sosyal bilimler Cilt:2, Say:1, 69-79 Aralk 2005

itdergisi/b

Osmanl resminde mimesis: eker Ahmed Paann resimleri balamnda bir deerlendirme
Deniz ALIIR*, Semra GEL
T Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, Takla, 34437, Taksim, stanbul

zet
Osmanl resminde mimesis kendi i dinamikleri sonucu ulat bir yntem deildir. Batdan ithal edilen biim dilinin Osmanl sanatlar tarafndan uygulanmasndan ibarettir. Osmanl resminde bu kavram 17. yzyldan itibaren geleneksel biim dilinin zlmeye balamasyla gndeme gelir, ancak programl olarak 19. yzyl resminde uygulanmaya balanr. Bu makale, mimesis kavramn eker Ahmed Paann resimleri balamnda incelemektedir. Felsefi anlamda mimesis, aklc, nesnel ve bilimsel bir gerekliin resim dzleminde ifadesidir. Osmanl-slam kltr iinde yetien, tasavvufun ontolojik gr ve geleneksel ahlak sistemine byk lde bal olan bir sanatnn resimlerinde mimesisin kendini zg yn sorgulanmaktadr. Anahtar Kelimeler: Mimesis, Osmanl resmi, eker Ahmed Paa.

Mimesis in Ottoman paintings: An evaluation in regards the paintings of eker Ahmed Paa
Abstract
Mimesis was not a method that was attained as a result of internal dynamics in the Ottoman paintings. It consisted of the Ottoman artists implementation of a style that was imported from the Western world. This concept came into being in the Ottoman paintings, starting from 17th Century, when the style of language used became disintegrated; however, its programmed implementation in paintings dates back to the 19th Century. The image in painting is not only physical and technical result but also mental and cultural expression. This article presents a epistemological approach to the subject. Ottoman mentality that is based on a priory and idealist epistemology is in contrast with Western mentality that is based on empirical and positivist epistemology. These two different ways of thinking and seeing were conjoined and that constituted peculiar structure in Westernization period. Philosophically speaking, mimesis is the expression that is projected as painting as it is realized on a rationalistic, objective and a scientific scale. This paper examines the concept of mimesis in relation to paintings of eker Ahmed Paa. The interrogation, in question, here is about the style of use of mimesis in paintings of eker Ahmed Paa who was raised in an Ottoman-Islamic culture, who was bound by the views of Islamic mysticism and who was also tied to a traditional moral system. Keywords: Mimesis, Ottoman painting, eker Ahmed Paa.

Yazmalarn yaplaca yazar: Deniz ALIIR. calisir2@itu.edu.tr; Tel: (212) 243 31 81-245 66 31. Bu makale, birinci yazar tarafndan T Mimarlk Fakltesinde tamamlanm olan "Batllama Dnemi Osmanl Resminde Natrmort" adl doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 06.05.2004 tarihinde dergiye ulam, 19.07.2004 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 30.06.2006 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.

D. alr, S. gel

Giri
Resim sanatnda mimesis, imgenin temsil ettii eyin kendisi olarak alglanmasna neden olan bir yanlsama yaratarak, boyutlu bir nesnenin iki boyutlu bir yzey zerinde boyutlu alglanacak biimde yanstlmasdr. Bu kavram genelde yanlsama ve yknme olarak ele alnmaktadr. Eski Yunandan 20. yzyln balarna kadar resmin deerinin belirlenmesinde mimesis esastr. Bat sanatnn tarihi bir anlamda doann yanstlmasna ilikin deneme, aratrma ve sorgulamalarn retrospektifidir. Resim sanat ile ilgili tartmalarn merkezine ou zaman bu kavram oturmu; ister benimsensin, ister yadsnsn, ister deitirmeye alsn hep hesaplama zorunluluu duyulmutur. Byk Plinius, gzel sanatlarn tarihini, doann yanstlmasna ilikin belli baarlarn belli sanatlara yaktrld bulular tarihi diye betimler (Gombrich, 1992). Myron, Phidas, Zeuxis, Apelles gibi sanatlarn adlar, bugn onlarn yapt hibir resme sahip olmasak bile, lmszle erimitir. Yanlsama ve doaya sadakat iin yeni yollar kefeden sanatlarn zaferlerine ilikin sylence, Bat sanatn, topraktan karlan antik eserler lsnde etkilemitir (Gombrich, 1992). Byk Plinius tarafndan yazlan History of Natureda yer alan Zeuxis ve Parrhasios anektodu, gz aldatma becerisinin resmin deerini belirlemede nemli bir kriter olduunu vurgulamaktadr. Metne gre, Zeuxis ve Parrhasios hangisinin daha iyi resim yaptna dair yarmaya girerler. Zeuxis, yapt natrmortta zmleri yle baaryla betimler ki, kular bu zmleri gerek zannederler. Bunun zerine Parrhasios kendi resmini gstermek zere rakibini atlyesine davet eder. Zeuxis ressamn yapt perde resmini gerek perde zannederek, arkasnda olduunu dnd resmi grmek iin ekmeye kalknca yarmay kaybeder. Bu metin, ressamn becerisini yanlsama ve kandrma becerisi ile koutlayarak -derece olarak- bir kuu deil de, resim sanatnda uzman bir kiiyi kandrmas nedeniyle Parrhasiosu da-

ha byk bir ressam olarak deerlendirerek ver (Bryson, 2001). Resim sanatnda betimleme mantn belirleyen temel dinamik felsefi ve epistemolojik bir arka plan ile ilintilidir. Grnen dnyay kulland gstergeler dizgesi ile betimleyen sanatnn ifade dilini belirleyen temel zihniyet, gerekliin/d dnyann alglanmas ve grsel imgelere dntrlmesi ile ilgilidir. Felsefi anlamda gereklie epistemolojik olarak yaklarsak iki tr gereklikten sz edilebilir: birincisi zihinden ya da bilinten bamsz bir zn varl, ikincisi ise, zihinden ya da bilinten bamsz somut, tikel ve deney nesnelerinin varldr. lki Dou estetiinin imge retimini belirlerken, ikincisi Bat estetii zerinde belirleyici olmutur. Batllama dnemi Osmanl resminde, Dou betimleme mantnn, yani minyatr estetiinin bir kenar braklarak; Bat zihniyetine gre biimlenmi, onun dnya grnn, tabiata ve insana evrili kltrnn en ak szcs olan mimesis ilkesine dayanan resim sanatna geite yaanan dnm daha iyi kavrayabilmek iin, Dou ve Bat betimleme mantn belirleyen temel zihniyet farklar zerinde durmamz gerekmektedir.

Geleneksel osmanl betimleme mant: Kavramsal/zihinsel kurgu

Osmanl toplumu doulu bir toplumdur ve estik normlarn belirleyen zihniyet slam kltr iinde ekillenmitir. Osmanl kltrnde d dnya bir bilgi nesnesi olarak tanmlanmaz. D dnyann nesnel gerekliini kavramak mmkn deildir. Ayvazolunun da belirttii gibi, Gerein d yzyle, baka bir deyile, aslnda bir glgeden, bir hayalden baka bir ey olmayan duyularla kavranabilir alemin bin bir ekliyle uramayp dorudan doruya fenomenlerin i yzne dalan Mslman sanatnn bu davranna vahdet-i vcut nazariyesi yn vermitir (Ayvazolu, 1997). pirolu ve Eybolu (1972), Kuban (1984), Ayvazolu (1997) ve Yavuz (1998) Osmanl insannn d dnya/doa karsndaki tavrn Nilinin bir beytiyle zdeletirir:

70

Osmanl resminde mimesis Mestne nuk- sver-i leme baktk Her birini bir zge tem ile getik Yavuz, bu beyitte anahtar kavramlar olarak tema1 ve mestne2 kelimelerini grr; tema nesnenin anlamna (hakikate) nfuz etmeyi, mestne ise, bu anlama nfuz etme hazzn dile getirir (Yavuz, 1998). Tema ve seyretmek arasndaki fark belirlemek konumuz asndan nemlidir. Seyretmek, doay, nesneyi yzeyden tanmaktr. Tema ise, nesneyi grnteki geicilii, faniliinden soyutlayarak hakikatine, zne ulamay ifade eder. Tema nesnesi nesnenin kendisi deil, nesnelerin iaretleridir (Yavuz, 1998). Bu durumda gerek mimetik nesne olamaz. Sanat, nesneleri tek tek taklit ettii srece, nesnenin yzeyinde kalacak, zne hkim olamayacaktr, oysa glgeler aleminin temelinde birlik olduuna gre mutlak olan resmederek zne ulaabilir. Sanat, gerei tmel bir gerek olarak kavramaktadr. Yani minyatrlerde nesneler tmeli yanstacak ekilde kalplatrlarak sunulmaktadr. Minyatrdeki aa herhangi bir aa deil, genel olarak aatr. Bu da resimde stilizasyonu getirir (Ayvazolu, 1997). Minyatrlerin zgn renk anlaynda rengin dnyay yanstma grevi yoktur. Renk, resim yzeyindeki armoninin gereklerini yerine getirmek iin kullanlmtr. Nesnelerin d grnmn taklit etmekten kanan sanatnn renk konusunda da doal olandan bamsz ve zgn davranmas sz konusudur. Geleneksel Osmanl minyatr sanat, d dnyaya yknmez. Doal olarak minyatr sanats da d dnyadaki eyleri gsterme abasndadr, ancak farkl olarak d dnyann znel bir yorumunu ortaya koyar ve natralist bir yanlsama (gz boyama) yaratmadan, usumuzdaki kavram (gnderge) artracak grsel imgeler (gsterge) retir. Bu durumda, elerin resim dzlem iindeki konumlar ve ilikileri de d dnyadaki gibi natralist olmayacaktr. Resimsel dzlemde grsel imge retirken farkl bak
1 2

alarn ayn dizgede kullanan minyatr sanats iin d dnya, mutlak olann betimlenmesi iin bir referans kaynadr.

Batllama dnemi betimleme mant: Mimesis

Osmanl resim sanat, 17. yzyldan itibaren geleneksel biim dilinin zlmeye balamasyla, yeni bir estetie doru kendine zg bir ynelim gsterir. Bu dnmde mimesis temel unsurdur, ancak resmin btnnde, programl olarak 19. yzylda uygulanacaktr. Bu dneme kadar resimsel dzlemde natralist gerekilik ynndeki tm abalar minyatr estetiinden kopmadan gerekletirilen denemelerden ibarettir. Mimesis, maddi gereklik ile insan zihni arasnda dorudan veya dolayl bir yansma ilikisi kurmaktadr. Burada yansma d dnyann bilgisinin gerekte olduu gibi alglanabileceini ima eder. Epistemolojik olarak aklc, nesnel ve bilimsel bir gerekliin resim dzleminde ifadesidir. Resimsel dzlemde imge retme sreci salt teknik bir sonu deildir. mge insan bilincinin rndr ve insan bilinci ise, kltr ve tarihin ayrlmaz bir parasdr (Leppert, 2002). Grme, salt fiziksel bir sre olarak n retina zerindeki izdmnn grsel imgeler oluturmas deildir. Daha klasik antik ada Byk Plinius, durum yle zetlemitir: Asl grme ve gzlem organmz, ruhun kendisidir. Gzler yalnz bilin ieriklerinin grnen blmlerini biriktirip ileten bir kap ilevi grr (Gombrich, 1992). Bu durumda imge sadece grme biimlerinin somutland alan deil, ayn zamanda kltr ve zihniyetin somutland alandr. Bat etkisindeki Osmanl resim sanatn deerlendirirken, Osmanl zihniyetinin kendine zg yaps sorgulanmaldr. slam dini ile btnleen bu zihniyet yaplanmasnda gerein nceden verilmi olmas ve Kuranda yazl bulunmas kritik akln yerine kabule dayanan bir anlay getirmektedir. Gerei evrensel, deimez ve sorgulanamaz olarak belirleyen bu epistemolojide Kurann sorgulanamazl, Aristocu tmden gelim mantn stnl, gizemci gelenek-

Derin dncelere dalarak bakmak. Kendinden gemek, sarho olmak.

71

D. alr, S. gel

ten kaynaklanan soyut bir idealizm ile eriat ve fkha dayal bir hukuk ve kelama dayanan bir bilgilenme yntemi esastr (Parla, 1993). Osmanl kltrnn zerinde ykseldii apriori ve idealist bilgi kuram, Bat kltrnn zerinde ykseldii ampirik ve pozitivist bilgi kuram ile taban tabana zttr (Parla, 1993). Batllama dneminde bu iki farkl bilgi kuramnn bir araya geli mantnn belirlenmesi, biimlendirme dinamiinin tespiti iin zorunludur. Batllama dnemi Osmanl sanat, Dou ve Bat zihniyetlerinin zerinde ykseldii farkl epistemolojilerin bir arada kullanld eklektik bir yaplanmaya sahiptir. Bu eklektisizmde, Osmanl-slam dnya gr ve kavray (apriori ve idealist) ile Avrupa-Hristiyan dnya gr ve kavraynn (aklc, deneyci ve pozitivist) rtememesinden kaynaklanan kendine zg yap esastr. Ancak, Batdan ithal edilen aklc, nesnel ve bilimsel gereklie dayanan epistemolojinin uygulanmasnda Osmanl kltr normlar belirleyicidir. Osmanl zihniyetinin belirleyici unsuru da inanca dayal yaplanmadr. Osmanl resminde mimesis kendi i dinamikleriyle ulalan bir sonu deildir. Batdan ithal ettii biim dilinin kullanlmasyla ilintilidir. Bu yntemin benimsenmesi Osmanl Batllamasnn temel mant pragmatizmle ile rtmektedir ve hzla benimsenen tm yenilikler gibi askeri ihtiya paralelinde kabul grmtr. Dolaysyla askeri okullarn mfredatna alnan resim, estetik ve kltrel bir deer olmann tesinde grsel bir anlatm teknii olarak kabul edilmi ve uygulanmtr. Osmanl mparatorluunda boyutlu resim kltrnn benimsenmesinde, en azndan grgye dayal bir zeminin olumasnda gravr, fotoraf ve kartpostal gibi grsel belgelerin rol byktr. Bunlarn gndelik hayatn akna dahil edilmesi, Osmanl toplumunda resmin benimsenmesi, sanat duygusu ve dncesinin belirip, yerlemesi iin gerekli kltrel/grsel zeminin oluumuna katk salar. Osmanl sanatnda Batl anlamda resmin ilk rneklerinden bir olan duvar resimlerinde minyatr estetii ve gravrlerin biim dilinden besle-

nen slup dikkat ekicidir3. Osmanl resminin balangcnda d dnyann nesnel grntsn iki boyutlu yzeye aktarabilmek iin minyatr veya gravr gibi resimsel gerekliklerin kopya edilmesi veya yeniden kurgulanmas tercih edilen bir yntem olmutur. Bu tercihin nedenlerinden biri doa karsna geerek resim yapma gelenei olmayan bir toplumda bu gibi grsel malzemeden kurgu yapmann salad kolaylktr. lk Osmanl ressamlar, doa karsna geerek perspektif, k-glge renk gibi teknikleri kullanarak resimsel sorunlar zebilecek yeterli bir bilgi ve eitime sahip olmamalar, farkl bir alg kltrne dayanan grsel hafzalar nedeniyle pragmatik bir zm olarak fotografik grntye ynelir. 19. yzylda bir grup rencinin resim eitimi almak amacyla yurtdna gnderilmesi Osmanl resim sanatnda natralist biim dilinin benimsenmesi ynndeki srecin ivme kazanmasna neden olur. Bu dnemde renciler arlkl olarak Fransaya gnderilmitir. LEcole des Beaux-Arts Osmanl resim sanatnda Batl anlamda nc olarak bilinen sanatlarn devam ettikleri kurumdur. Akademizm ve NeoKlasisizm ilkeleri erevesinde eitim verilen okulda, desen, perspektif ve anatomi dersleri dnda bir de tarih dersi vardr. 1863 ylndan itibaren ise edebiyat, sanat tarihi ve genel tarih dersleri de eklenmitir4 (Gren, 1996). Fransaya gnderilen bu renciler akademide grdkleri eitim dorultusunda Bat resmini biemsel olarak kavrasalar bile, onun arka plann oluturan ontoloji ve epistemolojiyi ne derece kavrayabilirler? ki farkl epistemolojinin resimsel dzlemde birbirlerine eklemlenme biiminin sorgulanabilmesi iin zellikle eker
Okuolu, doktora tezinde 18. ve 19. yzyl duvar resimlerinde minyatr betimleme yntemi ve Bat betimleme tarzn incelemektedir (Okuolu, 2000). Renda Milasta bir evde yer alan Rodos kalesi ve ehir grntsnn De Bruynun 18. yzylda Rodosu gsteren gravrne benzediini ifade eder (Renda, 1977). Duvar resimlerinde minyatr estetii iin ayrca bknz. (Ark, 1988 ). 4 Bu derslerin ayrntl ierii iin bkz. Gren, 1996: 94-100.
3

72

Osmanl resminde mimesis Ahmed Paann resimleri nemli ipular sunmaktadr. Ahmed Paa iin d dnyann gerekliini yanstmada referans olmutur. Barbizon Okulunun romantik doa betimleri sanatnn zihniyetini belirleyen epistemoloji ile bir lde rtse de, realist resimler bu zihniyet yaplanmasna olduka uzaktr.

Mimesis: eker Ahmed Paann resimleri balamnda

Bat anlayna dnk Trk resim sanatnn en nemli temsilcilerinden biri olan eker Ahmed Paa 1841 ylnda skdarda doar. Sultan Abdlaziz tarafndan yetenekli bulunarak resim renimi grmek zere Paris Gzel Sanatlar Akademisine gnderilir. Akademide, klasist, akademist slupta yaptlar reten Gustav Boulanger ve Jean Leon Grme'un atlyelerine devam eder. Hocalar Boulanger ve Grme resimlerinde Roma ve Yunan mitolojisini ve oryantalist konular tercih etmektedir. Ayn atlyelere devam eden Osman Hamdi grece de olsa hocalarnn izgisine daha yakn bir duru sergilerken5, eker Ahmed Paa resimlerinde farkl etkilenmelere ak olmutur. Sanatnn Pariste bulunduu yllarda akademist slup ile atma iinde bulunan ve Bat resim sanatnda r aan bir dnem yaanmaktadr. Bu dnemi hazrlayan koullar incelediimizde, pozitivizm ve fotorafn icad ncelikli olarak belirleyicidir. Pozitivizm metafizii tamamen reddederek, yalnz akli olarak kavranan eyleri kabul eder ve doa bilimlerinin yntemlerini nerir. Fotoraf da sanatnn znel tasarmndan doan resim yerine, doann objektif, speklasyona dayanmayan yanstlmasn nerir. Bat sanat tarihinde ilk realistleri bu dnemde grrz. Bu akmn nemli temsilcilerinden olan Courbet resimlerinde gzleme uygun bir gerek peindedir ve ruh halini deil, grneni speklasyona dmeden, objektif olarak yanstmak ister. eker Ahmed Paa ve kuandaki sanatlarn amac, resimsel ilkeleri gereki yanlsama yaratacak biimde kullanarak, d dnyay resimsel dzlemde taklit etmektir. 19. yyda Fransada etkin olan Barbizon Okuluna ait sanatlarn ve Courbetin resimleri (ekil 1) eker
5

ekil 1. Courbet, Natrmort 1871, Tuval zerine yalboya, 24x32 cm., National Gallery of Canada (cybermuse.gallery, 2003) Realizmin felsefi anlamda temel dayana olan pozitivizm eker Ahmed Paaya olduka uzaktr, biimsel etkilenmeyi oluturan dnsel arka plann eksiklii resimlerindeki elikili, fakat kendine zg resimsel dilde belirleyicidir. Bu eliki, resimlerini samimi ve kendine zg klmaktadr. D dnyay alglay ve bu alglay iinde kendini ifade biiminin temel dayana olan epistemolojik dzen, yani Osmanlslam dnya gr resimlerin biem ve ieriinde belirleyicidir. Osmanl dn dnyasnda Tanzimatla birlikte pozitivizm etkin olmakla birlikte, Osmanl kltrne zg bir zellik gstermitir. Kald ki eker Ahmed Paa hem dnsel alt yap hem de kiilik olarak pozitivizme olduka uzaktr. Tasavvufun ontolojik gr ve geleneksel ahlak sistemine byk lde bal olan sanatnn resimlerinde tinsel bir atmosfer ve doaya yaklam sz konudur. eker Ahmed Paann resimlerindeki sessizlik ve atmosfer d bir uzam, d dnyann yanstlmasnda mistik, hznl ve zaman d bir boyutu bize tar. Sanatnn zellikle manzara resimlerinde bu iki epistemolojinin rtememesinden kaynaklanan ifade belirgindir. Dubenin de belirttii gibi Ba-

Duben, O. Hamdiyi oryantalizm yaktrmasna kar bir Tanzimat aydn ve ideolou olarak deerlendirmekte ve Osmanl zihniyeti ile olan yaknln vurgulamaktadr (Duben, 1984).

73

D. alr, S. gel

tllama dnemi ressamlar bilinli olmadan halkn ve st snflarn paylat tasavvuf ruhunu Bat slubu ile birletirmeye almlardr. Minyatr, halk resimleri ve dini resimlerde grlen fantastiklikten daha gereki sluba geiin ilk aamas olan bu resimlerin yanstt kozmos, tmyle geleneksel ahlak anlayn ifade etmektedir (Duben, 1983). eker Ahmed Paann tablolarnda doa kendi beni ile hesaplama aracdr; sanat kozmos karsndaki zayfln grr. Resimde doa ezici bir arlktadr. Doann betimlenmesinde kullanlan renkler ve k tinsel bir ieriin taycs olup ona akn bir nitelik kazandrmaktadr. Resimlerindeki durgun ve srekli k nesnelere zaman aan ant izlenimi vermektedir. Sanat doaya bir seyir nesnesi olmasnn tesinde tema ile yaklamaktadr, yani nesne/doa grnteki geicilii, faniliinden soyutlanarak; hakikatine, zne ulamaya allmakta, kutsaln yansmas olarak kavranarak betimlenmektedir. eker Ahmed Paa iin doa, konu iin bir sahne olmann tesinde bir anlam tamaktadr. Bergerin sanatnn Orman (ekil 2) tablosu iin belirttii gibi, orman bir seyir nesnesi olmaktan te bir yaant ieriini imlemektedir6 (Berger, 1979). Mimesis, nesne ile sanat arasndaki mesafeyi zorunlu klmaktadr. Sanat dnda olduunu dnd eye/ormana aslnda iinden, oduncunun gz ile bakmaktadr. Byle bir elikinin yaratt acemilik aslnda perspektifle ilgili sorundan ok tinsel ve kltrel bir yaant ieriini ifade etmektedir. eker Ahmed Paann resimlerinde nesneler adeta zihinsel bir kla aydnlatlmaktadr. rnein Talim Yapan Erler (stanbul Resim ve Heykel Mzesi, 189798 M.) tablosunda k Bat anlayna gre aksayan bir yapya sahiptir. Resmi aydnlatan k kayna her ne kadar vadinin zerinden gelmise de bulutlarn zerindeki k huzmeleri gz yanltmaktadr (Tepeci, 1994). Sanatnn resimlerinde k yerel bir atBerger, eker Ahmed Paann Orman (stanbul Resim Heykel Mzesi) tablosunda bu elikiyi detayl olarak ele almaktadr (Berger, 1979: 4-7).
6

mosfer duyarll yaratlmasna katk salamaktadr.

ekil 2 eker Ahmed Paa, Orman, Tuval zerine yal boya, 140 x 181 cm. stanbul Resim ve Heykel Mzesi (RHM Arivi) Sanatnn Ayval Manzara (Trkiye Bankas Koleksiyonu, 1320 R., 1904 M.) (ekil 3) natrmortunda nesneler bir orman iinde betimlenmitir. Resimde meknsal derinlik yanlsamas, doal ortamn gereklii sadece ilk bakta uyanan bir izlenimdir; yakndan bakldnda gereklik etkisi yok olur. eker Ahmed Paa zellikle arka planda toprak yolun geriye doru gitmesiyle derinlik beklentisini hatrlatr, ama sonra bunu yadsr. Meyvelerin asld aacn gvdesi ile arka plandaki aacn gvdesinin kalnlnn neredeyse ayn olmas, sa arka planda yer alan aalarn ve yapraklarn alan derinliini kstlamas, nar aacnn yapraklarnn neredeyse tmnn kardan grnecek biimde resmedilmesi yanlsama etkisini sorunlu hale getirir. Resimde mekn fiziksel deil tinseldir. Bu da resme atmosfer d bir uzam, mistik ve zaman d bir boyut kazandrr. Bu anlatm destekleyecek dier bir katk da, ormandaki yapraklarn arasndan szlen n nesneleri aydnlatmasndaki etkidir. Resimde k tinsel bir ieriin taycs olup, mekna ve nesnelere akn bir nitelik kazandrmaktadr. eker Ahmed Paann resimleri arasnda mimesis kavramn sorguladn gsteren natrmortu dikkat ekmektedir. Sanatnn Karpuzlu Natrmort (stanbul Resim ve Heykel Mzesi,

74

Osmanl resminde mimesis 1295 R.-1879 M.) (ekil 4) isimli tablosu antik bir kayna, Byk Pliniusun History of Natureda bahsettii mimesis kuram ile ilikili Zeuxis ve Parrhasios anektodunu akla getirmektedir. Bir i mekn kompozisyonu olan natrmortta sepetteki zmlerin zerine konmu olan ku, bu karmda bulunmamz desteklemektedir. eker Ahmed Paann bu yky bilip bilmedii ve bilinli olarak bir gnderme yapp yapmadna dair elimizde kesin bilgi olmamasna ramen, LEcole des Beaux-Artsn programnda edebiyat, sanat tarihi ve genel tarih gibi teori arlkl derslerin de bulunmas (Gren, 1996) bu yorumu yapmamz kolaylatrmaktadr. ler arasnda zellikle natrmort tr sanatya modeline direkt olarak mdahale yapabilme imknn sunmaktadr. Sanat resimsel ilkeleri doru kullanabilmek iin uygun grd nesneleri, uygun grd estetik dzen iinde kurgulamak gibi bir kolayla sahiptir.

ekil 4. eker Ahmed Paa, Karpuzlu Natrmort, 1295 R. 1879 M., Tuval zerine yal boya, 63 x 105 cm, stanbul Resim ve Heykel Mzesi (RHM Arivi). eker Ahmed Paann natrmortlarnda perspektif ilkeleri uygulanmakla birlikte, bu Bat resmindeki incelikle hesaplanm perspektiften ziyade duyusal bir perspektiftir. Sanat natrmortlarnda tek bak asna gre dzenlenmi merkezi perspektifi kullanlmtr. Natrmortlar incelediimizde kalp bir kompozisyon emasnn kendi iinde eitlendirilerek tekrarladn gryoruz. Sanat natrmortlarnda kapal konturlar, kapal form ve birbirini kesen nesneleri kullanmaktadr. Bu tercih de nesneleri saran boluun ifadesini zora sokmaktadr. eker Ahmed Paa, natrmortlarnda genelde n-arka plan ilikisi yoluyla derinlik duygusunun elde edilmesinde en yaln zmlerden biri olan kesien nesneleri kullanmaktadr. Natrmortlarda yer alan nesneler yan yana birbirlerine deer, rter ve yakn biimde resmedilir. Grup iindeki nesnelerde n-arka ilikisi glgelendirmeyle salanmtr. Bu durum ayn zamanda nesnelerin hacim etkisini de kuvvetlendirmitir. Natrmortlarda tam bir denge hissinin salanabilmesi iin, orta eksenin her iki tarafnn da eit kuvvette tutulduu, simetrik bir kompozisyon

ekil 3. eker Ahmed Paa, Ayval Manzara, 1320 R., 1904 M., Tuval zerine yal boya, 129 x 89 cm., Trkiye Bankas Koleksiyonu (Giray, 2000: 61) D dnyann gerekliini iki boyutlu tuval zerinde boyutlu yanlsama yaratacak biimde aktarmasn salayan perspektif, uzam, mekn, model ve renk ilkelerinin sanatn natrmortlarnda incelenmesi mimesisin ynnn kavranmas asndan nemlidir. Resimsel kategori-

75

D. alr, S. gel

tercih edilmektedir (ekil 5). zellikle karpuz ve kavun konulu rneklerde merkeze yerletirilen byk ebatl meyvenin sa ve sol arka tarafna byk ebatl birer nesne yerletirerek resimde denge salanmaktadr (ekil 3, 4). Genelde bu byk ebatl nesneler ya btn bir karpuz, kavun ya da iinde eitli meyveler bulunan bir sepettir.

eker Ahmed Paa natrmortlarnda zellikle iki kompozisyon emas ufak deiikliklerle devaml tekrarlanmaktadr. Bunlardan ilki, odak noktasn karpuz veya kavun gibi byk boyutlu nesnelerin oluturduu, etrafna farkl nesnelerin simetrik ve dengeli biimde yerletirildii ema (ekil 5); ikincisi ise, ayva, nar ve portakal gibi kk ve birbirlerine yakn boyutta nesnelerin st ste yerletirilerek betimlendii (ekil 6) emadr. Sanatnn natrmortlarnda mekn nesnelerin grnr klnd bir zeminden baka bir anlam tamamaktadr. Meknn temsiline ynelik ifade, nesneler zerinden girilen resimsel bir hesaplamann ve znel bir tercihin sonucudur. Dnem rnekleri paralelinde meknda derinliin kstlanarak, yzeyin n plana alnmasyla nesneyi n plana karan bir yaklam tercih edilmektedir. Natrmortlarda meknn temsillerinden biri olan tayc zemin, resmin alt kenarna paralel olarak yerletirilmekte ve ounlukla ya iki yan, ya da sa taraf resimde gsterilmeden betimlenmektedir7. Zeminin sol tarafta geriye doru perspektif iinde gsterilmesi meknn derinlik etkisini kuvvetlendirmektedir. Natrmortlarda genelde tayc zeminin arka biti izgisi belli belirsiz gsterilerek, monokrom ve karanlk bir arka plana geilmektedir. Arka plann koyu rengi ve tayc zeminin altndaki koyu rengin kompozisyonu evreleyen dolam, ak renkli zemine boluk iinde yzer gibi bir etki kazandrmaktadr. Kimi rneklerde ise tayc zeminin de koyu renkte tercih edilmesi nesnelere zeminsiz, bolukta duruyormu etkisini vermektedir. Bu tercih de natrmortlara atmosfer d, srreel bir etki kazandrmaktadr. eker Ahmed Paann resimlerinde meyvelerin dal ve yapraklar nesnelerin arasna yerletirilerek, atmosfer iinde bolukta ve ileri doru uzanrken resmedilmitir. Bunlarn zemine den glgeleri boluk iindeki varlklarnn plastik boyutunu arttrmaktadr. Natrmortlarda boluk ve atmosfer etkisi yapraklarn dzenlenmesiyle

ekil 5. eker Ahmed Paa, Karpuzlu Natrmort, 1309 R.- 1893 M., Tuval zerine yal boya, 72.5 x 99.5 cm., Milli Saraylar, Dolmabahe Saray (Milli Saraylar Arivi) Sanat natrmortlarnda zellikle ayva, nar, portakal ve incir gibi kk boyutlu meyvelerle kompozisyonu kurguluyor ise, bu meyveleri genelde st ste istiflemekte ve birbirlerinin zerine den glgeleri ile n-arka plan ilikisini salamaya almaktadr (ekil 6).

ekil 6 eker Ahmed Paa, Narlar ve Armutlar, 1318 R.- 1902 M., Tuval zerine yal boya, 42x 62 cm., zel Koleksiyon (Portakal Sanat ve Kltr Evi Mzayede Katalogu, 1998)

ncelediimiz tm rneklerde tayc zeminlerin sa yan kenar resimsel mekana dahil edilmemektedir. Bunun eker Ahmed Paann natrmortlar iin karakteristik olduunu syleyebiliriz.

76

Osmanl resminde mimesis vurgulanmaktadr. Tayc zeminden n plana izleyiciye- doru uzanan dal ve yapraklar resmin derinlik etkisini arttrmaktadr. Sanatnn natrmortlarnda yapraklar resimsel bir eleman olarak nesneleri birbirinden ayrmak, scak renklerin arasnda dolaan souk renkler olarak resme dinamik bir etki kazandrmak gibi bir ilevi de stlenmitir. eker Ahmed Paada vurgulanmas gereken dier nemli bir nokta, renkte temsil deerinin zton8 zerine ina edilmi olmasdr; bir baka deyile, resmin zgl deerini9 ksmen kamufle eden alma tarz burada yeterli grlmtr. Geri bu yaptlarnda oylumlama ve ak-koyu ilikilerinin dikkate alnmasna kout olarak, znde temsil deerine nem verilen rengin zton ile hayli dolayl ve tartmaya ak bir ilikisi olduu sylenebilir; ancak somut ipularyla kantlamak pek mmkn olmasa bile, varln tinsel dzlemde srekli hissettiren bir ilikidir (Ergven, 1992). Sanatnn zellikle karpuz ve kavunlu natrmortlarnda odak noktas merkezde veya merkeze yakn yer almakta, k, renk kullanm, boyut ve oranla vurgulanmaktadr. Bu rneklerde kompozisyonun odak noktasn en scak renkle betimlenmi kesilmi karpuz ve kavun temsil etmektedir. Merkezdeki k etkisi, renk seimi ile de btnleerek bu alanda younlamakta ve scak renkler n kullanmyla btnleerek merkezden dar doru bir hareketle soua doru gemektedir. Karpuz, Osmanl ressamlar, zellikle de eker Ahmed Paa iin krmz i dokusu ve yeil kabuunun kontrast etkisi nedeniyle grsel bir ekim oluturmaktadr. eker Ahmed Paann natrmortlarnda n ortak kullanmndan sz edilemez. Sanat ayn resimde farkl k kaynaklarn bir arada kulzton ile herhangi bir nesnenin, ne dier renklerle ilikiye giren, ne de farkl k koullarna gre deiime urayan rengi ifade edilmektedir (Ergven, 1992) 9 zgl deerde kendisini tayan nesneden soyutlanan rengin gzellik, boya deeri, dier renklerle birbirini tamamlama olasl vb. temel gleri sz konusudur (Ergven, 1992) .
8

land gibi; baz natrmortlarnda kardan, bazlarnda soldan ve bazlarnda da sadan gelen k kaynan kullanmtr. Bat resimlerinde ise n ortak kullanm sz konusudur ve yazma yn ile bantl olarak genellikle sol stten gelmektedir. Osmanlcann sadan sola yazlmas ve iinde yer ald alg kltr bu elikili ifadeleri doal klmaktadr. Sanat resimlerinde nesnenin arln ve hacmini belirtebilmek iin keyfi olarak kullanmaktan kanmamaktadr. Karanlk atmosferdeki nesnelerin zerine den k doku ve plastik boyutu belirgin klmaktadr. eker Ahmed Paa natrmortlarnda dokuya ncelik tanmtr. Karpuz ve kavun przl i dokusu ve ekirdekleri ile boyay youn olarak kullanmay seven sanat iin uygun bir meyvedir. Natrmortlarnda karpuz (ekil 4, 5) ve kavun zellikle i dokusunun sanaty uyararak, resimsel kayglarn zmlemesi ve boya kullanm iin salad olanaklar nedeniyle tercih edilmekte ve doku zellikleri n plana karacak ekilde betimlenmektedir. zm gibi daha saydam meyveler betimlenirken ise boya daha ince kullanlmaktadr. eker Ahmed Paa natrmortlarnda genellikle karpuz, nar, portakal ve eftaliyi keserek, i dokusunu da gstererek resmetmektedir. Nar dndaki meyvelerde doku boyann youn kullanmyla verilmektedir. Sanat meyveleri prtkl dokular ve ekirdeklerinin boya kullanmna uygun olmas nedeniyle paralayarak resmetmeyi tercih etmitir diyebiliriz. iek konulu rneklerde de yine boyann youn kullanmyla ieklerin dokusu ve hacmi verilmeye allmtr. eker Ahmed Paa farkl mevsimlere ait karpuz, kavun, armut, eftali, zm, ayva ve nar gibi meyveleri ayn kompozisyon iinde kurgulamaktadr. Bu da nesnelerin tmnn masa zerinde dzenlenerek resmedildiine dair yaygn kany zayflatmakta ve zaman zaman kurgu yapld ynndeki fikrimizi desteklemektedir. Buradan haraketle sanatnn her iki yntemi de tercih ettiini dnmekteyiz. ncelemelerimize dayanarak, baz tek meyveli ve meyvelerin istiflenmesi ile kurulan kompozisyonlarn daha byk natrmortlarda kullanlmak zere yaplan

77

D. alr, S. gel

n almalar olduunu syleyebiliriz. Nitekim 1312 R. (1895 M.) tarihli ve konusu kesik tek bir kavun10 olan natrmorttakine ok benzeyen bir kavun, 1319 R. (1903 M.) tarihli Kemal Erhan Koleksiyonunda bulunan daha byk ve ok sayda nesneden oluan baka bir natrmortta kullanlmaktadr11.

tarafndan belirlenmektedir. eker Ahmed Paann Batdan gelen ampirik pozitivist bilgi kuramyla, Osmal zihniyetini biimlendiren mutlak idealizm arasnda kalm kimliinin ifadesi resimlerin biem ve ieriinde izlenebilmektedir. Resimsel dzlemde imge retmek teknik bir sre olmann tesinde alg kltrne bal bir ifadedir. eker Ahmed Paann resimlerinde tekniin karsnda Osmanlya zg bir duyarllk resimlerinin ana karakteristiini oluturmaktadr. Bir takm aksaklklara kar gereki bir duru ve samimiyet resimlerinde zel bir hassasiyet ve duyarlla dnmektedir. Bu ifade ayn zamanda Bat ve Osmanl zihniyeti arasnda kalan bireyin elikilerinin resimsel dzlemde yansmas olarak dnldnde yeni bir anlam kazanmaktadr. Resimsel ilkeler asndan zayflk olarak grlen ifadeler onu kendi kltrne balamakta ve zgn klmaktadr. Sanatnn resimlerini imzalama ve tarihlendirmesi de Doulu ve Batl kimliinin temsili olarak deerlendirilebilir. eker Ahmed Paa resimlerini ounlukla Latin ve Arap harflerini kulland iki farkl imzayla imzalamakta ve miladi tarih ile rumi tarihi ayn tuvalde kullanmaktadr. eker Ahmed Paann resimleri Batl anlayn taklidinden ziyade bir sentezi ifade etmektedir.

Sonular
Osmanl sanatnda Batl anlamda resim ve bu paralelde mimesis kendi i dinamikleri sonucunda ulalan bir kavram deildir. Osmanl devletinin askeri ihtiyalar paralelinde benimsedii ve uygulad bir yntemdir. Ancak zamanla Batl anlamda resim estetik ve kltrel bir deer olarak nem kazanacaktr. 19. yzyl geleneksel Osmanl betimleme mantndan -minyatr estetii- yeni bir betimleme mantna -natralist slup- geiin yaand bir sretir. Bu yzyla ait duvar resimlerinde minyatr ve batl estetik biemleri zaman zaman bir arada, zaman zaman da biri ynnde arlkl kullanlmaktadr. Bu da Osmanl resminin kendine zg yapsn vurgulamaktadr. Osmanl resminde mimesisin zellikle 19. yzylda bilinli ve programl bir ekilde uygulanmaya alldn gryoruz. Ancak yine de Osmanl-slam dnya gr resimlerin biem ve ieriinde belirleyici olmutur. Fransada akademist bir anlayta eitim alan sanatlar yurda dndklerinde bu bilgilerini Osmanl toplumunda kabul gren konular dorultusunda kullanmlardr. slam kltrnn figre kar tavr natrmort ve manzara resimlerinin arlkl tercihine neden olmutur diyebiliriz. Mimesis epistemolojik olarak aklc, nesnel ve bilimsel bir gerekliin resim dzleminde ifadesidir. Batllama dnemi ile birlikte bir takm Batl felsefi ve bilimsel akmlar benimsenerek kullanlmaya allmtr. Ancak bu benimseme her zaman Osmanl kltrnn mutlak egemenliinde olmutur. Osmanl bireyinin kapsayc zihniyeti slam kltr ve tasavvuf ontolojisi
10 11

Kaynaklar
Antik A.. (1991) Antik A.. 136. Mzayede Katalou, 7 Nisan 1991, stanbul. Ark, R., (1988). Batllama dnemi Anadolu tasvir sanat, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 947, Ankara. Ayvazolu, B., (1997). Ak estetii: slam sanatlarnn estetii zerine bir deneme, tken Yaynlar, stanbul. Berger, J., (1979). eker Ahmed Paann bir resmi zerine, Sanat evresi, ev. Cevat apan, 11, 47. Bryson, N., (2001). Looking at the overlooked: Four essay on still life painting, Reaktion Books, London. Duben, . A., (1983). Trk resmi ve eletirisi: 1900 1950, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Duben, . A., (1984). Osman Hamdiye an zihniyeti ve estetik deerleri asndan eletirel bak, Boyut, 3/21, 614.

Resim iim bkz. Antik A.. 1991. Resim iin bkz. Duben, 1990.

78

Osmanl resminde mimesis

Duben, . A., (1990). 18731908 Pera [Beymen Sergi Katalou], stanbul. Ergven, M., (1992). Resimde renk zerine, iinde Yoruma Doru, 64-84, Yap Kredi Yayn, stanbul. Giray, K., (2000). Trkiye Bankas resim koleksiyonu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. Gombrich, E. H., (1992). Sanat ve yanlsama: Resim yoluyla betimlemenin psikolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul. Gren A. K., (1996). 19. Yzylda Pariste resim eitimi, Antik & Dekor, 35, 94-100. pirolu, M. . ve Eybolu, S. (1972). Avrupa resminde gerek duygusu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Kuban, D., (1984). Geleneksel Trk kltrnde nesneler dnyasna bak, Boyut, 3/21, 28-29, 33. Leppert, R., (2002). Sanatta anlamn grnts: mgelerin toplumsal ilevi, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Okuolu, T., (2000). 18. ve 19. Yzyllarda Osmanl duvar resimlerinde betimleme anlay, Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Parla, J., (1993). Babalar ve oullar: Tanzimat romannn epistemolojik temelleri, letiim Yaynlar, stanbul. Portakal Sanat ve Kltr Evi, (1998). Portakal Sanat ve Kltr Evi Mzayede Katalou, 29 Kasm 1998, stanbul. Renda, G., (1977). Batllama dneminde trk resim sanat: 17001850, Hacettepe niversitesi Yayn, Ankara. Tepeci, F., (1994). Trk resminde bir nc: eker Ahmed Paa, Anons, 43, 19-20. Yavuz, H., (1998). Osmanllk, kltr, kimlik, Boyut Kitaplar, stanbul. Cybermuse gallery, (2003). http://cybermuse.gallery.ca/cybermuse/searc/artwork _e.jsp?mkey=14688

79