2. ELEKTRONK ATELEME SSTEMLER 2.1.

KLASK ATELEME SSTEMNN YETERSZLKLER Motorlar geliip sktrma oranlar ve devirleri arttka klasik ateleme sistemleri giderek yetersiz kalmaya balamtr.Klasik ateleme sistemlerinin en nemli kusurlar unlardr: 1. Primer devre akmnn 4 amperden daha fazla artrlmamas, 2. Devir arttka bobinin verdii gerilimin azalmas, 3. Platin deerinin fiberinin anarak avans ayarlarnn bozulmas, 4. Platin kontaklarnn yanmas veya zamanla meme yapmas, 5. Distribtr kamnn anmas sonucu silindirler aras ateleme avansnn deimesidir. 2.2.DAHA GL BR ATELEME N TAKP EDLECEK YOLLAR Klasik ateleme sistemlerinde platinler ancak 5 amper akm yanmadan tayabilirler.Bir emniyet pay braklarak bu akm 4 amperle snrlandrlmtr.Gerilim,arj gerilimi ile snrldr ve akm da 4 amperden daha fazla artrlamaynca,bobinde depolanan enerji de bunlarla snrl kalmaktadr.Elektronik ateleme sisteminin ortaya kmasn salayan fikir de primer d evre akmn artrma almasnn bir sonucudur.Daha gl bir ateleme iin elektronik ateleme sistemi kullanlarak; 1. Primer devre akm artrlr. 2. Primer devre akm gei sresi uzatlarak yksek devirlerde bobinin verebildii gerilimin azalmas nlenebilir. 3. Platin gibi birbirine srtnerek alan elemanlar kullanlmad iin avans ayar deimez. 4. Yine srtnerek alan elemanlar olmad iin ateleme avans silindirden silindire deiim gstermez. Elektronik ateleme sisteminin dier zellikleri sistemler anlatlrken ayrntl olarak aklanacaktr. 3.ELEKTRONK ATELEME SSTEM ETLER

Klasik ateleme sisteminin belirli yapsna karlk elektronik ateleme sistemlerinin pek ok eitleri vardr.Bunlar primer devre akmnn kesilme e kline,ateleme avans ekline ve sekonder devre gerilimi datma ekline gre snflandrlabilir. 3.1.PRMER DEVRE AKIMININ KESLME EKLNE GRE Primer devre akmnn kesilme ekline gre elektronik ateleme sistemleri; 1) Platin kumandal tip, 2) Manyetik kumandal (platinsiz) tip, 3) Hall-effect (Hall-etkisi) kumandal tip, 4) Foto elektrik kumandal tip,olarak snflandrlmtr. 3.2.ATELEME AVANS EKLLERNE GRE Benzinli motorda,silindire sktrlan yakt-hava karmn atelendikten sonra tamamen tutuabilmesi iin,alevin yakt hava karm iinde ilerleme hz ,dolaysyla bir mddet sonra olacaktr.Silindir ierisindeki karmn tamamen yanabilmesi,normal artlardaki bujinin kvlcm akndan 1/300 ile 1/1000 saniye gibi bir zaman ge tikten sonra mmkndr.Piston st l noktada (..N) iken buji kvlcm akacak olursa,alev karm ierisinde ilerlerken,piston da hareketine devam edeceinden tam tutuma annda st l noktadan (..N.) uzaklam olur. st l nokta (..N)dan sonra yanma basncnn etkisinin grlebilmesi iin buji kvlcmnn ..Ndan nce atelemesi gerekmektedir.Bu nedenle ateleme noktas sabit olarak ayarlanamaz.te deiik devirlerde motordan azami gc alabilmek iin derece olarak verilmesi gereken erken ateleme miktarna ateleme avans denir.Ateleme avans esas olarak motorun devir saysyla orantl olmakla birlikte,sktrma oran,hava-yakt karm yaktn zellii vb. gibi hususlarn da tesiri altnda kalmaktadr. Gnmzdeki kullanlan tatlardaki distribtr sistemlerinde eit avans kontrol sistemi bulunmaktadr. 1. Mekanik avans tertibat, 2. Vakum avans tertibat ve 3. Elektronik avans tertibat. 3.2.1. Mekanik Avans tertibat Klasik ateleme sisteminde mekanik avans tertibat olarak grevi yap an iki arlk vardr.Bu arlklar motorun devrine bal olarak merkezcil kuvveti ile alr.Distribtr zerinde hareketli plaka distribtr milini platin kamlar ile birlikte dnme ynnde hareket ettirir.

ekil 9.8.Mekanik avans sisteminin alma prensibi. ekil 9.8.ada motor rlantide almaktadr.Avans aarlklar iki adet yayn direnciyle kapal durumda olup avans vermez.ekil 9.8.bde ise,motor devrinin artna bal olarak dnen distribtr mili zerinde,devirle birlikte artan merkezcil kuvveti oluur.Bir pim ile yataklanm olan avans arlklar bu merkezcil kuvvetinin etkisi ile alrken iki adet yayn direncini yener ve arlk trnaklar kam plakasn dndrerek motor devrine uygun olan ateleme avansn verir.Bylece motor devri ile balantl olarak avans verilmi olur. Transistorlu ateleme sisteminde ise distribtr avans arlklar,distribtr milini,sinyal verici kam ve distribtr tevzi makarasn dnme ynnde dndrrler.Sinyal verici, kam sinyal bobininin nnden erken geer ve ateleme erken olur. 3.2.2.Vakum Avans Tertibat Bu sistem emme manifoldundaki vakum tesiri ile alr.Bu sistemde ateleme avansn salamak iin muhtelif tip vakum sistemi kullanlr.Genellikle vakum tertibatlarnda bir yayl diyafram vardr ve bu diyafram mekanik bir balant vastasyla distribtre balanmtr.Diyaframn yayl taraf hava szdrmayacak ekilde yaplm olup bir boru ile karbratrdeki balant yerine monte edilir.Basit bir vakum avans sisteminin alma emas ekil 9.9.da verilmitir.

ekil 9.9.vakum avans ayar tertibatnn almas. ekil 9.9daki A eklinde grld gibi,gaz kelebei ksmi ak pozisyondadr.Bu sebeple vakum diyaframnn karbratr tarafnda gaz kelebeinin ksmi ak olmas nedeni ile hava basnc azalm olup vakum durumundadr.Karbratr emme manifoldundaki vakum,vakum odasna etki eder.Vakum ve atmosferik basn arasndaki basn fark diyafram hareket ettirir.Bu ise ekme kolu ile dner platin tablasn distribtr mili dn ynne ters ynde hareket ettirir.Platinleri erken aar.Gaz kelebei tamamen aldnda vakum azalr ve B eklinde grld gibi,kam-platin tablas geri dndrme yay vastas ile eski pozisyona gelir ve ateleme zamann rtara alr.Geri dndrme yay ayn zamanda avans snrlarn belirler. 3.2.3 Elektronik Ateleme Avans Ayar Elektronik ateleme sisteminde sensrler ve durum vericileri motorun alma artlarn belirler: 1. Devir says/Krank a:Distribtr Hall etkili vericisi veya krank milinden alglama. 2. Emme manifoldu basnc/yk:Kumanda cihaz basnc sensr. 3. Rlanti/tam yk:Gaz kelebei alteri 4. Emilen hava/scaklk:Emme manifoldu scakl sensr

5. Motor scakl:Motor zerinde scakl sensr 6. Vuruntu sinyali:Motordaki vuruntu sensr ekil 9.10 da elektronik ateleme (avans) ayar verilmitir.

ekil 9.10 Elektronik avans ayar sisteminin almas Analog sinyal reten sensrler de kan Analog giri sinyalleri analog/saysal dntrcler de saysal sinyallere dntrlr.Krank mili,gaz kelebei ayar ve devir says gibi saysal sinyaller mikro bilgisayara dorudan verilir. Mikro bilgisayarda tanma alan hafzaya alnmtr,yani her devir saysna ve yk noktasna ait yakt tketimi ve egzoz gazlar iin en uygun ateleme noktalar programlanmtr.Mikro bilgisayar,giri sinyallerini alr ve ateleme tanma alanndan gerekli ateleme asn hesaplar.Sonra k sinyalini kumanda cihaznn son kademesine gnderir,bu ise endksiyon bobininin primer devresini anahtarlar. Ateleme (avans) ayar ve ateleme hareketinin bitirilmesi,elektronik kumanda cihaz tarafndan yapld iin yksek gerilim datcsnn (distribtr) kumanda ilevi yoktur.Aksine sadece yksek gerilim datcs olarak alr.

3.3. SEKONDER GERLM DAITMA EKLNE GRE Sekonder gerilimi datma ekline gre elektronik ateleme sistemleri; 1) Distribtrl tip, 2) Distribtrsz (statik) tip,olarak snflandrlabilir. 3.3.1. FORD DSTRBTRSZ ELEKTRONK ATELEME SSTEM Ford, drt silindir motorlar iin distribtrsz bir elektronik ateleme sistemi gelitirilmitir.Bu sistemde ayn zamanda iki buji birden atelenir.Bunlardan biri egzoz zamannda olan bir silindirin ve dieri de ateleme zamannda olan bir silin dirin bujisidir.Bu sistemin emas ekil 9.11 de verilmitir.Ateleme bobininde iki primer devre sargs ve bir sekonder devre sargs vardr.Sistemin almas krank mili zerinde bulunan dner alglayc tarafndan kontrol edilir.Tetikleyicide primer sarglarnn her biri iin bir tane olmak zere iki tetikleme noktas vardr.Tetikleme noktalarndan her biri,primer sarglarnn birinden geen akm kesen bir elektronik kontrol nitesini altrr.Primer devre akm kesilince sekonder devre sargsnda yksek gerilim elde edilir. Sekonder devre geriliminin kutup yn ve yksek gerilim diyotlar her iki bujinin kacan belirler.rnein sekonder devre sargsnn st ucunun negatif olduunu kabul edelim.Bu durumda yksek gerilim pals srasnda elektronlar (elektron akm) birinci bujiden akarak asiye geerler.Elektronlar asi yolu ile drdnc bujiye ularlar ve oradan sekonder devre sargsnn dier ucuna ulaarak devrelerini tamamlarlar.Elektronlar bu anda ikinci ve nc bujilerden geemezler nk yksek gerilim diyotlar elektrik akmlarn ters ynde geirmezler.

ekil 9.11.Distribtrsz elektronik ateleme sistemi 4.PLATN KUMANDALI TRANSSTOR L ATELEME SSTEM 4.1.SSTEMN SALADII YARARLAR Platin kumandal transistor l ateleme sisteminin salad yararlar;platin zerinden geirilen akm 0.1-0.5 amper gibi kk deerlere drlerek platin mr uzatlr.Ayrca,transistr zerinden geen primer devre akm arttrlarak klasik ateleme sistemine gre bobinde daha byk enerji depolanabilir. 4.2.KULLANILDII ARALAR Bu sistem,gnmzde yeni model hibir arata kullanlmamaktadr.Genelde amatr elektronikiler tarafndan yaplarak klasik ateleme sistemlerine sonradan ilave edilmektedir.1990 ylnda Renault 9 Spring modeline fabrikasyon olarak taklm,daha sonra terk edilmitir. 4.3. SSTEMN PARALARI Bu sistemin paralar,klasik ateleme sistemine ilaveten devrede,primer devre akmn kontrol eden ve ierisinde trasistrler bulunan bir elektronik nite vardr.Platin de ald sinyal ile primer devre akmn kontrol eder. 4.4.SSTEMN PRENSP EMASI VE ALIMASI

Orijinal platin kumandal transistor l ateleme sistemlerinde,bobin primer direnci azaltlarak bobin akm artrlmtr.ekil 9.12de grld gibi,primer devreye bir transistr yerletirip,platinlerden yalnzca transistoru kontrol eden 0,5 amperlik beyz akm geirilirse,transistor n kolektr ve emiteri zerinden bunun 10 kat kadar 5 amperlik primer devre akm geirilebilir.

ekil 9.12. Platin kumandal transistorl ateleme sisteminin prensip emas Beyz akm 1 amperi gemediinden platinlerin yanmas veya meme yapmas da sz konusu deildir. Bu ekilde, devreye konan transistr yardm ile, primer devre akm Klasik sistemdeki 4 ampere karlk elektronik ateleme sistemlerinde 8 ampere kadar karla bilmektedir. Motor yksek devirde alrken klasik ateleme sisteminde primer devre akm 1 ampere kadar azalr, buna karlk elektronik ateleme sistemlerine bu akm ekil 9.18. de grld gibi yksek devirlerde de yine 8 amper dolayndadr. Sonu olarak elektronik ateleme sistemlerinde depolanan enerji daha fazla olduundan bu sistem ekil: 9.19. da grld gibi daha yksek bir gerilim verir ayrca primer devre akm yksek devirlerde fazla azalmadndan sekonder devre gerilimi de yksek devirlerde fazla azalmaz bunun sonucu olarak buji trnak aral artabilir ve daha gl bir kvlcmla daha iyi bir atelemede yanma salanabilir. Klasik sistemde buji trnak aral 0.5-0.8 mm olduu halde, elektronik ateleme sisteminde 1-1.5 mm ye kadar karla bilir. 4.5.PLATN KUMANDALI TRANSSTRL ATELEME SSTEM RNE Klasik bataryal ateleme sistemlerinde platinden geen akm iddetini azaltmak ve platin mrn uzatmak iin iki transistor den oluan bir basit elektronik devre klasik sistemine ilave edilmitir. ( ekil: 9.13 ) Devrede bulunan T2 transistr NPN

tipindedir ve bobin primer devre akmn kontrol eder. T1 transistr ise PNP tipindedir ve T2nin beyz akmn kontrol etmektedir. Kontak anahtar alrken platin kontaklarnn kapanmasyla, T1 transistr n n beyzine negatif gerilim uygulanarak iletime geilir. T1 transistor nn emiter -kollektr hattndan gelen pozitif gerilim L3 direnci zerinde geerek T2nin beyzine etki eder. T2 transistrnn iletime gemesi ile bobin primer sarglarndan akm gemeye balar. Ateleme noktasnda platin kontaklarnn almaya balamasyla T1 beyzine uygulanan negatif gerilim ortadan kalkacaktr. T1 yaltma gemesiyle yaltma geerek primer devre akmn aniden keser. Bu anda endksiyon bobini sekonder sarglarndan oluan gerilim distribtr tezi tertibat yoluyla uygun bujilere gnderilecektir. luk R1 direnciPlatinden geen akm zerinden gemek zorundadr. R1 Direncinden geen akm =12 / 180 =0.06 amper olacandan mr uzun olur. ekilde grlen dengeleme direnci, mar motoru selonoidi tarafndan, mar annda ksa devre edilmektedir. T2 transistrn ularna balanm olan C kondansatr klasik ateleme sistemindeki kondansatr grevini yapar. Ateleme srasnda bobinle birlikte salnmlar oluturarak kvlcmn akma sresini uzatr. Devrede bulunan zener diyot, primer devrede oluan gerilimin ar derecede artmasn engelleyerek D2 transistrn korur.

ekil 9.13. Platin kumandal transistor l ateleme sistemi 4.6. SSTEMN KONTROLLER 4.6.1. Primer Devre Akmnn llmesi

Primer devre akmn lmek iin devreye bir amper metre balanmas gerekir primer devre ekil 9.14de grld gibi herhangi bir yerinden alarak devreye A1 amper metresi balanr. Platin kontaklar kapand zaman transistr iletime geer primer devre sarglarndan geen akm devresinin A1 amper metresi ve transistr zerinden geerek tamamlar. A1 ampermetre primer devre akmn gs terir. 4.6.2. Platin zerinden Geen Akmn llmesi Platin balant ularndan birisi sklerek 9.12de grld gibi A2 amper metresi devreye seri olarak balanr platin kontaklar kapand zaman kontaklardan geen akm A2 amper metresinden okunur.

ekil: 9.14. Platin kumandal transistorl ateleme sistemi platin ve primer devre akmnn llmesi. 4.6.3. Sekonder Gerilimin llmesi Bobin sekonder devre gerilimini lmek iin, zel osiloskoplu motor test kitab kullanmak gerekir bu cihaz bobin sekonder devre kablolarndan sinyal alarak alr sekonder devre gerilim, deiimini zamana bal olarak grafik eklinde gsteriri elde edilen eri incelenerek ateleme sistemi arzalar belirlenir. 4.6.4.SSTEMN YETERSZLKLER Platin kumandal transistor l ateleme sistemlerinde platin meme yapmas nlendii halde zamanla platin fiberi anarak platin aral ve avans ayar bozulur. Zaman zaman platin ayarn yapmak gerekir Platin kumandal sistemler yksek hzlarda platin sramas sonucu motorun teklemesine yol aabilirler bu nedenle yksek devirli motorlar iin platin kumandal transistor l ateleme sistemleri elverili deildir. 5. MANYETK KUMANDALI (ENDKTF VERCL) ELEKTRONK ATELEME SSTEM 5.1.PLATNL SSTEME KARI STNLKLER

Platin kumandal sistemler ani ivmelenme srasnda yetersiz kalp teklemeye sebep olabilmektedir. Klasik ateleme sistemlerinde eriile bilen en yksek kvlcm says saniyede 400 civarndadr.Buda sekiz silindirli bir motorun 6000 d/d lk hznn karldr. Gnmzde kullanlan bir ok yar motoru 12000 d/d hzda alacak ekilde yaplmlardr. Platin kumandal sistem bu motorlarn ihtiyacn karlamakta ok uzaktr. Elektronik ateleme sistemleri ise saniyede 1000 kvlcm verebilirler ki buda sekiz silindirli bir motorun 15000 d/d lk hznn karldr.Sistemin platin kumandal sisteme gre stnlkleri aada sralanmtr. a) Yksek hzlarda btn silindirler eit ve doru avans ile atelenir. b) Platin ve platin fiberi ants yoktur. c) Platin olmad iin yksek devirlerde platin sramasndan oluan motor teklemesi meydana gelmez. d) Deien dwell as kontrol ile bobinde her devirde maksimu m enerji depolana bilir bu sayede sekonder devre gerilimi yksektir. 5.2. KULLANILDII ARALAR Yerli otomobillerde 1990 yl sonras retilen elektronik ateleme sistemli tatlarda, manyetik kumandal tetikleme sistemleri kullanlmtr. Bu sistem yerli a ralar iin mako firmas tarafndan Trkiye'de retilmekte, Avrupa orijinli tatlar iin boss CH firmas tarafndan yurt dnda retilmektedir. Farkl firmalar tarafndan retilen sistemler dier markalardaki tatlarda grlmektedir. 5.3. SSTEMN PARALARI VE ALIMA ESASI Manyetik kumandal elektronik ateleme ekil: 9.15de grlmektedir

ekil 9.15. Manyetik kumandal elektronik ateleme sistemleri paralar ekil 9.15.de grlen manyetik kumandal elektronik atelene sisteminde Distribtr klasik Distribtr bir benzeridir. Distribtr ierisindeki platinler karlm, yerine bir manyetik sinyal jeneratr ( pulse jeneratr ) yerletirilmi tir. Kontrol nitesi Distribtr ierisindeki manyetik sinyal jeneratrnden ald sinyalle bobin primer

akmn keserek sekonder sarglarda yksek gerilim oluturur, oluan yksek gerilim sekonder devre kablosuyla bobin kulesinden Distribtr merkez kul esine gnderilir. Distribtr ierisindeki tevzi makaras yoluyla yksek gerilim sras gelen bujiye datlr sekonder devrenin almas klasik ateleme sistemindeki ile tamamen ayrlr. 5.3.1. Distribtr ve Manyetik Sinyal Bobini (Manyetik Sinyal Jene ratr) Manyetik kumandalda Distribtr ierisindeki platin kaldrlm ve yerine kk bir bobin konmutur. Distribtr kamnn yerini de silindir says kadar sivri ular bulunan bir yldz kam veya tetikleme tekeri almtr. Platin tablasna kk bir daimi mknats yerletirilmitir. Mknatsn kuvvet hatlar sivri ular bobini gbeinden uzakta iken havadan geerler sivri ular 9.16. da grld gibi bobin gbeiyle kar karya geldii zaman kuvvet hatlar bobinin iinden geer kuvvet hatlarn n bobinden gemeye balamas ve kesilmesi srasnda bobinde meydana gelen manyetik alan deiiklii bobin sargsndan bir endksiyon gerilimi meydana getirir. Bu endsyon gerilimi transistor tetiklemek iin kullanlr tetikleme gerilimi transistorun bey z akmn durdurur transistor bir an iin akm geirmez olur. Primer devre akm kesince klasik ateleme sisteminde olduu gibi bobinde manyetik alan kaybolur bu srada sekonder devrede yksek gerilim meydana gelir Distribtr yoluyla datlan yksek gerilim bujilerde kvlcm kmasna neden olur

ekil 9.16. Manyetik kumandal ( Endktif vericiler ) tetikleme sistemi Manyetik kumandann bir baka ekli ekil 9.17de grlmektedir burada tetikleme tekeri krank milinin ucuna taklmtr ve bir bo di braklmtr manyetik sinyal alcs bo diin hizasna gelince alttaki grafikte grld gibi aratan bir endksiyon gerilimi meydana gelir. Bu sinyal elektronik kontrol nitesine iletilir ve elektronik kontrol nitesi bundan yararlanarak pistonun ( st l noktadaki ) yerini belirledii gibi ayn zamanda motorun devrinde bu sinyalin frekansna gre belirler hem atelemeyi tetikler hem de avans ayarlar

ekil 9.17. Tetikleme tekerlei krank mili zerine taklm sistem 5.3.2. ATELEME BOBN Elektronik ateleme sisteminde primer akmn klasik ateleme sistemine gre ok daha byk olduu ve daha abuk doygunlua eritii grlr bunu salaya bilmek iin bobin primer devre sarm says azaltlp sekonder devre says oaltlr. rnein klasik ateleme sistemindeki primer devrede 200 sarm ve 1/ 100 sarm oranna karlk elektronik ateleme sistemindeki bobinlerden primer devrede 95 sarm ve 1/270 veya 1/400 sarm oran mevcuttur bu nedenle elektronik ateleme sistemi bobinlerinde primer devre civarndadr. sekonder sarg direnleri ise klasik sistemedirenci 0.8 - 1.12 olarak elektronik atelemegre daha yksektir btn bunlarn sonucu sistemlerinde yksek hzda ani bir ivmelenme srasnda bujinin akma gerili rahata bobinin verdii gerilimin stne kabilir bu durum motor,un teklemesine sebep olabilir elektronik ateleme sisteminin vere bildii gerilim her zaman bujinin akma geriliminin ok stndedir. ekil 9.18 de Klasik ve elektronik ateleme sistemlerinde primer devre akmnn dk ve yksek hzlardaki grafii ile ekil 9.19da ise bobinin vere bildii gerilim motor hzna bal olarak deiimi grafii grlmektedir.

ekil 9.18. Klasik ve elektronik ateleme sistemlerinde primer devre akmnn dk ve yksek hzlarda deiimi

ekil 9.19. Klasik ve elektronik ateleme sistemleri de bobinin verebildii gerilimin motor hzna bal olarak deiimi. 5.3.3. Manyetik Kumandal Elektronik Ateleme sisteminin alma Prensibi Manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin ok karmak olmasndan dolay sistemin alma prensibi ekil 9.20de verilen basitletirilmi devre zerinde anlatlmtr. Devrede manyetik sinyal jeneratr, transistr ve direnlerden oluan kontrol nitesi ve bobin bulunmaktadr. Bobin primer devre sarglarndan geen akm, devresini transistr zerinde tamamlamaktadr. Motor alrken kontak anahtar ak (ON) konumuna getirildiinde A noktasnda belirli bir gerilim okunur. Bu gerilim blc devrenin oluturduu gerilimdir ve manyetik sinyal jeneratr sarglar zerinden transistor n beyz ucuna etki eder. Oluan gerilim ok kk olduu iin (0,6 vol t

veya daha az) transistr yaltm durumundadr. Bobin primer sargsndan geen akm devresini tamamlayamaz. Motor alt zaman distribtr ierisinde ki rotor dnmeye balar ve manyetik sinyal jeneratr alternatif gerilim retmeye balar. Eer retilen gerilim ekil 9.21de grld gibi ok ynnde ise A noktasnda bulunan gerilime ilave edilir. Artan gerilimin etkisiyle transistor n kolektrnden emitere, oradan da asiye geerek devresini tamamlar.

ekil 9.20. Manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin alma prensibi (motor almyor) ekil 9.21. Manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin alma prensibi (motor alyor sinyal bobinden pozitif voltaj retiliyor. Manyetik sinyal jeneratrnde retilen gerilim negatif ynde olduundan, A noktasndaki gerilim daha da azalarak transistor yaltma sokar. Transistor n primer devre akmn kesmesiyle birlikte bobin sekonder sarglarnda yksek gerilim elde edilir. Yksek gerilim distribtr yoluyla uygun bujilere datlr. ekil 9.22de Manyetik sinyal jeneratrnde oluan gerilim erisi ve transistor n iletimi (ON) ve yaltm (OFF) pozisyonlar grlmektedir.

ekil 9.22. Manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin alma prensibi (motor alyor Sinyal bobinden negatif gerilim retiliyor). ekil 9.23. Manyetik sinyal jeneratrnde oluan gerilim erisi ve transistor n iletim (ON) ve yaltm (OFF) pozisyonlar. 5.3.4. Elektronik Kontrol nitesi ve Sistemin almas yeni tip elektronik ateleme sistemlerinin devre yaplar giderek daha karmak hale gelmektedir. Bu nedenle, karmak devrelerin yapsn ve almasn ayrntl olarak vermek yerine blok devre emalar zet olarak aklanmaya allacaktr. Bosch firmasnn manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin basitletirilmi blok devre emas ekil 9.24de verilmitir. Sistemde oluan olaylar zinciri ekil 9.25de ve sistemin ayrntl emas ise ekil 9.26da grlmektedir.

ekil 9.24 Bosch manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin (kontrol nitesinin) blok devre emas

ekil 9.25 Bosch manyetik kumandal elektronik ateleme sistemindeki olaylar zinciri

ekil 9.26 Bosch manyetik kumandal elektronik ateleme sisteminin elektronik kontrol nitesi emas Sistem, be fonksiyonel ksma ayrlmtr. Birinci ksm reglatr blmdr. Bu ksmn grevi, sisteme uygulanan besleme gerilimini mmkn olduu kadar sabit tutmak, srekli veya ksa sreli gerilim deiimlerin nlemektedir. kinci ksma pas ekillendirici denir. Bu ksmn distribtrn iindeki manyetik kumanda sisteminin ekil 9.16da grlen alternatif gerilim sinyalini kare dalga ekline evirir (ekil 9.24). transistor lerin tam iletime ve tam yaltma geebilmeleri iin bu gereklidir. nc ksm kam as veya primer devre akm gei sresi kontrol blmdr. ekil: 9.25de de gsterilmi olan bu ksm, motorun devir saysna gre ekil: 916da grlen kare dalgann sresini uzatp, ksaltr. Bu sre, bobin primer devre sargsndan akm gei sresidir. Yksek motor devirlerinde daha uzun sre akm

gemesini salayarak, bobinde depolanan enerjinin azalmasn nleyip atelemenin daha gvenli olmasn salar. Drdnc ksm src blmdr. Bu ksmn grevi, kam as kontrol ksmndan gelen sinyali ykselterek, darlington devresine gndermektedir. Beinci ksm Darlington devresi olarak adlandrlr. Primer devre akmn geiren ve kesen ksmdr. Bu ksmda birbiri ardna balanm iki transtrden oluan ve bir gvde ierisine yerletirilmi zel bir gvde vardr. 5.3.5. Bosch Manyetik Kumandal Elektronik Ateleme Sisteminin almas Sistemin devre emas ekil 9.24de grlmektedir. Ateleme bobinin prime r devre k ucu 16 numaral uca ve manyetik kumanda sinyal bobinin ular da 7 ve 31d numaral ulara balanr. Burada D4 diyotu yalnz negatif pals durumda iletime geer ve pozitif pals durumunda yaltmdadr. Sinyal gerilimin pozitif pas srasnda T1 iletimde, T2 yaltmda ve T3, T4, T5, ve T6 iletimdedir ve bobinin primer devresinden akm gemektedir. Sinyal geriliminin negatif olduu anda (ekil: 9.21de tz annda) D4 iletime geerek T1i yaltma sokar ve ateleme sistemi tetiklenmi olur. T1 yalt ma geince T2nin beyzini asilemeyeceinden T2 iletime geer. T2 iletime geince C5in kondansatrnn sol taraf T2 zerinde asilenir ve C5 kondansatr dearj olmaya balar. Bu andaC5in sol taraf art ve sa taraf eksi ykldr. T2 iletime geip C5in sol taraf asileince C5in sa tarafndaki negatif yk T3 yaltma sokar. Bunun sonucu olarak T4, T5, ve T6 yaltma geerek, 16 numaral utan gelen primer devre akm kesilmi olur. Primer devre akmnn kesilme sresi C5 kondansatrnn dearj s resine baldr. Ateleme annda sa taraf negatif olan kondansatr dearj olup ntrletikten sonra, R zerinden gelen akmn etkisi ile sa taraf bu sefer pozitif olur ve bu T3 yeniden iletime sokar. T3n iletime gemesi ile T4, T5, ve T6da iletime gee rek ateleme bobininin primer devresinden yeniden akm gemeye balar. Sinyal geriliminin pozitif palsi 7 numaral ucu etkiledii anda T1 yeniden iletime geer. T1 iletime geince T2nin beyzini asileeceinden T2 yaltma geer ve ateleme olay yeniden b alar Devrede bulunan D1 diyotu batarya ularnn yanllkla ters balanmas durumunda akm geiini engelleyerek transistrleri korur ters akm diyotu D6 da ter balanma halinde darlington transistor n korur baz zorlu alma koullarnda primer ve skonner devre sarglar arasnda yksek gerilim atlamalar oluabilir ve bu gerilim atlamalar sistemde tehlikeli salnmlar meydana getirebilir. R18, R19, ZD4 ve C3 bu salnmlar bastrmaya yararlar. R1,C1, C2 ve ZD1 ise besleme gerilimini sabitlemeye alan reglatr devresinin elemanlardrlar. Besleme Geriliminin Sabit Tutulmas: ekil 9.22de ilk ksm gerilim reglatrdr bu devrenin temel eleman ZD1 zener diyotudur d devreden gerilim ykselir ve bu gerilim ZDnin eksik gerilimini aarsa zaner iletime geerek aseye kaak yaptrr. Oluan akm R1 direncinden ve ZD1 zerinden geerek asi yapar ve gerilim azalr geriliminin ZD1 in eit geriliminin altna dt zaman ZD1 yaltma geerek

zerinden geen akm keser.Devrede bulunan C1 ve C2 kondans atrleri de arj sisteminden kaynaklanan,srekli ve gelip geici dalgalanmalar nlerler. Kumanda sinyal geriliminin kare dalgaya evrilmesi:ekil 9.26 da pals ekillendirici devre tarafndan gerekletirilir.Transistrlerin tam iletime ve tam yaltma geebilmeleri iin alternatif sinyal geriliminin kare dalgaya evrilmesi gereklidir.Bu ksmda bulunan T1 ve T2 transistrleri ile D4 ve D5 diyotlar bu grevi yaparlar. ekil 9.27 de grld gibi manyetik kumanda bobininden gelen sinyal negatiften pozitife geerken,A noktasnda,t0 annda U0 eik gerilimini aar amaz,D4 diyotu yaltma ve T1 transistrde iletime geer.Altta grld gibi,t0 annda T1in iletime gemesi ile T1 zerinden geen akm birden en yksek deerine kar.

ekil 9.27 alternatif sinyal geriliminin kare dalgaya dnm. T1in iletime gemesi ile T2nin beyzi T1 zerinden asileneceinden T2 yaltma geer.T1 sresince T1 iletimde T2 ise yaltmdadr.Sinyal gerilimi Z noktasnda U0 eik geriliminin altna iner inmez D4 diyotu iletime geer ve negatif pals F1i yaltma geiriken T2de iletime geirir.Bu ekilde sinyal jeneratrnn alternatif sinyal gerilimi kare dalgaya evrilmi olur.Z noktasnda yani tz annda negatif sinyal gerilimi tarafndan tetiklenmi bulunan T1in yaltma ve T2nin iletime gemesi ile ateleme sistemide tetiklenmi olur.+U gerilimi yksek hzlarda 100 volta kadar kar. Akm gei sresinin (kam ann) azaltlp oaltlmas:Kam as klasik ateleme sistemlerinde bir silindire den distribtr dn asnn %60 kadardr.Bu ann sabit olmas nedeni ile motorun devri arttka primer devreden akmn gei sresi ksalr ve yksek hzlarda bobinin doygunlua erime miktar azalr.Yeni nesil elektronik ateleme sistemlerinde primer devre akmnn gei sresi eitli ekillerde kontrol edilerek yksek devirlerde bir silindire den distribtr

dn asnn %85ine kadar karlabilir.Buna klasik sistemlerde bal kam as ve elektronik ateleme sistemlerinde de bal akm gei sresi denir. Bosch elektronik ateleme sisteminde akm gei sresinin kontrol bir zaman ayr ile salanr. Bu zaman ayar dzeni, bir kondansatrn sabit gerim altnda bir ift diren zerinden arj ve dearj edilmesi esasna gre alr. Buna RC devresi denir. ekil 9.26 da kam as kontrolu ksmnda grlen bu devrenin almas ekil 9.28 ve 9.29 da grlmektedir. Burada RC devresini C5 kondansatr ile R9 ve R11 direnleri olutururlar. Kondansatrn arj ve dearj olmasn ise T2 ve T3 transistrleri kontrol ederler.

ekil 9.28. Akm gei sresinin ayarlanmas steki eri motor 3000 d/d, alttaki eri 5000 d/dda alrken gerilim deiikliklerini gstermektedir. Manyetik kumanda sinyal geriliminin pozitif palsi srasnda T2 yaltmdadr ve C5 bu srada R9 zerinden ve bu anda iletimde bulunan T3 yolu ile arj olmaktadr. Bu arj srasnda C5in sol taraf pozitif ve sa taraf da negatif olarak yklenmektedir. Alak devirlerde arj sresi uzun olduundan kondansatrn gerilimi 12 volta ok yaklar, Bu arj sresince T3 iletimdedir (ekil: 9.28.a). Kondansatrn sa taraf eksi ykl olduu halde arj akm T3 iletimde tutar. Tam ateleme annda (tz), T2 iletime geer ve C5 kondansatrnn art ykl olan sol taraf asiye balanr. ekil 9.24.b C5 kondansatr bundan nce R9 ve T3 zerinden devrey e bal olduu halde, T2nin iletime gemesi ile R11 ve T2 zerinden devreye balanr. T2nin iletime

gemesi annda C5in sa tarafndaki negatif yk T3 yaltma sokar (ekil 9.28.b.). T2 transistr kondansatr kondansatrn art ykl sol ucunu asiledi inde, negatif ykl olan sa ucu da R11 zerinden art kutba balanm olur. Bu durumda C5 dearj olmaya balar. (ekil 9.29daTznoktas). kondansatr boalp ntr durumuna geldikten sonra, ters ynde arj olmaya balar. (ekil 9.29da A1 noktas ve t1 an) ve kondansatrn sa ucu pozitif olur olmaz manyetik kumanda sinyal gerilimin pozitif olmasn beklemeden bu pozitif yk T3 iletime sokar. Bu durumda T4, T5 ve T6da iletime geeceklerinden ateleme bobininden primer devre akm yeniden gemeye balar. Sinyal gerilimi pozitif olup T1 iletime geinceye kadar T2 ve T3 transistrlerinin her ikiside iletimdedirler (ekil 9.29da st ksma bakn). C5 kondansatr R11 zerinden arj olmaya devam eder. Sinyal gerilimi to annda pozitif olup T1 iletime geince T2yi yaltma skar, bylece ayn olaylar tekrarlanr.

ekil 98.29. Akm gei sresini kontrol eden RC devresindeki C5 kondansatrn ularndaki gerilim.

Bu durumda C5 dearj olmaya balar (ekil 9.29da T2 noktas). Kondansatr boalp ntr durumuna geldikten sonra ters ynde arj olmaya balar ( ekil 9.29da A1 noktas ve t1 an) ve kondansatrn sa ucu pozitif olur olmaz, manyetik kumanda sinyal geriliminin pozitif olmasn beklemeden, bu pozitif yk T3 iletime sokar. Bu durumda T4, T5 ve T6da iletime geeceklerinden ateleme bobininden primer d evre akm yeniden gemeye balar. Sinyal gerilimi pozitif olup t1 iletime geinceye kadar T2 ve T3 transistrlerinin her ikiside iletimdedirler ( ekil ).29 da st ksma bakn) ve C5 kondansatr R11 zerinden arj olmaya devam eder. Sinyal gerilimi to an nda pozitif olup T1 iletime geince T2yi yaltma sokar, bylece ayn laylar srekli tekrarlanr. steki eri motor 3000 d/d, alttaki eri 5000 d/d da alrken gerilim deiimlerini gstermektedir. Devir says artnca arj sresi ksalr ve C5 kondansa tr henz 12 volta ulaamadan ateleme sistemi tetiklenir (ekil 9.29 da alttaki eride tz an) ve kondansatr alak devirdekine oranla daha az arj olacandan daha abuk boalr (ekil 9.29da A1 noktas A2ye kayar). T3 transistr alak hzdaki to an y erine t2 annda iletime geirerek primer devre akmn balatr. Bylece, ekil 9.30da grld gibi To sresi ksalrken T1 akm gei sresi uzar. Bunun sonucu olarak bal akm gei sresi ekil 9.31de grld gibi devir arttka artar.

ekil 9.30. Kontrol akmnn zaman kar deiimi

ekil 9.31.6 silindirli Bosch elektronik ateleme sistemli bir motorda bal akm gei sresinin devire bal deiimi. 5.4. SSTEMN BAKIM VE KONTROLLAR 5.4.1. Sinyal Bobini k Geriliminin llmesi Elektronik kontrol nitesi sinyal bobinini birbirine balayan kablolar balant yerlerinden sklr. Sinyal Bobini ularna bir A.C. voltmetre balanr. Distribtr mili dnderildii zaman voltmetre ibresinin deer gstermesi gerekir. Gstergede okunan deer distribtr dnme hzna bal olarak deiecektir. Distribtr mili dnd zaman volt metre ibresi deer gstermiyor ise tetikleme tekerlei ile bobin gbei arasndaki hava aral kontrol edilmelidir. Hava aral normal ise bir ohmmetre ile sinyal bobini sarglarnn direnci llmelidir.Sinyal bobininin vermesi gereken gerilim deerleri retici firma tarafndan kataloglarda belirtilir. 5.4.2.Sinyal Bobin Sarglarnn Diren Kontrolu Elektronik kontrol nitesini sinyal bobinine balayan kablolar sklr. Sinyal bobini ularna bir ohmmetre balanr. Ohmmetrede okunan deer katalog deeri ile karlatrlr. Okunan deerin normalde kk kmas sinyal bobinde ksa devre olduunu, ohm metrenin deer gstermesi ise sarglardaki kopukluu gsterir. Byle bir durumda sinyal bobini yenisi ile deitirilmelidir. 5.4.3 Kablo Blantlarnn Kontrol Elektronik ateleme sistemlerinde sinyal bobini, elektronik kontrol nitesi gibi elemanlar imal edildikten sonra d ortamdan etkilenmemeleri iin zel olarak yaltlrlar. Bu tr paralar rutubet, su, scaklk istenmeyen faktrlere kar korunmulardr. Sistemde meydana gelebilecek en nemli arza, bu elemanlar birbirine balayan kablo balantlar zerinde buluabilir. Gnmzde kablo balantlarndan dolay

oluan eitli arzalar nedeniyle, gereksiz yere deitirilmi birok elektronik devre elemanna rastlanmaktadr. Bu nedenle kablo balantlarn ok dikkatli kontrol edilmesi gerekir. Elektronik devre elemanlar arasnda bulunan tm kablolarn balant soketleri tek tek alarak paslanma, temaszlk olup olmad gzle kontrol edilip tekrar yerine taklmaldr. 5.4.4. Sekonder Devre Kablolarnn Direnlerinin llmesi Ateleme sistemlerinde kullanlan sekonder devre kablolar madeni tel iletkeni ve grafitli iplik iletkenli olmak zere iki eittir. Madeni telli kablolarda iletken tel 5-7 mm kalnlnda kauuk veya plastikten yaplm yaltkan ile kaplanmtr. Bu kablolarn direnci ok kktr. letken tel kolay kolay arzalanmayaca iin kabloda kolay kolay kopukluk meydana gelmez. Grafitli iplik iletkenli kablolarda tel yerine grafit emdirilmi iplik kullanlr. pliin grn ipee benzedii iin bunlara piyasada ipek kablo denir. Bu kablolarn yapl ve kullan amac ateleme sisteminin yayd parazit dalgalarn nlemektir. Bu kablolarn olduka byk direnleri vardr. Normal boydaki bir buji kablosunun direnci civarndadr. bu kablolarn ularna balk takarken her iki ucada U 10.000 eklinde kvrlm bir tel taklmas gerekir. Bu tel iplikle geni alandan temas ederek bir atlama aral kalmasn nler. Eer bir atlama aral oluursa buradan atlayan kvlcm, iplii yakarak aral bytr. Bir sre sonra aralk, kvlcm patlamayaca kadar byyerek motorun teklemesine sebep olabilir. pekli buji kablolarnn direnci, kablo boyuna bal olarak deiir. Kablo, alt yerden sklerek ularna bir ohmmetre balanr. civarnda olmas gerekir. OhmmetreninOhmmetre okunan deer yaklak 10.000 sonsuz deer gstermesi durumunda kabloda kopukluk (atlama aral) olduu anlalr. Kablo balklar kontrol edilmelidir. Arza giderilemiyorsa kablolar yenisi ile deitirilir. 5.4.5. Ateleme Bobini Kontrolleri Primer ve sekonder sarglar bobinin iki iletken grubunu olutururlar. Bu nedenle bir ohmmetre kullanarak bobin zerinde gerekli kontroller yaplabilir. Bir ohmmetre ayarlandktan sonra bobinin iki ucu arasna balanarak sarglarda ksa devre, kopukluk, ar diren ve asi kaann olup olmad anlalabilir. rnein deerleri bilinen bir bobinde, primer ise, bobin sarglarnda yap lan l sonucu ohmmetre sonsuz deerdiren 3 dan fazla deergsteriyorsa sargda kopukluk olduu, 3 dan azOkunmas sarglarda ar direnci ve 3 deer okunmas ise sarglarda ksa devre olduunu gsterir (ekil 9.32.a). Bobinde asiye kaan varl ekil 9.32.b deki gibi llr. Eer asiye kaak varsa bu durumda ohmmetre deer gsterir.

Yukardaki rnekte olduu gibi endiksiyon bobininin primer ve sekonder sarglar kontrol edilir. llen deerler katalok deerleriyle karlatrlarak deerlen dirilir.

ekil 9.32. ohmmetre ile bobinin kontrol edilmesi 6. HALL ETKS KUMANDALI ELEKTRONK ATELEME SSTEM 6.1. SSTEMN KULLANILDII ARALAR Hall etkisi kumandal tetikleme sistemi, manyetik kumandal olandan sonra en yaygn olarak kullanlan tetikleme sistemidir. Almanyada retilen BMW, OPEL marka tatlarn bir ksmnda ve baz Japon retimi otolarda kullanlr.

6.2. SSTEMN PARALARI Sistem, distribtr iine yerletirilmi bir hall etkisi prensibine gre alan tetikleyici entegre ile distribtr dndaki kontrol nitesinden oluur. Kontrol nitesi bobin primer devre akmn keserek sekonder sarglardan yksek gerilim oluturur. 6.3 HALL ETKS (HALL EFFECT) KUMANDALI ENTEGRENN ALIMA PRENSB Bu tipin yap ve almas manyetik kumandalya benzer. Hall effect olay ekil 9.30da basit olarak aklanmtr. zerinden akm geen yar iletken levha demir dik olarak bir manyetik alan n kuvvet hatlar tarafndan kesilirse, iletkenin kenarlar arasnda bir manyetik gerilim meydana gelir. Bu gerilim manyetik alann ve yar iletkenden geen akmn iddetiyle doru orantldr. Manyetik alann yar iletkeni kesme hz hall gerilimini etkil emez. Bu olaya bulan kimsenin adndan dolay Hall Effect denilmektedir.

ekil 9.34. Hall etkisinin oluumu

ekil 9.35. Hall etkili sinyal reticisi ve hall gerilimi 6.4. ELEKTRONK KONTROL NTESNN GREV VE ALIMA PRENSB Distribtr ierisine yerletirilen tetikleyicinin d grn ve ksmlar ekil 9.36 da grlmektedir. Hall etkisi nitesi kk bir entegre devredir. Entegrenin fonksiyonlarn gsteren blok ema ekil 9.37 de verilmitir. Hall etkisi nitesinden elde edilen gerilim sinyalleri elektronik ateleme sistemini tetiklemek iin kullanlr (ekil 9.36)

ekil 9.36. Distribtr ierisine yerletirilen tetikleyicinin d grn ve ksmlar

ekil 9.37 Hall etki nitesinin (elektronik kontrol nitesi) blok emas Distribtr milinin dn srasnda ekil 9.38de grlen kanatklar (1) hava aralndan (5) geerken manyetik kuvvet hatlarnn yolunun ekil 9.38 de altta grld gibi keserler.kanatklar hava aralnn dna kt zaman, hall etkisi nitesini etkileyen manyetik alan younluu (B) art gsterir. Hall etkisi nitesine, etki eden manyetik alan younluu ve bunun sonucu olarak meydana gelen hall etkisi geriliminin (UH) deiimi ekil 9.35de grlmektedir.

ekil 9.38 Distribtr iindeki hall entegresi ve almas ekil 9.39da hall etkisi kumandal ateleme sisteminin dier blmleri grlmektedir. Ateleme annda hall etkisi nitesinden gelen (UH) pozitif gerilim sinyali yine hall etkisi nitesinin bir paras olan To transistorn iletime geirir. Bu durumda R2 direnci zerinden akm alan NPN tipi T1 transtrnn beyzi, To transistor nn iletime gemesi ile asilenir. T1in yaltma gemesi ile T2 ve T3 transistrleride yaltma geerek bobin primer devre akmn keserler.

ekil 9.39 Hall etkisi kumandal ateleme sisteminin dier blmleri 7. OPTK KUMANDALI ELEKTRONK ATELEME SSTEM Fotoelektrik kumandal tipin tetikleme sisteminde bir fototransistr ile bu fototransistr zerine odaklanm kk bir infrared diyot kullanlr (ekil 9.40). Distribtr milinde yukarda aklanan hall efect sisteminin tetikleme tekerine benzer yarkl bir tetikleme tekeri vardr. Distribtr mili dnerken tetikleme tekerinin kanatlar

infrared diyot ile fototransistr arasna girince k perdelenmi olur ve pirimer devreden akm gemeye balar. Kanatlar arasndaki aralk infrared diyodun karsna gelince k fototransistr etkiler ve bir gerilim sinyali meydana gelir. Bu gerilim sinyali transistor n beyz devresine etki ederek primer devre akmnn kesilmesini ve bujide kvlcm akmasn salar. Bu sistemin en nemli dez avantaj foto transistor n ve infrared diyodun cam yzeyi kirlendii taktirde sistemin almamasdr.

ekil 9.40 Fotoelektrik kumandal tip tetikleme sistemi