v b c h i, nh ng ng th i m a v n r i, b sung cho l p n c ch y trn. L p n c ch y trn dy hay m ng, t c m nh hay y u, lu hay mau, ch y u do t ng quan so snh gi a c ng m a v c ng ng m quy t nh, cn l ng b c h i khng ng k , v trong th i gian m a m c a khng kh r t l n. N u c ng m a l n h n c ng ng m nhi u, th su l p n c v t c dng ch y t ng ln v ng c l i, bn c nh n u l ng n c b sung cho dng ch y trn khng cho qu trnh ng m th hi n t ng ch y trn ch m d t. T c vo ch y trn trn s d c m t t v n d c l n hay nh ph thu c vo s thay nhm m t t. i su l p n c ch y trn,

d. Qu trnh t p trung dng ch y trong sng N c m a ch y trn trn s n d c r i t p trung vo sng, sau l i ti p t c ch y trong sng qua c a ra c a l u v c. Giai o n ch y trong sng g i l qu trnh t p trung dng ch y trong sng. o n ng t p trung dng ch y dng sng l n h n kho ng cch ch y trn trn s n d c r t nhi u. Qu trnh ny b t u t lc n c trn s n d c ho c khe l ch vo trong sng cho t i lc l ng n c cu i cng nh p vo sng ch y h t qua c a ra l u v c. Qu trnh t p trung dng ch y trong sng l m t qu trnh th y l c r t ph c t p. N c lin quan

m t thi t v i hnh d ng hnh h c c a sng (nh hnh d ng m t c t ngang v s thay i c a n d c theo chi u di sng, u n khc c a sng) v ng m c a lng sng. Cc qu trnh m a, ng m, ch y trn v t p trung n c trong sng di n ra ng th i. C th trn cng m t l u v c, m t qu trnh no c n i x y ra s m, c n i pht sinh mu n, th m ch khng pht sinh. 2.2. S Hnh Thnh Dng Ch y Ng m N c m a ng m xu ng t, m t ph n b gi l i t ng t m t r i d n d n b c h i qua t ho c qua th c v t, m t ph n ng m su xu ng ph n t bo ha n c lm cho m c n c ng m dng ln. N c ng m, qua m t th i gian kh di, th m ngang qua cc l p t vo n sng hnh thnh dng ch y ng m. C n ch r ng khng ph i t t c n c ng m u ch y vo sng, m trong qu trnh v n ng c m t ph n n c b r cy n su d i t ht m t, m t ph n do hi n t ng mao d n ht n c ln m t t r i b c h i. Ngoi ra c ng c m t ph n ch y sang l u v c khc. Nh ng sng n c ch y m nh, lng sng b bo mn r t su, m c n c ng m th ng cao h n m c n c sng v n c ng m lun ch y vo sng, nn sau khi t nh m a r t lu trn sng v n c dng ch y. Trong ma kh n c ng m l ngu n b sung ch y u cho dng ch y trong sng. V l ng n c ng m tr trong l u v c r t l n, nn dng ch y ng m t ng i n nh khng dao ng nhi u nh dng ch y m t. Nh ng sng su i nh , lng sng nng, y sng th ng cao h n m c n c ng m nn khng c n c ng m b sung th ng xuyn. Sau khi m a t nh m t th i gian n c sng c n i r t nhanh v n u g p n ng h n th sng h t n c. 3. Nh ng nhn t nh h ng n dng ch y Qu trnh hnh thnh dng ch y ch u nh h ng c a nhi u nhn t ph c t p, chng khng nh ng nh h ng ch nh h ng n t ng l ng dng ch y m cn nh h ng n c qu trnh phn ph i dng ch y. Cc nhn t ny c phn ra lm ba lo i: nhn t kh h u, nhn t m t m v cc ho t ng c i t o thin nhin c a con ng i. 3.1. Nhn t kh h u Nh ng nhn t kh h u nh h ng tr c ti p n dng ch y l m a v b c h i. M a l nguyn nhn sinh ra dng ch y, b c h i lm gi m l ng dng ch y, nh ng m a v b c h i l i c lin quan n nhi u y u t kh t ng khc nh nhi t c a m t m (m t t, m t n c), nhi t khng kh, m v p su t khng kh, gi, bo cho nn tr c khi xt v m a v b c h i c n nghin c u t i m t s khi ni m c b n c a cc y u t trn.

3.2. Nhn t m t

Cc c tnh v v tr, th nh ng, a ch t, l p ph th c v t, h ao m l y trong l u v c u nh h ng tr c ti p n s hnh thnh dng ch y, ta g i chung l nhn t m t m. a. V tr a l v a hnh c a khu v c V tr a l c a l u v c l v tr c a trung tm v xung quanh ranh gi i c a l u v c, th ng dng kinh v v bi u th . Khi ni v v tr c a l u v c c n bi t r xung quanh l u v c c nh ng ng n ni no, gip v i nh ng con sng no, ng th i c ng c p t i ngu n sng cch xa bi n bao nhiu km ta c th th y c quan h v v tr c a n t i cc l u v c khc v xem xt h i n c t ngoi bi n v n chuy n vo l u v c nh th no. Cc nhn t kh h u thay i theo v t ng i r r t, vng nhi t i m t m a nhi u, vng sa m c kh c n .... Nn v tr a l c a l u v c ph n nh i u ki n kh h u c a l u v c. Do nguyn nhn hnh thnh kh h u t ng i ng nh t trn m t khu v c r ng l n v th nh ng c tnh ch t khu v c r r t, cho nn tnh hnh th y v n trn cc l u v c trong cng m t khu v c c tnh t ng t nh t nh. N u hai l u v c g n nhau th i u ki n a l t nhin v th y v n c a chng t ng t nhau, cho php ta c th dng ph ng php l u v c t ng t gi i quy t v n dng ch y cho nh ng l u v c thi u ti li u th c o. a th , a hnh c a l u v c khng nh ng nh h ng t i b c h i v m a, m cn nh h ng tr c ti p n s t p trung dng ch y. N u a hnh cao v d c th dng ch y s t p trung nhanh v ng c l i... b. c tnh th nh ng v a ch t l u v c c tnh th nh ng v a ch t c a l u v c bao g m tnh ch t c a nham th ch v c u t o a ch t c a l u v c, n quy t nh l ng n c ng m xu ng t v l ng n c tr trong l u v c l hai nhn t nh h ng r r t n l ng dng ch y. Ngoi ra do c tnh v c u t o a ch t c a l u v c th ng d n n ng phn n c m t v n c ng m c a l u v c khng trng nhau, khi n cho vi c phn tch th y v n tr nn ph c t p. Tnh ch t v t l c a th nh ng c nh h ng tr c ti p n tnh hnh th y v n, nh t ct d ng m h n t st. N u i u ki n m a nh nhau th dng ch y m t hnh thnh trn t st s l n h n. Tnh ch t th nh ng khc nhau, tnh hnh xm th c c ng khc nhau, l ng hm ct trong sng s khc nhau. Tnh ch t c a th nh ng cn nh h ng r r t n l ng b c h i m t t. t c k t c u ch t, mu t th m, l ng b c h i m t t l n. t c k t c u r i r c, h t th, th l ng b c h i s nh . c. L p ph th c v t nh h ng c a l p ph th c v t i v i dng ch y th hi n m t s i m sau. - L p ph th c v t lm t ng ng m m t t, lm cho cc t ng t x p r i r c, l ng n c ng m t ng ln, dng ch y ng m l n v phn ph i dng ch y trong n m u ha h n. - L p ph th c v t lm t ng nhm m t t d n n chuy n ng lo n l u c a khng kh t ng

ln, k t qu lm l

ng m a t ng ln m t ph n. t, lm gi m nh l ng ct trong sng.

- L p ph th c v t c tc d ng chng xi mn m t

d. H ao v m l y H ao v m l y c tc d ng i u ti t dng ch y. Trong ma h, m t ph n n c l c ch a l i trong h , t i lc n c rt m i ch y i. Kh n ng i u ti t c a h l n hay nh do dung tch c a h v v tr c a n trong l u v c quy t nh. Trong l u v c hi m n c, do l ng b c h i m t n c l n h n m t t nn h ao lm gi m m t ph n dng ch y. 3.3. Nhn t con ng i nh h ng n dng ch y Trong qu trnh pht tri n kinh t x h i, con ng i ti n hnh cng cu c c i t o t nhin v i quy m ngy cng l n, v i cc cng trnh th y l i, chng xi mn, tr ng cy gy r ng . Cng cu c c i t o thin nhin lm thay i b m t t nhin c a cc l u v c, lm thay i l ng dng ch y v s phn b dng ch y. C i t o c a con ng i i v i thin nhin th hi n vi c c i t o kh h u trn quy m l n ch a em l i nh ng hi u qu mong mu n, do khi ni n ho t ng ny c phn lm ba lo i: Bi n php nng nghi p: ch y u lm ru ng b c thang,b vng, b th a. Trong nh ng vng i ni cn c nh ng h ch a lo i nh , ao nitc d ng ch y u l gi n c t i v c i t o t. Bi n php lm nghi p: tr ng cy gy r ng, tr ng cy ch n gi ct, tr ng c cc bi n php ny ch y u mi n ni, nh ng vng t. N th ng k t h p v i cc cng trnh th y l i nh , h th ng knh m ng tc d ng ch y u l chng xi mn v i u ti t l . Bi n php th y l i: * Xy d ng cc h ch a l n ph c v pht i n, i u ti t dng ch y v cc h th ng d n n c, knh m ng... * Bn c nh ba bi n php k trn lm y u t tch c c i v i ch th y v n c a l u v c, ho t ng kinh t c a con ng i nh vi c xy d ng nhi u cng trnh khng theo m t k ho ch t ng th , n n ch t ph r ng ....gy nn nh ng h u qu x u khng l ng h t c. 4. V n mi tr ng c lin quan Khi con ng i b t u tr ng tr t v ch n nui th ng ru ng d n pht tri n ng b ng mu m , k bn l u v c cc con sng. C dn t nn ngu n ti nguyn n c r t d i do i v i cc nhu c u c a h . Tnh hnh thay i nhanh chng khi cu c cch m ng cng nghi p bng n . Cc th tr thnh nh ng n i t p trung dn c qu ng c. Cc tc ng c a con ng i i v i ngu n n c cng tr nn r r t, nh t l cc ngu n n c g n khu v c cng nghi p v th . Trong i u ki n dn s v s c s n xu t pht tri n m nh m , cc tc ng ny t ng ln nhanh chng, lm thay i cc chu trnh t nhin trong th y quy n c ng nh lm thay i s cn b ng n c hnh tinh. Cc ngu n n c c th b nhi m do cc ho t ng sau y c a con ng i.

4.1. Sinh ho t c a con ng

Trong ho t ng s ng c a mnh con ng i c n m t l ng n c r t l n. X h i cng pht tri n, nhu c u dng n c cng t ng. Trong cc th n c th i sinh ho t c t o thnh t cc khu dn c , cc cng trnh cng c ng. c i m n c th i sinh ho t th l hm l ng ch t th i h u c khng b n v ng tnh theo BOD5 cao, l mi tr ng cho cc vi khu n gy b nh. Trong n c th i cn ch a nhi u nguyn t dinh d ng, c kh n ng gy hi n t ng ph d ng (eutrification) trong ngu n n c. L ng ch t b n trong n c th i sinh ho t c a thnh ph , tnh theo gam/ ng i/ ngy m theo b ng 9. B ng 9: L ng ch t b n trong n c th i sinh ho t thnh ph

TT Ch t B n Theo X.N. Stroganov Theo B.J.Arceivala (1985) 1 Hm l ng c n l l ng 35 - 50 70 - 145

2 BOD5 30 - 50 45 - 54 3 Nit amn (NH+4) 7 - 8 6 - 12 4 Clorua (Cl-) 8,5 - 9 4 - 8 5 Ph t pht (PO43-) 1,5 - 1,8 0,8 - 4,0 6 Kali 3,0 2 - 6 7 Sunphat (SO42-) 1,8 - 4,4 8 D u m - 10 - 30 Trong tiu chu n thot n c th c a m t s n c nh B , H lan, C ng Ha Lin Bang c l ng ch t b n trong n c th i sinh ho t/1 ng i trong m t ngy m theo ch t l l ng l 90g v theo BOD5 l 54 - 65g. Tiu chu n thot n c th c a Vi t Nam TCVN51 - 72 quy nh cc ch tiu ny l 65g v 40g. Tuy nhin, n c th i sinh ho t cc vng khc nhau c ng s c thnh ph n tnh ch t khc nhau. Trong nh ng vng dn c th , ngoi n c th i sinh ho t, n c m a c ng c th gy nhi m

sng h . N ng ch t b n trong n c m a ph thu c vo hng lo t y u t nh c ng m a, th i gian m a, th i gian khng m a, c i m m t ph , b n th v khng kh... n c m a c a tr n u tin trong ma m a v c a t u tin th ng c n ng ch t b n r t cao. Hm l ng ch t l l ng c th t 400 - 1800 mg/l, BOD5 t 40 - 120 mg/l. N c m a v n c th i th cn ch a m t l ng l n vi khu n (hng tr m tri u/ cm3), trong s c nhi u lo i vi khu n gy b nh. T ng s vi khu n gy b nh tnh theo coliform c th t i hng tr m ngn/1lt. 4.2. Cc ho t ng nng nghi p Vi c s d ng n c cho cc m c ch nng nghi p c tc ng l n n s thay i ch n c v s cn b ng n c l c a. Nng nghi p, tr c h t l pht tri n t, i h i m t l ng n c ngy cng t ng. Trong t ng lai do thm canh nng nghi p, dng ch y t t c cc con sng trn Th Gi i s b gi m i 70km3/n m, s b c h i s t ng m t cch t ng ng. Ph n l n n c s d ng trong nng nghi p b tiu hao m khng c hon l i (ph n hon l i khng qu 25%). Ngoi vi c lm thay i cn b ng n c l c a, s d ng n c trong nng nghi p cn d n n vi c lm gi m ch t l ng n c ngu n. N c tiu, n c t ng ru ng v n c th i t cc chu ng tr i ch n nui gy nhi m b n ng k cho sng h . Thnh ph n khong ch t trong n c d n t h th ng tiu th y ph thu c vo c tnh t, ch t i, c u t o h th ng tiu... L ng mu i ha tan trong n c c th t 1 n 200 t n/ha. Do vi c s d ng phn ha h c, m t l ng l n ch t dinh d ng ni t v photpho c th tri vo ngu n n c, gy nn hi n t ng ph d ng trong n c. Cc h p ch t h u c c ch a Clo nh cc lo i thu c tr su DDT, Andrin, Endosunphan, cc lo i thu c di t c axit phenoxiaxetic, cc lo i thu c di t n m hexaclorobenzen, hexaclorophenol l cc ch t b n v ng, t c phn h y trong n c r t ch m. Chng c th tch t trong bn, tch t trong c th th y sinh v t, tan trong m ng v t n c s l ng DDT th ng bi ti t ra t h n so v i l ng thu vo. V th tuy nng DDT trong n c th p nh ng theo chu i th c n, s t ng ln hng ngn l n trong cc sinh v t b c cao. V th hi n nay nhi u n c c m s n xu t v s d ng m t s lo i thu c tr su. 4.3. Cc ho t ng cng nghi p S n xu t cng nghi p chi m v tr th hai trong cc y u t con ng i nh h ng n th y quy n. S t ng nhanh n n cng nghi p lm t ng nhu c u v n c, c bi t i v i m t s ngnh s n xu t nh ch bi n th c ph m, gi y, ha ch t, d u m v than, luy n kim, ... ch 5 ngnh s n xu t trn tiu th ngt 90% t ng l ng n c cng nghi p. Thnh ph n n c th i s n xu t c a cc nh my x nghi p r t a d ng v ph c t p, ph thu c vo lo i hnh s n xu t, dy truy n cng ngh , thnh ph n nguyn v t li u, ch t l ng s n ph m ... Trong n c th i s n xu t ngoi cc lo i c n l l ng, cn c nhi u t p ch t ha h c khc nhau: cc ch t h u c (axit, este, phenol, d u m , ch t ho t tnh b m t...), cc ch t c (xianua, Arsen, th y ngn, mu i ng...), cc ch t gy mi, cc lo i mu i khong v m t s ch t ng v phng

x . D u v cc s n ph m d u c tc ng nguy hi m nh t i v i ngu n n c. Chng t o thnh mng m ng trn m t n c c n tr qu trnh ha tan oxy trong ngu n n c. Ngoi ra cc s n ph m d u cn t o thnh cc nh t ng b n v ng, tan m t ph n trong n c. Trong n c th i c a cc nh my gi y ngoi cc h p ch t ha h c nh ki m, este, axit sunfuaric, cn c nhi u lo i c n v x s i v i hm l ng r t l n . Cc lo i mu i kim lo i n ng ha tan trong n c, theo con ng c a chu i th c n, thm nh p vo cc c th s ng trong ngu n n c. Chng c n tr ho t ng c a men c ng nh cc qu trnh sinh ha khc trong c th sinh v t. N ng gi i h n cc kim lo i n ng trong ngu n n c r t th p. V d : trong ngu n n c m t s d ng cho m c ch c p n c, hm l ng xianua (CN-) khng v t 0,05mg/l, ch khng qu 0,05mg/l, th y ngn khng qu 0,005 mg/l... N c th i s n xu t trong cc x nghi p cng nghi p th ng chia thnh hai lo i: n cth i b n v n c th i quy c s ch. N c th i b n th ng c t o thnh trong qu trnh cng ngh ; ch t b n ch y u trong l cc t p ch t nguyn li u, s n ph m... cc lo i n c th i ny c n ph i c x l s b tr c khi x vo h th ng thot n c th i chung. N c th i quy c s ch ch y u l n c lm ngu i my mc, thi t b . Cc lo i n c th i ny c th c dng l i trong h th ng c p n c tu n hon cho nh my. Ngnh cng nghi p khai thc m hi n nay nhi u n c trn th gi i, khi khai thc m v n t ra l lm th no t hi u qu cao, t th t thot v t nhi m mi tr ng nh t. M t trong nh ng ngu n gy nhi m ngu n n c ng k nh t l cc m khai thc kim lo i mu c thot n c axit. Khi t bc ln c ch a cc lo i sulfua nh pyrit, pirotit ho c cc lo i khc ch a g c axit sunfuaric khi g p m a, n c th m qua t th i t o thnh axit v c th vo m ng n c m t ho c ng m xu ng n c ng m vng m . M c nhi m n c c a vi c khai thc m ph thu c vo c tnh c a t ng m , ph thu c vo i u ki n a ch t th y v n c a vng . Theo th ng k c a M ta c th th y s bi n li t k sau: B ng 10: Cc y u t gy nhi m bi n i c a cc y u t gy nhi m trong n cm c

i ty thu c

c tr ng c a t ng m

Thng s M c cc N ng N ng

c tnh axit c tnh axit

(mg/l) M khng c cc (mg/l)

pH 3 - 8 7,4 - 8,1 T ng cc ph n t r n trong n c 2 - 58 2 - 138

Oxi carbon 15,9 - 95,3 < 10 - 631 D u + m 0 - 3 3 - 29 P 0,002 - 0,075 0,03 - 0,15 NH3 <0,05 - 4 < 0,05 - 1 Hg 0,0001 - 0,0013 < 0,0001 Zn 1,38 - 38 0,03 - 0,69 Cu < 0,02 - 0,04 < 0,02 Cd 0,016 - 0,055 < 0,002 - 0,015 Cr 0,17 - 0,42 < 0,02 Mn < 0,02 - 57,2 < 0,02 - 0,06 Fe 0,12 - 2,5 < 0,02 - 0,9 Sulfat 48 - 775 37 - 63 Clotua < 0,01 - 220 3 - 57 Florua 0,06 - 0,8 0,3 - 1,2 B ng 11: Gi i h n cc ch t gy nhi m n c

Ch t gy nhi m Gi i h n cho php (mg/l) T i a 1 ngy Trung bnh trong 30 ngy lin ti p

T ng ch t r n 30 20 Hg 30 15 Zn 15 75 Cu 6 3 Cd 0,002 0,001 pb 10 5 pH 6 - 9 6 - 9 Qua b ng s li u v b ng ghi gi i h n cho php c a cc thng s ta th y: T ng cc v t th r n trong n c v tnh axit v t xa m c cho php. 4.4. H ch a n c v cc ho t t qu quy nh cho php t 2 - 4 l n. pH c a cc m c

ng th y i n

Trong cc d ng n c m t i khng hon l i quan tr ng v ngy cng t ng ln c th k n l ng n c m t i do vi c i u ch nh dng ch y v xy d ng h ch a c di n tch l n. Hi u qu s b c h i t n c v di n tch ng p n c cng l n th s m t n c cng t ng. T ng l ng n c m t i khng hon l i l 240km3, g p hai l n t ng l ng n c tiu hao khng hon l i trong cng nghi p v sinh ho t. Ngoi ra cn r t nhi u nhu c u khc v n c: giao thng v n t i, gi i tr, c tnh 1/4 s ho t ng gi i tr ngoi gia nh u h ng v n c (b i l i, ua thuy n, cu c, tr t b ng.)cc ho t ng ny gy nn s nhi m b n nh t nh i v i sng h . Trn ph m vi ton th gi i, t ng nhu c u n c hi n nay chi m g n 10% t ng dng ch y c a sng. Trong n m 2000 s ln t i 13%, trong g n 50% s m t i khng c hon l i. III. N CD I T ph n tr c, chng ta th y r ng ph n l n n c r i xu ng b m t tri

Trong chu trnh th y v n

t th m qua l p t th nh ng xu ng d i su. ph n ny chng ta s xem xt m i quan h gi a n c m t, n c d i t v s v n ng c a n c trong cu c hnh trnh d i t c a n v nh ng h u qu gy ra s nhi m ngu n n c ng m. N c m a th m t b m t qua i thng kh t i i bo ha, n i t t c khng gian l h ng c l p y n c. N c ny c g i l n c ng m v b m t t do c a n c g i l m c n c ng m ho c n gi n h n l m c n c t nh. N c ng m ch y trong t ng ch a n c l ch y u d ng ch y t ng. H ng v v n t c c a qu trnh di chuy n n c ng m ph thu c vo nh ng c tnh c a nh l h ng, tnh th m, t tr ng, nh t c a n c v vo gradient th y l c c a m c n c. Nh ng su i nh v m ch n c xu t hi n trn b m t t t ng ng v i m c n c ng m. Cc gi ng n c c p hay su i ch y ra khi c m t p l c l n dng n c ln trn nc t ng ch a n c. Cc m ch n c nhi t c t nng b i cc ni l a khi ngu i i hay b i gradient a nhi t bnh th ng. Geizer l m ch n c nhi t phun ra m nh, theo nh p. Cc hang ng c pht tri n ph n l n vi, do n c c tnh axit y u tc d ng v i canxit c a vi lm ha tan m t l ng l n. Trong su t th i gian thnh t o hang ng, nh pht tri n t nc hang xu ng v m ng m c t n n hang ln. S ha tan vi t o nn c nh quan c g i l cast . 1. C u trc v a n c d i m t t, khu t kh i t m nhn c a chng ta l ngu n d tr n c mnh mng. Th c t , v i ton b tri t, n c d i t chi m h n 66 l n t ng l ng n c cc con su i v h n c ng t. N c d i t (underground water), n c ng m, n c d i m t t l thu t ng chung cs d ng ch n c ch a trong cc khng gian l h ng, khe n t v cc t gy c a nh ng v t li u c k t hay ch a c k t pha d i chn chng ta. i t ng nghin c u n c d i t l kh o st nh ng khng gian ny v ci g x y ra i v i n c nh m tm bi n php tm ki m chng. 1.1. i thng kh, i bo ha: i

M t ph n n c khi v n ng t b m t t xu ng d i su b v v t li u t gi l i v s pht tri n xu ng su b ki m sot t o thnh i g i l i thng kh v b n thn n c ny g i l n c treo (n c th ng t ng). Nh ng kho ng khng phn tn trong i ny b l p y m t ph n b i n c v m t ph n b i khng kh. C hai l c tc d ng ng n c n n c treo v n ng xu ng su h n vo t :

Mc nc ngam i khong bao hoa Ong mao dan P<0 P=0 P>0 Mc thuy tnh

Hnh 60: Cc

ic an

c mao d n v c v t

dng n

c trong ng mao d n

L c ht phn t gi a n

L c ht gi a cc phn t n

c v i nhau

i thng kh c th chia nh thnh 3 ph i: ph i n c th nh ng, ph i trung gian v ph i mao d n. M t ph n n c th m t b m t vo ph i n c th nh ng c th c v t s d ng v m t ph n bay h i ng c tr l i kh quy n. Song m t ph n n c c ng th m xu ng d i vo ph i trung gian, n i m n c th b gi l i b i l c ht phn t (n c treo). T i ph i trung gian, ngo i tr lc m a hay tuy t tan, n c c ng ch m ch p c b sung b i m t l ng n c m i t trn xu ng. m t s n i, khng c ph i trung gian v ph i n c th nh ng phn b tr c ti p ngay trn ph i mao d n. Trong ph i mao d n, n c th m t d i ln, chi u cao th m mao d n t t vi cm t i 2 3m. D i i thng kh l i bo ha. y cc l h ng, khe h trong t c l p y ton b b i n c, b m t gi a i thng kh v i bo ha c g i l m c n c ng m hay n gi n l m c th y t nh. B m t th y t nh dao ng v bi n i ph thu c vo l ng n c b sung t i thng kh, vo t c thot n c trn di n tch b m t, vo l ng n c m con ng i v th c v t ang ginh nhau s d ng.

1.2. M c th y t nh (water table) M c th y t nh l b m t ti p xc khng ph ng gi a i bo ha v i thng kh. D i m c ny l n c ng m, trn n l n c treo. B dy i thng kh thay i cc n i khc nhau v cao m c th y t nh dao ng th ng c khuynh h ng ng d ng v i a hnh nh ng bi u hi n y u h n

A B Gieng Dong chay Hnh 61: Qu trnh nh d ng m t th y t nh (B) v s dao ng m t th y t nh (A)

Hnh trn bi u di n m t ng n i c thnh t o b i v t li u hon ton ng nh t. Gi s , ban u v t li u ny khng ch a y n c, sau khi m a l n ko di, n c t t th m xu ng v l p y l h ng t o thnh i bo ha. L ng n c cng th m xu ng nhi u, gi i h n trn c a i bo ha cng t ng ln. M c n c cn n m ngang cho t i khi n t t i cao trnh c a hai y thung l ng hai bn i. Ti p sau , l ng n c b sung th m xu ng t i m c n c, m t ph n chng tm cch thot ra cc thung l ng. Song n c b sung ny l n n t ng c a v t li u m n ch y qua v m c n c v n gi nguyn b m t ph ng c a mnh. N c v n d ng ch m do ma st c a b n thn chng qua cc l h ng v m c no do chnh ma st n i t i c a n c. Do , cng nhi u n c tch t d i ng n i th m c n c b t u ph n nh hnh d ng ng n i. N c ch y i nhanh nh t theo tri n d c c a m c n c ng m cc thung l ng v ch m nh t b m t tho i ngay d i nh i. Chng ta c th lm thay i hnh d ng c a b m t n c ng m nh t o mi n thot n c nhn t o. N u gi ng n m trn nh i, sau khi b m ht, n c ng m s b thu ht vo gi ng, t o nn m t lm c a m c n c. Khi b m ht cng nhi u, s h th p m c n c cng r v tr thnh phi u h p l c. Tr l i tr ng h p l t ng, n u ngu n b sung n c t trn b m t t ch m d t hon ton, m c n c d i ng n i s d n d n h xu ng b i n c thot ra cc thung l ng. Cu i cng n s

h t i cao trnh m c n c d i y thung l ng, sau dng ch y ch m d t. Tr bi n vng sa m c, n i r t t m a. 2. S v n ng c a n cd i t

ng h p ny ph

Khc v i vi c o l u l ng c a cc dng ch y trn b m t, vi c o l u l ng dng ch y n c d i t c nhi u thay i trong thang php o v n c d i t v n ng th ng r t ch m. Do v y n v th ng dng l cm/ngy, i n i cm hay m/n m, y l thang t t nh t. Nguyn nhn chnh i v i gi tr nh c a dng ch y l n c ph i v n ng qua knh d n nh v h n ch , chnh v v y c n ph i c nh ng nghin c u l h ng v h s th m c a t . Mc thuy tnh Dong chay mat Mc thuy tnh Dong chay mat

2.1. l r ng (porosity) l r ng c a tnh b ng t l ph n tr m t ng th tch r ng ho c khe h . c r ng cng l n, kho ng khng gian m cng l n. l h ng khc nhau c a cc khc nhau. l h ng c quy t nh ch y u nh kch th c, hnh d ng v m c ch n l c c a v t li u t o . Ct l t p h p c a cc h t th ch anh v v i kch th c ng nh t, ch n l c t t th ng c l h ng cao. Khi c xim ng g n k t, l h ng b gi m t ng ng v i th tch c a ch t g n k t. Tr m tch ct c ch n l c km, c nhi u thnh ph n h t m n hay b t v st l n l n th c l h ng th p do cc h p ph n m n h n l p y kho ng tr ng gi a cc h p ph n th h n. Ngay c kh i c xch c ng c l h ng, nh cc khe n t, v d ha tan nh vi c nhi u khe n t ha tan Hnh 63: r ng c a cc trong i bo ha

v ch a bo ha

R rng r ng gi i h n c a l h ng trong v t li u tri t c c k to l n. Cc tr m tch bn hi n i (g i l bn st) c th ch a t i 90% th tch n c trong khi cc macma nh grant, grabo hay obisidian c th ch ch a t h n 1%. Cc tr m tch ch a b nn ch t nh st, b t, ct v cu i s i c l h ng kho ng t 20 50%. Song khi nh ng tr m tch ny b nn l i thnh nh b xim ng ha hay r n l i, l h ng c a chng b gi m i r r t. Th ng k cc gi tr l h ng cho t ng lo i ring bi t khng c ngh a nhi u b i kho ng dao ng c a chng kh l n trong m i lo i . Nhn chung, khi l h ng < 5% - c l h ng th p, 5 15% c l h ng trung bnh v > 15% - c l h ng cao. 2.2. th m (permeability) Kh n ng tm c ngu n cung c p n c nh t m t khu v c ph thu c vo kh n ng c a v t li u tri t cho n c v n ng qua; kh n ng ny g i l th m n c. T c di chuy n c a n c ph thu c vo l h ng v kch th c gi a cc kho ng h thng th ng c a chng. Th d , m c d st c th c l h ng cao h n so v i ct, nh ng s thng th ng gi a chng r t nh . Do , n c v n ng qua ct d dng h n b i con ng i qua gi a cc h t kh l n v l c ht phn t tc ng ln n c r t th p. D nhin l n cc khe h khng ng ngh a v i s thng th ng, th d nh b t hay s ni l a l lo i v t li u khng th m.

V t li u th m ch a n c d i t c g i l t ng ch a n c, xu t pht t g c Latinh n c v ch a. Nh ng t ng ch a n c t t nh t l ct, cu i, s i, ct k t, v m t vi lo i vi ch a b nn ch t. th m c a vi th ng do s ha tan, nh m r ng con ng cho n c di chuy n. Nh ng i n t n c a m t s lo i nh granit, bazan v grabo c ng c xem nh nh ng t ng ch a n c m c d th m c a nh ng i nh v y suy gi m theo su. St, phi n st v bi n ch t, macma k t tinh nhn chung l nh ng t ng ch a ngho n c, n c v n ng qua chng r t ch m. Nh ng ny v i tnh th m km nh v y c g i l t ng cch n c, t g c Latinh l t water v close hay shut ch ng t kh n ng ng n ch n s th m qua c a n c. Do s v n ng c a n c d i t th ng r t ch m, ch y t ng chi m u th h n; ch tr ng h p n c ng m ch y trong cc hang ng vi th ch y r i chi m u th . Khi ch y t ng, n c bn vch khe n t c th c gi l i hay b t ng b i l c ht phn t , nh ng ph n t n c xa vch th v n ng nhanh h n, do l c c n v n ng s suy gi m v pha tm c a khe n t. Do v y, s v n ng nhanh nh t t c ngay trung tm. Cc dng ch y chuy n ng c nh c d c. i v i n c d i t, i u ny ph thu c vo d c c a m c n c v n c g i l gradient th y l c. Chng ta tnh ton c nh vo s khc bi t cao m c n c gi a hai i m chia cho kho ng cch gi a hai i m . Bi u th c tnh gradient th y l c:

V i h1, h2, cao

m cn

v tr th p nh t v cao nh t. Ph ng trnh bi u di n v n t c c a n c v n ng xu t vo n m 1856. Ngy nay g i l nh lu t Darcy

L, l kho ng cch gi a hai i m o cao qua c Henri Darcy, k s Php v c bi u di n nh sau:

V i k l tnh d n th y l c, h s ph thu c vo tnh th m c a v t li u, gia t c tr ng tr nh t c a n c

ng v

Nh v y khi c tnh th m khng i, v n t c n c s t ng khi gradient th y l c t ng. Do gradient th y l c ph thu c vo d c c a m c n c ng m, nn c th ni v n t c c a n c d i t thay i theo v n t c c a m c n c. M t t ng quan khc, t ng ch a n c thng th c c a m c n c cng l n, dng ch y cng nhanh h n. nh ng ng, v n t c c a dng n c c tnh khng nhanh h n 1,5m/ng. v

khng ch m h n 1,5m/n m m c d v n t c trn 120m/ng. v ch m h n vi cm trong 1 n m c ng c ghi nh n. Hnh 64: S di chuy n Mc thuy tnh Suoi c a n c ng m trong cc c ng nh t. th m

L c tr ng tr ng tc ng tr c ti p t i n c d i t. Nh ng ph n th p h n, n c h ng v m t pha c a m t d c m c n c. Trong t ng ch a n c hon ton ng nh t, h ng v n ng c a n c d i t khng th ng v pha su i m theo h ng r ng t o thnh ng cong nh hnh 64. C th hnh dung nh sau: c t n c d i t ph n nh i cao h n y thung l ng, k t qu l p l c n c d i t nh i cao h n so v i lng su i. Dng ch y s h ng t n i cao t i n i th p, ng dng ph n nh tr c ti p vect gradient p l c. 3. S xu t l c a n c d i t

Chng ta m t s v n ng t do c a n c d i t qua v t li u th m i u ki n d i t khc xa v i i u ki n l t ng . Vi l p v t li u t nh ng t ng khc v n c c xu h ng v n ng nhanh qua nh ng l p nh nhi u song song v i b m t phn l p. Ngay c trong t ng i ng nh c xu h ng v n ng theo ph ng thch h p nh t. 3.1. M ch n c v gi ng n t

ng nh t v h n. c tnh th m t t h n v y v i dng ch y t t, n c d i t c ng

N c d i t v n ng t do t b m n c hay cho t i khi xu ng t i m c n mu n n c th l i thot ra b m t t n c khong ch a nhi u mu i ha tan b m ra kh i gi ng v c th cs d ch s d ng chung.

t xu ng d i su cho t i khi t t i l p t cch c. Sau n c b t u v n ng v m t pha. S m hay nh ng n i c g i l m ch n c. N c t nh ng m ch c r a l a khi th m qua t. Nh ng n c nh v y c ng nh n c c ng n thu n v t c a thch cho m c

Phn lo i m ch n c d a vo c tnh dng ch y: gin o n hay bi n m t khi m c n c h th p xu ng trong su t ma kh, t cc dng ch y nh t i dng t phun v i l u l ng l n t i 3,8 t lt/ ngy m nh nhi u m ch n c phn b d c theo chi u di 16km c a Fall River thu c bang California. Kho ng dao ng l n c a cc m ch n c l k t qu c a nh ng i u ki n d i m t t, nh ng i u ki n ny thay i r t nhi u t n i ny n n i khc. Theo nh lu t chung cu i cng, dng n c ng m c ng h ng t i mi n thot m t t. Hnh 62, Th d , ng n i c c u t o ch y u b i th m c th ch a m t i v t li u khng th m, m t ph n n c th m xu ng d i s b gi l i b i khng th m ny v i bo ha ngy cng l n d n ln. B i m c n c c c b th c s cao h n m c n c chnh, n c g i l m c n c trn. N c ch y ngang (lateral) theo khng th m c th thot ra m t t t o thnh m ch n c.

Hnh 65: S di chuy n c a n

c ng m

pha trn t ng khng th m

Ngay trong khng th m, nh ng i th m c ng c th pht tri n nh cc t gy hay cc khe c thnh t o b i qu trnh ha tan. N u nh ng kho ng khng ny c ch a y n c v ph n th p c a chng c t ngang b m t t, n c s thot ra v t o thnh m ch n c. N u m ch n c l k t qu giao nhau gi a b m t t v m c n c th gi ng l s khai o nhn t o t m t t t i i bo ha. Gi ng ch phong ph n c n u c o vo v t li u th m v l t xu ng d i m c n c. Nhu c u n c cng l n, gi ng ph i o su h n d i m c n c. Vi c b m n c lin t c t o nn phi u p l c, n lm thay i m c n c v c th lm gi m dng ch y n c ng m vo gi ng. g c t o nn t ng ch a n c s c tc ng kp t i l u l ng v ch t l ng n c d i t. minh h a, cc gi ng c khoang vo k t tinh n t n , nh granit, c th cung c p n c su t ng i nh , nh ng chng ta khng th lm t ng l u l ng c a nh ng gi ng ny b ng cch o su chng b i s l ng v kch th c cc khe n t th ng gi m i khi i su vo lng t. Thnh ph n c a t ng ch a n c c ng nh h ng t i thnh ph n ha h c n c d i t. N c th m qua giu canxit s nh n c nhi u ion Ca2+ d ng ha tan. N c nh v y khng th t o b t v i x phng m t o nn cc v y khi bay h i trong b n ch a, n c g i l n c c ng. Ng c l i, cc t ng ch c n c c cc khong v t silicat khng ha tan s c r t t v t li u d ng ha tan. N c ny t o b t t t v i x phng, chng ta g i l n c m m. L u l ng n c th m qua m t ti t di n cho tr di n tch ti t di n v v n t c dng ch y. c trong m t n v th i gian c xc nh b i

L ul Hay:

ng (Q) = di n tch ti t di n c t ngang dng ch y (A) x v n t c (V)

Q (m3/s )= A (m2) x V (m/s) Theo nh lu t Darcy Cho ta:

nh lu t Darcy c pht bi u nh sau: l u l ng n c c quan h v i Gradient th y l c, di n tch ti t di n dng ch y, h s th m, dung tr ng v nh t. nh lu t ny c p d ng nhi u cho ct v cc c c tr ng t ng t . 3.2. N c c p (acteJi) su l n. Nh ng c nh ng i u

Tri v i quan i m chung, n c acteji khng nh t thi t ph i ki n nh t nh khc c tr ng cho h th ng n c acteji: * N c ch a trong l p c kh n ng th m, t ng ch a n ra c th ti p nh n n c t trn m t t. * T ng ch a n *N c b ph b i m t l p khng th m.

c b nghing v m t pha v m t

ul

c trong t ng ch a b ng n ch n v khng thot xu ng d

i ho c ra cc tri n ni.

Gieng t chay Gieng khong t chay Gieng t chay

Mat the

Tang cach nc Tang cha nc

Hnh 66: D ng

a ch t v

a hnh t o nn cc gi ng t ch y

pl c c t n c hay p su t t o s c m nh n c v t ln trn t ng ch a b t c n i no b khoan th ng. i khi, n u p l c c t n c cao ng k , n c s thot ra d ng t phun trong gi ng khoan hay m ch n c. 3.3.Cc m ch n c nhi t (thermal spring)

Cc m ch n c em h i m hay n c nng ln b m t t c g i l m ch n c nhi t, m ch n c nng hay m ch n c m. M ch n c c xem l m ch n c nhi t n u nhi t c an c kho ng 6,5oC, cao h n nhi t khng kh. N c nhi t b t ngu n t nh ng kh i macma ho c s tu n hon c a n c d i t mang n c xu ng su v n c c nung nng nh s gia t ng nhi t bnh th ng c a nhi t tri t theo gradient a nhi t. M ch n c nng n i ti ng Warm Springs vng Georgia ny. M ch n c l n i c nhn dn a ph ng s d ng 3.4. Geyser c nung nng nh ph ng cch ngh ng i, t m v ch a b nh.

Geyser l d ng c bi t c a n c nhi t, n phun theo nh p v i m t l c ng k . Thu t ng ny b t ngu n t tn g i m t m ch n c ki u ny Iceland Geysir, ngh a l phun ra. Nhn chung, hnh vi c a geyser c t o nn b i s gin n v m t ngu n cung c p nhi t phong ph. y mu n ni n kh n ng x y ra: n c d i t l p y ng d n hay mng d n t nhin d n t i b m t t. Nh ng ni l a hay kh nng truy n nhi t cho n c, s c nng c a c t n c trong ng d n t ng ln n i m si. Lc ny, p su t bn trong c t n c cng cao th i m si c a n c cng m nh. Cu i cng, c t n c tr nn nng n n i si hay tr thnh pha kh v b em ln m t t. Qu trnh ny s ti p t c cho t i khi n ng l ng c a n b tiu hao h t, sau ng d n l i ch a y n c v qu trnh l i b t u l p l i. 3.5. Ngu n b sung c a n cd i t

Nh chng ta th y, ngu n cung c p ch y u c a n c d i t l n c m a th m xu ng d i b m t t. M t ph n n c kh quy n th m vo t t i i bo ha v lm n c dng ln. Nh ng c n m a ro x y ra trong th i gian ng n, ph n l n n c ch y tr c ti p t i cc con su i thay v th m xu ng t. M a u v nh c hi u qu h n nhi u so v i m a ro m nh trong qu trnh b sung cho n c d i t. d c l n, s thi u v ng l p ph th c v t hay s c m t c a t khng th m g n b m t t c th lm t ng dng ch y m t v lm gi m l ng n c th m t i i bo ha. Tuy nhin, th c t c m t s con su i m b n thn n cn l ngu n b sung cho n c d i t. N c t nh ng con su i thm nh p vo i bo ha, i khi qua c i thng kh. r t nhi u n i, s b sung t nhin cho n c d i t khng th gi c nh p so v i nhu c u v n c c a con ng i. B i v y i khi c nh ng c g ng t o ra b sung nhn t o nh nh ng ngu n n c. 4. Tc ng mi tr ng trong khai thc n c 4.1. Nhi m b n N c d i t c ng nh n c ch y trn m t u l i t ng b nhi m. Nh ng d sao y c ng c s khc bi t, ngu n nhi m c a n c m t d bi t h n so v i n c d i t b i chng ngay trn m t t, n i chng c th d dng b nhi m. H n n a, m t khi ngu n g c nhi m b n c a n c su i b lo i b , su i t mnh tr l i trong, s ch m t cch nhanh chng b i v n t c dng ch y cao c a n. Ngu n nhi m n c d i t th ng l ng p n c, bi ch t th i c h i v nh ng bi c s d ng ln h rc t ho i. Nh ng n i ny ph i c cch ly t t trnh b nhi m xu ng n c d i t. M t khi trong n c d i t, s nhi m b n s lan ra v i t c t ng ng t c dng ch y n c d i t. N c th l vi n m tr c khi n c nhi m v n ng t i i m s d ng, nh gi ng n c ch ng h n. nh n bi t v ng n ch n ngu n nhi m r t kh kh n v c n nhi u n m c th lm cho n c tr nn trong s ch. H ng v v n t c n c d i t c quy t nh b i c i m c a t ng ch a n c v c r t nhi u bi n i c th x y ra v i th m v c u trc t ng ch a n c. Nh ng thay i th ng c xc nh nh nh ng ch ng trnh khoang v quan tr c. Song n i h i th i gian di v s c g ng l n gi i thch h p l cho gi ng b nhi m v ngu n g c nhi m b n. D nhin m t khi ngu n nhi m c pht hi n, vi c gi i quy t nh ng bi ton v chnh tr , kinh t v cng ngh ng n ch n s nhi m b n c ng l m t v n . N c d i t c ng c th c ch t l ng r t km do t nhin c ng nh con ng i t o nn. i u ny ph thu c vo b n ch t c a v t li u m n c d i t th m qua.

N c d i t c th l i t ng b nhi m nhi t gi ng nh nh ng gi ng b nhi m ha h c hay vi sinh. Qu trnh tu n hon n c m nh c th lm cho n t ng thm nhi t ; th d , n c l y ln lm l nh, tr c v i m t nhi t t nhin nh t nh, sau khi lm l nh l i c a tr v t. 4.2. S xm nh p m n M t d ng c bi t c a s nhi m i v i vi c cung c p n c nh t d i t l nhi m m n. Ngu n nhi m m n c th l n c mu i c a bi n k c n hay n c mu i ch a trong n m d i t ng ch a n c. N c nh t c t tr ng th p h n (1,000) so v i n c m n bnh th ng (1,025). B i v y, n c nh t s n i ln trn n c m n. N u khng c dng ch y m c d nh , n c th t o i u ki n m n c nh t s n i c nh ci phao trn n c m n tnh tr ng n c d i t m trong n c nh t v n c m n n m li n nhau. h i o (c ng c th bn o) cho th y bn d i l t ng ch a n c ng nh t tr i di v i bi n bn c nh. N c nh t r i xu ng t s hnh thnh m t b n n c nh t c cn b ng v i n c m n xung quanh. Chi u cao c t n c nh t s c cn b ng v i kh i l ng n c m n t ng ng. Cc lo i t ng ch a n c khc t n t i trong tr m tch ch a c k t g m c t ng ch a n c ng b ng ven bi n, th ng t o b i v t li u bi bi n th m n c c l ng ng khi m c n c bi n cn cao h n vo m t s th i gian trong qu kh a ch t. Cc t ng ch a n c trong vng b bi n hi n i c c tr ng b i m t i tc ng qua l i gi a n c ng m ng t v n c ng m m n c ngu n g c bi n. Chi u su n m t phn cch c th c nh gi b ng m t ph ng php g i l quan h GhybenHerzberg. Theo ph ng php ny th su d i m c n c bi n c a m t phn cch t i i m b t k trong n i a, k t ng b bi n, b ng 40 l n cao trnh c a m c n c ng m (so v i m c n c bi n) t i i m . V th n u m c n c ng m trn m c n c bi n 2m th m t phn cch n c m n n c ng t ph i n m d i m c n c bi n 80m.

a Goc Nc ngam ngot Nc ngam man Mc nc bien Mc nc ngam

Ranh gii man ngot

Hnh 67: T ng ch a n

ng b ng ven bi n cho th y ranh gi i m n ng t

Khi cc t ng ch a n c pht tri n do b m ht, s h th p m c n c ng m lm cho n c ng m m n xm nh p ln v h ng vo t li n. Do v y mu i c a n c n u ng t ng c th l m t v n nghim tr ng cho cc thnh ph ven bi n m cung c p n c b l thu c vo cc t ng ch a n c ng b ng ven bi n. 4.3. S t ln b m t Vi c b m ht n c qu s lm gi m l ng n c d i t v m t s n i, n c m n s xm nh p vo cc gi ng khoan. Nh ng cn m t s v n nan gi i khc n y sinh do b m ht n c qu m c, l hi n t ng ln m t t. Hi n t ng ny th hi n b ng nh ng b m t h i tr ng, phn b trn m t vng r ng l n gy nn nh ng hi n t ng s p nguy hi m v t o thnh cc h tr ng.

Hi n t ng ny c lin quan n hi n t ng b m ht n c ng m v l k t qu nn ch t c a tr m tch. T c ln r t nh v r t kh nh n bi t hi n t ng ln s t. Nh ng nhi u gi ng khoan b h h ng, o c v xy d ng g p nhi u v n ph c t p v ho t ng c a vng c t i g p nguy hi m. i khi ch do tr ng l ng c a cc ta nh cao t ng, m t t c a n b ln do n c b p ra kh i tr m tch v nh v y x y ra qu trnh nn ch t c a t. IV. I D NG 1. N c bi n B b b c bn c u c xem nh l bn c u t li n (land hemisphere) v pha b c c a xch o, cc i D ng v Bi n ch bao ph kho ng 60% b m t tri t; ng c l i Nam Bn C u c 80% m t tri t ng p trong n c bi n. kho ng gi a 45o v 70o B c, i D ng ch chi m38% m t, trong khi 98% b m t tri t b n c bao ph gi a 35o v 65o Nam. su l n nh t c ghi nh n hi n nay l h su Mariana gi a o Guam v Yap bi n Thi Bnh D ng. T i y y i d ng n m su h n 11km, l n h n chi u cao 9km c a ni Everest. su trung bnh c a bi n l 3.800m, trong khi l c a ch cao 840m. Trong m t s khong v t ch a n c nh hocblen, th n c l m t ph n c a ki n trc tinh th . Qua nhi u tri u n m, ch a cc khong v t ch a n c b phong ha c th c xem l m t trong nh ng ngu n cung c p c a n c bi n. Nh ng cc kh o st g n y cho th y qu trnh ny khng th gi i thch cho kh i l ng l ng l n c a n c bi n, cho Cl trong mu i ha tan (NaCl). Nn gi i thch v ngu n g c n c bi n, ng i ta a ra hai kh n ng sau: M t l cc t phun tro ni l a d i su ti p thm n c v cc nguyn t khc m t cch lin t c su v t qu su c a s phong ha. Qu trnh ny g i l s kh kh lin t c (continuous degassing) c a tri t nh ng g p ph i m t tr ng i l ph n l n n c c a ln b m t do ho t ng ni l a hi n nay l n c c ti sinh v khng tham gia vo chu k th y quy n u tin. Hai l n c c tch t t giai o n r t s m c a l ch s tri t, giai o n m chng ta c r t t b ng ch ng r rng. L ng Hydro d th a k t h p v i Oxy hnh thnh n c v n i ln trn b m t trong su t vi tr m tri u n m khi nhi t cn cao v cc a t ng dy hi n nay c a tri t ch a y . Hi n nay chng ta khng c b ng ch ng l a ch n trong hai kh n ng ny. C th c hai gp ph n vo vi c hnh thnh n c c a cc i d ng. H u h t cc nguyn t t nhin d ng ha tan trong n c bi n c xc nh. Trung bnh 1.000g n c ch a 35g cc mu i v c ha tan. m n trung bnh c a n c bi n l 35 ph n nghn, thay i t 30% n 38%. Cl v Na chi m kho ng 86% c a cc v t ch t ha tan trong n c bi n. m n c a cc i d ng thay i ty vng m c d cc thnh ph n chnh c a m n khng thay i. kh h u nhi t i, m a nhi u lm gi m m n; cc ai B c v ai Nam c a xch o, m a t v do b c h i nn lm t ng m n.

2. Cc dng ch y N c bi n chuy n ng khng ng ng, m t s n i l cc chuy n ng ngang v cc n i khc th n c bi n i xu ng ho c i ln. T c chuy n ng thay i t n i ny sang n i khc; ng i ta c tnh m i m t 2.000n m th c m t l n t t c cc n c bi n tr n l n v i nhau. Th y tri u (s khc nhau v m t n c bi n t n i ny n n i khc) v gi l nguyn nhn hnh thnh cc dng ch y c a bi n. Dng tri u L c h p d n gi a M t Tr i, M t Tr ng V Tri t, lm n c c a tri t chuy n ng sinh ra cc dng th y tri u. T c c a cc dng ny c th t n vi km/gi n u i u ki n vng thu n l i. V n t c 20km/gi c g p trong giai o n th y tri u c c i. Cc dng tri u g n b th ng b gi i h n b i a hnh b bi n v a hnh g n b , chng th ng m nh h n cc dng tri u vng bi n m . Khi chng b th t l i, cc dng chi u g n b s i tri u, ch y v pha t li n khi tri u ln v ra pha bi n khi tri u xu ng. cc vng bi n m dng ch y y u h n, th ng khng qu 1km/gi v c chuy n ng xoay theo chi u kim ng h B c bn c u. Cc dng t tr ng T tr ng c a n c bi n thay i cc vng khc nhau, ph thu c vo s thay i m n, nhi t v l ng v t li u l l ng trong n c bi n. Cc thay i v t tr ng lm n c bi n chuy n ng. N c bi n c m n cao th n ng h n n c bi n c m n th p nn n chm xu ng bn d i; n c bi n l nh, n ng h n th chm bn d i n c bi n m; n c c bn n ng th chm bn d i n c bi n trong, nh h n. Dng ch y trn m t Chuy n ng c a cc dng ch y trn m t r t ph c t p, n l nh ng dng tu n hon l n; c vng chuy n ng theo chi u kim ng h v ng c l i. Chng chuy n ng do s ma st c a gi khi gi di chuy n trn n c. Do v y, bi t c s chuy n ng c a cc dng n c ny c n ph i bi t b n ch t c a cc lo i gi. 3. B n i D ng

Ph n l n n c bi n quanh cc l c a u thu c v m t b n l n vy quanh nam bn c u v chia nhnh v pha b c thnh i Ty D ng; Thi Bnh D ng v An D ng. i Ty D ng n i v i Nam B ng D ng b ng cc eo bi n h p. Hnh 68: Sng ni

gi a

id

ng

a hnh b n tr ng i d ng n i b t l cc sng ni gi a i d ng. Cc r ng ni ny khng h km cc r ng ni l c a v kch th c v ph m vi phn b . T i nh sng ni gi a i d ng l cc thung l ng rift ( t g y su) b cc t g y nh c t qua; y v i d ng m i c hnh thnh trong qu trnh gin n y i d ng. T cc s ng ni l m ch m gi a i d ng, y i d ng chuy n d n vo m t vng a hnh th p h n l vng i bi n th m. Cc s ng ni gi a i d ng t ng i cao l do ho t ng ni l a v gin n nhi t c a th ch quy n; khi v t li u v m i hnh thnh di chuy n xa s ng ni th n ngu i i v ln xu ng. nhi u n i, cc ni l a tch bi t (ni i d ng), nh ln trn y i d ng c nh b ng ph ng ch khng mang d ng nn i n hnh c a m t ni l a. Su nh t cc b n i d ng l cc mng su; cc mng h p ko di lin quan v i cc vng ln s t. V i d ng b y hay ko xu ng v pha manti n m d i cc mng d ng tuy n ny. Trong vng ln c n l c a, b m t c a y i d ng thay i ng k . T c l ng ng nhanh c a tr m tch l c a che ph c nh quan, t o ra ng b ng bi n th m c a hnh th p. Cc b n bi n x a khng gi ng nh chng ta th y ngy nay m chng thay i hnh d ng v kch th c theo th i gian. Cc thay i ny l k t qu c a s tch gin y i d ng d c theo cc sng ni gi a i d ng khi v m i c hnh thnh v v c b tiu th d c theo ra c a cc

m ng va hc nhau. Cc b ng ch ng a ch t cho php ta ph c h i l i v tr c a cc l c a v b n i d ng cc th i i m khc nhau trong qu kh v ngay c vi c d on v tr c a chng trong t ng lai. 4. a Hnh y Bi n Cng nghin c u v y bi n chng ta cng th y y bi n k di u h n l c a nhi u. Cc kh i l c a cho chng ta cc phong c nh y n t ng nh ng h u h t t li n kh ro khng cao h n m c bi n 1km. S xm th c lin t c lm mn h u h t cc kh i l c a g n m c n c bi n. Ng c l i cc l c ki n t o v ni l a hnh thnh cc c u trc hng v trn y bi n, chng khng b nh h ng b i s xm th c m nh m nh cc ho t ng trn m c n c bi n. Ba n v chnh trong a hnh y i d ng: ra l c d ng. Hai d ng n a l: ni bi n v mng n c su. 4.1. Ra L c a a hnh Ra l c a c m t s phn khu a hnh. N n d c tho i t ng b bi n m r ng v h ng bi n g i l th m l c a. M c d c cc gi i h n su quy c c dng xc nh ph m vi c a th m l c a, song ph ng php t t nh t xc nh gi i h n c a th m l c a l xc nh i m d c t ng t ng t. Ph m vi su n c t 200 n 650km s bao g m ph n l n th m l c a. Th m l c a ng ra l ph n l c a b ng p b i cao trnh m c n c bi n hi n th i. Kh nhi u lo i tr m tch che ph th m l c a, d u r ng chng c san s a v phn b l i b i sng v h i l u khi m c n c bi n dng cao sau b ng h. Cc thung l ng c g i l cc h m v c d i bi n th ng c t qua cc th m l c a. H u h t cc thung l ng ny l s ko di xa b c a cc thung l ng sng trn t li n. a, y b n bi n, v s ng ni gi a i

Hnh 69: M t s phn khu

a hnh c a mi n ra l c

Gi tr kinh t c a th m l c a r t l n, v n l vng pht tri n cng nghi p nh c v d u m . Vi c xy d ng cc dn khoan xa b trn cc th m l c a l m t bi ton k thu t i h i s hi u bi t chi ti t v s phn b v tnh ch t xy d ng c a cc tr m tch. Cc gin ny ph i ch u c sng l n t o ra khi bo di chuy n bn trn th m l c a. Th m l c a k t thc t i ra trn c a s n l c a. ph n d c nh t, s n l c a c d c trung bnh l 70m/km, so v i gi tr trung bnh 2m/km c a th m l c a. Cc h m v c bi n c ng c t t i s n l c a, song cc h m ny khng b sng o xi v m c n c bi n khng bao gi h th p lm chng l ra trn c n. T i chn c a s n l c a, g c d c m t l n n a l i gi m i t im t nghing tho i h n d c theo b m t c a chn l c a. Chn l c a ha d n v pha bi n vo mi n ng b ng bi n th m b ng ph ng c a y i d ng. Dng bn t S n v chn l c a c ng b ph b i cc v t li u tr m tch t l c a; l cc tr m tch do sng v sng em t i ra ngoi th m l c a trong qu kh a ch t g n y. s n l c a cc tr m tch ch a c k t ny ph n no khng n nh do g c d c t i y l n. S t t kh ph bi n, i khi c sinh ra do ng t. Dong bun at Mc nc bien Hnh 70: S pht sinh dng bn s t do s t tr m tch nl c a

Khi s n l c a x y ra chuy n ng, n s sinh ra m t lo i dng r t quan tr ng. Dng ch y ch a cc h t tr m tch l l ng v i m t cao nn t tr ng l n h n n c bi n xung quanh, s t ng t c v ch y nhanh xu ng theo s n. Ng i ta g i n l dng bn t. Khi dng bn t ch y vo mi n chn l c a, v n t c c a n gi m i v d c y gi m. Cc h t b t u l ng ng theo th t kch c to tr c nh sau khi dng ch y ch m d n, v th s phn l p theo c h t pht tri n trong cc tr m tch dng bn t. 4.2. y b n bi n T ra l c a ra pha bi n su 3.800m l y b n i d ng. S hnh thnh cc y bi n ny c lin quan tr c ti p v i ranh gi i cc m ng phn k , v t i y n n i d ng m i do tch gin c t o thnh b i ho t ng phun tro bazan. Khi m t i v i d ng m i c hnh thnh, ph n v c h n di chuy n ra xa trung tm tch gin. G n chn c a l c a l bnh nguyn bi n th m (abyssal plain) l ph n su nh t c a y bi n, tr cc mng n c su. Tr m tch c tr ng c a bnh nguyn bi n th m l ct, bn do dng xoy mang t s n v chn l c a xu ng. T i y c ng c cc h t c kch th c st tr ng thi l l ng c mang ra t l c a v cc vi th c v t, ng v t s ng t ng trn c a n c bi n. y l khu v c b ng ph ng nh t c a tri t. T bnh nguyn bi n th m i v pha s ng ni i d ng, y i d ng nng d n v a hnh tr nn r rng h n. Cc tc ng c a ni l a v t gy b c l hon ton; y l vng xu t hi n c a cc i bi n th m. S n c a y bi n su th p d n t s ng ni i d ng v pha ra l c a, c ngh a l y i d ng cng c th n m cng su d i m c n c bi n; do quy n i d ng tr nn ngu i l nh khi n chuy n xa kh i trung tm tch gin. S nh n chm ny t ng ng v i tu i c a v i d ng. 4.3. S ng ni id ng (Oceanic ridges)

M ng s ng ni i d ng th ng chia c t cc b n i d ng, th ng c hai lo i s ng ni: s ng ni trung tm tch gin, n i v i d ng m i c hnh thnh. V s ng ni khng ng t, khng c ho c c r t t ng t, t ng ph n v i s ng ni tch gin trung tm c ho t ng c a ng t. H th ng s ng ni tch gin trung tm (spreading center ridges)

Trung tm tch gin i d ng hnh thnh m t h th ng lin t c cc s ng ni i d ng, i n hnh l s ng ni i ty d ng. N chia i i ty d ng v th ng song song v i b ng v b ty c a ra l c a. S ng ni ny nh cao ln kh i y bi n m t vi n i nh Iceland v Azore. S ng ni r ng 1500 n 2000m, c s n d c nh khi xa d n pha tr c tch gin. Ch n tm ng t c n v ho t ng phun tro c a bazan hnh thnh s ng ni, mng su hay thung l ng rift r ng t 25km n 50km v su t 1 n 2km. S ng ni i d ng n i k t v i h th ng s ng ni cn l i c a tri t, m c d cc o n ny khng hon ton n m nh v b n i d ng. Ton h th ng l m t i nng h p v di; d c theo nhi t n ng v v t li u v m i t manti c chuy n d n ln. S ng ni khng ng t (Aseismic ridges)

y l lo i s ng ni th hai, chng c ng l m t y u t nhi t. Khng gi ng nh s ng ni tch gin trung tm, nhi t c cung c p d c theo s ng ni, cc ho t ng ni l a ch x y ra cht cao nh t c a s ng ni khng ng t, l nh cao nh t c a s ng ni. 4.4. Ni bi n v mng n c su

Ni bi n c tm th y s ng ni i d ng v trn y bi n. Mng n c su hi n di n trn n n i d ng v d c theo ra c a cc l c a. Ni bi n: chng ta c th tm th y hng nghn ni bi n trn n n i d ng, nhi u ci c d ng hnh nn lin quan n ni l a. Cc ni l a c nh b ng c g i l Guyot, theo tn c a Arnold Guyot, m t nh a ch t a l ng i M g c Th y S th k 19. chng l cc o ni l a b sng v c d u tr c khi chm xu ng m t n c bi n. Cc ni bi n b nh n chm do v i d ng ngu i l nh khi d ch chuy n ra kh i trung tm tch gin hay i m nng. Mng n c su: N i su nh t y i d ng l cc mng n c su. a s chng n m quanh ra c a Thi Bnh D ng. Thng th ng, mng n c r ng ch ng 200km v di n 2400km, su t 2 3km. su ny nh d u s h i t c a cc m ng, n i m ng v i d ng chm xu ng v l c a hay m t v i d ng khc. 5. B Bi n 5.1. Cc qu trnh x y ra Sng Bi n b bi n

Sng c nhi u ngu n g c khc nhau, chng

c hnh thnh do ng su t c t gi a khng kh v

c khi khng kh di chuy n ngang qua m t n c. Gi th i cng m nh, sng cng l n, d ng ng ln t o thnh sng di v xen gi a l cc vng lm th ng gc v i h ng gi. Kho ng cch gi a hai sng lin ti p l chi u di sng (wavelength) v kho ng cch th ng ng t gi a nh sng n y c a vng lm g i l chi u cao sng. Sng c hnh thnh khi gi ang th i g i l sng bi n. Ngay khi gi ng ng, sng v n cn ti p t c g i l sng ngoi kh i, sng ny c th ko di xa hng nghn km t n i xu t pht.

Hnh 71: Cc khi ni m v sng Chng ta quan tm n c hai lo i: chuy n ng c a sng v s di chuy n c a cc ph n t n c trn ng i c a sng. Sng t n di chuy n v pha tr c v i t c c th o c. Cc ph n t n c d i su i theo qu o: cc ph n t trn nh sng di chuy n v pha tr c, chm xu ng khi g p vng lm ti p theo v di chuy n v pha sau d i vng lm r i nh ln khi g p nh k c n. Chng ta c th hnh dung ki u chuy n ng ny gi ng nh m t v t li u nh nh p nh ln xu ng trn m t n c khi sng ngang qua. V t li u nh ch ti n t i tr c th t nh d i nh h ng c a gi. Sng c khuynh h ng di chuy n xu ng d i su cho n su t ng ng v i phn n a chi u di sng; gi a m c ny v b m t cc ph n t n c nh v tr c v vng lm c a sng th v pha sau theo qu o c ng knh gi m d n theo su.

Hnh 72: Chuy n

ng c a cc ph n t n

Khi sng ti p c n b , n c c n h n do d ng sng v cc ph n t n c s thay i. Khi su c a n c b ng phn n a chi u di sng, g i l m t g c c a sng bi n (wave base), y bi n s tc ng vo cc phn t n c. K t qu l chi u di v v n t c sng gi m lm cho phn t n c c a sng tr nn d c ng. Khi n c v a c n, ph n tr c sng d ng ng, nh sng s v pha tr c p vo b hnh thnh sng v b . Vo lc ny cc ph n t n c c a sng b nm m nh vo ng b t o thnh n ng l ng ph h y ng b v hnh thnh nh ng dng ch y d c theo b bi n, chng s mang nh ng v t li u xm th c i. S khc x sng v cc dng ch y ven b Sng ch y nghing vo b , chng c khuynh h bi n khi chng ti n vo b . Hng en gan ban au Hnh 73: Hi n t khc x sng ng ng b l ch i hay khc x do ma st c a y

N ng l ng do sng p vo b khng ch dng xm th c ng b . N c nho v pha tr c b ch ch i v di chuy n sang bn, song song v i ng b . N ng l ng ny m t ph n c dng cho s ma st d c theo b v ph n kia dng v n chuy n v t li u tr m tch. Tram tch trong vnh Xoi mon tren mui at

Hnh 74: S t p trung n ng l

ng sng trn cc m i

S khc x c ng c dng gi i thch t i sao m t ng b c ki n trc khng u, n ng l ng t p trung ph n m i t l n nh t v t nh t d c theo v nh. Cho th y, v nh c hai m i t v m t lo t sng qut vo b ngang qua y v nh, n c c n d n m i t v su d n v nh. N i su c a n c l n h n phn n a chi u di sng, nh sng ti n th ng v pha tr c. G n b h n, su ny nh h n phn n a chi u di sng v sng b t u gi m. ph n n c su c a v nh, sng ti p t c ch y nhanh v pha b cho n ch n c c n h n, nh sng ch m l i. Sng ph i u n cong khc nhau ph h p v i hnh d ng ng b . Do n ng l ng t p trung m i t v phn tn quanh v nh.

5.2. Cc y u t Ho t nh d ng

ng b

ng xm th c v tr m tch cng nhau hnh thnh nhi u y u t ng b . C ngo i l l i hay ng m c a o ph n ngoi kh i hon ton b n c bao ph khi bi n dng ln v o c ng b thay i do s xm th c hay tr m tch.

Ti t di n ng b gi a hai m c th y tri u l ra cc y u t a hnh b thay i lin t c do tc ng c a cc lo i sng v dng ch y ven b . T t c cc y u t khng l ra m t ng b nh ng m t c t chung c a ng b g m: Ph n ngoi kh i (offshore) b t u t m c th y tri u th p ra kh i. Bi bi n (shore) phn b trong kho ng t m c th y tri u th p n chn c a vch bi n (seacliff), c chia lm hai ph n: pha tr c vch bi n g i l b trong (backshore) c tr ng b i m t hay nhi u th m (berm) t ng t nh cc th m nh , c ph n th p h ng v pha bi n c hnh thnh do sng bo; t th m n m c th y tri u h l b tr c (foreshore). V pha t li n sau vch bi n l bi bi n (coast). Tch t bi n c th l tr m tch do y n n b sng ph v g i l th m sng v (wave cutterrace). ph n ngoi kh i c th c s t p trung tr m tch b r i t o thnh th m tr m tchdo sng (wavebuilt terrace). Vung b bien B trc B trong B ngoai B sau Cac them Mat bai bien Trieu thap Mep them

Vach bai bien Mang trung Doi cat doc b

Hnh 75: Cc vng

a hnh c a m t c t bi bi n

M tc t ng b lun thay i. Trong cc tr n bo l n, sng v b p tr c ti p vo vch bi n, xm th c su vo pha trong ng th i mi mn th m sng v . Khi bo tan, tr m tch m i c hnh thnh ngay pha tr c vch bi n. a hnh ng b thay i khi n ng l ng sng thay i. M i lin h gi a ti t di n v n ng l ng t ng t nh s thay i gradien c a dng ch y v lng sng khi n ng l ng dng ch y thay i. Vch sng v (wave cut cliffs) l y u t c tr ng phn b d c theo b , c bi t n i c b vch d c ng. Sng p tr c ti p vo b , n ng l ng t p trung cao, tc d ng xm th c m nh. Sng o lin t c y vch sng v su d n, hnh thnh th m sng v (wave cut terrace) hay chn vch. N c trn qua th m tr c khi n vch lm m t ph n n ng l ng b m t i do ma st; v th khi vch cng li xa, th m cng r ng th tc ng c a sng xm th c cng t. N u m c n c bi n khng i th vch bi n li cng lc cng ch m.

 b n v ng c a n n do s ng v khng ng nh t nn khi sng p vo th m s t o nn nhi u y u t khc nhau, sng c th o hang g i l hang sng v (seacave) trn vch v n u ho t ng xm th c c t su vo m i t t o thnh c ng tr i (sea arch). C t cn st l i g i l c t tr i (stark) ng n c tr c vch . 6. nhi m bi n Tuy r ng h u h t cc sng u ra bi n, ngh a l cc ch t gy nhi m cc ngu n n c l c a ng th i c ng l ch t gy nhi m n c bi n, nh ng s nhi m c a cc bi n v i d ng c nh ng c i m ring. N u nh m i con sng c m t l u v c ring, ngh a l s nhi m c a n ph thu c vo c i m a ph ng, th bi n v i d ng l ci ti cu i cng h ng t t c ch t nhi m t t t c cc a ph ng trn tri t. H n n a, bi n v i d ng chi m 3/4 b m t c a tri t, cc bi n v i d ng u thng v i nhau, s c m t c a cc dng h i l u v ho t ng giao thng ng bi n ngy cng pht tri n lm cho s nhi m bi n v i d ng mang tnh ton c u. Trong s cc y u gy nhi m bi n v i d ng ngy nay th s nhi m d u m l quan tr ng nh t. Cc s c x y ra trong qu trnh khai thc v v n chuy n d u l m t trong nh ng nguyn nhn chnh gy nhi m cc bi n v i d ng hi n nay. M t nguyn nhn n a c a s nhi m d u l s thau r a cc tu ch d u. Sau khi r hng, cc tu ny th ng c r a cc h m tu v boong tu ngoi bi n kh i m t cch h p php. Ng i ta c tnh hng n m c kho ng h n 1 tri u t n d u c th i ra bi n theo con ng ny, v tnh chung t t c cc ngu n th c kho ng 6 tri u t n. M chng ta bi t 1 t n d u c th bao ph m t di n tch 12km2. Ngoi cc tc nhn chnh c n ph i k thm m t s y u t nhi m khc, tuy kh i l ng khng l n v m c tc h i khng nghim tr ng b ng, nh ng c ng gp ph n ng k vo vi c lm suy thoi mi tr ng, nh h ng n ch t l ng cu c s ng, l: N c c ng thnh ph , cc h p ch t h u c t ng h p v ch t th i r n ngu n g c cng nghi p... Site description: Geo community, forums, borehole log, drill, well logger, software geophysics geology geochemistry environmental, earth science, applications mineral, exploration petroleum, GIS software, mapping software, geological survey data. Vietnames: Di n n a ch t, tr c a, a ch t cng trnh, a k thu t, hnh tr h khoan, m t c t i ch t, ti li u, cng ty kh o st, s li u kh o st. Th nghi m, phng th nghi m.

Admin Posts: 765 Joined: Sun Aug 26, 2007 11:18 pm T o p Cc ho t ng lin quan n a ch t v mi tr ng

by Admin on Sun Nov 25, 2007 7:08 pm I. HO T NG KHAI THC KHONG S N Nguyn v t li u, nhin li u xy d ng c s h t ng v ch t o nh ng v t d ng ph c v i s ng con ng i, i u c khai thc ra t lng t, v m t ph n trn m t t. Vi c khai thc khong s n trn tri t ngy cng c t ng c ng v gp ph n r t l n vo vi c tc ng x u n mi tr ng, th m ch a n m t cn b ng sinh thi. Khong s n l m t lo i ti nguyn khng ti t o, t khi d ng n khong m th ng hnh thnh nh ng t p h p khong v t khc nhau. Ty theo i u ki n thnh t o m hnh thnh cc khong s n c tr l ng v quy m t nh , v a n l n v c c l n. Kh n ng s d ng khong s n g n v i l ch s ti n ha c a nhn lo i qua cc th i k , s t, ng khong s n c th s d ng tr c ti p ho c sau khi ch bi n s b . Nh ng s d ng trong cc ngnh k thu t cao i h i ph i ch bi n su qua nhi u qu trnh cng ngh ph c t p nh cc ngnh i n, i n t , c kh, n ng l ng nguyn t , hng khng v v tr Cc ui th i c a qu trnh khai thc, ch bi n v s d ng khong s n c th nghin c u s d ng cho cc ngnh cng nghi p khc nhau. Trnh cng ngh khong s n ph thu c vo trnh pht tri n khoa h c k thu t, kinh t x h i khu v c v m i n c. V tr l ng khong s n l nh t nh nn m i khu m c tu i th t ng ng v i cng su t d ki n khai thc. Ngnh cng nghi p khong s n i h i cng tc u t v xy d ng c b n th ng xuyn, ng th i lun g n v i b o v ti nguyn, b o v con ng i v b o v mi tr ng. pht tri n m t khong s n ph i th c hi n cc giai o n nh hnh 76. Trong t ng giai o n pht tri n c a d n c n ph i l a ch n cc gi i php cng ngh b o v mi tr ng thch h p.

Khoang san 1. Tm kiem 2. anh gia tai nguyen 3. anh gia tr lng cong nghiep 4. Lap ke hoach va thiet ke 6. Xay dng c s ha tang va cac cong trnh ky thuat 7. Khai thac 8. ong ca mo

Hnh 76: Cc quy trnh trong ho t ng khai thc khong s n 1. V n mi tr ng trong cc khu c a ho t ng khai thc khong s n t c ngnh cng nghi p no l i c nh h ng su t trong cc giai o n th c hi n v c tc t ng i ton di n n cc thnh ph n mi tr ng nh cc d n pht tri n khong s n. Nh ng tc ng v h qu c a mi tr nhi u y u t : ng do cc d n pht tri n khong s n ph thu c vo ng

* Lo i khong s n ch y u * Ph * Ph ng php khai thc l thin hay h m l ng php chu n b qu ng ( p, xay, nghi n, sng, phn c p)

* Cng ngh tuy n * Cng ngh x l ti p theo (luy n kim, ha h c, vi sinh, t h p) *L p t ph trn m t khu m : , phong ha tr m tch.

* a hnh khu m . * Th y v n: h th ng n c m t, n c ng m

* Kh h u: m, kh, nng, l nh * Sinh thi: r ng, ng v t hoang d, cy trng v t nui n khu v c ts c s d ng trong

* Nh ng y u t x h i, kinh t v v n ha c lin quan khu m , c s h t ng v dn c .

Tuy nhin qu trnh khai thc khong s n nh h ng n mi tr ng sinh thi th hi n tm l c qua cc mi tr ng sau: mi tr ng khng kh, n c, t, c nh quan, th cv t, ti ng n v s c kh e c ng ng. Trong qu trnh khai thc v ch bi n khong s n c a d n pht tri n khong s n c th s pht sinh cc ngu n tc ng khc nhau v i h i cc qu trnh cng ngh mi tr ng t ng ng nh m ng n ng a v gi m thi u tc ng. Trn th gi i hi n nay ang c xu h ng khai thc ch bi n h p l v s d ng t ng h p ti nguyn khong s n hnh thnh cng ngh t ho c khng ph th i. 2. V n gi m thi u nhi m mi tr ng trong khai thc khong s n Mi tr ng khng kh Tun th nghim ng t cc quy ch n mn, ng d ng cng ngh tin ti n trong cng tc n mn:

thu c n nh t ng, cc ph ki n (kp n v ph ng php n p thu c n ,...

i u khi n vi sai,

nh h

ng), h th ng cc l khoan

V n ch ng b i: s d ng cc thi t b phun s ng, ht b i trong cc quy trnh s n xu t . Tr ng cy xanh xung quanh khai tr ng, d c cc ng v n t i trong khu v c khai thc. Nghin c u ti u kh h u khu v c khai thc m v gi, m a, b c x , ... V n x l ch t th i r n * Cng tc t ch c bi th i: bi th i trong, ngoi, bi th i t m th i, v nh vi n * Cc v n v s d ng X l n c th i t ai.

* N m b t v thnh ph n, tnh ch t c a khong s n khai thc. * T ng l * X l n *V n ng n c tr c c n thot kh i m v ng thot n c ng d n)

c khi b m thot kh i khai tr

ng (h th ng h l ng, m

b o v bi th i do n

c ch y trn m t trong ma m a l .

Phng ch ng s t l b moong khai thc. Thi t k phn t ng khai thc Gc d c b moong t i a cho php, tnh ton theo cc lo i khc nhau, gc d c vch khai tr ng khi k t thc khai thc. Xy d ng cc p, ch n V n kinh t x h i ui bi th i

n b th a ng, hon thnh gi i t a tr Thu nh n lao ng a ph giao thng, i n n c) nh h ng c i t o mi tr

c khi m m . Cng b ch gi i an ton m ng c s h t ng, phc l i a ph ng ( ng

ng, gp ph n t ng c

ng sau khai thc, khi ph c mi tr

ng

II. HO T D u kh nh :

NG KHAI THC D U KH vi t nam c khai thc vo n m 1986. M t s n i v ang c th m d khai thc

Tr ng H N i: 15 gi ng th m d, ch c kh, khng c th

ng M i

B Sng H ng: t ng c ng l 15 gi ng, 4 gi ng pht hi n kh, nhi u gi ng c bi u hi n d u kh nh ng ch a th ng m i. B Ph Khnh: ph n l n di n tch n m quan tm do n m g n b khai thc. su h n 200m ti m n ng ch a r, nh ng v n c

Tr ng C u Long: c kh o st vo nh ng n m 1970, th m d 17 c u t o c 11 c u t o pht hi n d u trong t ng Olioxen, Mioxen d i v trong mng granite b phong ha n t n . B Nam Cn S n: vng c nhi u gi ng th m d nh t, th m d 42 c u t o, c 6 gi ng pht hi n d u v 9 gi ng pht hi n kh, m i Hng a vo khai thc. Trong nh ng n m g n y d u kh ng gp m t ph n khng nh vo s pht tri n c a t n c. Tuy nhin bn c nh nh ng v n v nhi m mi tr ng c a ho t ny l khng th khng k n, nhi m ch y u c a ho t ng ny t p trung vo ngu n n c v cc khu v c nh y c m (khu v c nui tr ng th y s n, vng dn c , r ng ng p m n, n i ho t ng kinh t , th ng m i v du l ch). 1. Bi n i c a d u trong mi tr ng b m t Bi n i c a d u th hi n qua hai tnh ch t: lan truy n v bi n i ha l

Tnh lan truy n: kh n ng dn tr i d u ra mi tr ng b m t, ph thu c vo t tr ng c a d u, qu trnh ny th y r khi mi tr ng n c. Tnh lan truy n chia lm 2 giai o n: Giai o n tr ng l c: t dn tr i ra b m t cn b ng tr ng l c, tr ng l c quy t truy n, t tr ng thay i theo th i gian, thnh ph n b c h i m t i. nh t c lan

Giai o n s c c ng b m t: c m t b ng l c cn b ng F (l c lan truy n) b ng s c c ng b m t c a n c tr cho t ng l c lan truy n c a d u v c a d u n c. N u l c c ng b m t t tr ng thi cn b ng th d u khng lan truy n. nh gi m c lan truy n c n tr l i hai cu h i: d u ra mi tr ng bao nhiu ? v d u lo i g ?.

Trn th c t gi, sng bi n, th i ti t ph v cn b ng c a vng u, nh ng bn c nh c ng c n ph i k n h ng c a dng ch y. Cho nn trong cng tc qu n l c n n m r cch phn lo i d u. Tnh bi n i ha l Bay h i: i v i H-C nh l chnh Nhm < C15, nhi t si < 250oC bay h i trong 10 ngy si 250 400oC bay h i m t ph n, ph n cn l i trong dn d u. si > 400oC, khng bay h i i d t d u, n i ti p xc d in c

Nhm C15 - C25 , nhi t Nhm Cn > C25 nhi t Ha tan: x y ra ph d

Quang ha: ph n ng x y ra do tc d ng c a oxi khng kh v b c x c a m t tr i. Sinh ha: trong t nhin cc sinh v t h p th H C lm th c n, x y ra n i ti p xc n c d u, cc lo i Ankan nh c tiu th nhanh nh t ti p theo l Cn n ng h n. T c tiu th ph thu c vo: nhi t , oxi t do, cc ch t ph d ng c trong mi tr ng, ch y u l h n h p c a N v photpho, khi ti p xc v i n c th tc d ng ny m nh m , i v i mi tr ng tr m tch th s phn h y x y ra r t ch m. Phn tn v tr m l ng Nh t ng ha: s k t h p d u n c (n c t), n c d u( d u t). y l ki u pht tn quan tr ng, v t d u b dng n c m t ph v ra (sng bi n tc ng), t n t i trong n c bi n lu v mang i r t xa, kch th c t n vi mm, su t n t i 30m, bn knh lan t a 250km i khi t p trung l i thnh nh ng v t l n (chocolate mousse m b t mu nu). R t kh phn h y m t ph n b h p th b i sinh v t, phn tn, b t gi b i tr m tch, m t ph n i vo b . Tr m l ng: giai o n cu i cng c a d u, ph n d u n ng khng th ha tan, h p ph , tiu h y s l ng ng xu ng d i (c ng c th l l ng trong n c) v i t tr ng > 1. 2. V n mi tr ng trong cng nghi p d u kh

Khai thc v v n chuy n d u kh a s qu trnh khai thc d u kh vi t nam l ngoi kh i, v n mi tr ng vng ven b v c m c ng. mi tr ng c n quan tm l

Tc ng mi tr ng i v i cng nghi p d u kh: dung d ch khoan, n c th i, n cc ch t th i r n, kh th i v cc hi m h a v chy n , r r ng ng

c lm ngu i,

Cc s c gy nhi m mi tr ng: m b ch h , ngy 26 thng 11 n m 1992 t ng d u, ra bi n 300 700 t n d u th. Thng 01 n m 1996 tu d u Gemini c a Singabo 70 t n DO nh h ng trn 15 km2 Ct Li. Ch bi n tng tr Ch bi n d u c nhi u quy trnh cng ngh khc nhau lin quan o n c a qu trnh ch bi n: Ch ng c t: phn tch d u th, th c hi n Chuy n i c u trc c a H-C: dng ph a sulfur vo mi tr n thnh ph n d u, cc cng

ng khng kh ho c mi tr

ng chn khng.

ng php breaking, ph n ng trng h p t o thnh H2S nh m lm d ch chuy n N2, kim lo i,

X l cc b d u th: phenol, olefin

Tr n l n cc s n ph m H-C. Ngoi ra cn c cc cng o n ph : chuy n H2 th a thnh l ng, x l cc kh axt, thu h i sulfur Cc mi tr ng b nhi m: nhi m khng kh, n c m t, n c ng m, t v ti ng n.

Cc ch t nhi m khng kh: S, H-C, h p ch t N2, CO v cc thnh ph n l l ng Cc ch t nhi m n c: BOD5, COD, d u, phenol, kim lo i n ng, NH3, H2S.

Cc ch t th i r n: bn th i, ch t xc tc, cc kim lo i n ng v H-C a nhn. 3. T ch c phng chng Bi n php qu n l * C quy n ki m tra qu n l cc tu i vo vng bi n Vi t Nam, v cc tu trong n * Bn c nh quy nh chung c a ngnh cn c quy nh chung c a cng ty c.

* Xy d ng h th ng quan tr c mi tr ng, pht hi n nh gi k p th i di n bi n b t th mi tr ng, thnh l p c s d li u c bi n php ki m sot. * T ch c cng tc gim st thanh tra mi tr Bi n php k thu t * Khi khoan: mn khoan, n c v a, kh ng theo nh k ho c l t xu t.

ng c a

ng hnh.. ng ng.

* V n chuy n: r i ro chy n , r r , * Ch bi n: kh th i, bi th i

tg y

* Bi n php slamatoc: th y kn bn khoan, tch d u ra kh i mn khoan ti s d ng, ph n r n xu ng t n y bi n ra. * Nguyn t c: gi m t i a l tr ng t lm s ch. ng ch t ch i ng th i t o i u ki n thu n l i nh t mi

* Ki m tra s ph h p c a d u v van an ton. Thi t k th ph i tnh i ng chuyn trch b o v . III. KHAI THC N C NG M

ng ng, th ng xuyn ki m tra ch t l ng ng ng, cc n s rung ng ng ng. V n chuy n b ng tu th ph i c

Theo k t qu i u tra nh gi c a ngnh a ch t Vi t Nam, ti m n ng n c d i t c a lnh th kh phong ph, t ng tr l ng thin nhin ton lnh th , ch a k h i o, t 1513m3/s, x p x 15% t ng l ng n c m t s n sinh trn lnh th . Tuy v y ti nguyn n c d i t phn b khng ng i u: B c trung B chi m 31%, Nam Trung B 21%, ng v Ty B c B m i mi n chi m 16%, ng b ng Nam b 10% v ng b ng B c B 6%. Vi c khai thc qu m c n c d i t gy ra s suy gi m v dung l ng v h th p m c n c cc cng trnh khai thc. Nhi u gi ng b t t m c n c t 10 n 20m v dung l ng gi m i 1/2 so v i ban u. 1. S nhi m n c Nh chng ta bi t, ngu n n c ng m ch y u c b c p t n c m t v m a. T i nh ng i m xu t l , n i m n c ng m v n c m t b c p cho nhau, l n i gy nhi m n c ng m nghim tr ng nh t, n nh h ng n ton b m ch n c. N c nng b nh h ng b i l ng b c p t trn, n c su b nh h ng b i b c p t xa. Vi c khai thc n c v i l u l ng l n n m c no s t o phi u p l c, y l m t hi n t ng gp

ph n thu n l i h n cho ch t nhi m xm nh p vo cc t ng n gi ng.

cd

t v c th gy kh

khu v c ven bi n, n u hnh thnh phi u p l c c th gy mu i ha do bin m n ng t ti n su vo t li n. Vi c phn b gi ng khai thc khng h p l, d n t i hi n t s gi ng khng cn s d ng c v gy ln m t t. ng tho kh t ng n c, lm cho m t

Bn c nh vi c xy d ng gi ng qua cc khu c ng gy s c nhi m mi tr * Gi ng khng c trm, chng c n th n m b o l p l khoan

ng:

* Gi ng khng cn s d ng, khng

* Khng l p c vnh ai an ton trn b m t gi ng khoan * V t li u lm ng, xi m ng trm khng m b o l ngu n ch t nhi m. 2. Bi n php qu n l

Qu n l nh n c: C p gi y php cho doanh nghi p khai thc n c ng m trn c s lu t khong s n v lu t mi tr ng, v c quan ch c n ng l s nng nghi p, chnh quy n ( a ph ng), i v i b cng nghi p tr c thu c Trung ng (gi ng l u l ng >1000m3 B c p, nh h n 1000m3 a ph ng c p). i h i doanh nghi p lm h s c p php: v tr trn b n , m t c t a ch t, s Trnh t i thi u c a doanh nghi p, kh n ng qu n l c quan ch c n ng k thu t..