Accidents Report TR Web

evre sorunlar raporu
No 35
Avrupada yakn tarihlerde yaanan doal felaketlerin ve teknolojik kazalarn etkilerinin incelenmesi
Avrupa evre Ajans
evre sorunlar raporu
No 35
Avrupa evre Ajans
Kapak fotoraar: Goppenstein, svire, ubat 1999 (Swiss Federal Institute for Snow and Avalanche Research SFL (svire Ulusal Kar ve Aratrma Enstits SFL), Davos, svire); Doana Ulusal Park yaknndaki Aznalcllarda (spanya) barajn atlamas ile ar kirli birikintilerin tamas, 26/04/98 (Consejera de Medio Ambiente, Junta de andaluca); Portekizdeki orman yangnlar, 2003 yaz (Miguel Galante/Direco-Geral das Florestas, Portugal) Kapak tasarm: Rolf Kuchling, EEA Dzen: Brandpunk a|s
Yasal bildirim Bu raporun ierii Avrupa Komisyonunun veya Avrupa Birlii kurumlarnn resmi grlerinin tamamn yanstmamaktadr. Avrupa evre Ajans veya Ajansn adna alan hibir kii veya irket, bu raporda bulunan bilgilerin kullanmndan doabilecek durumlardan sorumlu deildir. Tm haklar sakldr Bu yaynn hibir blm, telif hakk sahibinin yazl izni alnmadan fotokopi, kayt veya herhangi bilgi depolamas alma sistemi de dahil olmak zere, elektronik veya mekanik hibir yntemle ve biimde yeniden oluturulamaz. eviri haklar veya izni iin ltfen adres bilgileri aada bulunan EEA proje yneticisi Ove Caspersene bavurun. Avrupa Birlii hakknda daha fazla bilgiyi internette bulabilirsiniz. Avrupa sunucusunun (http://europa.eu.int) adresinden istediiniz bilgiye ulaabilirsiniz. Luxembourg: Ofce for Ofcial Publications of the European Communities, 2005 EEA, Copenhagen, 2003 ISBN 92-9167-764-7
Avrupa evre Ajans Kongens Nytorv 6 DK-1050 Kopenhag K Telefon: (45) 33 36 71 00 Faks: (45) 33 36 71 99 E-posta: eea@eea.eu.int Internet: http://www.eea.eu.int
Katkda bulunanlar
iii
Katkda bulunanlar
Bu rapor, Avrupa evre Ajans ve ona bal ETC/TE (Yerkresel evre iin Avrupa Konu Merkezi) tarafndan hazrlanmtr. Makalenin bayazar Bamsz Barcelona niversitesinden Prof. David Saurdir. Her biri ETC/TE ana ekibinin yesi olan Roger Milego, Aleix Canals, Anna Ripoll ve Stefan Kleeschulte de kendisine katkda bulunmulardr. EEA proje yneticileri olarak Adriana Gheorghe ve Chris Steenmans grevlendirilmilerdir. ngilizce iin dzeltmeleri Tony Carri yapmtr. EEA ve ETC/TE, verdikleri destekten dolay aadakilere kranlarn sunar: Major Accident Hazards Bureau (nemli Kaza Tehlikeleri Brosu MAHB), DG Joint Research Centre (Aratrma Merkezi), Avrupa Komisyonu: Sanayide oluan kazalar blmne katklar ve rapor taslana yaptklar yorumlar iin. Doa ve evre felaketleri hakknda bilgi al verii sistemi (NEDIES) projesi, DG Joint Research Centre, Avrupa Komisyonu: Toprak kaymalar blmne katklar ve rapor taslana yaptklar yorumlar iin.
svire Federal Kar ve Aratrma Enstits (SLF), Davos: hakkndaki blmde bulunan ana metin, ekiller ve izimler iin. UNEP GRID Geneva: Kuraklk hakkndaki blme katklar ve saladklar haritalar iin. Prof. Dr. Siegfried Demuth Alman Federal Hidroloji Enstits, Koblenz: Kuraklk hakkndaki blme yapt katklar iin. evre Bakanl, Slovenya Planlama ve Enerji/ evre Koruma Ajans (EEAnn ulusal etkinlik merkezi) ve Anton Melik Geographical Institute of Slovenia (Slovenya Corafya Enstits): Toprak kaymalar hakkndaki vaka analizi iin. Tarm Bakanl, Su ve evre Koruma, Romanya (EEA ulusal etkinlik merkezi) ve Ulusal aratrma ve evre mhendislii ulusal enstits, Romanya: Kimyasal szntlar hakkndaki vaka analizi iin. Sivil Koruma Birimi, evre Genel Mdrl, Avrupa Komisyonu: Rapor taslana yaptklar yorumlar iin.
iv
indekiler
Katkda bulunanlar ................................................................................iii zet ..................................................................................................... vi Giri ......................................................................................................1 Seller .....................................................................................................5 Kasrgalar .............................................................................................11 Orman yangnlar .................................................................................15 Kuraklk................................................................................................20 Toprak Kaymalar ................................................................................24 lar ...................................................................................................28 Depremler ............................................................................................32 Petrol szntlar ...................................................................................35 Endstriyel kazalar ..............................................................................39 Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan zehirli szntlar ....................43 Sonular ...............................................................................................47
Ana ekiller ve haritalarn listesi
Ana ekiller ve haritalarn listesi
ekil 1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5.
En ok etkilenen Avrupa lkelerinde sellerin (19982002) neden olduu zararn yllk ortalama maliyeti Gayri Sa Milli Hasla (GSMH) cinsinden. Lothar ve Martin kasrgalarnda rzgar tarafndan savrulan ktkler, Aralk 1999, yllk retimle karlatrmal olarak. 1980 ve 2002 yllar arasnda ABnin be Akdeniz ye lkesinde (Fransa, Yunanistan, talya, Portekiz ve spanya) kan yangn says ve yanan alan miktar. 199798 ve 200102 arasndaki k mevsimlerinde svire, Avusturya, talya, Fransa, Almanya, Lihtentayn ve Slovenyada larn neden olduu yaralanma veya lmler. A) Bildirilen nemli kazalar (19802002). B) MARS kazalarnn trlerine gre dalm (19802002).
Harita 1. nemli doal felaketlerin olutuu yerler (19982002). Harita 2. nemli teknolojik/endstriyel felaketlerin olutuu yerler (19982002). Harita 3. 1998-2002 arasnda Avrupada meydana gelen seller. Harita 4. nemli kasrgalarn rotalar (19982002). Harita 5. Uydu gzlemlerine gre 19982002 yllar arasndaki orman yangnlar. Harita 6. 2003 yaznda Portekizde 8 Austos 2003 tarihine kadar yanan alanlar. Harita 7. Djoran ve Iliki glleri. Harita 8. talyada meydana gelen toprak kaymalar (19982001). Harita 9. Dou Akdenizdeki nfus younluu ve nemli depremlerdeki l says (19982002).
vi
zet
Bu rapor, yakn gemite Avrupada meydana gelen doal felaketler ve teknolojik/endstriyel kazalar hakknda bilgi vermenin yan sra, bunlarn evreye ve topluma yaptklar etkiyi de incelemektedir. Bu bilgilerin byk ksm, pek ou bu rapor iin zel olarak oluturulan haritalar, grakler ve fotoraarla gsterilmitir. Bu olaylarn en etkileyici olanlar, daha ok kronolojilerini ve sonularn ayrntl olarak bildiren yerel bilgilere dayanarak, vaka analizi yntemiyle canl olarak sunulmutur. Her ne kadar rapor 19982002 arasndaki dneme odaklansa da, mmkn olduu kadar 2003 yl hakknda da bilgiler iermektedir. Raporda doal felaketler olarak seller, kasrgalar, orman yangnlar, kuraklk, toprak kaymalar, ve depremler ele alnmaktadr. Teknolojik kazalar olarak da petrol/yakt szntlar, sanayi ve maden kazalar kapsanmaktadr. Cora kapsam olarak raporun merkezi, svire ile birlikte 31 EEA yesi lkedir (AB
yesi 15, gei dnemindeki ve aday 13 lke, Norve, Lihtentayn ve zlanda). Bununla birlikte, dier Avrupa lkeleriyle ilgili benzer bilgiler elde edildiinde, bu kapsam daha da geniletilmitir. Bu raporun ok ayrntl olmad, rnein: biyolojik (salgn hastalklar gibi) ve sosyal tehlikeler (terrizm ve sava gibi) veya nkleer kazalar gibi belirli teknolojik riskleri kapsamad gznne alnmaldr. Ayn ekilde bu rapor, zararl maddelere srekli maruz kalmaktan dolay oluan tehlikeleri veya tehlikeli madde nakliyesi dndaki tama/nakliye kazalarn da kapsamaz. Raporda, u olaylarn eilimleri hakknda, gereklemelerinin daha sk olup olmad gibi yorumlar yaplmasndan kanlmtr. Ana tema, bu gibi felaketlerin Avrupada belirtilen dnem boyunca neden olduu toplumsal, ekonomik ve evresel etkilerin yanstlmasdr. Her blmn banda yer alan genel bak ksm, nemli olaylar iin bu etkilerin boyutlarn gstermektedir.
Giri
Giri
Bu raporun amalar dorultusunda, doal felaketler; insan saln etkileyen, ekonomik ve evreye zarar veren ve doal nedenlerle oluan olaylar biiminde tanmlanmaktadr. Teknolojik/endstriyel kazalar da, ayn trden zarara neden olan insan (ounlukla endstriyel) kaynakl olumsuz olaylar olarak tanmlanmtr. nsan sal zerindeki etkiler de konuyla ilgili olmakla birlikte, raporda ele alnan etkilerin ounluu insan yaam kayplar ile ekonomik ve evresel zararlardr.
evresel ve toplumsal etkiler

1998 ve 2002 yllar arasnda Avrupada meydana gelen doal felaketler ve teknolojik kazalar yedi milyondan fazla insan etkilemi ve yalnzca sigorta kapsamndakiler asndan en az 60 milyar euroluk zarara neden olmutur (EM-DAT) (1). Sigorta yaplmam durumlarla birlikte, toplam kayp miktarnn bundan ok daha fazla olduu tahmin edilmektedir. Bu yksek bedel, bireysel ve toplumsal (politika olarak) tepkilerin/tedbirlerin gelitirilmesi gereini ortaya koymaktadr. Avrupada yakn tarihlerde aadaki eylemler balatlm ve ynetmelikler yrrle konmutur: su basknlarn ve kurakl da kapsayan su kaynaklarnn tmleik olarak deerlendirilmesini gerektiren AB su kaynaklar ynetmelii; endstriyel kaza tehlikeleri hakkndaki Seveso ynetmelii kapsamnn madencilik faaliyetlerini de iine alacak biimde geniletilmesi; zellikle deprem kuanda bulunan alanlarda belirli yaplama standartlarnn yaygnlatrlarak uygulanmas; denizcilik gvenliiyle ilgili AB ve uluslararas kurallarn sklatrlmas; pek ok Avrupa kurumunda kapsaml aratrma ve gelitirme programlarnn oluturulmas.
Doal felaketler, olayn boyutuna bal olarak, bir lkeden daha fazlasn etkileyebilen nemli evresel etkiler oluturabilir. rnein, Aralk 1999da Fransa, Almanya ve svirede olduu gibi, ok kuvvetli kasrgalar ormanlara ve dier doal yaam alanlarna byk zararlar verebilir. Orman yangnlar, zengin orman ekosistemlerini yok ederek, nadir bitki ve hayvan trleri zerinde olumsuz etki yaratabilir. Toprak kaymalar/heyelanlar ve lar, sk sk getikleri alanlardaki biyolojik dengeyi etkiler veya yok eder. Sellerin getirdii ve daha sonra toprak yzeyinde kalarak gbre ve suyun topraa szmasn engelleyen zehirli maddeler, orman yangnlaryla verimsizleen topraklar, depremler tarafndan tetiklenen yangn ve patlamalar veya kurakln neden olduu su kalitesinde bozulma gibi, byk lekteki olaylarn domino etkisi olarak adlandrlan daha dolayl biimde ortaya kan etkileri de bulunmaktadr. Ancak bununla birlikte, bu tr nemli doal olaylar, doal ekosistemin korunmas konusunda nemli ilevlere sahiptir. rnein, orman yangnlar yeni yaam yerleri oluturarak, ormandaki biyolojik eitlilii yeniden canlandrabilir. Seller, ormanlarn, sulak sahalarn ve toprak verimliliinin yenilenmesi iin gereklidir, te yandan lar yeni bitki trlerinin yetimesi iin gerekli koullar oluturabilir. Haa kuraklk bile, nemsiz ortamlarda yaayamayan istenmeyen yabanc trleri yok ederek, yaam yerinin zgn sahipleri iin olumlu bir etki yapabilir. Baz durumlarda, alnan nlemlerin neden olduu evresel etkiler, doal olayn kendisinin evre zerinde yarataca etkiden daha belirgin ve byk olabilir. rnein; orman yangnlarnn nlenmesi, ileride kabilecek olas yangnlarn ok daha byk lekte gereklemesine neden olacak biyolojik ktle birikimine neden olabilir. Ar kapsaml sel kontrol almalar, nehir ekosistemlerinin durum ve dinamiklerini
(1) EM-DAT uluslararas felaket veritaban (http://www.cred.be/emdat), 1900den gnmze dnyada meydana gelen tm felaketlerin oluumlar ve ani etkilerini kapsayan bir veritabandr. OFDA (Amerikan Yabanc Felaketlere Yardm Brosu) ve Dnya Salk rgt (WHO) ile ortak alan CRED (Felaketlerin Yaps Hakkndaki Aratrma Merkezi) tarafndan dzenlenir ve Belikada Louvain niversitesinde bulunmaktadr. Veritaban, Birlemi Milletler ajanslar, resmi olmayan kurulular, sigorta irketleri, aratrma enstitleri ve basn ajanslar gibi farkl kaynaklardan elde edilen bilgilerden olumaktadr. Olayda 10 veya daha fazla insan lm veya 100 veya daha fazlas etkilenmi, yaralanm veya evsiz kalmsa; olay nemli bir felaketse (en kt ikinci gibi) veya nemli zarara neden olup, olaanst durum ilanna veya/ve uluslararas yardm talebine neden olmusa; pek ok lkeyi/blgeyi etkilemi ve lkeye girdii zaman hakknda herhangi bir veri bulunmuyorsa, olay EM-DAT veritabanna girilir. Olay tarihi ve yeriyle birlikte, belirlenmi durumdaysa len ve yaralanan insan says da belirtilir. EM-DAT veritaban gelecek yl daha da gelitirilecektir. zellikle Avrupa blgesi verilerini gelitirme planlar hazrlanmaktadr.
deitirerek trler ve topluluklar zerinde yok edici etki yapabilir. Doal olarak gerekleen felaketlerle karlatrldnda, teknolojik kazalarn ounda ayn dzeyde lm oran veya ekonomik zararla karlalmamaktadr (Dauphin, 2001). Bununla birlikte, zellikle evre zerindeki etkileri asndan tadklar potansiyel doal olaylarnkinden ok daha byk olabilir. rnein, kazalardan dolay denize yaylan petrol ve maden gibi tehlikeli atklarn su kaynaklarna szmasyla sonulanan durumlarda deerli ekosistemler ok ciddi biimde zarar grebilir (Erika (1999) ve Prestige (2002) petrol tankerlerinin kalntlar ile 1998de Doanadaki (spanya) ve 2000deki Baia Maredeki (Romanya) kimyasal szntlar gibi).
Pek ok Avrupa Blgesi birden ok ve yinelenen tehlikelerden etkilenmektedir, bunlar olaylarn tek tek yapacaklar etkiden daha fazlasna neden olmaktadr.
kazalarda da birden ok lkenin etkilenmesi sz konusu olabilir.
Oluma Biimi
Avrupann ok eitlilik gsteren jeoziksel ve iklimsel zellikleri, geni bir yelpazedeki doal felaketlere zemin hazrlar. Bunun sonucunda Akdenizdeki kk akntlarla birlikte bat, orta ve dou Avrupadaki byk nehir sistemleri, bu alanlar sel tehdidi altnda brakr. Benzer biimde, Avrupann gneyi kuraklk, Akdeniz ve dou Avrupa orman yangn, Bat Avrupa ve ngiliz Adalar kasrga, Alpler, Pireneler ve Karpatlar gibi dalk blgeler , orta ve dou Akdeniz deprem ve volkanik patlama tehdidi altndadr. Harita 1de gsterildii gibi, Avrupann pek ok blgesi, tek tek basit toplamlarndan ok, daha byk bir etki oluturabilecek birden ok ve yinelenen doal felaketin tehdidi altndadr. Akdeniz lkelerinde grlen sel ve kuraklk felaketleri bunun ak bir rneidir. Teknolojik kazalarla ilgili olarak bu raporda olay tr ele alnmtr; petrol szntlar, endstriyel kazalar ve maden kazalar. nceleme nedenleri: evreye nemli miktarda zarar verebilecek kapasitede olmalar, nispeten daha sk olumalar, verdikleri zararlar
Bununla birlikte baz endstriyel kazalarda, ana etkiler kapsaml maddi zarar ve can kaybna/yaralanmalara neden olabilir. 2000 ylnda Enschedede (Hollanda) bir havai ek deposundaki ve 2001de Toulouseda (Fransa) bir gbre fabrikasndaki patlamalarda onlarca insan yaamn yitirmi, civardaki yerleim yerleri ok byk hasar grmtr. Doal felaketlere benzer iimde, Prestige ve Baia Mare rneklerinde olduu gibi, teknolojik
Harita 1 Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (EM-DAT verilerine gre).
nemli doal felaketlerin olutuu yerler (19982002)
Bildirilen doal felaket says

Felaket bildirilmedi
Norve Deniz
su
ya
Artan felaket says (sel, kasrga, yangn, heyelan, deprem ve kuraklk)

8
zi De
Ok
nu
ik
Tamamlanmam veya veri yok
Ba
Kuzey Denizi
nt
lt
ni
At
la
250
500
1 000 Km
Karadeniz
Akdeniz
Giri
nemli teknolojik/endstriyel felaketlerin olutuu yerler (19982002)

? 30 60 ? 20 ? 10 0 10 20 30 40 50 60 70
Harita 2 Kaynak: EEA-ETC/ TE, 2003 (EM-DAT/ Uluslararas Tanker Sahipleri Kirlilik Federasyonu Limited (ITOPF) verilerine gre).
Kaza tr
Kimyasal sznt
? 30
Yknt Yangn Patlama Petrol sznts Kimyasal szntnn yn

0 250 500 1,000 Km
60
60
50
Belmullet
Bremen
Enschede
Baltic carrier
50
Hameln
Erika
Prestige
Gvres
Livry Gargan
50
Ludwigshafen
Baia mare
Dijon
Lassing
Maramures
40
To ulouse
Vulcan
Entre? Rios os?
Rome
Aznalcllar
Citluk
40
Istanbul
Foggia
? 10
Patras
10
20
30
40
gidermek ve yeniden olumalarn nlemek iin ynetmelikler gelitirmenin ve uygulamann gerekli olmas. Harita 2de gsterildii gibi, bu gibi kazalar yakn gemite Avrupann her yerinde olumutur. Bu trden evresel etkisinin bykl asndan petrol szntlar n plana kmaktadr.
McGuire, B., Mason, I., and Kilburn, C., 2002: Natural hazards and global environmental change (Doal tehlikeler ve global evresel deiiklikler). Londra: Arnold. (Blm 1). Mitchell, J.K., 1996: Improving community responses to industrial disasters (Endstriyel felaketlere kar toplumsal tepkiyi gelitirme), in Mitchell, J.K. (ed.) The long road to recovery (yilemeye giden uzun yol). Community responses to industrial disaster (Endstriyel felaketlere toplumsal tepkiler). Tokyo: United Nations University Press (sayfa: 1040). Perrow, C., 1999: Normal accidents. Living with high risk technologies (Normal kazalar. Yksek risk tayan teknolojilerle yaamak). Princeton: Princeton University Press (2. bask). Reice, S.R., 2001: The silver lining. The benets of natural disasters (Gm kaplama. Doal felaketlerin yararlar). Princeton ve Londra: Princeton University Press (Blm 1). Smith, K., 1993: Environmental hazards. Assessing risk and reducing disaster (evresel tehlikeler. Risk deerlendirme ve felaketleri azaltma). Londra: Routledge. (Blm 12).
Kaynaka
Ayala Carcedo, F.J. and Olcina Cantos, J. (ed.), 2003: Riesgos Naturales. Barselona: Ariel. Cuer, S.L., 1993: Living with Risk (Riskle Yaamak). Londra: Edward Arnold (Blm 1). Dauphin, A., 2001: Risques et catastrophes. Observer-Spatialiser-Comprendre-Grer. Paris: Armand Colin (Blm 13). EEA, 2003: Europe's environment: the third assessment, Environmental assessment report No 10 (Avrupada evre: nc deerlendirme raporu, evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans.
Faydal balantlar
Balk: GRID Geneva Ana Etkinlikleri Erken uyar URL nizleme: hp://www. grid.unep.ch/activities/ earlywarning/preview/ ims/index.php Balk: UNEP APELL URL: hp://www. uneptie.org/pc/apell/ home.html Balk: UNEP evre ynetmelii dzenleme blm URLsi: hp://www.unep.org/DEPI/ disastermanagement1.asp Balk: CEOSDIS Commiee on Earth (Yeryz Komitesi) gzlem uydular felaket ynetimi destek grubu URLsi: hp://disaster.ceos.org Balk: EM-DAT: OFDA/CRED uluslararas felaketler veritaban URLsi: hp://www.cred. be/emdat
Balk: UNEP: GEO-3 Data Compendium URLsi: hp://geocompendium.grid.unep.ch/ data_sets/disasters/nat_disaster_ds.htm Balk: Doal ve evresel felaket bilgileri deiim sistemi (NEDIES) URLsi: hp://nedies.jrc.it/default.asp Balk: MITCH, klimin tetikledii doal tehlikelerin etkisinin azaltlmas, URLsi: hp:// www.mitch-ec.net Title: JRC: Doal tehlikeler projesi URLsi: hp://natural-hazards.jrc.it Balk: Natural Hazards.org: Daha gvenli bir gezegen iin eitim ve aratrma URLsi: hp:// www.naturalhazards.org Balk: NASA: Doal felaketler bavuru veritaban URLsi: hp://ndrd.gsfc.nasa.gov
Seller
Seller
Olay tarihi (19982002) Mays 1998 Mays 1998
Yer Campania (talya) Zonguldak, Karabk, Bartn (Trkiye) Bacau, Vaslui, Salaj, Mures, Neamt, Cluj, Alba, Sibiu, Hunedoara (Romanya) Sabinov, Presov (Slovakya) Bavyera (Almanya) Romanya Aude, Tarn, Herault, Dou Pireneler (Fransa) Macaristan Boka, Borsod-AbaujZemplen, SzabolcsSzatmar-Bereg (Macaristan) Alba, Arad, Bihor, Bistrita, Botosani, Brasov, CarasSeverin, Cluj, Harghita, Hunedoara, Maramures, Mures, Olt, SatuMare, Salaj, Timis (Romanya) Piedmont, Val dAoste, Liguria (talya) Kent, Sussex, Hampshire (ngiltere) Orta ve gney Transilvanya (Romanya) Avusturya, Belika, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, talya, Romanya, svire, Slovakya, ngiltere
Etki Saanak yalar, olaanst durum ilan edildi, yaklak 150 kii ld, 3000den fazlas da evsiz kald. Bartnn %70i sular altnda kald, 16 kii ld, 1,2 milyar euro gibi ok yksek bir maddi zarar olutu, 30 000 tavuk ve 150 sr telef oldu. 23 kii ld, 160 000 hektarlk tarm arazisi de dahil olmak zere 1 000 km2den fazla bir alan etkilendiinden 10 000 kii evsiz kald. 500 kmlik karayolu, 270 kpr, 1 800den fazla ev kullanlamaz duruma geldi. 150 milyon euro civarnda ekonomik kayp olutu. 82 ky etkilendi, yaklak 50 kii ld, 10 000den fazla kii evsiz kald, 2 000den fazla ev sular altnda kald. 5 000den fazla hayvan telef oldu. Baraj ykld iin 120 km2den daha geni bir alan sular altnda kald, kii ld, yzlercesi tahliye edildi. 19 kii ld, 1 500den fazla ev ve yaklak 23 000 hektardan fazla tarm alan ve 300 kmlik karayolu kullanlamaz hale geldi. 300 yerleim biriminde olaanst hal ilan edildi, yaklak 35 kii ld, 1 000 kii tahliye edildi, 1 000 hektarlk alandaki zm balar kullanlamaz hale geldi. Yaklak 3 250 km2lik bir alan sular altnda kald. Yaklak 2 500 km2lik bir alan sular altnda kald, 20 000den fazla insan tahliye edildi.
Haziran 1998
Temmuz 1998
Mays 1999 Haziran 1999 Kasm 1999
ubat 2000 Nisan 2000
Nisan 2000
1 000 km2lik bir alan sular altnda kalrken dokuz kii ld, yaklak 80 000 hektarlk tarm alan zarar grd, 9 000 civarnda ev sular altnda kald, yzlerce kpr ykld.
Ekim 2000
Yirmi dokuz kii ld, 40 000den fazlas zarar grd, yaklak 6 000 kii evsiz kald. 430 milyon eurodan fazla bir ekonomik kayp olutu. Yzlerce aile tahliye edildi, ok yksek maddi zarar (yaklak 6 milyar euro) olutu. Yedi kii ld, yaklak 10 000 kii zarar grd, 500 km2lik bir alan sular altnda kald, 3 000den fazla ev kullanlamaz hale geldi. Be yllk dnemdeki en nemli sel baskn. 600 000den fazla insan etkilendi, 11 lkede yaklak 80 kii ld. 15 milyar euro mertebesinde byk maddi zarar olutu, kara ve demiryolu ulam ciddi biimde kesintiye urad, yaklak 100 000 hektarlk tarm alan sular altnda kald, pek ok byk ehirde (Prag, Dresden gibi) seller etkili oldu, kltrel miras zarar grd, sel nedeniyle pek ok yerde toprak kaymalar meydana geldi. Yaklak 260 km2lik alan sular altnda kald, 16 000 civarnda ev ciddi biimde zarar grd, 60 000den fazla insan etkilendi, salgn hastalk ve ime suyu sorunlar yaand. Alt blgede olaanst durum ilan edildi.
Ekim 2000
Haziran 2001
Austos 2002
Eyll 2002
Lezha, Shkoder, Fier, Gjirokaster (Arnavutluk)
Kaynak: EM-DAT, 2003.
Seller, doal olaylardr, bu nedenle olumas nceden tahmin edilebilir. Ancak genellikle ok kk lekli zarar oluturan veya zarar oluturmayan normal (yllk) sel olaylaryla, ciddi can ve mal kaybna neden
olabilecek boyuakiler arasnda bir ayrm yaplmas gerekmektedir. Sel basknlarnn nehir ekosistemlerinde, yeralt sularnn birikmesinde ve toprak verimliliinde olumlu etkileri bulunmaktadr.
Geen be yllk dnemde seller tahmini olarak bir milyon kilometrekarelik bir alan etkiledi.
ekil 1 Kaynaklar: EM-DAT, 2003. Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal likiler Blm.
En ok etkilenen Avrupa lkelerinde sellerin (19982002) neden olduu zararn yllk ortalama maliyeti Gayri Sa Milli Hasla (GSMH) cinsinden
% 0.0
0.1
0.2 0.19 0.14 0.13 0.12
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7 0.76
0.8 ek Cumhuriyeti
Romanya Trkiye
Macaristan Arnavutluk ngiltere Almanya
0.10 0.05 0.04 0.02 0.02 0.01 0.01 Not:
Polonya talya Fransa Slovakya Bulgaristan
Belirtilen dnemde meydana gelen sellerin neden olduu ekonomik kayplarn yalnzca %34 bildirildii iin bu rakamlar kesinlikle gerek deerden daha dktr.
EM-DAT verilerine gre, 19982002 arasndaki dnemde tm doal felaketler iinde %43lk bir paya sahiptir. Bu dnemde, Avrupada yaklak 100 nemli sel baskn meydana gelmitir. 700 l, yaklak yarm milyon insann yer deitirmesi ve yalnzca sigortal miktar olarak en az 25 milyar euroluk ekonomik kayp. Yaklak olarak sular altnda kalan alan bir milyon kilometrekareyi bulmaktadr (bu rakam birka kez sel basknna urayan alanlar da kapsadndan (Bkz Harita 3), gerek toplam daha az olabilir). Sellerden etkilenen insan says, yaklak olarak Avrupa nfusunun %1,5lik ksmdr. Maddi kayplarn tam olarak belirlenmesi her zaman iin ok gtr, nk toplam olaylarn yalnzca bir blm iin veri toplanabilmitir. Sellerin ekonomi zerindeki etkisi, lkeden lkeye nemli farkllklar gstermekle birlikte, zellikle pek ok nceliin ksa srede belirlenmesi gereken gelimekte olan ekonomiler iin olduka fazla olabilir. ekil 1de de grld gibi, 1998 ve 2002 yllar arasnda sellerden en ok etkilenen lkelerden sekizi orta ve dou Avrupada bulunmaktadr. Bu lkelerin hemen hemen tm geici ye veya aday lke statsnde olduundan, seller genileyen AB iin daha byk bir tehdit oluturmay srdrecektir. Avrupada 1998 2002 yllar arasndaki dnemde meydana gelen nemli sellerde, belirli alanlarn nispeten daha ksa zaman aralklarnda pek ok kez sel basknna urad grlmtr. Harita 3de grld gibi, kuzey bat Romanya, gney dou Fransa, orta ve gney Almanya, kuzey talya ve ngilterenin dousu daha sk yinelenen sel basknlarna maruz kalmtr.
Bu blmn banda, geen be yldaki nemli sel felaketlerini zetleyen tabloda belirtildii gibi, istisnai sel basknlarnn ok ciddi etkileri olabilir. rnein, Eyll 2002de gney Fransada meydana gelen seller Gard blgesindeki 300den fazla yerleim yerini (%80lik blm) etkilemi, yaklak olarak 1,2 milyar euroluk maddi hasara neden olmutur. Ancak sel basknlarnn baz yararlar olduu da unutulmamaldr. Dou spanyada rnein, byk seller tarm ve turizm amal olarak kullanlan yeralt sularnn yenilenmesi ve kylardaki sulak blgelerin korunmas asndan ok nemlidir. Her ne kadar nehir havzalarnn farkl kesimlerindeki topran kullanm biimine bal olsa da, sellerin suyun izledii yol ve cora snrlar asndan etkileri ok belirgin olabilir. rnein, daha byk ve nispeten daha az yerleim yeri bulunan nehrin alt tarafndaki blm suyun nemli miktarn tuuundan 2002 ylndaki Elbe seli, korkulduu gibi Hamburga ulamamtr. Akdeniz blgesi gibi baz yerlerde, erozyona neden olan sel basknlar, orman yangnlar ve toprak verimsizlii ile birleerek l oluumuna yol aabilir. Bu adan spanyann te birinden fazlasnn (zellikle gney ve dou kesimleri) tehdit altnda olduu tahmin edilmektedir (El Pas, 19 Mays 2003).
Daha byk ve nispeten daha az yerleim yeri bulunan nehrin alt tarafndaki blm suyun nemli miktarn tuttuundan 2002 ylndaki Elbe seli, korkulduu gibi Hamburga ulamamtr.
Seller
19982002 arasnda Avrupada meydana gelen seller

? 30 60 ? 20 ? 10 0 10 20 30 40 50 60 70
Harita 3 Kaynak: ETC/TE, 2003 (NASA destekli Dartmouth Flood Observatory/Digital Elevation Model (GISCO)/Rivers (GISCO)/Watersheds 1M (JRC-IES)/ Administrative boundaries (GISCO) verilerine dayanarak).
Sel nedeniyle etkilenen nehir kaynaklar

Bir kez
? 30
ki kez
60
3 kez
4 kez
60
5 kez
6 kez
0 250 500 1 000 Km
50
Ouse Thames Elbe Odra Vstula Rhine
50
50
Seine Vltava Mures Duero Tisza
40
Po Rhone Danube
40
19982002 yllar arasnda Kuzey bat Romanya, gney dou Fransa, orta ve gney Almanya, kuzey talya ve ngilterenin dousu daha sk yinelenen sel basknlarna maruz kalmtr.
10
10
20
30
40
Not:
Bu harita oluturulurken sel basknna urayan alanlarn uydu resimleri incelenmi ve 1998 2002 arasndaki dnemde sellerden etkilenen nehir kaynaklarn yanstmak iin kullanlmtr. Bu nedenle, sel basknna uram gibi gsterilen alanlar, gerekte selin Lyon dorudan etkiledii alanlarla tam olarak elemez.
19982002 arasndaki sellerin evre zerindeki etkilerine rnekler Byk nehirlerde oluan sellerin evresel etkileri arasnda su temizleme yerlekelerinin tkanmas (kirlilik oluturan ok miktardane Rh maddenin szmas olasl), baz durumlarda topran suda kalma sresine bal olarak bitki rtsne verilen zarar, zaten toprakta bulunan kirliliin baka yerlere tanmas saylabilir. rnein, 2002 yazndaki sellerde, Sachsen- Anhalt Als blgesinin Almanya snrnda yer alan Bitterfeld kimyasal kompleksinin etrafndaki alan kirleten tehlikeli maddelerin baka yerlere tanmasndan endie edildi. Ancak bu olayda sz konusu Avignon olaslk gereklemedi. Ani seller, her ner kadar kk alanlar etkileyerek zellikle toprak erozyonu ve toprak kaymas Montpellie gibi doal olaylara tek bana veya dier doal olaylarla birlikte daha az evresel zarar verse de, geni etkili ykc etki de gsterebilir. Akdeniz blgesinde ve dalk alanlarda ok sk grlmekle birlikte, ani seller zellikle insanlar iin tehlikelidir, nk adlarndan da anlald Marseille gibi, aniden hibir uyarda bulunmadan meydana gelirler. Eyll 2002de gney Fransadaki seller 29 kiinin lmne neden oldu (Le Monde, 12 Eyll 2002). Yeralt selleri de evre zerinde olumsuz etki yapabilir, kirli atklarn yeralt kaynaklarna szmasna neden olarak kirlilii yayabilir. Ekim 2002de Barcelona ehrinin yaknnda, zellikle ehirleme, sanayi ve altyap asndan gelimi durumdaki Llobregat deltas, youn saanak yalar srasnda atk su sisteminde nemli bir sel felaketi yaamtr. Kasrga ve frtnalarn neden olduu seller, daha ok ky blgelerini, erozyona neden olarak da, ilgili ekosistemleri etkiler. 2000 sonbaharnda kuzeydou ngilterede olduu gibi nehirlerdeki su ykselmeleriyle ayn zamanda da oluabilirler.
Nmes
19802000 arasndaki dnemde Avrupadaki ehirleme %20 orannda artarken, nfus art %6da kalmtr.
Toprak kullanmndaki deiiklikler, zellikle ehirleme ve altyap gelimesi, byk bir olaslkla sellerin verdii zararn artmasndaki ana nedendir. 19802000 arasndaki dnemde Avrupadaki ehirleme %20 orannda artarken, nfus art %6da kalmtr (EEA, 2002). Bu balamda, yerleim tercihleri skk ehir merkezlerinden daha uzak olan yerlerde younlam, konut yapmlarnda da daha fazla toprak/alan gerektiren bamsz tek veya yar bamsz formlara ynelme balamtr. ngiltere rneinde olduu gibi, baz durumlarda su kalitesindeki gelime/iyileme nehir kysndaki alanlar yerleim asndan bir kez daha ekici hale getirmi ve bu nedenle olas bir seldeki zarar grme riskini artrmtr. Dzenleme yaplmad veya olas riskler giderilmeden srdrld takdirde artan
ehirleme; sel tehdidi altndaki blgelerde yerleim, suyun doal yollardan topraa akma biiminde oluan deiim ve toprak katman akndaki dngnn artmas nedeniyle sel riskini artracaktr. 2002 yaznda sellerin olutuu zaman dilimi, bu blmdeki vaka analizi olarak incelenerek, gelitirilen baz ana deikenleri ayrntl olarak gstermek amacyla kullanlmtr. Sellerin bazen ne kadar gl bir snr tesi felaket esi ( lkenin ciddi biimde zarar grd) olabildiini gstermektedir. Her ne kadar doal felaketler, ortaya kan zarar artran teknolojik kazalara (evreye zararl maddelerin sel sularyla baka yerlere tanmas gibi) neden olsa da, ele alnan rnekte bu durum yaanmamtr.
Orta Avrupada seller, Austos 2002: Avusturya, ek Cumhuriyeti ve Almanya Austos 2002de iddetli seller, orta Avrupay hafta sreyle etkisi altna ald. Tm tarihsel istatistikleri alt st etti. Yakn gemite meydana gelen dier nemli sellerle ayn oluma nedenleri sz konusuydu: Uzun ve srekli yalardan dolay toprak suya doygun durumdayd, sonuta ardndan gelen youn yalar sele neden oldu. Sel, zellikle Avusturya, ek Cumhuriyeti ve Almanyay etkiledi. Macaristan ve Slovakyada da kk sel oluumlar bildirildi. Toplam olarak 4,2 milyon kii etkilendi. Kayplar 1997deki Odra/Oder selinden ok daha fazlayd. te yandan Odra/Oder seli byk lde krsal alan etkilerken, bu kez Prag ve Dresden gibi ehirlerde dahil olmak zere zellikle ehirler etkilenmi olup, ksmen su altnda kalmlardr (aadaki tabloya bakn).
Odra Seli 1997 Etkilenen lkeler l says Tahliye edilen insan says Ekonomik kayplar Sigortal kayplar ek Cumhuriyeti, Almanya, Polonya ve Slovakya 100 300 000 5,0 milyar EURO 0,8 milyar EURO
Austos 2002deki Sel Avusturya, ek Cumhuriyeti, Almanya ve Slovakya 112 400 000 14,4 milyar EURO 3,4 milyar EURO
Kaynak: Yrn Tatge/Converium. 2002 sellerinden etkilenen alanlar
Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003.
Seller
Autos banda orta Avrupada frtnalardan kaynaklanan ve nadir olarak grlen younluktaki yalar, iki yerde odaklanmtr: ek Cumhuriyeti/Almanya snrnn yanndaki Ore Dalar ile gney Bohemya ve kuzey Avusturya. Sel dalgalarndan biri, Tuna Nehri boyunca Avusturya, Slovakya ve Macaristan iinde ilerleyerek, blgeye kk lekli zararlar vermitir. ok daha ykc olan dier sel dalgas ise, Vltava Nehri ve kollar boyunca ilerlemi ve ek Cumhuriyeti bakenti Prag ve ardndan Labe/Elbe Nehri boyunca kuzey Bohemya blgesine doru gitmitir. Ardndan da lke snrn geerek Almanyaya gemitir. Pek ok nehirdeki en yksek su hacmi deerleri 100 yllk sel deerlerini am, bazlarnda bu rakamlar 1000 yl deerlerini de amtr. rnein, 14 Austos 2002de Pragdaki Vltava Nehri seviyesi 785 santimetreye (saniyede 5 300 m3lk bir debiyle) ulaarak, 66 santimetre olan ortalama su seviyesini 12ye katlamtr. Pragda 1827 ylndan beri sellerle ilgili olarak tutulan kaytlara gre, su seviyesi 1890 selinden daha yksekti, o zaman 14. yzylda yaplm olan Charles Kprs ksmen hasar grmt. 17 Austosta Dresdende Elbe Nehri en yksek deerine ulaarak, 186 santimetrelik normal seviyesi ile kyaslandnda 1845 ylndaki nceki rekorunu geerek, 940 santimetreye kt. ek Cumhuriyetinde, Prag da dahil olmak zere selden etkilenen dokuz blgenin beinde olaanst durum ilan edildi. Avusturya ve Almanyada, ok geni alanlar felaket alan ilan edildi ve acil yardm destei saland. Pragda, nehrin yksek ta duvarlarla evrili olan blmleri selin etkisinden korundu, ancak Mala Strana, Old Town (Eski ehir), ve Karlin gibi alakta kalan yerlerin belirli bir savunmas yoktu. Yzey sular ile yeralt sular birleerek, Pragn ncelikli toplu tama sistemi olan Metroyu alamaz hale getirdi. Pek ok mze, ariv ve ktphaneyi su bast, Stromovka ve Troja gibi parklar sular altnda kald. 400den fazla hayvan, hayvanat bahesinden kurtarlmak zorunda kald. Byk bir ans eseri Charles Kprs zarar grmedi. Pragdan yaklak 200 km uzaklktaki Alman ehri Dresdende ise, Weisseritz (Elbenin bir kolu) Nehri 12 Austosta nce yatandan tat. Ardndan ana tren istasyonu ve tarihi ehir merkezi sular altnda kald. ans eseri, sel uyarlar Zwinger Saraynn alt katlarndaki paha biilemeyen sanat eserlerinin kurtarlmasn salad. Prag ve Dresdenin yan sra, Vltava ve Labe/Elbe nehirlerinin sel sular, 1.000den fazla yerleim yerinde ok ar hasara yol at. Tuna Nehri, Almanyada Passau and Avusturyada Salzburg, Linz ve Steyr en fazla etkilenen yerler olarak bildirildi. Viyana ve daha alt tarafa doru Slovakya ve Macaristanda da kk lekli seller grld. Geni alanlardaki uzun dnemli etkileri halen aratrlmaktadr, yalnzca nehir yatann deimesi deil, tehlikeli maddelerin topraa ve ekosistemlere yerlemesini de ierdiinden selin evre zerindeki etkisi uzun sren inceleme ve aratrma gerektirmektedir. Daha dorudan etkileri arasnda Vltava ve Elbe kylarndaki parklara ve yeil alanlara verdii ciddi zarar saylabilir. Su kalitesinde geici bir olumsuz etki de bildirildi, ancak bunun asl nedeni sel srasnda ve sonrasnda durdurulan atk su artma tesisleriydi (yalnzca ek Cumhuriyetinde 120den fazla tesis). ans eseri, belirlenen koruma alanlarnda ok az hasar oldu. Kayplarn ou, meskenden ok ticari kaynakl oldu. Yalnzca Almanyada sel, 12.000 kk lekli iletmeyi etkiledi. Ticari faaliyetin kesintiye uramasndan kaynaklanan zarar da 750 milyon eurodan daha fazla olarak tahmin edildi. Byk sanayi tesisleri, sellere kar nispeten daha iyi korunduundan, genellikle daha az etkilendi. Ayrca bu sanayi tesisleri, kirlenme kayna olma potansiyelleri nedeniyle acil nlemlerin odak noktas haline geldiler. Bununla birlikte selin bir sonucu olarak ek Cumhuriyetindeki Spolana Neratovice gibi kimyasal tesisler de dahil olmak zere sanayi blgelerinden pek ok su ve hava kirlilii vakas bildirildi. Prag yaknlarnda bir kimyasal tesiste sznt olduu ve havaya lmcl klorin gaz yayld belirlendi. Ayrca Almanyada Bitterfeld yaknlarndaki sanayi alan ksmen sular altnda kald, kimyasal ve endstriyel ilemlerin yapld binasndan tehlikeli maddeler szm olabilir. Prag Dresden
Kaynak ve Telif Hakk: Heather Faulkner, The Prague Post.
Kaynak ve Telif Hakk: Feuerwehr Dresden.
10
Kaynaka
Brown, J.D. ve Damery, S.L., 2002: Managing ood risk in the UK: (ngilteredeki sel riskini ynetme: toplumsal ve teknolojik adan ortak bir yaklama doru. Transactions of the Institute of British Geographers, NS, 27, pp. 412426. Colombo, A.G., Hervs, J. ve Vetere Arellano, A.L. (dzeltmen), 2002a: NEDIES Projesi Sel ve her trl tanmann nlenmesine ynelik ynergeler. Rapor EUR 20386 EN. Lksemburg: Oce of Ocial Publications of the European Community (Avrupa Birlii Resmi Yaynlar Osi). Colombo, A.G., Hervs, J. ve Vetere Arellano, A.L. (dzeltmen), 2002b: NEDIES Projesi Sel felaketlerinden alnan dersler. Rapor EUR 20261 EN. Lksemburg: Oce of Ocial Publications of the European Community (Avrupa Birlii Resmi Yaynlar Osi). EEA, 2001: Avrupada srdrlebilir su kullanm. Blm 3: Byk boyutlu hidrolojik olaylar. Seller ve kuraklk (evre sorunlar raporu No 21). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. EEA, 2002: evreden gelen sinyaller 2002. Milenyumu kyaslama (evre deerlendirme raporu No 9). Kopenhag: Avrupa evre Ajans.
EEA, 2004: Avrupadaki hava kirlilii ve iklim deiiklii politikalar: Tmleik yaklamdaki balantlar ve katma deeri kefetme (Teknik rapor No 100). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. evre Ajans (ngiltere), 2001: 2000 sonbaharndaki sellerden karlan dersler. Londra: evre Ajans. Avrupa Komisyonu, 2000: Su Kaynaklar Ynetmelii (2000/60/EC). Brksel. ICPR, 1995: Constat et stratgie pour le plan daction contre les inondations. Strasburg: Commission Internationale pour la protection du Rhin. IPCC, 2001: Climate Change (klim Deiiklii) 2001. Cambridge: Cambridge University Press. Gruntfest, E. ve Montz, B.E., 2002: Hzl sel tamas: aratrma uygulama nerileri, evre tehlikeleri, 4, sayfa 1522.
Faydal balantlar
Balk: Dartmouth Sel Gzlem Evi URLsi: hp://www.dartmouth.edu/ %7Eoods
Kasrgalar
11
Kasrgalar
Olay ad
Cilly, Dsire ve Fanny
Olay tarihi Yer (19982002)

Ocak 1998 Britanny, bat Fransa, Gney Galler ve Midlands (ngiltere). Almanya, spanya, Belika, Hollanda, svire, Portekiz, Avusturya ve Polonya da etkilendi Macaristan
Etki
15 kii ld, 1 200 ev iddetli rzgarlardan ykld ve 3 500den fazla insan evsiz kald. 500 milyon eurodan fazla bir ekonomik kayp olutu.
ubat 1999
250 000 hektarlk bir alan etkileyen kar frtnasnda krk kii ld. 200 ky yerle bir olup, haritadan silindi. 17 kii ld, 500 milyon eurodan fazla maddi zarar olutu. 160 000 evin elektrii kesildi, binalarda ve ormanlarda nemli hasar meydana geldi. Yaklak drt milyon kii etkilendi, 125 kii ld. Byk ekonomik zarar olutu (sigortalanm zarar miktar 6,7 milyar euro). Evler, altyap (elektrik, ulam, iletiim hatlar), ormanlar (Fransa, svire ve Almanyada rzgarn savurduu milyonlarca metrekp ktk) zarar grd. evreye verilen zararlar, zellikle orman ekosistemlerinde. 30dan fazla insan ld, 60 000den fazlas etkilendi. Byk ekonomik kayp olutu (sigortalanm zarar miktar yaklak 1,5 milyar euro), binlerce aa yerinden skld ve ok sayda elektrik hatt, karayolu ve demiryolu zarar grd.
Anatol
Aralk ba, 1999
Almanya, gney Danimarka, gney sve, Polonya, Estonya, Letonya ve Litvanya Fransa, svire, Almanya, Danimarka, sve, Polonya, Litvanya, Avusturya ve spanya
Lothar, Martin
Aralk sonu, 1999
Jeanett
Ekim 2002
Avusturya, Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, Hollanda, Polonya, sve, ngiltere
Kasrgalar, oluan ok gl rzgarlarn ykc etkisi nedeniyle en ok zarar veren doal felaketlerin banda gelir. 2002 yazna kadar orta Avrupadaki seller, 1990 ylnn Ocak ayndaki Daria frtnas ve 1999 ylnn Aralk ay sonuna doru meydana gelen Lothar ve Martin kasrgalar, yalnzca sigorta kapsamndaki zarar asndan Avrupann en pahal felaketleri olma rekorunu srasyla alt milyar ve 6,7 milyar euro rakamlaryla ellerinde tutuyordu. Bu kasrga yaklak 220 kiinin lmne neden oldu. Byk kasrgalar sonbaharda ve k mevsiminde daha sk grlr ve ok ksa aralklarla arka arkaya oluabilir. Daria kasrgasnn ardndan hemen ertesi ay, 64 kiinin lmne ve yaklak sigorta kapsamndaki miktar asndan 3,9 milyar USDlk maddi kayba neden olan Vivian kasrgas olumutur, Lothar ve Martin ise yalnzca gn iinde olup bitmitir. Yukardaki tablonun aka gsterdii gibi, 19982002 yllar arasndaki dnemde Avrupadaki kasrgalar ok sayda lme neden olmu, evreye (zellikle ormanlara) ar zararlar vermi ve yksek maddi kayplara yol amtr. Bu dnemdeki en nemli blm, Aralk 1999da arka arkaya gelen kasrgann olutuu zaman dilimidir:
Bu blmdeki vaka analizi konusu olan Lothar ve Martin ile hemen arkalarndan oluan Anatol. Birlikte ele alndnda, bu olaylarn lekleri, etkiledikleri cora alann bykl ve neden olduklar ekonomik ve evresel zararn boyutlar asndan Avrupada bir ei daha grlmemitir. Lothar srasnda, Parisin Orly havaalannda yaplan lmde rzgarn hz 180 km/sa olarak kaydedilmitir (EEA, 2003). 1998 ve 2002 yllar arasndaki kasrga frekans, zellikle bat Avrupada bir younlamay gsteriyordu. Lotharn verdii zararn, ortalama giderilme sresi 10 yl olarak hesaplanmakla birlikte, her iki ya da ylda bir neden olaca maddi zarar bir milyar euro mertebesinde gerekleecek kasrgalar beklenmektedir (Swiss Re, 2000). Ekim 2002de Jeane kasrgas tahminen iki milyar euro mertebesinde bir zarara neden olmutur (Munich Re, 2002). Bu dnemdeki kasrgalarn ou, Avrupann ortalama ykseklikte bulunan yerlerinde olumutur. Harita 4te de gsterildii gibi baz nemli kasrgalarn benzer rotalar izledii, yani belirli
12
alanlarn birden ok kez kasrgaya maruz kald grlmektedir. Her ne kadar ok kk lekli ve ok dar alanda olsa da, Avrupada hortumlar da oluabilir (Baxter et al., 2002).
1999 Aralnn sonuna doru meydana gelen kasrgalarda Fransa yllk retiminin kat kadar ktk kaybetmitir.
Kasrgalar, yangn gibi dier felaketlerle birletiinde orman dinamiklerinde nemli deiiklikler oluturabilir. Lothar ve Martin kasrgalarnda olduu gibi, orta kalnlktaki aalardan oluan ormanlarda nemli kayplara neden olurlar. Kasrga etkileri civardaki bitki rts zelliklerinde, aalarn boylarnda ve trler arasndaki dengede kendisini gsterir. Kesilmi ktkler, kasrgalardan zellikle ok etkilenir. ekil 2de gsterildii gibi, Fransada 1999 Aralk ay sonunda oluan iki kasrgadaki toplam ktk kayb miktar, lkenin yllk retiminin katndan fazladr,
sviredeki kayplar ise lke retiminin katna yaklamaktadr. (Swiss Re, 2000). Baz aratrmalara gre, sonbaharda yapraklarn dkmeyen aa trleri, dken trlere gre kasrgalardan daha fazla etkilenmektedir. Kasrgann verdii zararn boyutundaki bir dier etmen de aacn boyudur, daha uzun olan aalar daha fazla zarar grr. Daha da ilginci, 1999 aralndaki kasrgalardan bu yana baz bcek ve sinek trlerinde bir artn grlmesidir. Bu baz am trlerinde daha fazla lm oran demektir (BFH, 2002). Harita 4te 19982002 dneminde Avrupadaki kasrgalarn lkeleraras etkileri ve etkilenen alanlarn eitlilii (youn nfuslu yerler, geni orman arazileri ve tarm alanlar) gsterilmektedir.
ekil 2 Kaynak: UNECE, 2000. http:// www. unece.org/ trade/ timber.
Lothar ve Martin kasrgalarnda rzgar tarafndan savrulan ktkler, Aralk 1999, yllk retimle karlatrmal olarak
lke Rzgarn savurduu ktk hacmi (milyon m3) 139,6 12 3,5 30 5 2 0,4 0,4 193 Yllk retim (milyon m3) 42,9 4,2 2,2 39 58,1 23,3 4,9 14 380,8 retimin %si olarak savrulan miktar 325 288 159 77 9 9 8 3 51
Fransa svire Danimarka Almanya sve Polonya Litvanya Avusturya Tahmini toplam
Harita 4 Kaynak: EEA-ETC/ TE, 2003 (Deutscher Wetterdienst (Alman hava durumu servisi) (2000), Mnchener Rck (Munich Re Group) Winter storms in Europe (Avrupadaki k frtnalar)/ Institut fr Geophysik und Meteorologie der Universitt zu Kln (Kln niversitesi Jeozik ve Meteoroloji Enstits) (Almanya)/ Corine Land Cover 90 (EEA)/PELCOM veritabanndaki verilere dayanarak).
nemli kasrgalarn rotalar (19982002)

?30 60 ?20 ?10 0 10 20 30 40 50 60 70
Alan zellikleri
Ormanlk ve yar doal alanlar
Yaplama olan alanlar
Tarm alanlar
63 kn (116 km/sa) deerinden daha kuvvetli rzgarlarn etkiledii alanlar
60 60
?30
2/12/99
250
500
Anatol
Jeanett
28/10/02
1,000 Km
27/10/02
4/12/99
50
50
26/12/99
Lothar
26/12/99
50
27/12/99
Martin
28/12/99
40 40
?10
10
20
30
40
Kasrgalar
13
Aadaki vaka analizi, 1999 Aralk aynn sonunda meydana gelen iki kasrgann evresel etkilerinin (zellikle ormanlardaki
biyotik sistemlere ve dier yar doal evrelere yapt) sonularn vurgulamaktadr.
Lothar ve Martin Kasrgalar, Aralk 1999 26 ve 28 Aralk 1999 gnleri arasnda, iki ekstra tropik siklon (RSM, 2000), Lothar ve Martin, srasyla kuzeybat Fransadan Almanyaya ve gney Fransa ile svire boyunca ilerledi (haritaya bakn). Rzgar hz, birincisinde 180 km/s ve ikincisinde de 160 km/s deerlerinin zerine kt. Kasrgalar, byk ykma neden oldu, 125 kii ld, evler zarar grd, elektrik ebekeleri, tama ve iletiim hatlar gibi altyap eleri kullanlamaz hale geldi. O zamana kadar Avrupann grd en korkun doal felaketin bilanosu ok ard: Yalnzca sigorta kapsamndaki rakam, ou sanayi ve devlet sektrnde olmak zere 6,7 milyar euro (CRED, Swiss Re). Kasrgalar, geni ormanlk alanlarda etkili olarak, nemli ekonomik ve ekolojik sonular dourdu. Aa kayplar asndan en fazla etkilenen lke Fransayd, yllk retiminin katndan fazlasna eit 140 milyon m3lk rzgarn savurduu ktk miktar, ayn zamanda iki milyar metrekp olan tm dnyadaki tahmini ktk hacminin de yaklak %7lik ksmn oluturuyordu. Aa kaybnn %40tan fazla bir ksm, Lorraine ve Aquitaine blgelerinde younlamt. Almanyann Baden-Wrttemberg eyaleti de kasrgalardan zellikle ok fazla etkilenmi, ayn ekilde yllk retiminin yaklak misli kadar ktk rzgarlar tarafndan savrulmutu (haritaya bakn). Gemiteki benzer olaylar inceleyen aratrmalara dayanarak Fransz uzmanlar, iki kasrgann ekolojik sonularn aadaki gibi belirlediler: En byk etki, bitki rtsne dorudan verilen zararlar deil, orman yapsnda neden olunan deiiklik. Orman ortasnda yeni boluklar olutu ve orman iin genel bir genleme sz konusu oldu. Orman ortasnda bo alanlarn olumas, baz kelebek ve pervane trlerine yaam alan yaratr, bu da ounlukla dier baz trler iin (bcekle beslenen kular ve srngenler gibi) yiyecek kayna demektir. Devrilen ktkler, ormandaki aalar yiyen bcekler iin daha kolay bir besin kayna olur ve baz bcek trlerinin bymesine olanak tanr. Devrilen aalar, yuvalarn aalarn tepesine yapan baz bcekil ku trlerinin yuvalarna zarar verir. rnein yalnzca kta Fransasnda bulunan Pandion haliaetus nfusu ciddi biimde zarar grmtr. Besin bulma koullar genellikle iyiletiinden (yeni kan bitkiler, byyenler, farkl trler) domuz ve geyik gibi toynakl hayvan nfusunda ani bir art grlebilir. Kk kemirgenler (tahta faresi, Apodemus sylvaticus) de iyileen bu beslenme koullarndan yararlanr. Rzgar tarafndan yere devrilen aalar nedeniyle, daha nce bu riski tamayan alanlarda orman yangn tehlikesi artar.
1999 Lothar kasrgasnda olduu gibi kasrga zararlarnn giderilmesi ortalama olarak 10 yl srmektedir.
1999daki kasrgalarda rzgarn savurduu ktk miktar

10 50 0 10
Lothar
10
Martin
Paris Mnih
50
Lyon
40 ktk
Milyon m3 olarak savrulan miktar
Marsilya
0 1
1 5
5 10
10 20
20 50
0 10
0 100
40
200
400 Km
Kaynak: EEA-ETC/TE 2003 (Deutscher Wetterdienst (2000) verileri, Mnchener Rck (Munich Re Group) tarafndan 'Winter storms in Europe' (Avrupadaki k kasrgalar) makalesinde belirtilmitir/http://www.unece. org/trade/timber/storm/meeting.htm). 1999 Aralk sonunda Fransada meydana gelen kasrgalarn baz sonular ve alnan tedbirler
Kaynak: Chris Steenmans.
14
Kaynaka
BFH (Federal Research Centre for Forestry and Forest Products), 2002: Avrupadaki ormanlarn durumu. 2002 Ynetim Raporu. Brksel: Birlmi Milletler Avrupa Ekonomi Komisyonu ve Avrupa Komisyonu (hp://natural-hazards. jrc.it/ res/publications). Deutscher Weerdienst 2000, Mnchener Rck (Munich Re Group) tarafndan Winter storms in Europe (Avrupadaki k kasrgalar) makalesinde yaynlanmtr. EEA, 2003: Avrupada evre: nc deerlendirme raporu (evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. McGuire, B., Mason, I., and Kilburn, C., 2002: Natural hazards and global environmental change (Doal tehlikeler ve global evresel deiiklikler). Londra: Arnold. (Blm 2). Munich Re, 2002: Gale Jeane: Bat/ Orta Avrupa 2728 Ekim 2002. MRNatCat Poster No 34. Adres: hp:// www.munichre.com. Oce National des Forts, Paris: Rapport annuel 2000. hp://www.onf.fr/doc/pdf/ ra00. pdf.
Mir Prez, J. ve Olcina Cantos, J., 2002: Temporales de viento fuerte en latitudes medias y altas. Ayala Carcedo, F.J. ve Olcina Cantos, J. (dzeltmen), 2003: Riesgos Naturales. Barselona: Ariel. (Blm 37, sayfa 661680). Biront, T., Drouineau, S., Formery, T., Laroussinie, O., Roman-Amat, B. ve Terrasson, D., 2000: Expertise collective sur les temptes, la sensibilit des forts et sur leur reconstitution. Le Courrier de lEnvironnement de lINRA, No. 41. (Swiss Re, 2000). Natural catastrophes and man-made disasters in 1999 /1999daki doal felaketler ve insann yol atklar). Sigma, No 2. Zrih: Swiss Re. Fink, A. H., Klawa, M., Pinto, J.G. ve Ulbrich, U., 2001: Three extreme storms over Europe in December 1999 (1999 Aralnda Avrupadaki byk kasrga) Kln: Institut fr Geophysik und Meteorologie der Universitt Kln. UN/ECE Timber Commiee, Geneva. hp:// www.unece.org/trade/timber/storm/ meeting. htm.
Faydal balantlar
Balk: Eurowind URLsi: hp://www.eqecat. com/ehelp.htm
Orman yangnlar
15
Orman yangnlar
Olay tarihi (19982002) Temmuz 1998 Temmuz 1999 OcaAu 2000 Temmuz 2000 Temmuz 2000
Yer Katalunya (spanya) Sardunya, Calabria, Liguria (talya) Galiya, CastileLeon, Katalunya (spanya) Samos, Korint, Aicha (Yunanistan) Haskovo, Yambol, Bourgas, Stara Zagora, Plovdiv (Bulgaristan) Split, Metkovic, Omis (Hrvatistan) YC Makedonya Kuzey ve orta Portekiz
Etki 27 000 hektarlk alan yand, yaklak 600 kii etkilendi. 32 000 hektardan fazla orman alan yand. 1 Ocak ile 20 Austos tarihleri arasnda 60 000 hektardan fazla orman alan yand. Yaklak 11 500 hektarlk alan yand, iki kii ld, 90 kii de evsiz kald. Yaklak 27 000 hektarlk alan yand, yedi kii ld, 17 kii yaraland, 150si de evsiz kald. Yaklak 20 000 hektar yand, bir kii ld. Yaklak 16 000 hektarlk alan yand. 40 000 hektardan fazla orman alan yand.
Austos 2000 Austos 2000 Eyll 2001
Kuraklk (katk yapan etmenlerden biri olabilir) gibi orman yangnlar da daha ok Akdeniz ve Karadeniz lkelerini etkiler, ancak Norvein kuzeyi kadar uzaklar da kapsayacak biimde Avrupa snrlarnda oluur. Avrupa Birliinin Akdenizde Kys Bulunan be ye lkesinde (Fransa, Yunanistan, talya, Portekiz ve spanya) getiimiz 20 yl iinde orman yangnlarnda yllk olarak yanan alan 200 000 ile 600 000 hektar arasnda deimektedir (bkz. ekil 3). Bu dnemde
bildirilen toplam yangn says, her ne kadar ksmen bildirme ynergelerindeki gelimeyi iaret etse de, yllk 20 000den kesin olarak yllk 60 000e kmtr. 1998 ve 2002 arasndaki orman yangnlarnn %62si EEA yesi lkelerde, (her ne kadar bu toplam Avrupa toprak alannn yalnzca %14n olutursa da) Akdeniz biyocora blgesinde meydana gelmitir (bkz. Harita 5). EEA lkeleri arasnda Portekiz ve spanya, en fazla orman yangnnn olutuu ve etkilenen yzey alannn en geni olduu lkelerdir.
ekil 3 Kaynak: Avrupa Komisyonu. Avrupadaki orman yangnlar 2002 yangn kampanyas.
1980 ve 2002 yllar arasnda ABnin Akdenizde kys bulunan be ye lkesinde (Fransa, Yunanistan, talya, Portekiz ve spanya) kan yangn says ve yanan alan miktar
Yanan alan (1 000 hektar) 1000 Yangn says (1 000 olarak) 80 70 60 600 50 400 40 200 30 20
800
19 8 19 0 8 19 1 8 19 2 8 19 3 8 19 4 8 19 5 8 19 6 8 19 7 8 19 8 8 19 9 9 19 0 9 19 1 9 19 2 9 19 3 9 19 4 9 19 5 9 19 6 9 19 7 9 19 8 9 20 9 0 20 0 0 20 1 02
AB Akdeniz blgesindeki yanan alan miktar AB Akdeniz blgesindeki yangn says
16
Harita 5 Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (ATSR Dnya Yangn Atlas. Avrupa Uzay Ajans, ESA/ ESRIN/Biyocora blgeler (EEA)/ Corine Land Cover 90 12/2000 (EEA)), PELCOM 1997 (DLO Winand Staring Centre).
Uydu gzlemlerine gre 19982002 yllar arasndaki orman yangnlar

?30 60 ?20 ?10 0 10 20 30 40 50 60 70
?30 60
60
50
50
50
40 40
?10
10
20
30
40
Biyocorafi blgeler
Alplere zg
Anadolu Kutupsal Atlantik Karadeniz
Yangnlarn biyocorafi blgeye gre dalm (%)

Boreal Ktasal Makaronesya Akdeniz Pannonyan Stepsel
Atlantic 21%
Mediterranean 62%
250 500 1,000 Km
Gzlemlenen yangnlar
Alpine 9%
Continental Boreal 7% 1%
Not:
Bu harita tm yangn trleri iin yaplan uydu gzlemlerinde, orman yangn olmayanlara ltre uygulanmasyla elde edilmitir. Veri kaynaklar arasndaki tutarszla bal olarak, gsterilen yangnlarn bazlar orman yangn olmayabilir. Biyocora blgedeki yangnlarn dalm, yalnzca EEA yesi lkelerin blgelerine gre hesaplanmtr.
2003 yaz, zellikle orman yangnlar asndan gney Avrupann pek ok yerinde olduka kt bir dnemdi. rnein Portekiz, geen 23 yldaki en kt orman yangn mevsimini yaam ve en az 215 000 hektarlk (Toplam orman alannn %5,6s (2)) alan yanmtr (bkz. Harita 6). Fransada, gney ve Yukar Korsika blgeleri yangnlardan ciddi biimde etkilenmi, toplam yzlmlerinin %1,1 ile %2,5 arasndaki blm tamamen yanmtr (2003 yl Austos aynn ortasna kadar bildirilen ilk rakamlara gre).
Orman yangnlarnn oluumu; hava koullarna, yanc malzeme ve tututurma kaynann miktarna ve karakteristiine baldr. Tututurma kaynaklar, imek gibi doal etmenlerden hatal denmi elektrik hatlar, tarmsal uygulamalar, bilinli karlan dier yangnlar, kundaklama veya piknikilerin dikkatsiz davranlar gibi insan faktrlerine kadar byk eitlilik gsterir. Yksek scaklklar, dk neme sahip toprak bileenleri ve bitkiler, belirli bir rzgar hz ile birleince orman yangn asndan zellikle tehlikeli hale gelir. spanyann
(2) EC/JRC Institute for Environment and Sustainability (evre ve Srdrlebilirlik Enstits): Avrupa orman yangnlar bilgi sistemi (EFFIS) sonular, 2003 yangn sezonu iin 20 Austos tarihine kadar Portekizde elde edilen veriler. http://natural-hazards.jrc.it
Orman yangnlar
17
2003 yaznda Portekizde 8 Austos 2003 tarihine kadar yanan alanlar
Harita 6 Kaynak: JRC/IES 2003.
Portekizdeki orman yangnnn etkileri
Kaynak: Chris Steenmans.
Not:
Kullanlan uydu izleme sistemi, yanan alanlar yalnzca en az 50 hektarlk hassasiyetle belirleyebildiinden, toplam yanan alan burada gsterilenden daha byktr.
orta Katalunya blgesinde Temmuz 1998de kan ve yaklak 30 000 hektarlk alann yand byk orman yangnlarnda, blgede ortalama scaklk 40 Cye kadar ykselmi, bal nem %15 gibi ok dk bir dzeyde seyretmi ve rzgar da orta iddee, ancak srekli esmitir (bu blmdeki vaka analizini inceleyin). Orman yangnlaryla ilgili olarak bitki rts karakteristikleri arasnda trlerin yanma zellii ve zellikle byk yangnlarn yaylmasnda ok nemli bir etmen olan, ormanlk alanlarn sreklilii bulunur. Orman yangnlar, zellikle itfaiyeciler bata olmak zere lmlere de neden olabilir. rnein, 2003 yaznda Portekizdeki yangnlar 15 kiinin lmne neden olmutur. Yangnlarn neden olduu ekonomik kayplar hesaplanrken yanan hektar bana 1 000 ila 5 000 euro rakam (Joint Research Centre, 2001) kullanlmakla birlikte, bu rakamn toprak kayb, krsal ve ekoturizm iin ortaya kan olumsuz sonular gibi belirlenmesi ok daha zor olan dier kayplar gzard eii unutulmamaldr. Portekiz hkmeti, 2003 yazndaki yangnlarda uranan maddi kayplar 925 milyon euro olarak tahmin etmitir. evre asndan orman yangnlarnn en nemli etkisi, deerli trlerin ve yaam yerlerinin yok olmasdr. 2000 yaznda gneydou Avrupadaki scak hava dalgas, Hrvatistan, Bulgaristan, Romanya ve zellikle Yunanistanda alevlerin Samos adasndaki
ormanlarn hemen hemen tmne srad yangnlarn kmasna neden olmutu. Ayrca yangnlar yine Yunanistann kuzeyinde kahverengi aylarn ve yaban kedilerinin yaama alan olan Pintos Dalarnda da nemli zarara yol at. Ayn yl, Korsikada 11 000 hektardan fazla, yksek dalardaki am trlerinin bulunduu (Pinus nigra ssp. Laricio) ormanlk alann yanmasna neden oldu. Temmuz 2002de ise orman yangn bu kez 1995te ber vaann koruma altna alnd Guadiana Doal Parkn (gney Portekiz) vurdu. Bununla birlikte, orman yangnlar olumsuz evre etkilerinin yan sra evre asndan baz olumlu etkilere de sahiptir, aadaki vaka analizinde bunu greceksiniz. Orman yangnlarnn azaltlmas iin gerekli nlemlerin alnmas ve halkn eitilmesi zorunludur. Fransada rnein (Korsikann kuzey blm dnda), daha etkili orman ynetimi uygulamalar ve arazi kullanma ynetimi (Ltat de lenvironnement, 2003) gibi yangn nleme uygulamalaryla, 19902000 arasndaki dnemde bir nceki on yllk dneme gre yanan alan miktar yar yarya azalmtr. Krsal alan kullanmn planlama, zellikle Akdeniz toprann geleneksel toprak mozaiini (orman, tabiat, tarm alan) korumay amalama, byk yangnlar nlemenin belki de en iyi yolu olarak grnmektedir.
18
Katalunyadaki Orman Yangnlar: Biyoeitlilik stndeki etkileri Akdeniz havzasndaki dier alanlarda olduu gibi, doadaki yangnlar Katalunyann yerst ekosistemlerinde giderek byyen bir evre sorunudur, bunda en byk etmen de blgenin iklim zellikleri ve toprak kullanmndaki deiikliklerdir. Uzun kartografik veri serilerinin (19731998 aras) analizi, blgedeki yangnlarn giderek artan bir frekans, kapsam ve younluk gsterdiini iaret etmektedir, 1994 ve 1998deki felaket rnekleri de bunu dorulamaktadr. Bu eilim, biyolojik eitlilik stndeki etkisini artrmaktadr. Byk yangnlar, orta Katalunyada aa trlerinin egemenliini deitirmitir (karaamdan (Pinus nigra), meeye (Quercus cerrioides) ve ine yaprakl Q. ilekse), ayn zamanda nemli toprak kullanm deiikliklerini de beraberinde getirmitir. Tarm alanlarnn terk edilerek orak arazilere dnt gney Katalunyadaki manzara deiiklikleri, zellikle daha kurak alanlarda kendini daha ok gstermektedir. Bu, daha homojen bir manzara oluturmutur, ancak ayn zamanda yangnlar, yerel manzara heterojenliini ve toprak iyilemesini farkl hzlarda da artrabilirler.
LANDSAT resimlerinden alnan, 1975ten 1998e kadar Katalunyada yanan alanlar ve yangn skl deerleri. Yalnzca 30 hektardan byk alanda oluan yangnlar dahil edilmitir.
Kaynak: CREAF.
Uydu resimleri kullanlarak Bitki rts Endeksindeki deiikliklerin (bitki rtsndeki klorofil dzeyi llerek yaplr) uzun dnemde (19751998) incelendii almalarn (19751998) gsterdii gibi yinelenen yangnlar, bitki rts iyilemesini etkiler. kinci bir yangndan sonra veya yangnlar arasndaki zaman aralnn ok ksa olduu hallerde bitki rtsndeki iyileme daha yava gereklemektedir. yileme, bitkinin trne de baldr: lk yangndan sonra, Quercus ilex ormanlar am ormanlarndan daha hzl iyilemektedir, ancak ikinci bir yangndan sonra iyileme yetenei Q. ilex ormanlarnda nceden am ormanlarnn ok olduu ormanlara gre azalmaktadr. Yangnn trlerin korunmasndaki etkisi, grup zelliklerine bal olarak deikenlik gsterir. Katalunyada Akdeniz bitki trlerinin yzdesi, artan yangn iddetine gre dmektedir, buna karn genel trlerin yzdesi artmaktadr. te yandan, orman yangnlar nadir ku trlerini olumlu etkiler, genel ku trlerine olumsuz etki yapan yangnlar, nadir ak alan trleri iin ormanlarda aklk yaratrlar. Ormanlara zarar veren pek ok ku tr, genel tr kapsamndadr. Bu vaka analizinde yangnn nadir ve genel karnca trlerini de benzer biimde etkiledii grlmtr. Yangndan ksa sre sonra iyileen tr says fazladr. Ancak genel karnca miktar keskin bir azalma gstermi ve iyileme iin pek ok yln gemesi gerekmitir. Yksek yangn frekans, karnca nfusunda nemli bir azalmaya neden olacak, bu da sonuta pek ok nadir bitki trnn bymesine olanak tanyacaktr (D. Delgado et al., 2003).
Orman yangnlar
19
Kaynaka
Calvo E., Daz-Delgado R., Lloret F. ve Pons X., 2002: Wildres and landscape paerns in the eastern Iberian peninsula (Dou ber yarmadasndaki orman yangnlar ve doa zellikleri). In Landscape ecology 17:745759. Daz-Delgado, R. ve Pons, X., 2001: Spatial paerns of forest res in Catalonia (NE of Spain) for the period 19751995. Analysis of vegetation recovery aer re (1975 1995 dneminde Katalunyadaki orman yangnlarnn boyut ve etki zellikleri. Yangn sonrasnda bitki rtsndeki iyileme). Forest Ecology and Management 147:6774. Daz-Delgado R., Lloret F., Pons X. ve Terradas J., 2002: Satellite evidence of decreasing resilience in Mediterranean plant communities aer recurrent wildres (Yinelenen orman yangnlarndan sonra Akdeniz bitki rtsndeki iyilemenin azalmas ile ilgili uydu bulgular). Ecology 83:22932303. EEA, 2001. Avrupada srdrlebilir su kullanm. Blm 3: Byk boyutlu hidrolojik olaylar: seller ve kuraklk (evre sorunlar raporu No 21). Kopenhag: Avrupa evre Ajans.Joint Research Centre, 2001: Natural Hazards (Doal Tehlikeler) (hp://natural-hazards.jrc. it/documents/ res/). Reice, S.R., 2001: The silver lining (Gm kaplama). The benets of natural disasters (Doal felaketlerin yararlar). Princeton: Princeton University Press. (Blm 2-4). Espelta J.M., Habrouk A., Ordez J.L., Retana J. ve Sol-Morales F., 2002: Regeneration paerns of three Mediterranean pines and forest changes aer a large wildre in NE Spain (Kuzeydou spanyadaki byk bir orman yangnndan sonra Akdeniz amndaki rejenerasyon yaps ve ormandaki deiiklikler). Ecoscience 9:89-97.
Daz-Delgado R., Pons X., Salvador R. ve Valeriano J., 2000: A semi-automatic methodology to detect re scars in shrubs and evergreen forests with Landsat MSS time series (Landsat MSS zaman serileri ile kk allarda ve yaprak dkmeyen ormanlarda yangn izlerinin belirlenmesine ynelik yar otomatik bir metodoloji). International Journal of Remote Sensing 21:655671. Smith, K., 1993: evresel risk. Assessing risk and reducing disaster (Risk deerlendirme ve felaketleri azaltma). Londra: Routledge. (Blm 10).
Faydal balantlar
Balk: JRC: Orman yangnlar hakkndaki pilot projeler URLsi: hp://natural-hazards.jrc.it/res Balk: Global Fire Monitoring Centre (Global Yangn zleme Merkezi) (GFMC) URLsi: hp:// www.re.uni-freiburg.de Balk: JRC: Global Burnt Area 2000 Project (Global Olarak Yanan Alanlar 2000 Projesi) URLsi: hp://www.gvm.jrc.it/re/gba2000 Balk: Ionia Yangn: ATSR World Fire Atlas (Dnya Yangn Atlas) URLsi: hp://shark1. esrin.esa.it/ionia/FIRE/ AF/ATSR Balk: European Forest Institute (Avrupa Orman Enstits) URLsi: hp://www.e.
20
Kuraklk
Ana kuraklk olarak kaydedilen tarih (19982002) Eyll 1999
Yer
Etki
Andalusia, Extremadura, Castilla, Murcia, Valencia, Aragon ve Catalonia (spanya) Kbrs Dolj, Mehedinti, Teleorman, Olt, Constanta, Braila, Vaslui, Botosani (Romanya) Bosna Hersek Sicilya, Basilicate, Puglia, Sardunya (talya)
Ekili alanlarn tm bir ylllk kuraklktan etkilendi, byk ekonomik zarar olutu (3 milyar euronun stnde). Son 30 yldaki en kt kuraklk. Son 50 yln en kt kurakl, yaklak 26 000 km2lik bir alan etkilendi, tarmsal retimin %40 tehdit altnda, maddi kayplar 500 milyon eurodan daha fazla. 120 yln en kt kurakl, tarmsal retimin %60 etkilendi. Olaanst durum ilan edildi.
Mart 2000 Haziran 2000
Austos 2000 Mays 2002
Kuraklk, Avrupada genellikle Akdeniz blgesini etkilemekle birlikte, ktann tamamnda grlebilir ve olduka geneldir. Getiimiz on yl iinde Finlandiyadan Portekize, ngiltereden Yunanistana ciddi vakalar yaanmtr (EEA, 2001). 2003 yaznda rnein, Bulgaristandaki Tuna Nehrinde ok dk su debisi deerleri llmtr. Ren gibi Avrupadaki dier nehirlerde de allmadk derecede dk su seviyeleri gzlenmitir. Bu durum, bir nceki yaz mevsimindeki youn sellerle tam bir kartlk oluturmaktadr.
Finlandiyadan Portekize, ngiltereden Yunanistana kadar tm Avrupada iddetli kuraklk oldu (EEA, 2001).
Avrupada kuraklk ala neden olmad iin insan lmlerine yol amaz. Ancak insan, evre ve ekonomi zerindeki etkileri, zellikle scak hava dalgalaryla birletiinde ykc olabilmektedir. Scaklk dalgasnn ldrc etkileri 2003 ylnn yaz mevsiminde grlmtr. Bu dnemde scaklklar baz blgelerde (Fransa, bat Almanya, gneybat ngiltere) rekor derecelere frlamtr. Austos 2003de, Avrupann byk blmn etkileyen scaklk dalgas, kuzey yarkrede kaydedilen en scak Austos ayn yaatm, ou yal kiiler olmak zere 15 000i yalnzca Fransada toplam 35 000 kiinin lmne neden olmutur (Earth Policy Institute, Ekim 2003). zellikle uzun srdnde, kurakln yolat maddi zararlar ok ar olabilir. 1990larn sonunda spanyann zellikle orta ve gney ksmlarn etkileyen bir kuraklk, tahl, zeytinya ve canl hayvan sektrlerinde
800 milyon eurodan daha fazla maddi zarara yol amtr (bu rakam, sz konusu rnlerin toplam deerinin yarsndan fazladr). 2002 yaznda gney talya ve Sicilyadaki iiler, onyllardan beri benzeri grlmeyen kuraklk nedeniyle tarlalarndan rn alamadlar. talyan hkmeti, bu durumda iileri sbvanse etmek iin 500 milyon euroluk fon salamak zorunda kalmtr. 2000 ylnda dou Avrupay kasp kavuran uzun sreli bir kuraklk ve scak hava dalgas, Romanyann msr retimini te bir orannda azaltm, Macaristan, Hrvatistan ve Srbistanda tarmsal hasad byk lde ortadan kaldrmtr (USDA, 2000). Kurakln evre zerindeki etkileri, en rktc biimde suyun kullanmnda srdrlemeyen eilimlerde kendini gsterir. En kt senaryo ise, kurakln zaten ar su kullanmyla zayam olan temiz su ekosistemlerini etkilemesidir. rnein, Atinann yaklak 100 km kuzeydousunda bulunan Iliki Gl, 2000 ylndaki ar kurakln yan sra, artan ime suyu talebine bal olarak da orinal boyutunun te biri kadar gerilemitir. Benzer biimde, Yunanistan ve YC Makedonya arasndaki Djoran Gl de (Harita 7ye baknz), kuruma tehlikesiyle kar karyadr, sonuta Avrupann en zengin canl balk stoklarndan biri yok olma tehdidi altndadr. Sulak alanlar, kuraklktan ok etkilenir. 1990larn ilk yarsnda spanyay etkileyen kuraklk, ber yarmadasndaki en nemli sulak alanlardan biri olan Tablas de Daimiel
Kuraklk
21
Djoran ve Iliki glleri
Harita 7 Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003.
B U L G A R S T A N
YC MAKEDONYA Djoran Gl
ARNAVUTLUK
YUNANSTAN
Iliki Gl
Atina
Doal Parkndaki sulak sahann %97sinin ortadan kalkmasna neden olmutur. Burada da, zellikle tarmsal amal olarak su ekilmesi, kayb hzlandrmtr. Kuraklk, suda yaayan trler iin gereken okseni azaltan yosun dokusunun oalmasn tetikleyerek nehir, gl ve kaynak sularndaki su kalitesinin dmesine neden olur. rnein, 1999 yaznda bu doal dng Finlandiyadaki pek ok gl etkilemitir. Kuraklk, ayrca belirli bitki trlerinin plak oluumuna kar direncini zayatr ve orman yangnlarndan ok daha kolayca etkilenmelerine neden olur. 2000 yaznda Yunan adas Samosta yaanan durum budur. Son olarak, kuraklk belirli blgelerdeki trlerin yaamn tehdit edebilir. 1990larn ortasnda spanyann gneyini etkileyen ve uzun sren kuraklk, am ormanlarnda olduka yksek bir kayba neden olmu, farkl mee trlerinden oluan ormanlar da ok ciddi biimde kurutmutur. Kuraklk, zellikle Akdeniz blgesindeki alanlarda erozyonu da tetikler. Bunun oluma nedenlerinden biri, orman yangnlarnn azal veya yok eii bitki rts ya da susuzluk nedeniyle artan bitki lm orandr. Buna ek olarak toprak ok kuruduunda, suyun topraa szmas da zorlamaktadr. Sonu olarak, bir kuraklk dneminin ardndan kuvvetli frtna veya kasrgalar oluursa, yzey yapsnn zayamas nedeniyle erozyon tetiklenir. Sorunun asl srekli olduu ve
dngnn llemeye neden olabilecei yerler, iklimin kuru veya yar kuru ve yasz olduu Akdenizdeki alanlardr. lleme her ne kadar gerekte Portekiz, spanya, talya ve Yunanistan etkilese de, 15 Avrupa Birlii ye lkesinin tm, 1994te yaynlanan Birlemi Milletlerin llemeyle mcadele ile ilgili (UNCCD) anlamasn imzalamtr. Anlamada belirtilen ana hedeer, lleme ve yerel veya blgesel dzeyde uygulanmakta olan baarl uygulamalar ve teknolojilerle ilgili bilgilerin derlenmesi ve paylalmasn da kapsamaktadr. EEA da, lleme bilgi sistemi iinde UNCCD genel mdrlnn bir resmi program olan Akdenizdeki ulusal eylem programlarnda (DIS/MED) grev almaktadr. Kuraklk, normal durumdayken su kaynaklar yeterli durumdaki lkeleri de etkileyebilir. rnein ngiltere, 1993 ve 1995 yllarnda yaad kuraklk (ikincisi zellikle kuzey ngilteredeki Yorkshireda etkili oldu) nedeniyle belirli alanlarda su kullanmyla ilgili snrlamalar uygulamak zorunda kalm ve su tedarik eden irketlerde maddi sorunlar yaanmtr. 20022003 knda Norve ve sveteki su rezervlerindeki su seviyesi son on yln en dk deerine dmtr. Bu lkeler iin gerekli olan hidroelektrik retimi azaltlp, elektrik maliyetleri hzla art gstermi, bu da ormanclk ve metal sanayi kollarndaki ulusal rekabet gcn tehdit eder hale geltirmitir.
22
Kurakla maruz kalan nfusu belirleme projesi UNEP/GRID-Geneva, risk deerlendirme, hassasiyet, bilgi ve erken uyar projesi (PREVIEW), seller, siklonlar, orman yangnlar veya volkanlar gibi kresel ve blgesel lekteki doal felaketleri modelleme veya benzetme zerinde almaktadr. Kuraklk, en fazla aba gerektiren konulardan biridir. Aratrmann ilk aamasnda, UNEP/GRID-Geneva ve Uluslararas klim Tahmin Aratrma Enstits (IRI), Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP/BCPR) iin gelitirilen Felaket Riski Endeksi zerinde almlardr. Sonular 2003 ylnn sonunda yaymlanmtr. UNEP/GRID-Geneva ve IRI arasndaki ibirliinin amac ncelikle kurakla maruz kalan nfusu hesaplamak iin basitletirilmi bir model elde etmektir. Ana hedef ise bu tahminleri, sosyoekonomik balamda anlamlandrmak ve l saylarn aklamaktr. Haritada, 1980 ile 2000 yllar arasnda Avrupada kuraklk tarafndan etkilenen ortalama nfus gsterilmektedir. Avrupann gney ksm, su yokluu riskine maruz kalan en yksek nfus younluuna sahip
Avrupada kurakla maruz kalan nfus (19802000)

Ylda km2 bana etkilenen ortalama kii says
<4 440 40200 200400 40028 000 0 kuraklk Ele alnmayan lkeler
G R I D
G e n e v
IRI
Uluslararas klim Tahmin Aratrma Enstits
500
1 000
1 500 Km
GIS ileme ve kartografi: UNEP/GRID-Geneva Initial method for drought identification IRI
Veri kaynaklar: ya CRU, nfus CIESIN Tahmin: Lambert Azimuthal Equal-Area Central meridyen 10E; referans enlem 50N
Kaynaka
EEA, 2001: Avrupada srdrlebilir su kullanm. Blm 2: Talep ynetimi (evre sorunlar raporu No 19). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. EEA, 2001: Avrupada srdrlebilir su kullanm. Blm 3: Byk boyutlu hidrolojik olaylar: seller ve kuraklk (evre sorunlar raporu No 21). Kopenhag: Avrupa evre Ajans.
Demuth, S., Hisdal, H., Stahl, K. ve Tallaksen, L., 2001: Have streamow droughts in Europe become more severe or more frequent? (Belirli bir sray izleyen kuraklklar Avrupada daha etkili veya daha sk m olmaya balad?). International Journal of Remote Sensing 21:317-333. IPCC, 2001: Climate Change (klim Deiiklii) 2001. Cambridge: Cambridge University Press.
Kuraklk
23
Smith, K., 1993: evresel risk. Assessing risk and reducing disaster (Risk deerlendirme ve felaketleri azaltma). Londra: Routledge. (Blm 12). USDA, 2000: Drought and high temperatures continue in Eastern Europe (Dou Avrupada kuraklk ve yksek scaklklar sryor). FASonline, Haziran 23. hp://www.fas.usda. gov/pecad2/ highlights/2000/06/ee.htm Wilhite, D. (ed.), 2000: Drought (Kuraklk): a global assessment (global deerlendirme). Londra: Routledge (2 cilt). Demuth, S., 2003: Droughts in Europe (Avrupadaki Kuraklklar). Yaynlanmam alma. Koblenz: Federal Institute of Hydrology (Federal Hidroloji Enstits).
Faydal balantlar
Balk: ARIDE: Kuraklklarn yerel etkilerini deerlendirme URLsi: hp://www.hydrology.uni-freiburg.de/ forsch/ aride Balk: ABD Tarm Bakanl Yabanc Tarm Hizmetleri URLsi: hp://www.fas.usda. gov/pecad/ highlights/2002/10/ee/index_les/ eeoctupdate.htm Balk: Unicef: Kuraklk felaketleri URLsi: hp://www.re.uni-freiburg.de Balk: BM llemeyle Mcadele Anlamas (UNCCD) metni ve ekleri URLsi: hp://www. unccd.int/convention/ menu.php
24
Toprak kaymalar
Olay tarihi (19982002) Mays 1998 Mart 1999 Ekim 2000 Kasm 2000 Kasm 2001 Yer Campania blgesi (talya) Romanya Gondo ky (svire talya snr) Slovenya amlhemin, ayeli, Ardeen, Pazar, Fndkl, Rize (Trkiye) Etki amur selleri yzlerce evi srkledi ve 160 kii ld. 12 toprak kaymas, 100den fazla ev ykld, demiryollar ve karayollar zarar grd. Heyelanlar pek ok binay ykarak 14 kiinin lmne neden oldu. 25 hektarlk orman arazisi srklendi. Saanak yalarn yol at toprak kaymalarnda 9 kii ld, 600 tahliye edildi.
Avrupada en fazla zarar veren toprak kaymalarnn ou, gl frtnalar ve sellerle balantl olarak, da yamalarndaki toprak erozyonuyla birleerek olumutur (EEA, 2003). Ancak Kuzey lkelerinde ise, harekete getiinde tehlike yaratan geni alanlara yaylm buz orinli yumuak tortular ana etkendir.
Akdeniz havzas ile orta ve dou Avrupann dalk blgeleri, toprak kaymalarna kar zellikle hassastr.
inaatlar gibi insan kaynakl etmenler, yama tabann zayatarak toprak kaymalarna temel hazrlayabilir (McGuire, Mason and Kilburn, 2002). rnein talyada toprak kaymalarnn 20.yzyln ikinci yarsnda nemli oranda artm olmasnn ana nedeni, ehirleme ve tarm alanlarnn terk edilmesidir (Martinis, 1987). talyan ehirlerinin yarsna yaknnn bu gibi doal tehditlerin altnda bulunduu tahmin edilmektedir. Harita 8, 1998 ve 2001 yllar arasnda talyada oluan toprak kaymalarn gstermektedir. Avrupann tamam iin byle bir resim sz konusu deildir. Bununla birlikte spanyada da toprak kaymas oluumu sklnda bir art grlmektedir, bunlarn ulusal ekonomiye 1990l yllar boyunca yllk olarak getirdii yk yaklak 36 milyon euro idi (AyalaCarcedo, 2002). Oluan olaylarn ou kk lekli olduundan ve ortaya kan zarar da toprak kaymalarnn en sk ilikili olduu sel felaketinin daha genel olan etkileri iinde deerlendirildiinden, toprak kaymalarnn etkileri genellikle nemsenmez. Bu blmdeki vaka analizi, yakn gemite Slovenyada yaanan en kt felaketlerden biribirini tetikleyen iki etmeni incelemektedir. Youn yalardan sonra toprak kaymas olumu, byk bir olaslkla blgedeki sismik hareketlilik de olayn oluumunu etkilemitir.
Bat Avrupann ounluu (ksmen Fransa dndaki), dier yerlerle kyaslandnda daha az byk lekte toprak kaymasna maruz kalmaktadr. te yandan, Akdeniz havzas (gney talya ve dou ber Yarmadas) ile orta ve dou Avrupadaki dalk blgeler bu tr olaylara kar zellikle hassastr. Sk aralklardaki tektonik etkinlikler ve daha ksa sre nce oluan kum ve amur birikintileri bu blgelerdeki toprak kaymas riskini artrr, bu hassasiyet ehirleme ve hatal/yetersiz orman ynetimi ile birletiinde katlanarak artar (Alexander, 1993). Toprak kaymalar toprak, kaya veya kark malzemeler olmak zere her trl kitlesel hareketi kapsar (CALAR, 2000). ok ykc olabilir (3) ve insan kayplarna/lmlerine neden olabilir, ar ekonomik kayplar ortaya karabilir ve zellikle dalk blgelerde toprak verimsizliine yol aabilir. Toprak kaymalar aadaki etmenlerden biri veya ikisiyle birlikte oluma eilimindedir: dik yamal doal yaplar, sabit olmayan malzeme, topraktaki yksek su dzeyi, youn saanak yalar, sismik hareketler, erozyon ve ormanlarn ortadan kalkmas. Yol yapm,
(3) World Landslide Inventory (Dnya Toprak kaymas Envanteri) hza dayanan ve be metre/saniye (ok hzl, tehlikeli ve ok ykc) ile iki santimetre/yldan kk (yaplar salam olduundan zarar vermeyen) deerleri arasnda deien toprak kaymas etkisi lei hazrlanmt r.
Toprak kaymalar
25
talyada meydana gelen toprak kaymalar (19982001)

10
Harita 8 Kaynak: EEA-ETC/ TE, 2003, Gruppo nazionale per la difesa dalle catastro idrogeologiche del consiglio nazionale delle ricerche (Ulusal aratrma konseyi, hidrolojik felaketlere kar ulusal savunma grubu) (http:// www. gndci.cnr.it/)/Digital elevation model (GISCO).
NUTS3 blgesi tarafndan bildirilen toprak kaymas says

< 10
1150
51100
101150
> 150
veri yok
0 50 100 200 Km
40
40
talyada son 50 ylda, daha ok ehirleme ve tarmsal arazilerin terk edilmesi nedeniyle, toprak kaymas oran byk miktarda artt.
10
20
Srdrlebilir toprak kullanm planlamas, toprak kaymalarna kar giderek yaygnlaan etkili bir uygulama olmasnn yan sra, olumasn engelleyen bir nlem olarak da grlmektedir. Her ne kadar ou gereken ayrnt dzeyinde olmasa da, en hassas
yamalar gsteren toprak kaymas haritalar pek ok lkede kullanlmaktadr. zellikle youn yal dnemlerde yama davrannn izlenmesi, uyar ve tahliye planlarnn tasarlanmas ve uygulanmas asndan da nemlidir.
26
Slovenyadaki toprak kaymalar, 2000

15 Kasmdaki Stoe toprak kaymas ve 17 Kasmdaki Predelica amur seli, Slovenyada son yllarda yaanan en kt doal felaketler olmutur. Olaylar, daha ok Julian Alplerindeki Triglav Ulusal Park iinde bulunan Koritnica vadisindeki Log pod Mangartom kyn etkilemitir (haritaya bakn). A) Toprak kaymasnn yeri
AVUSTURYA
Log pod Mangartom Triglav Ulusal Park snr
B) amur seli
MACARSTAN
log pod Mangartomdaki enkaz aknts
Maribor
Building Yap Mountain peak Zirve Stream Nehir Road Yol Direction of mass Ktlenin hareket movement yn Landslide, debris flow and Toprak kaymas, accumulation area enkaz aknts ve 16.11.2000 date birikim alan of event
TALYA
Ljubljana
SLOVENYA
HIRVATSTAN
16.11.2000 tarihli olay

Triglav Ulusal Park Toprak kaymasnn olduu yer
0 1km
Kaynaklar: A) EEA ETC/TE, 2003; B) Harita ierii ve kartogra Blaz Komac, Matija Zorn, Anton Melik Geographical Institute of Scientic Research Centre of SASA, Ljubljana, 2003.
Toprak kaymalar, sonbaharda youn yalardan sonra olumu, zellikle Kasm bandaki (mevsim normallerinden %400 daha fazla ya) yalarn, pek ok nehrin, akarsuyun tamasna ve hzl akntlara neden olmutur. Toprak kaymalarna neden olan dier etmenler, yerin zel jeolojik zellikleri ve byk bir olaslkla blgedeki sismik hareketliliktir. lk toprak kaymas, Mangart akntsnn bulunduu alandaki yamalardan aaya doru saniyede bir metre gibi byk bir hzla gereklemi ve 25 hektardan fazla orman alann srklemiti. Toprak kaymas ky tehdit etmemi, ancak Mangart ve Predelica akntlarna ulamtr. Uzunluu yaklak bir kilometre, ortalama genilii yaklak olarak 100 m ve hacmi de yaklak 600 000 m3 idi. Yukardaki haritada, Stoe toprak kaymasndaki toprak ak gsterilmektedir. kinci toprak kaymas, tepeden aaya doru 1 600 metreden 1 200 metreye doru olumu. Burada birka saat boyunca toplandktan sonra, Mangart akntsnn sularyla birleip youn yala desteklenmitir. Bunu takiben, amur aknts ok hzl ilerleyip birka kilometre yol almtr. Mangart akntsnn yata boyunca birka milyon metrekp malzemenin aaya tand ve Koritnica ile Predelica akntlarnn yataklar boyunca dklerek Log pod Mangartom kynn bir blmn tonlarca amurun altna gmmtr. 140 kasabal ilk la birlikte tahliye edilmi, ancak evlerine dnen 7 kii, ikinci toprak kaymas ky etkilediinden hayatlarn kaybetmilerdir (bu lmler EM-DAT veritabanna girilmemitir, en az 10 lmn sz konusu bir kaza olmad iin). Kyde ve etrafndaki alanda yaklak 700 000 m3 malzeme birikmi, ounluu imenlik olan yaklak 50 hektarlk alan amurla kaplanmtr. Alan birka hafta boyunca kapatlp, orada oturanlar evlerine ilkbaharn balangcna kadar dnememilerdir. Toprak kaymas, pek ok konut ve sanayi yaplarn ykp, elektrik ebekesi, santral ve su rezervlerine zarar vermitir. Kk ba hayvanclk ve turizme dayanan yerel ekonomi, ciddi biimde etkilenmitir. Toplam ekonomik kayp, 36 milyon euroyu bulmutur. Olaydan yl sonra, etkilenen alanda hala bitki yetimemitir. Akntlarn biimleri deiip, tadklar su miktar artmtr. Bitki rtsnn kaybnn ve deien su rejiminin bir sonucu olarak, blgede erozyon hzlanmtr.
Toprak kaymalar
27
Kaynaka
Alexander, D., 1993: Doal felaketler. Londra: UCL Press. (Blm 4). Ayala-Carcedo, F.J., 2002: Anlisis de riesgos por movimientos de ladera, in Ayala- Carcedo, F.J. and Olcina Cantos, J. (ed.): Riesgos Naturales. Barselona: Ariel. (Blm 18, sayfa 379409. CALAR projesi: Concerted action on forecasting, prevention and reduction of landslide and avalanche risks (Toprak kaymas ve riskini tahmin etme, nleme ve azaltma amal ortak eylem) (2000, DG Research), hp:// www.swedgeo.se/calar/. EEA, 2003: Avrupada evre: nc deerlendirme raporu (evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. Hervs, J. (ed.), 2003. NEDIES Projesi Lessons learnt from landslide disasters in Europe (Avrupadaki toprak kaymas felaketlerinden alnan dersler). Rapor EUR 20558 EN. Lksemburg: Oce of Ocial Publications of the European Community (Avrupa Birlii Resmi Yaynlar Osi). Martinis, B., 1987: Le Calamit Naturali in Italia. Milano: Mursia Editore. (Blm 5). McGuire, B., Mason, I., ve Kilburn, C., 2002: Natural hazards and global environmental change (Doal tehlikeler ve global evresel deiiklikler). Londra: Arnold. (Blm 4).
Melik, A. hp://www.zrc-sazu.si/gi/log.htm. Otir, K., Tan i, Z. ve Veljanovski, T.: Log pod Mangartom Landslide, Slovenia Charter Space and Major Disasters (Uzay ve nemli Felaketler), Nihai Rapor. Smith, K., 1993: evresel risk. Assessing risk and reducing disaster (Risk deerlendirme ve felaketleri azaltma). Londra: Routledge. (Blm 8). Triglav National Park, Slovenia. hp:// www.sigov.si/tnp. Zorn, M., 2002: Rockfalls in Slovene Alps (Sloven Alplerinde kaya dmesi olaylar). Acta Geographica, 42. Geografske Zbornik, sayfa 160.
Faydal balantlar
Balk: CNR-GNDCI web sitesi: AVI projesi URLsi: hp://avi.gndci.cnr.it/ welcome_en.htm Balk: Kingston University URLsi: hp://www. kingston.ac.uk/~ku00323/ landslid/slides.htm Balk: Bureau de recherches gologiques et minires (BRGM) Site sur les mouvements de terrain URL: hp://www.bdmvt.net Balk: Uluslararas Toprak Kaymas Aratrma Grubu URLsi: hp://ilrg.gndci.pg.cnr.it Balk: USGS Ulusal Toprak Kaymas Bilgi Merkezi URLsi: hp://landslides.usgs.gov/ html_les/ nlicsun.html.
28
lar
Olay tarihi (19982002) ubat 1999 ubat 1999 Mart 2000
Yer Galtr, Valzur (Avusturya) Evolene (svire) Kitzsteinhorn (Avusturya)
Etki Yaklak 40 kii ld. Ezamanl birka 12 kiinin lmne neden oldu. 12 kii ld.
Kaynak: EM-DAT, 2003 ve Swiss Federal Institute for Snow and Avalanche Research (svire Federal Kar ve Aratrma Enstits).
lar genellikle doal olaylardr, ou da herhangi bir zarara neden olmadan, haa fark edilmeden olup biter. Gney Fransadan balayarak kvrlarak yukar doru svire, Lihtentayn ve kuzey talyaya, oradan douya doru gney Almanya, Avusturya ve son olarak Slovenyaya uzanan Alp Dalar, dnyann en ok oluan blgesidir (4). Alplerdeki lar ylda (son 30 yln ortalamas olarak) yaklak 100 kiinin lmne neden olmaktadr. Yakn gemite zellikle 1998/99 k ok ktyd, Alp Dalar blgesinde son 50 yln en youn kar ya yaanm ve bu zellikle Avusturya, Fransa, svire, talya ve Almanyada ok sayda nemli felaketini tetiklemiti. ekil 4te, 1997/98 ile 2001/02 dneminde, bei Mays 2004ten itibaren Avrupa Birlii yesi olan Uluslararas Alpler Blgesi Kurtarma Komisyonu (ICAR) yesi lkelerde meydana gelen larda len insan saysn gstermektedir. Etkilenen lkelerdeki felaketlerinin nemine karn, Avrupann tamamnda ortak olarak kullanlan l says, hasar ve maddi kayplarla ilgili bir veri toplama yntemi bulunmadndan, bilgi toplamak zor olmutur. oluumu toprak, kartopu ve meteorolojik koullarn arasndaki karmak etkileimin sonucudur. Felaket boyutundaki lar genellikle doal biimde oluurken, bunlardan bazlar kayaklar tarafndan tetiklenir. Son yllarda k sporlarna duyulan ilgi ve sonucunda gelen byme, kayaklar tarafndan oluturulmas riskini artrrken, turizm altyapsndaki buna bal gelimeler ise olas herhangi bir felaket durumundaki ekonomik kayp potansiyelini ykseltmektedir. Ancak, eldeki veriler son birka on yllk
dnemde, kayaklarn tetikledii says veya larn neden olduu toplam zarar miktarnn artmadn gstermektedir. evre asndan bakldnda, lar toprak erozyonuna, aa krlmalarna ya da btn bir ormann zarar grmesine neden olabilir. Ancak ykc glerinin yan sra, svire Federal Kar ve Aratrma Enstits (SFL) tarafndan yaplan yeni bir aratrmann (Brugger, 2003) gsterdii gibi, larn ekosistemin farkl yerlerinde yararl etkileri de bulunmaktadr. Ormann stnde balayan bir , byk aalar ykarak yere ulaan k miktarnn artmasn salayabilir. Bu gibi byk ve uzun dominant aalarn olmamas, yeterli tketim olmamasndan dolay besin ve su dzeyinin artmasna neden olur. Bu deiiklikler de, pek ok bitki trnn bymesi iin gereken ortam koullarn oluturarak, farkl bir bitki nfusunun olumasna olanak tanr. Kk/ bymekte olan bitkiler kar rts altnda korunur veya arkadan gelen dier larda zarar grmeyecek kadar esnektirler. rotalarnda bulunan biyolojik eitlilik genellikle ok fazladr, haa etraaki ormanlara gre yaklak kat daha fazla biyolojik eitlilik bulunabilir. frekans deeri, rotasnn ortasnda en yksek deerdedir. Ayrca, karn younlat alanlar olduu gibi, seyrekletii alanlar da bulunabilir. Bu etmenlerden dolay, kk bir alanda bile yaamsal eitlilik geliebilir. Ne kadar ok farkl younlukta oluursa, etraaki alana kyasla eitlilik de o kadar fazla olacaktr. SLF tarafndan yaplan bir baka aratrmada da larn Alplerdeki turizme yapt etkiler ilk kez incelenmitir, turizm blge iin
(4) Brunel niversitesinin (Londra) hazrlam olduu rapora dayanmaktadr. Daha fazla bilgi iin: http://www.brunel.ac.uk/depts/geo/iainsub/Disasters/aval.html
lar
29
199798 ve 200102 arasndaki k mevsimlerinde svire, Avusturya, talya, Fransa, Almanya, Lihtentayn ve Slovenyada larn neden olduu yaralanma veya lmler Yaral ve l says 50
ekil 4
Kaynak: ICAR (Uluslararas Alplerde Kurtarma Komisyonu).
40
30
20
10
1997/98
1998/99
svire Avusturya talya Fransa
1999/00
Almanya Lihtentayn Slovenya
2000/01
2001/02
ok nemli bir ekonomik etmendir ve baz blgelerde yerel halk iin tek gelir kayna olma zelliini tamaktadr. Aratrma sonular, turistlerin bu gibi olaylara kar ok sert tepki gsterdiini belirlemitir. Doal felaketler ve sonrasnda genellikle biraz da abartlarak yaynlanan haberler, turizm gelirlerindeki kaybn balca nedenleridir. Alpler blgesinde gecelik kalma saysndaki azalma, felaketin stnden bir yl gemi bile olsa yine de belirgindir, ancak gnlk ziyaretilerin says bununla kyaslandnda ksa bir srede yine eski rakamlara ulamaktadr. Yollardaki veya kalnan yerlerdeki lmler, ziyareti saysnda en byk dlere neden olmaktadr. Durumun gelitirilmesi iin en nemli etmenin iletiim olduu grlmektedir, bu nedenle bir olay veya kriz srasnda profesyonel olarak halkla ilikilere geilmenin gerekli olduu nerilmektedir (Nthiger, 2003). Dier tehlikelerde olduu gibi, lara kar gelitirilecek politikalar, hem risk deerlendirmeye, hem de risk ynetimine
tmleik yaklama dayanan tedbirleri iermelidir. nsan hayatn korumak iin uyar sistemleri ve toplumsal eitim gereklidir. Bu nedenle, birok lke oluumunun gzlendii alanlarn haritalarn yaymlam ve k mevsimi boyunca hava durumu hizmeti sunan kurumlar gnde birka kez uyarsnda bulunmulardr. Yaplarn bulunduu evrede oluabilecek etkileri azaltmak/nlemek iin alnabilecek ziki tedbirler arasnda n balayabilecei blgelerde kar itleri yerletirmek, bilinen rotalar boyunca ynlendirici ve geciktirici sistemler kurmak ve evler, kara ve demiryollar iin dorudan ziksel koruyucular kullanmak saylabilir (Smith, 1993). Dier pek ok yararnn yan sra, en tehlikeli yamalarn yeniden orman haline getirilmesi de bir seenek olabilir. Bununla birlikte, daha nceki doal olaylar nedeniyle kalitesini yitirmi toprak ve etkili aa bariyerlerinin bymesi iin gemesi gereken srenin uzunluu, bu yaklamn gelitirilmesini engelleyebilir.
30
Alplerdeki lmcl lar, 1999 Alp Dalar, dnyadaki yksek dalar iinde nfusu en youn olandr ve ylda yaklak 120 milyon ziyareti eker (dnya turizm gelirlerinin %10u). 1999 ylnn banda, allmadk iklim koullar, youn kar ya, frtna gcnde esen rzgarlarn biriktirdii karlar ve hareketli kar katmanlarnn birleiminin etkisiyle ykc etkiye sahip lar meydana gelmitir. ubat 1999da Alplerin pek ok blgesinde olaanst durum ilan edilmitir. Kar kalnl, Alplerin pek ok yerinde be haftadan ksa bir sre iinde be metreyi am. Ayn zamanda, k sporu merkezlerinin hareketlenmesi, tehlikesini artran bir etmen olmutur. ubat 1999da birka gnde yzlerce dm, bunlardan bazlar kayak merkezlerini, bazlar da Fransz, talyan, svire ve Avusturya Alplerindeki da kylerini etkilemitir. En az 100 kii hayatn kaybetmi, pek ou da yaralanmtr. lardan en fazla etkilenen kyler Avusturya Paznauntaldaki Ischgl, Valzur ve Galtr (38 l), Savoyard Alplerindeki Chamonix (12 l) ve svire ky olan Evolnedir (12 l). 1999 larndaki l says
Parantez iinde olay ad, l says

0 25 50 100 Km
Almanya
SVIRE
Bristen (1)
Gargellen (2)
Avusturya
Wengen (2) Lourtier (0)
Galtr (38)
Leukerbad (0) Evolne (12) Aosta (1)
FRANSA
Chamonix (12) Les Arcs (3)
TALYA
Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (Avrupa Alplerindeki lar, ubat 1999, Partner Research, Partner Reinsurance Company Ltd.). Kar, iletiim hatlarn etkilediinden, ok sayda yerleim yeri, hatta vadilerin tm ile gnlerce iletiim salanamamt. On binlerce turist ve yerel halk Alplerde mahsur kalm, 10 000den fazla kii helikopterlerle kurtarlmt. Karn kaldrlmasndaki glkler ve/veya tehlikesi nedeniyle; St. Gothard, Tauern, Arlberg, San Bernardino ve Grand St. Bernarddaki otobanlar ve demiryollar gibi uluslararas ulam balantlar geici olarak kapatlmt. Evler, sanayi tesisleri, da kulbeleri ile ulam ve enerji alar hasar grm. Yalnzca svirede toplam zarar hemen hemen 400 milyon euroyu bulmutur. Doal tehlikelere kar tam gvenlik her zaman iin salanamayabilir ancak, nceki on yllarda Alp Dalarnda lara kar gelitirilen kapsaml gvenlik nlemleri zararn bymesini nlemek asndan olduka iyi sonular vermitir. Bunlarn arasnda tahmini, acil durum ve tahliye planlar gibi organizasyonel konular, haritas karma ve toprak kullanm planlama gibi aratrma ve ynetim konular, elik kprler, tel kafesler, yn deitirme ve yakalama barajlar vb gibi teknik nlemler yer almaktadr. Yine en az bunlar kadar nemli, lar nlemenin en ucuz ve en gvenli arac olan sabit da ormanlarnn, zellikle lar ormanlk alanlarda balad iin korunmas da nemlidir. Aalar kar tutar ve kar topunu sabitletirir. svirenin yaklak 1 000 km2 lik ormanlk alan ncelikli olarak ve kaya dmesine kar koruma grevi yapmaktadr.
lar
31
Koruyucu nlemler (tneller) larn etkisini azaltmaktadr Goppenstein, svire, ubat 1999
Kaynak: svire Federal Kar ve Aratrma Enstits (SLF), Davos, svire.
Kaynaka
Brugger, S., 2003: Auswirkungen von Lawinen auf die Vegetation: Eine Studie im Dischmatal. Yaymlanmam Rapor. Davos, svire. Bundesamt fr Umwelt, Wald und Landscha (BUWAL), 2001: Schrienreihe Umwelt nr. 323 Lawinenwinter 1998/1999. Bern. Colombo, A.G. (ed.), 2000: NEDIES Projesi felaketlerinden alnan dersler. Rapor EUR 19666 EN. Lksemburg: Oce of Ocial Publications of the European Community (Avrupa Birlii Resmi Yayn Osi). Deutschen Alpenverein. hp:// www. alpenverein.de/pdf/992f_nun.pdf Eidg. Institut fr Schnee- und Lawinenforschung (Hrsg.), 2000: Der Lawinenwinter 1999. Ereignisanalyse. Davos, svire: Eidg. Institut fr Schnee- und Lawinenforschung (Hrsg.), 2000: Avrupa Komisyonu, Brksel. hp:// europa. eu.int/comm/research/rtdinfo/en/ 24/07.html. Bartelt, P., Foehn, P. ve Stoel, M., 2002: Formation and forecasting of large (catastrophic) new snow avalanches (Yeni byk larn yaps ve oluumunu tahmin etme). Proceedings of the International Snow and Science Workshop (Uluslararas Kar ve Bilim Atlye almas Notlar), 2002, Penticton, B.C. Brndl, M. ve Fuchs, S., 2003: Damage potential and losses resulting from snow avalanches in selements of the canton of Grisons, Switzerland (svirede Grisons kantonundaki yerleim yerlerinde larn neden olabilecei olas zarar ve kayplar), McGuire, B., Mason, I. ve Kilburn, C., 2002: Natural hazards and global environmental
change (Doal tehlikeler ve global evresel deiiklikler). Londra: Arnold. Laternser, M., 2002: Snow and Avalanche Climatology of Switzerland (svirenin Kar ve klim zellikleri). Tez 14493. Zrih: Swiss Federal Institute of Technology (svire Federal Teknoloji Enstits). Nthiger, C.J., 2003: Naturgefahren und Tourismus in den Alpen, untersucht am Lawinenwinter 1999 in der Schweiz. Dissertation. Zrich: University of Zrich. Ammann, W. ve Schilling, A., svire Federal Kar ve Aratrma Enstits SLF, 2003: Kiisel iletiim, Haziran. Jamieson, J.B., Schneebeli, M. ve Schweizer, J., 2003: Snow avalanche formation ( oluumu/yaps), Reviews of Geophysics dergisi
Faydal balantlar
Balk: Institute of Geography and Earth Sciences at the University of Wales (Galler niversitesi Corafya ve Yer Bilimleri Enstits), Aberystwyth URL: hp://www. aber.ac.uk/iges/cti-g/ hazards99/avalanche/haz. html Balk: Colorado Jeolojik Anket URLsi: hp:// geosurvey.state.co.us/ avalanche/US_World_ stats/2002-03/ US2002-03.html#ikarstats Balk: Mto France URL: hp://www.meteo. fr/meteonet/ temps/activite/mont/mont.htm Balk: SLF Davos URLsi: hp://www.slf. ch/welcome-en.html Balk: Avusturyadaki lar URLsi: hp:// www.brunel.ac.uk/depts/geo/ iainsub/ Disasters/aval.html
32
Depremler
Olay tarihi (19982002) Austos 1999
Yer zmit, Kocaeli, Yalova, Glck, Zonguldak, Sakarya, Tekirda, stanbul, Bursa, Eskiehir, Bolu (Trkiye) Atinann banliyleri Menidi, Metamorphosis ve Thracomekedones (Yunanistan) Dzce, Bolu, Kaynal (Trkiye) Bolvadin (Afyon ve civar, Trkiye) San Giuliano di Puglia (Campobasso blgesi, talya)
Etki Richter leine gre bykl 7,4, Trkiye yzlmnn %30unu ve nfusunun %45ini etkiledi, 17 000 fazla insan ld, 600 000i evsiz kald, 15 milyar eurodan fazla maddi kayp olutu. Richter leine gre 5,8 iddetinde, yaklak 140 kii ld, 30 000den fazla bina ksmen veya tamamen hasar grd, yaklak 70 000 kii evsiz kald, 650 milyon euro civarnda maddi kayp olutu. Richter leine gre 7,2 iddetinde, yaklak 850 kii ld, 50 000den fazla insan evsiz kald, 10 milyar euro mertebesinde maddi kayp sz konusu. Richter leine gre 6,2 iddetinde, yaklak 45 kii ld, 2 000 kii etkilendi, yzlerce bina hasar grd. Richter leine gre 5,4 iddetinde, 30 kii ld (ou ken bir okulda bulunan ocuklar), 8 000 kii evsiz kald, 800 milyon euro mertebesinde maddi kayp olutu.
Eyll 1999
Kasm 1999
ubat 2002 Ekim 2002
Depremler, Avrupada baka hibir doal felaketle kyaslanmayacak kadar ok lme neden olmu ve maddi zarara yol amtr. Avrupada depreme en hassas blgeler, Akdeniz ve Karadeniz havzasnda, Avrasya ve Afrika plakalar arasndaki aktif fay ha boyunca bulunan yerlerdir. Yakn gemiteki en korkun depremler arasnda 1977de bakent Bkrei ciddi bir biimde etkileyen Romanya depremi, 1980de gney talyada 4 500 kiinin lmne neden olan ve 250 000den fazlasn da evsiz brakan deprem ve 1997de orta talyada verdii dier zararlarn yan sra, Aziz Francis Bazilikas ve etrafndaki doal dokuyu da tahrip eden bir dizi deprem saylabilir. Son be yl iinde pek ok nemli deprem olmutur. imdiye kadarkiler iinde en gl ve ykc olan ise, Austos 1999da Trkiyede yaanan, tahminen 17 000 kiinin ld ve 15 milyar eurodan fazla maddi hasarn olutuu zmit depremidir (bu blmdeki vaka analizine bakn). Hemen ardndan, sonraki ay Atinann kuzey banliylerinde etkili olan baka bir sismik hareket de, 140 kiinin lmne, 60 000den fazlasnn da evsiz kalmasna neden olmutur. Daha yakn tarihli olarak, Ekim 2002de gney talyada San Giuliano di Pugliadaki depremde ise, 30 kii lm, 3 000 kii de evsiz kalmtr. lenlerden ou, yklan okul binasnn altnda kalan kk ocuklard (EEA, 2003). En son byk depremler ise, Nisan 2003de yine Trkiyede ve Mays 2003de Cezayirde yaand. kincisinin etkileri pek ok
kk teknenin batmasna neden olan kk bir tsunami biiminde Balear Adalarndan hissedilmiti. Bir deprem, bazen stres aktarm olarak adlandrlan bir mekanizma ile bir veya birka ardk depremi tetikleyebilir. Bu ilemde, nceki olayn sismik dalgalar komu fay hana stres aktarr, bu da bu fay handa gelecekte deprem oluma riskini artrr (Swiss Re, 2000). rnein, Kasm 1999da Dzce Trkiyede olan ve yaklak 1 000 kiinin lmne neden olan deprem, kendisinden ay nce meydana gelen zmit depremi ile ilikiliydi. Harita 9, 1998 ve 2002 yllar arasnda dou Akdenizde meydana gelen nemli depremlerin yerlerini ve belirlenen l saysn gstermektedir. Depremler nlenemez, bu nedenle zellikle yaplar asndan uyum salamak, onunla yaamay renmek yaplabilecek tek nemli eydir. 1996 ylnda Avrupa Komisyonu tm AB yesi lkelerdeki sismik adan hassas blgeler iin bir program balatarak, insanlarn depremlerden korunmasnda uluslararas ibirliinin ve yap standartlar (Avrupa kodlar Eurocodes olarak bilinir) uygulamasnn nemini vurgulamtr. rnein, Barselonada (her ne kadar zellikle byk lekli bir doal felaket yaanmam olsa da) yrrle giren yeni bir yasa gereince yeni yaplan tm binalarn Richter leine gre yedi byklndeki depremlere dayankl olacak biimde tasarlanmas gerekiyor.
Depremler nlenemez, en iyi tepki onlara uyum salamak olmaldr.
Depremler
33
Dou Akdenizdeki nfus younluu ve nemli depremlerdeki l says (19982002)

Srbistan Arnavutluk Sofya YC Makedonya
Harita 10 Kaynak: http://sedac.ciesin. org/plue/gpw
Bulgaristan
Karadeniz
zmit stanbul Bursa
Kuz
ey
Anadolu Fay
Hatt
Selanik
Ankara
Yunanistan
zmir
Atina Antalya
Trkiye
Karada Konya el Adana Gaziantep
Diyarbakr
Akdeniz
l says
5 00120 000 1 0015 000 1011 000 11100 010
Nfus younluu (kii/km2)

< 25 2550 50100
Nfusu 500 000den fazla olan ehirler

0 125 250
100250 250500 > 500

500 Km
zmit depremi, Trkiye 1999 20.yzylda, Trkiyenin batsnda sismik olarak dnyadaki en hareketli ve en iyi aratrlan blgelerden biri olan Kuzey Anadolu Fay Hatt boyunca ok sayda byk deprem olmutur. 17 Austos 1999da meydana gelen zmit depremi, Richter leine gre 7,4 iddetindeydi. Depremin merkez ss, Glck ilesinin yaknndaki zmit Krfeziydi (bkz. Harita 9) ve Kuzey Anadolu Fay Hattnda 110 km uzunluunda bir krlmaya neden olmutur. Depreme hassas bir blge olmasna karn, blge Trkiyenin 65 milyonluk nfusunun te birini barndryor ve lkenin sanayi koridoru niteliindeydi, sanayi retiminin %40 bu blgeden salanyordu. Blge bu nedenle ok hzl bir gelimeye sahne oldu, zellikle krsal kesimdeki insanlar i ve eitim olanaklar nedeniyle blgeye akn etmilerdir. Toprak geliiminin hzl bymesi, yerel ynetimlerin bunu denetim altna alma ve inaat standartlarn uygulama frsat vermemitir. Sonu olarak binalarn ou salam yaplmamtr. Bunun sonucunda da felaket boyutunda zarar ve ken binalarn altnda kalarak oluan yaam kayplar meydana gelmitir. Depremin etkileri, daha ok merkez ssnden 40 km yarapnda bir alanda younlam, ancak fay hattndan 90 kmden uzakta olan stanbuldan bile (zellikle Avclar yresi) hissedilmitir. Deprem, 2000 km2lik bir alanda hasara neden olmu ve dorudan fay hattnn yzeyde almas ve sarsnt yaratmas, alaktaki yerlerde su baskn ve binalarn altndaki topran temel kuvvetinin yitirilmesine neden olmutur. Telekomnikasyon hatlar ile su, karayolu ve demiryolu arterleri kesintiye uram, acil yardmlarn ulatrlmas aksamtr. Deprem, 6 gn srekli yanan lkenin en byk petrol rafinerisi de dahil olmak zere pek ok sanayi kolunu etkilemitir. Pek ok tehlikeli kimyasal madde sznt olaylar grlmtr. Yerel su ve atk su sistemleri ciddi, zellikle sarsntnn iddetli hissedildii yerlerde hasar grmtr. Blgeye su salayan ebeke, szntlar nedeniyle boalm. Su ile ilgili yaanan sorunlar, acil mdahalelerin yapld yerlerde depremden sonraki gnlerde hijyen sorunu yaanmasna neden olmu. Deprem blgesine tankerlerle su tanmtr.
Deprem iddetini lmek iin kullanlan Richter lei logaritmiktir. Bunun anlam, iddetteki bir birimlik artn, llen deerde on katlk bir art demektir. Yani 7 iddetindeki bir deprem, 6 iddetindekinin 10 kat, 5 iddetindekinin 100 kat ve 4 iddetindekinin de 1 000 kat daha byktr. imdiye kadar kaydedilen en byk deprem iddeti 8,9dur.
34
Felaketin yaratt domino etkisi (zmit depremi)
120 000den fazla ev ar hasar grd veya ykld, 600 000 kii evsiz kald. Toplam ekonomik kayp tahminen 15 ila 20 milyar euro (Trkiyenin GSMHsinin %710u) arasnda. Deprem, Marmara Denizi kylarnn yaklak metre suya gmlmesine ve denizin kydan baz yerlerde 100 300 metre ieri girerek ykma ve sele neden olmasna yol amtr. zmit Krfezindeki depremden sonra kk bir tsunami olumutur. zmit depremi, belki de riskin Trkiyede alglanma biimine bal olarak ileride de devam edecek baz sonular ortaya karacak. Felaket, risk yneticilerine hzl ehirleme ve ekonomik bymenin doal olaylardaki insani ve ekonomik kayplarn, nasl felaket boyutlarna ulaabilecei hakknda nemli dersler sunmaktadr.
Kaynak: EQE International (http://www.eqe.com/revamp/izmit/).
Kaynaka
Alexander, D., 1993: Doal felaketler. Londra: UCL Press. (Blm 2). Altnok, Alpar, B., Ersoy, Y.S., Kuran, U. ve Yalner, A.C., 2001: Tarihte Marmara Denizinde oluan tsunamiler. ITS 2001, Bildiriler, Oturum 4, Say 42 sayfa 527. Cranswick, E., Erdik, M., Frankel, A., Meremonte, M., Mueller, C., Overturf, D., zel, O., afak, E., 1999: Earthquake damage, site response, and building response in Avclar, West of Istanbul, Turkey (Deprem hasar, saha ve bina etkileri, Avclar, Bat stanbul, Trkiye) Eurocodes, hp://www.eurocode1.com/en. EEA, 2003: Avrupada evre: nc deerlendirme raporu (evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. Orta Dou Teknik niversitesi (ODT): Background and overview of the Marmara Region earthquake (Marmara Blgesi depreminin arka plan ve genel bak). Bildiriler T-IAHS 17 Austos 1999 Kocaeli depremi hakkndaki uluslararas konferans: A scientic assessment and recommendations for re-building (Yeniden ina iin bilimsel deerlendirme ve neriler). Karaca, M. ve Ural, D. N. (ed.), stanbul Teknik niversitesi. sayfa 193204. Risk Management Solutions, Inc., 1999: Earthquake risk in Turkey (Trkiyedeki deprem
riski) hp:// www.riskinc.com/Publications/ Turkey_EQ.pdf. Risk Management Solutions, Inc., 2000: Event Report (Olay Raporu): Kocaeli, Turkey earthquake (Kocaeli, Trkiye depremi). sayfa 16. Smith, K., 1993: evresel risk. Assessing risk and reducing disaster (Risk deerlendirme ve felaketleri azaltma). Londra: Routledge. (Blm 6). (Swiss Re, 2000). Natural catastrophes and man-made disasters in 1999 (1999daki doal felaketler ve insann yol atklar). Sigma, No. 2. Zrih: Swiss Reinsurance Company.
Faydal balantlar
Balk: Avrupa Akdeniz Younluk Veritaban (EMID) URLsi: hp://emidius.mi.ingv.it/EMID Balk: Belirli Deprem Veritaban Arama URLsi: hp://www.ngdc.noaa.gov/seg/ hazard/sig_srch.shtml Balk: USGS Deprem Tehlikeleri Program: Ulusal Deprem Bilgi Merkezi URLsi: hp://neic.usgs.gov Balk: BGR/Sismik Veri Analizi Merkezi (SDAC) URLsi: hp://sdac.hannover.bgr.de/ index2.html Balk: IRIS Sismik Monitr URLsi: hp://www.iris.edu/seismon
Petrol szntlar
35
Petrol szntlar
Teknolojik kaza tr Erika tankerinden denize yakt sznts Volgoneft tankerinden denize yakt sznts Baltic Carrier tankerinden denize yakt sznts Prestige tankerinden denize yakt sznts
Olay tarihi (19982002) Aralk 1999
Yer Fransann Atlantik kylar Marmara Denizi (Trkiye) Baltk Denizi (Danimarka) Galiyann Atlantik Okyanusu kys (spanya)
Etki 20 000 ton petrol denize szd, 400 kmlik sahil eridi kirlendi, 45 000 ku l bulundu. 4 300 ton yakt denize szd.
Aralk 1999
Mart 2001
2 700 ton petrol denize szd, yaklak olarak 3 000 ku l bulundu. 35 000 tondan fazla petrol szd, batan tankerin iinde ve etrafnda da bir o kadar petrol kald. Yaklak 20 000 ku l bulundu, spanya ve Fransada yzlerce kilometrelik sahil eridi kirlendi.
Kasm 2002
Avrupada 1998 ve 2002 yllar arasnda iki nemli petrol sznts meydana geldi, her iki olayda da kt hava koullar deil tankerlerin eski olmas sz konusuydu. Aralk 1999da Erika tankeri Atlantikte ba, szan petrol Fransann Atlantik kysnda, sahil eridinin 400 kmlik blmnden fazlasn kirlei. Kasm 2002de Prestige tankerinin kalntsndan szan yksek slfr ieren yakt, Fransa kylarn olduu kadar, spanyann bat ve kuzey kylarn da kirleterek, Avrupa sularnda meydana gelen en kt ekolojik felaketlerden birine neden oldu (vaka analizine bakn). Bu kazalarn oluumu, tayc tankerlerin ya ile ok gl bir biimde balantldr. 2000 ylnda dnyada petrol ve petrol trevi tayan btn lolardaki 8 800 tankerin %17si 50 yandan byk, %34n zerinde bir ksm ise 25 yandayd. Yaplan hesaplamalara gre lolardaki gemiler 20 yan getikten sonra, batma riski de 25 katna kmaktadr. Daha dorusu, dnyann petrol tama losunun yarsndan fazlas, gemilerin daha gevek gvenlik yaptrmlarna tabi olduu anlamna gelen rahatlk bayra bandrasyla dolamalardr. 1998 ylnda deniz yoluyla tanan petrol ve petrol rnleri trevlerinin toplam miktar, iki milyar ton/yl deerine ulat (toplam deniz trainin %40ndan daha fazla). Avrupa Birlii, bu trak yknde %27lik bir paya
sahiptir, Avrupa petrolnn %90lk ksm ktaya deniz yoluyla tanmaktadr. 3 000 civarnda tanker ve baka gemi (dnyadaki lo toplamnn yaklak te biri), Avrupa (5) limanlarna ve limanlarndan petrol ve petrol rnlerini tamaktadr (Avrupa Komisyonu, DG Energy and Transport (Enerji ve Tama), 2003). Bu rakamlar, tanker kazas riskinin neden zellikle Avrupada daha yksek olduunu ve neden en kt felaketlerin (rnein, Erika ve Prestige) Avrupa sularnda meydana geldiini aklamaya yardm eder. Benzeri kazalardan en sonuncusu, Haziran 2003te svein gney kylarnda, 80 000 litrelik yaktn in bandral bir yk gemisinden szmasyla olutu. Yakt szntlar yalnzca denizde evre kirlilii oluturmaz. Avrupann i taraarndaki su yollar da bu ekilde kirlenir. rnein, Tuna Nehrinin Romanya ve Bulgaristana girdii ve Karadenize doru yneldii yerlerdeki s ksmlar, youn nehir trai nedeniyle yakt ve yakt artyla kirlenmi durumdadr. Yakt szntlar, deniz ekosistemlerinde genel olarak iki tr etki yapar: Fiziksel nedenlerle oluturulan etkiler (rnein yaktla yzeylerin kirlenmesi) ile yaktn veya belirli petrol rnnn kimyasal zelliklerinin, ticari balk trlerini de kapsamak zere deniz bitki rtsnde ve faunasnda oluturduu etkiler. Petroln ve petrolle karm kumun (mus) varl, turizm ve midye retimini olumsuz
2000 ylnda dnyada petrol ve petrol trevi tayan btn filolardaki 8,800 tankerin %17si 50 yandan byk, %34n zerinde bir ksm ise 25 yandayd.
(5) AB-15, Bekleyen ve aday lkeler, EFTA lkeleri, Monako, Andorra, Hrvatistan, Srbistan Karada ve Arnavutluktan edilen bilgilere gre.
36
Prestige tanker kazas ve evre zerindeki sonular, 2002

13 Kasm 2002 tarihinde Bahama bandral tanker Prestige, Finisterre burnunun 34 km anda frtna nedeniyle zor durumda kald ve tad 77 000 ton petrol denize szmaya balad. ky boyunca alt gn srklendikten sonra, tanker kydan yaklak 225 km akta ikiye blnd, yaklak 11 000 ton petrol denize akt. Geminin burun ksm 3 820 metre derinlie batt, k ksmnn bulunduu taraf ise yzeye biraz daha yakn olan 3 545 metrede batt. Ocak 2003e kadar tanker enkazndaki paralardan gnde 100 tondan fazla petrol suya kart, bu tarihte Fransz denizalts enkazdaki delikleri kapatarak szntnn gnde iki tondan daha dk bir deere inmesini salad. Ancak o zamana kadar tanan orijinal ykn yars dklm, yaklak 37 500 tonluk ksm da enkazdaki tanklarda kalmt. Austos 2003te enkaz zerindeki Repsol YPF tarafndan yaplan bir aratrmada tanklarda yalnzca 13.800 ton petrol kald belirlenmitir. Bunun anlam, 23 000 ton petroln daha denize szd ve gnn birinde kyya ulaacadr. Tanklarda kalan petroln karlmas iin bir alma planlanmtr, ancak enkazn bulunduu derinlikler nedeniyle imdiye kadar denenen en g almalardan birisi olacaktr.
Prestige kazasnn kydaki evre zerindeki etkisi (15 Aralk 2002)

Yerst toprak tr
Yaplama olan alanlar Tarm alanlar Ormanlk ve yar doal alanlar Sulak alanlar Su kaynaklar Kular iin nemli alanlar Balca balklk alanlar Ocak 2003de etkilenen ky alanlar
0 5 10 20 30 40
SPAIN
Atlantik Adalar Ulusal Park (karada 12 km2, denizde 72 km2) etkilenmitir.
PORTUGAL
Kaynak: EEA ETC/TE, 2003.
Tanan petrol, yksek miktarda slfr ieren ar bir petrol trevi rnyd. Su yzeyinde etkisini yitirmesi iin gemesi gereken sre iki yl olmakla birlikte bu sre deniz dibi iin ok daha uzundur. Baz petrol bileenleri zellikle yazn oksitlenerek, daha zlebilir ve hale zehirli hale gelebilir. Bugn, plajlarn ou temiz gibi grnmektedir, ancak baz yerlerde hala kumun altndan petrol kmaktadr, bu da arasnda kum katmanlar olan bir petrol katmannn varln gstermektedir. Yzlerce kilometrelik sahil eridi, felaket sonucu petrol tabakasyla kaplanmt, zellikle spanyada Galiya, Asturias, Cantabria ve Bask blgesi ile bat Fransada pek ok yerleim yeri (birincisi corafi kirlenmenin boyutunu gsteren, dieri de Galiyada odaklanan iki haritay inceleyin).
Prestige petrol sznts tarafndan etkilenen ky eridi (7 Ocak 2003)

Batma yeri (19-11-02)
Ocak 2003de etkilenen ky alanlar
Nfus younluu (kii/km2)
025
2550
50100
100200
200500
Vende
0 50
> 500
100 200 Km
CharenteMaritime
Gironde
Asturias Galiya Cantabria Bask blgesi
Landes
FRANSA
SPANYA
PORTEKZ
Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (Le-Cedre ve TERRIS verilerine gre).
Petrol szntlar
37
evreye dorudan yapt etkiler arasnda, en dikkat ekici olan ku lmlerinde meydana gelen arttr. 2003 ubat aynda 71 farkl trden 20 000den fazla ku (%75ten fazlas l olarak) topland. Bu rakamlara dayanarak, bunlarn yalnzca %10 20 arasndaki blmnn petrol szntlarndan etkilendii varsaylrsa, toplam 100 000200 000 arasnda deniz kuunun ld hesaplanabilir (SEOBirdlife). En ar etkilenen ku tr ise Guillemot (Uria aalge) olmutur (resme bakn), bu tre ait 11 000den fazla ku l bulunmutur. Baz deniz faunas ve floras da lm, zellikle okyanus tabanna yapan hassas trler etkilenmitir. Her ne kadar grnmese de, deniz ortamnda daha nemli bir ileve sahip olduundan deniz tabanna verilen zarar, kumsallara verilenden daha fazla olumsuz sonular dourur. Bununla birlikte, etkilenen alan hakknda elimizde bilgi yoktur.
Guillemot (Uria aalge)
Kaynak: Carlos Snchez (SEO/ BirdLife).
Pek ok ky ekosistemi (kum tepeleri, kum ve akl kumsallar, kayalklar vb.) zarar grd. Yalnzca spanyada 1 000den fazla plaj, petrol dalgalaryla kapland, bunun %20sinden fazlas etkilendi. Youn abalar sayesinde Galiyann kirlenen kayalk blgelerinin yaklak te biri temizlendi. Etkilenen ky ekosistemlerinde, Atlantik Adalar Doal Park gibi baz zel olarak koruma altna alnm alanlar bulunuyordu (haritaya bakn). Parktaki kumsallarn yars hala kirli durumdadr. Dalglar, deniz dibinin baz blmlerini temizlemilerdir, ancak temizlenmesi gereken alan ok byktr. Kirlilik nedeniyle, balklk ve midye toplama gibi baz ekonomik faaliyetler derhal durdurulmutur. Dolayl evresel etkilerin deerlendirilmesi daha da zordur. Kirlenme, byk hacimde atk yaratmtr. Yaplan hesaplamalara gre toplanan her 1 ton petrol, 10 ton atk rn oluturmaktadr. Bu nedenle, imdiye kadar yaratlan atk hacmi yaklak olarak 300 000 tonu bulmutur. Buna ek olarak, kynn baz blmlerinde ve etkilenen baz alanlarda belirli bir canl trnn ortadan kalkmas veya baz trlerin neslinin tkenmesi mmkndr. Ksa ve orta vadede, deniz veriminin azalmas olduka yksek bir olaslk olarak grnmektedir. Pek ok dolayl etki de, temizleme ilemleri sonucunda ortaya kmaktadr. Kirlenen alanlara ulamak iin yeni yollar amak veya hassas ekosistemlerde (kum tepelerinde veya ky kayalklarnda) sert temizleme uygulamalar yapmak, baz durumlarda yarar yerine zarar getirebilir. Son olarak kirlenmenin ve temizleme almalarnn balklk, kltr balkl ve turizm gibi sektrler iin ar bir ekonomik etkisi vardr. zetle, 2003 sonbahar itibariyle, Prestige tanker kazasnn net sonularn deerlendirmek veya zarar gren ekosistemlerin ne zaman iyileeceini tahmin edebilmek iin zaman halen ok erkendir. nmzdeki yl iinde, Galiya kylarndaki bu szntnn evresel ve sosyoekonomik etkilerini belirlemek amacyla yaplacak almalar iin 18 milyon euro harcanacaktr. Etkilerin ou, Aralk 1999daki Erika tanker kazasna benzemekle birlikte, Erikann oluturduu siyah dalga kat daha fazla kuun lmne neden olmutur. te yandan, Erika tankeri yalnzca 120 metre derinlie batt iin kalan petroln kurtarlmas ok kolay olmutur. Prestige ise iindeki binlerce ton petrolle birlikte evre iin bir saatli bomba gibi okyanusun tabannda yatmaktadr. Eyll 1969da Massachusetts Buzzards Krfezinde meydana gelen bir kazadan sonra yaplan bir aratrmada, petrol szntlarnn etkilerinin sonsuza dek srebilecei ne srlmtr. Her ne kadar Buzzards Krfezinde daha az kirlenen alanlarn ounda 10 yl sonra ok az petrol izine rastlansa da, szntdan 33 yl sonra baz yumuak tortularda ok yksek oranda petrol bulunduu grlmtr.
etkiler ve temizlenmesi uzun sren ve zahmetli alma gerektirdiinden bunlarn yeniden yetitirilmesi ok pahalya mal olabilmektedir. zetle, petrol szntsnn ekolojik ve ekonomik etkileri, bundan etkilenen alanlardaki pek ok geleneksel faaliyeti tehdit etmektedir. Petrol szntlarnn daha ok ykc sonularyla karlaan lkeler, zellikle nemli felaketlerden sonra srekli olarak gvenlik nlemlerini artrmlardr. rnein, 1993ten bu yana tm yeni petrol tankerleri
i eperli olarak retilmekte, bu ekilde bir kaza durumunda petroln dar szmas nlenmektedir, ayrca her tankerin maksimum kullanm sresi 30 yl olarak sabitlenmitir. Bununla birlikte, 20 000 tondan daha kk olduu iin bu kural Erika gibi gemiler iin geerli deildir. Erika kazasn izleyen ylda, Avrupa Komisyonu hazrlad iki yasal dzenleme ile rahata dolama bandralarna kar mcadeleye giriti ve kaza sonucunda petrol
38
szntlarna kar nlemlerini artrd. Bunlarn ou, o gnden sonra AB yasalar haline geldiler. nlemler, AB limanlarna gelen petrol tankerlerinde yaplacak kontrollerin sklatrlmasn, Avrupa Deniz Gvenlii ajans kurulmasn ve (ngrlenden 11 yl ne ekilerek) 2015 ylna kadar AB karasularnda tek eperli tankerlerin (Erika ve Prestige gibi) yasaklanmasn iermektedir. Prestige kazasndan sonra, Komisyon bu tarihi 2010 ylna indirerek hemen geerli olmak zere Erika ve Prestige benzeri yksek risk ieren tankerlerin yasaklanmasn teklif etmitir. Komisyonun Erika sonras nerileri arasnda, ayrca petrol sznts kurbanlar iin bir Avrupa destek fonu oluturulmas da bulunmaktadr. Bu program Mays 2003te alnan bir kararla uluslararas dzeyde ele alnm ve ek bir fon oluturularak destek tavannn u anda 200 milyon euro olan FIPOL (Petrol Kirlilii Zararlarn Giderme Uluslararas Fonu) tavann geerek, bir milyara ykseltilmesi kararlatrlmtr.
IFEN, 2001: Erika: lments dvaluation des dommages. Les donnes de lenvironnement, num. 68. August. Uluslararas Tanker Sahipleri Kirlilik Federasyonu Limited (ITOPF), 2003: Denize petrol szntlarnn etkileri. Adresi hp:// www.itopf.com/eects.html. La Voz de Galicia (Galiya gazetesi): hp:// www.lavozdegalicia.es/inicio. National Geographic, 2002. hp:// news. nationalgeographic.com/news/2002/ 11/1122_ 021122_OilSpill.html. Nature, 2003: Spanish plan oil-raising scheme (Petrol karmak iin spanyol plan). hp:// www.nature.com/nsu/030407/ 030407-5.html# SEO/Birdlife, 2003: The disaster of the Prestige oil tanker and its impact on seabirds (Prestige petrol tankeri felaketi ve deniz kular zerindeki etkisi). hp:// www.seo.org/2002/prestige/ report_2003-02- 20.asp; hp://www.seo. org/2003/ araocomun/. WWF, 2003: The Prestige catastrophe (Prestige felaketi). hp:// www.panda.org/news_facts/ crisis/ spain_oil_spill/.
Kaynaka
Comit Cientco Asesor Hundimiento del Prestige 2003: eitli raporlar. hp:// www. ccaprestige.es. CSIC: Programa Cientco coordinado por el CSIC para el seguimiento y la evaluacin de las consecuencias del vertido del Prestige. hp://csicprestige.iim.csic.es. EEA, 2002: Petrol tankeri kazas sonucundaki szntlar. Gsterge verileri, Kopenhag: Avrupa evre Ajans. (son derleme Temmuz 2002). ETC/TE. hp://terrestrial.eionet.eu.int/ en_ Prestige. Greenpeace, 2003: El Prestige seis meses despus ve dier raporlar hp://www.greenpeace.es/gp2/petroleo/ petroleo7.htm/.
Faydal balantlar
Balk: ITOPF URLsi: hp://www.itopf.com Balk: Concawe URLsi: hp://www.concawe. be Balk: Helcom The Helsinki Commission URL: hp://www.helcom. Balk: Akdeniz blgesel deniz kirlenmesi acil yant merkezi (REMPEC). URL: hp://www. rempec.org/ oil_trac.html.
Endstriyel kazalar
39
Endstriyel kazalar
Teknolojik kaza tr Endstriyel yangn Havai ek deposunda patlama Endstriyel patlama Gbre fabrikasnda patlama
Olay tarihi (19982002) Nisan 1999 Mays 2000 Mays 2001 Eyll 2001
Yer Bellmullet (rlanda) Enschede (Hollanda) Ludwigshafen (Almanya) Toulouse (Fransa)
Etki Zehirli duman yznden 700 kii tahliye edildi. 20den fazla insan ld, 500 ev zarar grd. 50si ocuk, 130 kii yaraland. 30 kii ld, 2 000den fazlas yaraland, 3 000den fazla bina hasar grd veya ykld.
Yangn ya da patlamalar, son yirmi ylda Avrupada kaydedilen tm endstriyel kazalarn yarsn oluturur. Bunlar, ayn zamanda en tehlikeli endstriyel kaza trdr. 1998 ve 2002 yllar arasndaki dnemde meydana gelen en kt endstriyel kaza, 2001in Eyll aynda Fransz ehri Toulouseda bir amonyum nitrat gbre fabrikasndaki patlamayd (vaka analizine bakn). Ancak ayn dnemde yaam kayb asndan en ar olanlar ise, havai ek depolarnda meydana gelen kazalard. Bunlardan en ciddi olan Mays 2000de, Hollandann Enschede kentinde dk gelirli ailelerin yaad kesimin tam ortasndaki bir depoda 100 ton havai ein patlamasyla gerekleti. Patlama sonucu 20den fazla insan ld, 500 ev ykld ve 2 000 kii evsiz kald. Ayn ay iinde, spanyada Rafelcoferdeki bir havai ek fabrikasnda kan yangn ve oluan patlamada be kii ld, 18 kii yaraland. Austos 2001de Portekizin Caldelas blgesindeki bir havai ek fabrikasnda meydana gelen patlamada be kii ld, bir kii yaraland. Endstriyel kazalarn etkileri, kazadaki tehlikeli maddenin younluuna ve dayankllna bal olarak byk deiiklik gsterebilir. Yalnzca yangn ve patlamalarn bulunduu kazalarn cora ve iklimsel etkileri snrl olabilir, ancak Toulouse felaketinde olduu gibi zehirli maddelerin havaya, suya ya da topraa yaylmasyla oluan domino etkisi sonucunda, bu etkiler ok byk boyutlara ulaabilir. Yerel nfusun korunmas, bu gibi durumlarda en ncelikli eylem olarak n plana kar. rnein, Haziran 1999da Almanyann Wuppertal kentinde bir tarm
ilac fabrikasndaki patlama sonucunda havaya yaylan zehirli duman 90 kiinin zehirlenmesine neden olmutu. Ocak 2002de spanyann Murcia kentinde bir gbre fabrikasndaki yangn sonucu etrafa yaylan zehirli duman, yetkililerin 170 000den fazla insann evlerinden kmamas kararn almak zorunda brakmt. AZF felaketi, eldeki ehirleme denetimi aralarnn snrlarn ve belirli alanlardaki endstriyel tesislerin etrafndaki ehirlemeyi kontrol altna alacak yasal ve kurumsal dzenlemelerin yeniden gzden geirilmesi gereini ortaya karmtr. Bu ayn zamanda, endstriyel riskler konusunda duyarl yerel halktan iletiim ve katlm konusunda destek alnmasn gerektirmektedir. 19982002 dneminde meydana gelen endstriyel kazalarn ounun, evre asndan nemli etkileri olmutur. Havada tanabilen zehirli dumanlar, ora ve fauna asndan ok zararl olabilir, ancak en nemli evresel etkiler, zehirli maddelerin nehir ve dier akarsulara kartnda, sudaki ekosistemlerin, zellikle balklarn lmesiyle ortaya kar. Etkilenen nehir veya gllerin uluslararas konumda olmas durumunda, snr tesi etkiler grlebilir. Mays 1998de Macaristandaki bir tarm ilac fabrikasndaki kaza sonucu szan 30 ton bcek ilac, Tuna Nehrinde tahminen 200 000 baln lmne neden olmu, 400 km uzunluundaki bir blgede tm ylanbal nfusunu ve nehir yatann 15 km uzunluundaki bir blmnde bulunan tm omurgasz trleri (zoobenthos) yok etmitir. Ayrca 20 000den fazla insann su kaynan geici olarak kullanamamasna yol amtr. Bu zarara ramen, szntdan bir yl sonra ayn trler, her ne kadar saylar azalm olsa da,
1998de Torino yaknlarndaki bir ila fabrikasnda kan yangn sndrmek iin kullanlan kirli su, tesisin evresindeki tm nehir canllarnn lmesine neden oldu.
40
Toulousedaki gbre fabrikasnda patlama, 2001

21 Eyll 2001de, Fransa gemi 20 yln en ciddi endstriyel kazasna tank oldu. Gneybat Fransadaki Toulouse kentinin banliylerinde bulunan sanayi blgesindeki AZF (Azote de France) gbre fabrikasnda byk bir patlama oldu. Sz konusu fabrika Avrupa Birliinin Seveso ynetmeliine gre yksek riskli olarak snflandrlan 1 250 Fransz sanayi tesisi iinde yer alyordu.
Toulouse kazasnn yeri

130
Alan zellikleri
Yaplama olan alanlar Sanayi birimleri Tarm alanlar Orman ve yar doal alanlar Su kaynaklar
0 2.5 5 10 Km
TOULOUSE
Kaza alan
4330
4330
130
Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003. Patlama, Richter leine gre 3,2 iddetinde bir depreme edeer sarsnt yaratt ve 50 metre apnda bir ukur at. Patlama, Toulousea 500 km uzaklktaki Nice ehrinde bile hissedildi. Yirmi kii ld, 2 400 kiiden fazlas yaraland (IFEN, 2002). 350den fazla insan patlama srasnda fabrikadayd. Patlama, Toulouseda nemli zarara neden oldu, zellikle gney blgelerde. Hastane, okul ve niversite binalarnn yan sra 2 500 civarnda ev hasar grd. Elektrik ve telefon hatlar kesildi. Blgenin tamamnda sivil havaclk ve sanayi faaliyetleri, geici olar ak hemen durduruldu. Patlama, 300 ton atk amonyum nitrat rnlerinin sakland bir depoda meydana geldi. Depo, geerli ynetmelik koullarna uygun deildi. AZF fabrika sahasnda toplam dier tehlikeli maddelerin (6 300 ton sv amonyak, 100 ton sv klorin ve 2 500 ton metanol gibi) yan sra toplam 6 000 ton kat amonyum nitrat bulunuyordu. Patlama krmz bir duman bulutu oluturdu. Garonne Nehrinde de ksmi kirlilik yaand, grlmemi dzeyde yksek oranda amonyak ve organik maddeye rastland. Felaketin yolat toplam maddi zarar tahmini olarak (2001 yl sonu itibariyle) 900 milyon ile 1,2 milyar euro arasnda belirlendi (Haute-Garonne). Kaza, bu derece tehlikeli tesislerin youn nfuslu blgelerin (zellikle Lyonun gneyindeki Ren vadisi, Rouen ve Le Havre arasndaki Seine deltas ve Dunkerque gibi) yaknna kurulup kurulmamas tartmalarn da yeniden alevlendirdi.
nehirde yeniden yaamaya balamtr. Yine 1998de, talyann Torino kenti yaknlarndaki bir ila tesisinde kan yangn sndrmek iin kullanlan suyun kimyasal maddelerle kirlenmi olmas ve suyun Chisola Nehrine karmas sonucunda, tesisin evresindeki nehir canllarnn tm lmt (BARPI, 2003).
Avrupa Birliinde nemli endstriyel kazalarn nlenmesi ve ynetimi, Seveso ynetmelikleri ad verilen yasal prosedrlerle dzenlenir. Seveso ad, 1976da bir kimyasal tesiste meydana gelen kaza sonucu szan dioksinli dumann ok geni bir blgeyi ve yaklak 2 000 kiiyi etkiledii talyan kentinden gelmektedir.
Endstriyel kazalar
41
A) Bildirilen nemli teknolojik kazalar (19802002)

nemli kaza says
B) MARS teknolojik kazalarnn tre gre dalm (19802002)

Dier 1%
ekil 5
40
Su kirlenmesi 6%
30
Patlama 24 %
20
Havaya yaylma 43 %
10
Yangn 26 %
0
8 19 0 8 19 1 8 19 2 8 19 3 8 19 4 8 19 5 8 19 6 8 19 7 8 19 8 8 19 9 9 19 0 9 19 1 9 19 2 9 19 3 9 19 4 9 19 5 9 19 6 9 19 7 9 19 8 9 20 9 0 20 0 0 20 1 02
yl
Not:
1980-1983 arasndaki dnem verileri eksiktir. 2000 ylna kadar olan rakamlar, AB yesi lkeler iindir (AB-9 1980, AB-10 1981, AB-12 1985 ve AB15 1995). 2001den itibaren rakamlar Avrupa OECD yesi lkeler (6) iindir. Kaynak: nemli Kaza Tehlikeleri Brosu (MAHB) tarafndan ynetilen nemli kazalar raporlama sistemi (MARS).
19
Not:
Yaylma, tehlikeli maddelerin bulunduklar yerden evreye (hava, su veya toprak) szmasn ifade eder. Kaynak: nemli Kaza Tehlikeleri Brosu (MAHB) tarafndan ynetilen nemli kazalar raporlama sistemi (MARS).
Enschede ve Toulouse kazalarna tepki olarak AB, amonyum nitratla birlikte, patlayc ve yanc maddelerle ilgili Seveso II ynetmeliindeki kurallar daha da sertletirmitir. Yaplan dier deiikliklerle ynetmeliin toprak kullanm planlamas maddeleri yeniden dzenlendi ve tesis sahiplerinin nemli bir kaza durumunda etkilenebilecek alanlar. gsteren risk haritalar oluturmas zorunlu hale getirildi. Dzeltilen ynetmelikte, ayrca daha fazla kanserojen maddeye yer verildi. Avrupadaki kimyasal rnlerin dzenlenmesindeki deiikliklerle ilgili gncel tartmalar, belirli tehlikeli maddelerin sanayi blgelerindeki kullanmnn azaltlmas veya tamamen kaldrlmasn da salayabilir. Seveso ynetmeliklerinde akland gibi endstriyel kazalar 1984ten beri sistematik olarak nemli kazalar raporlama sistemi (MARS) (7) veritabanna kaydedilmektedir. MARS, kaza zellikleri, alnan acil nlemler
ve gelecekteki olas kazalara kar nlem amacyla alnan dersler hakknda bilgiler ierir. MARS 2003 ylnda, Avrupa Birliinde oluan 450den fazla nemli kaza (8) hakknda bilgi bulundurmakta, oluma nedenleri ve yeniden olumalarn nlemek iin gereken ynetim stratejileri hakknda kapsaml ipular sunmaktadr. MARS veritabanna kaydedilen nemli teknolojik kazalarn says, bildirilen kaza saysnn en yksek olduu1996 yl ile 1984 arasndaki dnemde dzenli bir art gstermitir. 2002ye kadar ise bir azalma sz konusu olmutur (bkz. ekil 5 A). ekil 5 Bde endstriyel kazalarn %50sinin yangn veya patlamalarla ilgili olduu grlmektedir. Havaya yaylan tehlikeli maddeler, hemen hemen yarya yaknn olutururken, su kirlenmesi kazalarn yalnzca %6lk blmnde grlmektedir. Endstriyel kazalarn oluma nedeni incelendiinde, ana nedenin mekanik arzalar olduu, hemen ardndan da zellikle organizasyonel balamda insan faktrnn geldii grlmektedir.
(6) Avrupa OECD yesi lkeler: AB-15, ek Cumhuriyeti, Macaristan, zlanda, Norve, Polonya, svire ve Trkiye. (7) MARS, Ispradaki (talya) Joint Research Centern Major Accident Hazards Bureau (nemli Kaza Tehlikeleri Brosu) blm tarafndan uygulanmakta olan bir Avrupa Komisyonu programdr. (8) Seveso II ynetmeliine gre, nemli kaza terimi ynetmelik kapsamndaki herhangi bir yerde almann srd anda kontrol dnda meydana gelen gelimeler sonucunda oluan ve insan hayat ve/veya evre zerinde ani veya sonradan ortaya kan etkilere sahip, tesisin iinde veya dnda ve bir veya birka tehlikeli maddeyi ieren nemli bir sznt, yangn veya patlamay belirtmektedir.
42
Kaynaka
BARPI (Bureau dAnalyse des Risques et Pollutions Industrielles), 2003: Donnes sur accidents industriels. Paris: Ministre de lamnagement du territoire et de lenvironnement (hp:// aria.environnement. gouv.fr./barpinews). EEA, 2003: Avrupada evre: nc deerlendirme raporu (evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans.
Institut Franais de lEnvironnement, 2002: Lenvironnement en France. 2002 dition. Paris: La Dcouverte. Birlemi Milletler evre Program: Division of technology, industry and economics (DTIE) (Teknoloji, endstri ve ekonomi blm). hp://www.uneptie.org/pc/apell/disasters/ toulouse/home.html.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan zehirli szntlar
43

Teknolojik kaza tr Aznalcllarda baraj kazas nedeniyle oluan kimyasal sznt Baia Marede baraj kazas nedeniyle oluan kimyasal sznt Olay tarihi (19982002) Nisan 1998 Yer Guadiamar nehri, Doana Ulusal Park (spanya) Lapus nehri (Romanya) Etki Byk evresel etki: 3 600 hektar ekili alan zarar grd, 12 ton l balk topland. Yaklak 100 000 m3 kirli su yayld. evreye nemli zarar verildi.
Ocak 2000
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan zehirli kirlilik, burada zellikle dier endstriyel kazalardan ayr olarak ele alnmtr, bunun nedeni 1998 ve 2002 yllar arasnda meydana gelen iki nemli maden kazasnn gsterdii ortaya kabilecek evresel etkilerin ve bunun yol aabilecei maddi zararlarn boyutlarn vurgulamaktr. Kazalar, Nisan 1999da gneybat spanyadaki Doana Ulusal Park yaknnda ve Ocak 2000de kuzey Romanyadaki Baia Mare blgesinde meydana gelmitir (vaka analizine bakn). Her ikisi de, 19982002 dneminde meydana gelen en kt evre felaketleri arasnda yer almtr. Daha kk boyutlu baz maden kazalar da spanyann farkl bir blgesinde ve svete meydana gelmitir (EEA, 2003). Doana ve Baia Mare kazalarnn her ikisinde de, tehlikeli maddelerle kirlenmi byk miktarda su bulunduran barajlarda oluan delik veya atlak sonucunda barajn yklmas sz konusudur. evre zerindeki olumsuz etkileri, kirlenmi suyun nehirlere ulamas, giii her yeri kirletmesi ve getii
yerlerdeki su yaamn yok etmesiyle ok byk olmutur. zellikle Baia Mare kazas, bu gibi kazalarn nehir doal hayat asndan ne kadar ykc ve geni kapsaml etkileri olduunu gstermektedir. ok byk miktarda zehirli suyun aniden braklmas, kirliliin daha hzl yaylmasna neden olan sel felaketine de yol aabilir. Doana kazasnda gerekleen budur, selin etkiledii alanlardaki toprak ve bitki rts kirlenmitir. Yedi milyon tondan fazla zehirli birikintinin taan Guadiamar nehrinden karlmas iin kazadan sonra birka yz kamyonun drt aydan fazla bir sre aralksz almas gerekmiti. Kirlenen alann temizlenmesinin maliyeti yaklak 100 milyon euro olarak tahmin edilmektedir. Buna ek olarak, salanan dier mali desteklerin yan sra yok olan 3 600 hektarlk tahl/hububat, mera ve meyve bahesi alan iin Andaluiadaki yerel ynetim topraklarn satn alma yoluyla iilere demeler yapmtr (Saur, Domingo and
Doana kazasnda, nehrin tat alanlardan drt aylk bir sre boyunca toplam yedi milyon tondan fazla toksik birikinti toplanmas gerekti.
Baia Mare sznts, 2000

30 Ocak 2000de, yksek oranda siyanr konsantrasyonuyla kirlenen yaklak 10 000 m3 su, kuzeybat Romanyada Baia Mare blgesinde SC AURUL SA madencilik irketindeki atk biriktirme glndeki barajda oluan 25 metrelik atlak nedeniyle etrafa yayld. Bu, son yllarda Avrupann grd en kt uluslararas kirliliin balangcyd. Kirlenen su, yaklak 20 hektarlk bir tarm alanna akarak topland. Doal szma sistemleriyle Lapus Nehrine ulat ve oradan da Somes/Szamos, Tisza ve Tuna nehirlerine ulaarak, son olarak Karadenize dkld (haritaya bakn). Szamos, Tisza ve Tuna ekosistemleri zarar grd, Romanya, Macaristan ve Srbistan Karadada 1 000 kilometreden daha uzun bir blm kirlendi. Yksek siyanr oran yzlerce ton baln lmne neden oldu (38 farkl balk trnn ld belirlendi). Balkl kular, martlar, kuular, tilkiler, geyikler, slnler, gvercinler ve tavanlar da dahil olmak zere dier tm canl trleri Tuna havzasndaki etkilenen yzlerce kilometre boyunca nehir ve akarsulardan silindi. Kirlenmenin felaketin etkiledii alandaki nfus zerinde ciddi sosyal ve ekonomik etkileri de oldu. me suyunun kesilmesi sonucunda 24 yerde, 2,5 milyondan fazla insan durumdan etkilendi. Bozinta Mare kyndeki sekiz ime suyu kayna kirlendi.
44
Baia Mareden szan siyanrn yaylmas Siyanr konsantrasyonu deerleri
Her ikisi de ana ekonomik etkinliklerden olan balklk ve tarm, yaylma alannda ve evresinde tamamen yok oldu, etkilenen dier su yollarnda da ok olumsuz sonular ortaya kt. Sanayi retimi ok azald veya durduruldu, turizm ise durma noktasna geldi. Kayp toplam yzlerce milyon euroya ulat. Uzmanlar, o zaman yaptklar aklamalarda, nehirlerde hayatn yeniden balamasnn en az be yl bulabileceini belirtmilerdir. Neredeyse drt yl sonra bugn, suyun ekolojik iyilemesi hemen hemen tamamlanm durumda, ancak nehir yata halen kirli ve kazadan nce burada yaayan baz trlerin yeniden burada yaamas iin daha birka yln gemesi gerekmektedir.
Kaynak: evre Koruma Bakanl (Macaristan). Nisan 1998deki Doana sznts ve yl sonraki sonular Doana ovalar, Guadalquivir nehrinin sel yatanda, Sevilledan aaya doru gneybat spanyada bulunur. Doana Ulusal Park, bir UNESCO-MAB (nsan ve Biyosfer) su kayna, Ramsar sulak alan koruma blgesi ve Doal Dnya Miras Blgesidir. Ktann gmen su kularnn %80ine evsahiplii yaparak, gney Avrupadaki en byk sulak alan kaynan oluturmaktadr. Park ayn zamanda, zellikle gller, bataklklar, sabit veya hareketli kum tepeleri ve yabani bitki rtsyle sahip olduu biyolojik eitlilik asndan da olduka nemlidir. 25 Nisan 1998de, Kanada-sve ortak irketi Bolidenin spanyadaki irketi tarafndan srdrlen madencilik faaliyetlerinde oluan atk sular toplayan Aznalcllardaki baraj delindi ve yaklak drt milyon metrekp asitli su ile iki milyon metrekp zehirli amur, Agrio ve Guadiamar nehirlerinin oluturduu ak sistemine kart. Bu nehirler, Doana Ulusal Parknn hidrolojik ann parasdr (haritaya bakn). Maden ve atk su kayna, evre koruma kurulular tarafndan daha nce yetkililere ikayet edilmiti. Doana zehirli szntsnn yeri
? 7 ? 6
Aznacllar (Boliden madeni) Agrio nehri
ad ia
ma r
ne hri
Huelva
Kirli atklar toplayan baraj
10
20
30
40
Szntnn etkiledii alan Doana Ulusal Park Koruma altndaki dier alanlar
? 7
Sanlcar de Barrameda
? 6
ua da lq
ui
vi
Km
ne
hr i
Gu
37
Sevilla
37
Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (Consejera de Medio Ambiente, Junta de Andaluca verilerine dayanarak)
45
Zehirli sel, su yollarnn yaknndaki yaklak 5 000 hektarlk alan etkiledi (tarm rnlerinin ve tarlalarn %60, nehir bitki rts ve evresinin %40). amur, nehrin ilk 40 kmsinde birikerek dursa da, asitli su aaya doru 20 km ilerledi. Ulusal Parka girmeden hemen nce yaplan bir acil durum baraj ile durdurularak, Guadalquivir nehrine ynlendirildi. Ancak her eye ramen Ulusal Parkta 98 hektarlk alan dorudan etkilendi (toplam alannn %0,19u). Felaketin ani etkileri, szntnn yaand ilk 40 km iindeki su yaamnn ortadan kalkmasyla grld, yaklak 30 ton l balk topland (Junta de Aldaluca). Dahas meyve baheleri, ekili pamuk ve pirin tarlalar bakr, kurun, gm ve inko tuzlaryla ykl slfrl amura bulanarak tarmsal niteliklerini yitirdiler. Kyller ime suyu kaynaklarn kullanmamalar konusunda uyarld, sr ve koyunlar alandan tahliye edildi. Guadalquivir yaknndaki Atlantik kysnda balklk yasakland Doana Ulusal Park yaknndaki Aznalcllarda (spanya) 26 Nisan 1998de barajn yklmasyla yksek oranda zehirli su ve amurun evreye yaylmas Felaketin hemen ardndan zehirli amurun ar i makineleri kullanlarak temizlenmesine baland. Bir aratrma koordinasyon ofisi, kazann 2001 ylna kadar olan ekolojik etkilerini izlemekle grevlendirildi. Olaydan yl sonraki baz evresel sonular aada zetlenmitir. Yaayan organizmalarda kirlilie bal olarak yksek bir konsantrasyondan balayarak, giderek azalan ar metal dzeyleri grld, bunun yan sra balk ve ku nfusunda da ortalama bir iyileme grld. Bununla birlikte pek ok rnekte grld gibi (Procambarus clarckii ve Rana perezi) ar metal konsantrasyonlarna rastland. Baz rneklerde (Cicconia cicconia ve Milvus milvus gibi) yksek metal oranlar hormonal ve genetik bozukluklara neden olurken, baz tavuk trlerinde de gaga bozukluklar grlmtr.
Kaynak: Consejera de Medio Ambiente, Junta de Andaluca.
Cezayir faresi (Mus spretus), hem genetik, hem de psikolojik olarak zarar grmtr. Avrupa samuru (Lutra lutra), Guadiamar nehrinde yeniden yaylm, ancak krmz bataklk yengeciyle beslendiinden salksz olduu dnlmektedir. Doana Ulusal Parkndaki baz blgelerde, kularn temel besini olan bitkilerde yksek oranda arsenik ve kuruna rastlanmtr. Parkta beslenen su kularndaki belirtilerle ilgili pheler de henz giderilememitir. Toprak da, kompozisyonuna bal olarak farkl oranlarda fazlasyla etkilenmitir. Baz durumlarda toprak, asitli suyun yzeye kmasn ve yeralt sularna karmasn nleyen bir bariyer grevi yapmtr. Bununla birlikte, yksek oranlardaki ar metaller toprakta uzun yllar kalabilir. Olayn tek olumlu saylabilecek yan ise, sanayi faaliyetlerinin yasaklanmas ve Doana Ulusal Parkn kuzey Sevilledaki (Sierra Morena) dier nemli doal alanlara balayan ve bu etkilenen alann yasal koruma altna alnan bir yeil koridor olduunun resmi olarak aklanmasdr. Szntnn etkiledii alan: Kazadan hemen sonra ve dokuz ay sonra
Not:
Etkilenen blgenin havadan ekilmi fotoraar: solda, hemen sznt sonras (Nisan 1998; siyah olan zehirli amur) ve sada, szntdan dokuz ay sonra, baz temizleme faaliyetlerinin gereklemesiyle ortaya kan durum (Ocak 1999). Kaynak: Consejera de Medio Ambiente, Junta de Andaluca.
46
Romero, 2003). Madensel atklarn neden olduu kazalarn yapabilecei ar ekonomik etkiler, yalnzca toplam dolayl ekonomik maliyeti yzlerce milyon euroyu bulan Baia Mare felaketiyle daha net olarak grlebilir.
Madencilik ve dier kaz gerektiren sanayi kollarnda Seveso ynetmelikleri zorunlu hale getirilecektir.
Department of Public Health (Halk Sal Blm), Maramures Blgesi: The ecological accident (Ekolojik kaza), AURUL Society, Baia Mare, Romanya. EEA, 2003: Avrupada evre: nc deerlendirme raporu (evre deerlendirme raporu No 10). Kopenhag: Avrupa evre Ajans. Fabiani, J.-L. ve Theys, J. (ed.), 1987: La societ vulnerable. Paris: Presses de lcole normale suprieure. (Blm 1). Greenpeace. hp://www.greenpeace.se/ norway/english/3media/pr/990422.htm. Jimnez Luque, Begoa. Evaluacin de contaminantes qumicos en seres vivos el vertido minero de Aznalcllar. Programa de seguimiento de seres vivos en el Parque Nacional de Doana. Departamento de Anlisis Instrumental y Qumica Ambiental, IQO-CSIC. Junta de Andaluca. hp:// www. juntadeandalucia.es/medioambiente/ pdf_ donana/h12_ora_y_fauna.pdf. Media Data Bank, MTI (Macaristan). Romanyadaki maden kazalar. Orta Avrupadaki evre felaketleri. hp:// www.zpok.hu/cyanide/baiamare. Domingo, V., Romero, A. ve Saur, D., 2003: Trust and community building in the Doana toxic spill disaster (Doana zehirli sznts felaketinde gven ve birlik salama). Journal of Risk Research, 6(2), sayfa 145162. UNESCO hp://whc.unesco.org/archive/ repcomx99.htm#sc685. Waste dergisi. hp://www.ideal.es/waste/ vertido.html. WWF 2002: Tisza nehir sisteminde 2000 ylnda meydana gelen maden szntlarnn ekolojik etkileri. Viyana: WWF.
Doana ve zellikle Baia Maredeki felaketler, tehlikeli madensel atklarla ilgili kazalar nlemeye ynelik pek ok programn oluturulmasna neden oldu. AB dzeyinde bunlardan en nemlisi, nemli kaza tehlikelerinin denetimiyle ilgili Seveso II ynetmeliinde deiiklik yaplmasnn kararlatrlmasyd. Buna gre, yalnzca bunlarla snrl kalmamak zere, belirli madencilik faaliyetlerinde ynetmelik maddeleri uygulanmas, tehlikeli maddelerle ilgili biriktirme dzenleri kurulmas planlanmaktadr (ayrca nceki blme bakn). Ek olarak, Avrupa Komisyonu kaz ve karma faaliyetlerinin sz konusu olduu sanayi kollarnda, atk ynetimini dzenleyen bir ynetmelik hazrlad. nc olarak, halen devam eden bir proje olan IPPC (tmleik olarak kirlilii nleme ve denetleme) ynetmelii erevesinde biriktirme ynetimi sistemleri iin bir Mevcut En yi Teknolojik Bavuru Belgesi (BREF) gelitirilmesi planland. Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UN/ECE) kendine den blmde, sivil sorumluluk ve tehlikeli maddelerin snr tesi su yollarnda neden olduu zararlarn giderilmesi hakknda bir protokol gelitirdi. Protokol, Mays 2003te (9) Kievde yaplan evre bakanlar (pan-Avrupa) toplantsnda imzaland ve yrrle girdikten sonra snr tesi kirlenme konularnda Avrupa evre yasasnn en nemli yaptalarndan biri olacaktr.
Kaynaka
Aguilar, J., Dorronsoro, C., Fernndez, E., Fernndez, J., Garca, I., Martn, F., Ortiz, I., Simn, M., 2000: El desastre ecolgico de Aznalcllar. Universidad de Granada. hp:// edafologia.ugr.es/donana/aznal.htm. Bravo M.J.B., Casas J., Gallo A., 1998. Doana, en el purgatorio. Ecosistemas No 24/25. Multimedia Ambiental, S.L. Asociacin Espaola de Ecologa Terrestre. Consejo Superior de Investigaciones Cientcas, Spanish Research Council. hp:// www.csic.es/hispano/coto/infor13/ infor13.htm.
Faydal balantlar
Balk: WWF, Avrupa Program URLsi: hp:// www.panda.org/about_wwf/ where_we_work/ europe/what_we_do/ toxics.cfm.
(9) 5. Bakanlar Dzeyi Avrupa Konferans (Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Konseyi tarafndan dzenlenen) 2123 Mays 2003 tarihleri arasnda Kievde yaplmtr. Protokol metni iin bkz: http://www.unece.org/env/civil-liability/protocol.html
Sonular
47
Sonular
19982002 arasndaki dnemde, Avrupada ok sayda nemli doal felaketler ve teknolojik kazalar meydana gelmitir. Birlikte veya pek ok durumda tek tek, bunlarn insan hayat, ekonomi ve evre zerinde ok nemli etkileri olmu, bu etkilerin ou da bu raporda incelenmitir. Doal felaketler ve endstriyel kazalar, her zaman iin tek bana veya ayr olaylar olarak deerlendirilemez. Bu rapordaki rnekler, bunlarn karmak kombinasyonlarda ve/veya ksa aralklarla arka arkaya oluarak birden ok boyua etkiyi tetikleyebildiini (rnein, toprak erozyonuna neden olan orman yangnlar veya zehirli atklar tutan barajlarda delinmeye neden olan youn yalar gibi) gstermektedir. Gelecek iin dnlen politikalar, bu konular ele alrken daha tmleik bir yaklam sergilemelidir. zellikle toprak kullanm planlamas, ayrca tama ve sanayi gibi felaketlere ve kazalara kar daha hassas olan sektrlerde, daha tmleik politikalarn uygulanmas, bu gibi olaylarn sosyoekonomik ve evresel maliyetlerinin azaltlmasna yardmc olabilir. Doal felaketlerin ve teknolojik kazalarn evre zerindeki etkilerinin deerlendirilmesi genellikle gtr. Baz
durumlarda evre zerindeki etkiler, olayn hemen ardndan grlmez. Ksa dnemdeki etkiler nemlidir, ancak baz doal sistemlerin daha hzl iyileme/yenilenme yeteneine bal olarak bu etkiler zamanla kaybolabilir. Bu alanda daha ayrntl alma yaplmas ve baarl yenilenme nlemlerinin alnmas gereklidir. Bu raporda kapsanan doal olaylarn bazlarnn nemli snr tesi etkileri olmutur. AB genilemesi, bu gibi olaylara kar Avrupa lkeleri arasndaki ibirliini glendirmek ve Avrupada ok daha geni bir alanda nleme, tedavi ve genel bilgilendirme nlemlerini koordine etmek iin frsatlar sunmaktadr. Doal ve teknolojik risklere kar ortak bir AB yaklam hakknda planl bir Avrupa Komisyonu etkinlii, daha da genilemi bir Avrupada tehditleri ve riskleri belirtme konusunda ortak ve uyumlu bir gr oluturulmas iin ilk adm olacaktr. Bu rapor, haritalar yardmyla yakn gemiteki nemli olaylara genel bir bak salayarak bu politika ilemine katkda bulunmaktadr. Avrupa evre Ajans, AB ve dier uluslararas programlarn desteinde, bu gibi riskleri ynetme konusunda ortak bir yaklam gelitirmek iin bu alanda almaya devam edecektir.
European Environment Agency Avrupada yakn tarihlerde yaanan doal felaketlerin ve teknolojik kazalarn etkilerinin incelenmesi 2005 49 pp. 21 x 29.7 cm ISBN 92-9167-764-7
TH-55-03-229-TR-C
OFFICE FOR OFFICIAL PUBLICATIONS OF THE EUROPEAN COMMUNITIES L-2985 Luxembourg
Avrupa evre Ajans

Accidents Report TR Web

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Accidents Report TR Web

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

evre sorunlar raporu

Avrupa evre Ajans

evre sorunlar raporu

Avrupa evre Ajans

Ana ekiller ve haritalarn listesi

Ana ekiller ve haritalarn listesi

ekil 1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5.

evresel ve toplumsal etkiler

kazalarda da birden ok lkenin etkilenmesi sz konusu olabilir.

Harita 1 Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003 (EM-DAT verilerine gre).

nemli doal felaketlerin olutuu yerler (19982002)

Bildirilen doal felaket says

Artan felaket says (sel, kasrga, yangn, heyelan, deprem ve kuraklk)

Tamamlanmam veya veri yok

nemli teknolojik/endstriyel felaketlerin olutuu yerler (19982002)

Yknt Yangn Patlama Petrol sznts Kimyasal szntnn yn

Entre? Rios os?

Olay tarihi (19982002) Mays 1998 Mays 1998

Mays 1999 Haziran 1999 Kasm 1999

ubat 2000 Nisan 2000

Lezha, Shkoder, Fier, Gjirokaster (Arnavutluk)

Kaynak: EM-DAT, 2003.

0.2 0.19 0.14 0.13 0.12

Macaristan Arnavutluk ngiltere Almanya

0.10 0.05 0.04 0.02 0.02 0.01 0.01 Not:

Polonya talya Fransa Slovakya Bulgaristan

19982002 arasnda Avrupada meydana gelen seller

Sel nedeniyle etkilenen nehir kaynaklar

Kaynak: Yrn Tatge/Converium. 2002 sellerinden etkilenen alanlar

Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003.

Kaynak ve Telif Hakk: Heather Faulkner, The Prague Post.

Kaynak ve Telif Hakk: Feuerwehr Dresden.

Olay tarihi Yer (19982002)

Aralk ba, 1999

Aralk sonu, 1999

Avusturya, Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, Hollanda, Polonya, sve, ngiltere

Kaynak: EM-DAT, 2003.

ekil 2 Kaynak: UNECE, 2000. http:// www. unece.org/ trade/ timber.

nemli kasrgalarn rotalar (19982002)

biyotik sistemlere ve dier yar doal evrelere yapt) sonularn vurgulamaktadr.

1999daki kasrgalarda rzgarn savurduu ktk miktar

Milyon m3 olarak savrulan miktar

Kaynak: Chris Steenmans.

Austos 2000 Austos 2000 Eyll 2001

Kaynak: EM-DAT, 2003.

AB Akdeniz blgesindeki yanan alan miktar AB Akdeniz blgesindeki yangn says

Uydu gzlemlerine gre 19982002 yllar arasndaki orman yangnlar

Yangnlarn biyocorafi blgeye gre dalm (%)

2003 yaznda Portekizde 8 Austos 2003 tarihine kadar yanan alanlar

Harita 6 Kaynak: JRC/IES 2003.

Portekizdeki orman yangnnn etkileri

Kaynak: Chris Steenmans.

Ana kuraklk olarak kaydedilen tarih (19982002) Eyll 1999

Mart 2000 Haziran 2000

Austos 2000 Mays 2002

Kaynak: EM-DAT, 2003.

Djoran ve Iliki glleri

Harita 7 Kaynak: EEA-ETC/TE, 2003.

Avrupada kurakla maruz kalan nfus (19802000)

Uluslararas klim Tahmin Aratrma Enstits

Kaynak: EM-DAT, 2003.

talyada meydana gelen toprak kaymalar (19982001)

NUTS3 blgesi tarafndan bildirilen toprak kaymas says

Slovenyadaki toprak kaymalar, 2000