1

BR ANAYASADA DOA ve EVRE KORUNMASI LE LGL MADDELER NEDEN NEML OLACAKTIR?

Prof. Dr. Ali smet Demirsoy, Emekli retim yesi (Hacettepe Biyoloji Blm)

Yeni

Anayasa

hazrlanmasnda

doann

korunmasna

ilikin

maddelerin yer almas ok nemli gzkmektedir. Daha nceki yllarda insanlarn kendi iindeki ve ynetimlerle olan ilikileri doal olarak n plana gemiti. Geen yzyln ortalarndan geriye baktmzda baskc ynetimler altnda ezilen insanlarn ve keza ounluk ayn haklara sahip olmad dnlen insanlarn aralarndaki ilikiler ac vericiydi. ok yakn zamana kadar klelik, aalk, beylik, krallk, imparatorluk, babadan ocua da geebilen toplumsal bir yapyd. nsan soyu bu ilikilerden ve hak gaspndan ok eziyet ekti. Belli ki bu yk artk tayamayacan anlayan akil insanlar, ynetimler ve kiiler arasnda, hakka, hukuku, adalete dayal, konumu ne olursa olsun her insan koruyabilecek bir yasal dzenlemenin gereini duydular ve bylece anayasa kavram insan soyuna girdi. Her sosyal olayda olduu gibi, hukukun, adaletin yerlemesi ve gelimesi de bir evrim sreci gsterdi. lk anayasalar zellikle insanlarn temel hak ve zgrlklerine vurgu yapacak ve n plana alacak ekilde kurgulanmt. Bunun byle olmas da doald, nk en ok eksiklii duyulan insanlarn haklarnn inenmesinin nlenememesiydi. Daha sonraki gelimeler ounluk temel hak ve zgrlklerin tanmlanmasnn geniletilmesi ve netletirilmesini, evrensel hukuka uyumu salayacak maddelerin yerletirilmesini ngryordu.

Geen yzyln ortalarna gelindiinde, nfus artna, tketimin artna, sanayilemeye ve zellikle kimya sanayindeki nemli atlmlara bal olarak o gne kadar insan soyunun ok az karlat dev bir sorun karmza dikildi: evre sorunlar ve doann tahribat. Geen yzyln ortalarna kadar dnyadaki jeolojik (fosil) kaynaklar, kmr, petrol, gaz ve keza canl kaynaklar ormanlar, doal su rnleri stoklar hzla tkenmeye balad ve yakn zamana kadar yenilenebilir olarak sunulan cansz kaynaklar, rnein tarm arazileri, akarsular, gller, denizler bu tketimi ve kirletilmeyi kaldramayacak duruma geldiler. Dnya tarihinin hibir dneminde grlmemi bir durum ortaya kmt. Gemite de dnyann toptan yok olulara tank olduunu; her defasnda toparlandn baka bir cehre ile yine sahneye ktn biliyoruz. Ancak imdi durum tamamen farkldr. zellikle kimya sanayinde doann hi karlamad yz binlerce eit kimyasal madde, tarm ilalar, toksik ve zehirli malzemeler sorumsuzca yaam alanlarna (dereler, nehirler, gller, denizler vd) boaltlyor. Canllarn btn bu olumsuzluklara diren gsterebilecek deiimleri yapabilmesi iin sre ok ksa; tlere edilemeyecek kadar da byk miktarlardadr. Kresel snma bata olmak zere, derelerde, nehirlerde, gllerde, denizlerdeki kirlenmeye srekli dikkat eken, her gn onlarca hatta yzlerce canl trn ortadan kaldracak habitat tahriplerinin oluturaca tehlikeleri bir bir sayan bilim adamlar aslnda yeni bir hukuksal dzenlemenin kanlmazln dile getirmektedirler. Hazrlanacak anayasalarn gemiteki gibi arlk noktas insan hak ve zgrlklerinin dzenlenmesinden, insan ile doa arasndaki ilikileri dzenlemeye kaydn ak ak gryoruz. Uygar mantkla hazrlanacak her anayasann bu gerei grmemezlikten gelmesi byk yanlglara ve ykmlara neden olabilir.

Artk bir eyi bilmemiz gerekiyor: Artan nfustan, artan tketim histerisinden ve rettiiniz artklarn kirli, zehirli, ykc etkisinden dolay doadan karlksz sresiz mal alma dnemi kapand. u andaki dnya kaynaklarnn sizi bu haliyle uzun zaman destekleyemeyecei anlald. Kayk su alyor. Kayktaki bu delii ancak hazrlanacak anayasann dnsz uygulanacak maddeleri kapatabilir. Burada duygusal olmaya gerek yok; gelecek kuaklarn varl da u anda sizin elinizde. Sadece ve sadece bir eyin farkna varmanz gerekiyor. ok deer verdiiniz insan haklarn bundan byle doa hakknn arkasna yerletirilmelidir. u slogan anayasa maddesi nerisi yapanlarn da, onu meclise sunanlarn da, mecliste grenlerin de, onaylayanlarn da halkoyuna sunulursa oylayanlarn da bilmesi gerekiyor: Doa hakk insan haklarndan nce gelir. Bu yazda ne dendii anlalyorsa, o zaman yapacak i ok kolay. Parayla geriye kazanamadmz, bugn balasak ne yaparsak yapalm bir daha aynsn elde edemediimiz, yitirdiimiz zaman hibir zaman tekrar elde edemeyeceimiz eylerin korunmas ncelik tamaldr. Bilirli bir kirlenmenin tesine tam, dere, nehir, gl, sulak alan, tarm arazisinin eski haline dndrlmesi kural olarak olanakszdr. Bu nedenle hazrlanmakta olan anayasamz bu yaam ortamlarn dnsz korumaya almaldr. Birok canlya barnak grevi yapan yal orman, mera, belirli zelliklere sahip maara, yer alt sular, buzullar korunmaya alnmaldr. En ok gerek duyacamz su kaynaklar, sularn temizlenmesinde nemli grev yapan akarsu sistemleri, fosil su yataklar korunmaya alnmaldr. Bir daha elde edilmesi olanaksz olan biyolojik ve jeolojik antlar, nesli tkenmekte olan varlklar, soylar kltr rklar karsnda hzla yitirilmekte

olan ticari deeri ok yksek olmasa da her trl meyve, sebze ve tarm rnleri eitleri (rklar) korunmaya alnmaldr. Her yerleim biriminin (blge olarak, il olarak ya da ile olarak) belirli bir yzdesi (rnein %5i) hibir ticari ya da baka bir faaliyete izin verilmeyecek doal koruma alanlar ve genetik gen rezervleri olarak ayrlmaldr. Belirli kalitedeki tarm arazilerinin ve belirli kalitedeki meralarn yerleime, sanayiye tashihi her ne kadar mevcut yasalarla bu salanm grnyorsa da anayasa gvencesinde srdrlmelidir. Kylarn, kumullarn korunmas yasas yrrlkte olsa da yeni baz kstaslarn getirilmesi vurgulanmaldr. Tahrip eden, kirleten der ilkesi anayasaya girmelidir. Siz lke sanayisine nemli katklar yapsanz bile, eer yaam alanlarn kirletiyorsanz, bunu ileride ok ar bir ekilde deyeceinizi bilmelisiniz. Bu nedenle lkeye getirisi ne olursa olsun, ilk soracamz soru, evreye olan etkisini renmek olmaldr. Bunun anayasal bir zorunluluk olduunu herkes bilmeli ve hissetmelidir. Doa koruma gndeme geldiinde kar/zarar hesab yaplmamaldr. Btn bunlarn dnsz gerekleebilmesi iin anayasa erevesinde yeni bir yaplanma gerekebilir. nk evre koruma, evre Bakanlnn, doa koruma ksmen Orman ksmen Tarm Bakanlnn, kylar ksmen Turizm Bakanlnn, meralar Tarm Bakanlnn uhdesinde ve buna benzer birok blm ve yetki karmaas sz konusu. Hepsinin ortak taraf siyasi iradenin dorultusunda hareket etmek zorunda bulunmalardr. Dolaysyla bir yerde yksek kar sz konusu ise, orada siyasi mdahale kanlmazdr. O zaman rnekleri bilinen (Anayasa Mahkemesi, RTK, Merkez Bankas gibi), retim yelerinden hukukulardan, bakanlk temsilcilerinden, meslek odalarndan, konu

uzmanlarndan oluan bir Doa Koruma Yksek Denetleme Kurulu gibi, bakanlklar st, bir st kurulu kurulmak suretiyle, doa tahribinin siyasi ya da ticari karlara kurban edilmesi en aza indirilebilir. Yaplacak byk yatrmlarda, evreye ve doaya etkisi olacak nemli giriimlerde bu kurulun onay gerekmeli. Yeni anayasa yapm ile ilgili birok evreye haber salnd. Ben Hacettepe niversitesinin bir retim yesi olarak Yeni Anayasa Hazrlama Komisyonu bakanlna bir neride bulundum; hem de Anayasann birinci maddesi olarak. Eer meclisimiz byle bir maddeyi gerekte birinci madde olarak benimserse, dnyada ilk defa Trk Ulusu, bu gne kadar yaplm anayasalarn tmnn mantn deitirerek, hep insan hak ve zgrlklerini n plana alan bir anayasa yerine doa hakkn n plana alm bir anayasa yapmann mutluluunu ve onurunu bize yaatacaktr.

Sayn Yeni Anayasa Hazrlama Komisyon Bakan

Aadaki aklamaya dayanarak, hazrlanacak Anayasamza, iliikteki maddenin girmesi iin gereini yapmanz sayglarmla diliyorum. GEREKE: Son iki yldan bu yanan uzaya yaam belirtilerini aratrmak iin- yerletirilmi olan Kepler teleskopu, dnyaya en yakn 170.000 yldzda bugne kadar hi bir yaam belirtisi saptayamad. En yakn yldza, ulaabildiimiz en yksek hzla ancak 120.000 ylda gideceimize; gnein byk gezegenleri sadece sv ve gazdan olutuuna, kk kat gezegenlerinde ise yaam iin uygun koullar olmadna (hi bir zaman da olamayacana); yaklak 4 milyar yldan

bu yana bizimle birlikte milyonlarca canlya yurt grevi yapm, bizim yaammzn devam iin her trl olana salayan dier canllarn da bizimle birlikte varln srdrmesi gerektiini bildiimize gre, yeni anayasamzn ilk maddesi, dier tm lkelerinkine de rnek olacak biimde yle olmaldr. Byle bir madde olanaklarn gittike ktlat bir dnyada er ya da ge anayasalara u ya da bu ekilde girecektir. ncelii bizim almamz iin bu frsat deerlendirmenizi diliyorum. Prof. Dr. Ali smet Demirsoy Doal Zenginliklerimizi Aratrma ve Koruma Dernei Bakan (DOZAK)

TRKYE CUMHURYET ANAYASASI 1. Madde: Doa hakk (korunmas) insan haklarndan nce gelir.

Deerli Kardeim Yeni Anayasa yapm ile ilgili Doa ve evre Korunmasnn nemine ilikin dnceler ve Anayasa Yapm Komisyon Bakanlna sunmu olduum neriler iliiktedir. Anayasada yer alacak maddeler bizim bu topraklara nasl bir gzle baktmzn aynas olacaktr. Okumanz dileiyle.16.02.2012