KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

. KETN . T. . Maden Fakltesi

ZET. Takriben 1100 km uzunluktaki Kuzey Anadolu fay dorultu atml ve sa ynl aktif bir fay (dextral-transcurrent fault) olup, son 30 senede vukua gelen ykc depremler esnasnda boylar ve atmlar arazi zerinde mahede edilmitir. Fay tek bir kayma dzlemi olmayp, birok paralardan mteekkil, 500-1000 m genilikte bir fay zonu halindedir. Bu zonda ezilmi-paralanm kayalar, . scak ve souk su kaynaklar, traverten teekklleri, glckler ve yer yer gen volkan konileri tezahr eder. Fayn muhtelif paralar, depremler esnasnda 1.5-4-3 m yatay ve 0.5-1.5 m dey atmlar gstermilerdir. Fayn Pliosen veya Kuaternerden beri hareket halinde bulunduunu ve gen Kuaternerden bu yana 800-1000 metrelik yatay bir atm olduunu, fay boyunca yataklar telenen gen vadi tabanlarndan karmak mmkn olmaktadr. Ancak, N. Pavoni'nin (1961) ileri srd gibi, hareketin Eosen bandan beri devam ettiini ve bu esnada 350-400 km lik yatay bir yer deitirmenin vukua geldiini kabul etmek iin gsterilen jeolojik delillerin yeterli olmad kansndayz. Bu konu, yazda ayrntl olarak eletirilmitir.

I.

GR

Alpin sistem ierisinde boylar bin kilometreyi geen dorultu atml byk aktif faylarn (transcurrent faults) mevcudiyeti ve bunlarn yerkabuunun tektonik yapsndaki nemleri, son on yl ierisinde birok jeolog ve jeofizikiler tarafndan belirtilmi ve bu konu zerinde olduka zengin bir literatr ortaya konmutur (5, 10, 11). Kaliforniya'da San Andreas fay (2, 26), Meksika'da, Baja Califomia' daki Agua Blanca fay (3), Alaska'da Denali fay (49), Yeni Zelanda'da Alpin fay (54), Filipinler-Taivvan fay (4) ve Gney Amerika'da, ili'deki Atacama fay (50) bu eit aktif yrtlma (dekroman) hareketlerinin tipik rnekleridir. Komumuz ran'da ve Pakistan ile Afganistan'da da benzer ekilde yatay kayma hareketlerinin ok sayda mevcut olduu H. W. Wellman tarafndan ileri srlm bulunmaktadr (55). Kuzey Anadolu fay da ayn cinsten dorultu atml aktif bir fay olup, Anadolu'nun kuzey ksmn Sakarya nehri ile Van gl arasnda, 1150 km lik bir mesafede, boydan boya kesmektedir (Levha I). Trkiye'de, son 30 sene zarfndaki ykc depremlerle birlikte zuhur eden yatay kayma hareketleri, genellikle Kuzey Anadolu deprem faylar olarak adlandrlm ve jeolojik-sismolojik ynleriyle, yerli ve yabanc birok uzmanlar tarafndan zaman zaman incelenmitir (Bibliyografyaya baknz). 1961 de N. Pavoni, Kuzey Anadolu fay zerine yaynlad ilgi ekici makalesi (45) ile, bu yatay kayma hareketinin alpin orojen sistemi ierisindeki jeotektonik nemine iaret etmi; 1966 Varto ve 1967 Adapazar-Mudurnu vadisi

lhsan KETlN

depremlerinden sonra da bu fay zonu tekrar aktel bir konu halini alm, uluslararas bilim adamlarnn dikkatini zerine ekmitir. Bu nedenle, Kaliforniya Teknoloji Enstitsnden Prof. C. R. Allen 1965 yl yaz aylarnda Trkiye'ye gelerek, Kuzey Anadolu Fay Zonunu arazide ve detayl haritalar-hava fotoraflar zerinde incelemitir.1 Kuzey Anadolu deprem fay hakknda imdiye kadar yazlm ve yaynlanm bilgileri bir araya getirmek ve bunlar hakkndaki kendi grlerimizi de aklamak amacyle, bu makaleyi kaleme alm bulunuyoruz. Yaznn M.T.A. Dergisinde baslmasna msaade eden Enstit yetkililerine burada teekkr etmeyi bir bor sayarm. Makaleye ait levha ve ekilleri byk bir titizlikle izen Krsmz Asistanlar Yk. Mh. hsan Seymen ile Atill Aydn'a bilhassa teekkrlerimi sunarm. II. FAYIN GZERGHI (Levha I) 1939 Erzincan depreminden balayarak, 1967 Adapazar-Mudurnu vadisi depremi de dahil olmak zere, hemen her defasnda arazi zerinde mahede edilen Kuzey Anadolu fay, batda, Biga yarmadasnda Yenice kazasnn yakn batsndan balayarak Gnen yakn dousuna kadar uzanmakta, takriben Manyas gl gney kysn takip ederek, Mustafakemalpaa istikametinde ilerlemektedir. Buradan Mudurnu vadisinde Dokurcun yaknlarna kadar bir ara verdikten sonra, bu vadiyi yukar doru takip etmekte, Abant gl kuzey kenarndan, Abantaya deresinden, Bolu'nun 5 km gneyinden, Yenia ve Gerede ierisinden, smetpaa istasyonundan geerek Soanl vadisinde ilerlemekte, Boyal gneyinden Bayramren'den lgaz ve Tosya kuzeyinden, lgaz masifi ierisinden geerek Karg istikametinde uzanmaktadr. Fayn Bayramren ile Karg arasndaki ksm, arazi zerinde mahede edilmi deildir. Bu ksmdaki gzergh takribi olarak izilmitir (kesik izgiler). Karg'dan sonra fay hatt Avla'ndan (Kmil) gemekte, oradan Soruk vadisini takip ederek Vezirkpr gneyinden, Havza'nn yakn kuzeyinden geerek Samsun-Amasya demiryolunu kesmekte ve oradan Ladik ovasnn kuzey kenar boyunca ilerleyerek Destek boazna girmekte, Destek bucandan, Taova ve Erbaa kuzeyinden geerek Niksar'a kadar uzanmaktadr. Niksar'n 12 km gneyinde Kelkit vadisine girmekte ve batya doru Ezinepazar'a kadar devam etmektedir. Dou istikametinde ise, Kelkit ayn takip ederek Readiye ierisinden, Koyulhisar yakn gneyinden, Suehri kenarndan, Refahiye kuzeyinden geerek Erzincan ovasna ulamaktadr. Burada ovann kuzey kenarn takip ederek Sansa boazna varmakta, Karasu (Frat) nehrini keserek Elmalderesi vadisine girmekte ve vadi boyunca ilerleyerek takriben Karlova yakn kuzeyine kadar uzanmaktadr. Fayn Sansa boaz ile Karlova arasndaki ksm da arazide grlm ve incelenmi deildir. Karlova'dan sonraki ksm ise, 1966 Varto depremi esnasnda teekkl eden yark ve atlak sistemleri yardmyle izlenerek, stkran ve Varto yaknlarndan getii ve douya doru Hamurpet gl zerinden Bulank'a kadar uzand tespit edilmitir (33). Bulank'tan sonra, fayn Van gl kuzeyinden,
C. R. Allen'in Trkiye'deki almalaryle ilgili yazs henz yaynlanm deildir. Ancak Bull. Geol. Soc. Am. Spec. Paper'de (1967) ksa bir zetinin (Abstract) baslmakta olduunu R. W. Wallace'in Varto depremi hakkndaki makalesinin (53) bibliyografyasnda grmekteyiz.
1

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

Erci'ten geerek ran snrna ve hatta bizzat ran ierisine ulatn tahmin etmekteyiz.
III. FAYIN ZELL

Kuzey Anadolu fay tek bir kayma dzlemi olmayp, birok paralardan meydana gelmi ve yerine gre, 500 - 1000 m genilii olan bir fay zonu durumundadr. Bu zonda kayalar paralanm - ezilmi, yer yer scak veya souk su kaynaklar km, baraj glleri meydana gelmi, eski kaynaklar etrafnda travertenler teekkl etmi ve volkanik erpsiyonlar vukua gelmitir. (Kelkit vadisinde ve Erzincan ovasnda olduu gibi, ek. 2 ve 3/A.) Fayn btn paralarnda sa ynl yatay kayma hareketleri hkim olmu, ayn zamanda fakat daha kk lde, dey hareketler de kendini gstermitir. Her defasnda, fayn kuzeyinde kalan arazi, gneydekilere nazaran, izaf olarak saa ve aa doru kaymtr (dorultu atml - sa ynl fay). Depremler esnasnda llen yatay kayma miktarlar 1.5 -4.3 m, dey kaymalar ise 0.40- 1.00 m arasnda deerler gstermilerdir. Hareketin genellikle sa ynl oluu, depremlerden sonra mahede edilen yol ve duvarlarn bu ynde yer deitirmeleri (ek. 4, 5) veya arazi zerinde kademeli olarak (en echelon) svalanm tansiyon atlaklar (ek. 12, 13) veyahutta gen dere yataklarnn fay hattn kestii yerlerdeki sa ynl telenmeleri (ek. 15, 16) gibi olaylardan faydalanmak suretiyle tespit olunmaktadr.
IV. FAYIN MUHTELF KESMLER

Burada, Yenice ile Bulank arasnda, takriben 1300 km uzunluktaki fay zonu boyunca, 1939 il 1967 yllar arasndaki depremler esnasnda arazide mahede edilen fay blmleri fay kesimleri sra ile incelenecektir: 1. 27.12.1939 Erzincan - Kelkit vadisi depremi esnasnda (iddeti: XI, magnitd: 8) Kuzey Anadolu faynn 340 km uzunluktaki birinci blm teekkl etmiti (Levha I zerinde l rakaml ksm). Fay, Erzincan dousunda Sansa boazndan balamakta, Erzincan ovasnn kuzey kenarndan, Refahiye kuzeyinden, Suehri kenarndan, Koyulhisar yakn gneyinden, Readiye ierisinden ve Niksar'n 12 km gneyinden geerek, Deliay vadisini takiben Ezinepazar'a kadar devam etmekteydi (ek. l ve 3/A). Fay boyunca, Erzincan dzlnde 80-100 cm aklkta ve WNW - ESE dorultusunda atlak dizileri; Suehri ovasnda genilii 3-4 metreyi bulan ve kilometrelerce uzanan yarklar; 1.5-2 m dey atm olan normal faylar l - 2 m atml yatay kayma hareketleri mahede edilmitir (40). Kelkit vadisini takip eden aktel fay, Readiye kaza merkezinin ierisinden gemekteydi. Burada, kuzey - gney istikametli aal bir yolu enine kesen fay, N 75W dorultusunda uzanmakta ve yolu 3.70 m yatay olarak kaydrm bulunmaktayd (ek. 4). Ayrca fayn bir metreye yakn dey atm vard. Faylanma esnasnda Kuzey Blok gneyine nazaran saa ve aa doru hareket etmitir. Bu fay kesiminin dou ksm H. N. Pamir ve . Ketin'in katld bir heyet tarafndan,

hsan

KETN

ek. 3/A - Suehri ile Ezinepazar arasnda, Kelkitay ve Deliay vadileri boyunca teekkl eden 27.12.1939 depremine ait aktif fayn gzergh. I - Volkanik erpsiyon merkezleri; 2 - Aktel deprem fay; 3 - Muhtemel eski faylar, fazla hasar blgeleri. (E. Parejas, 1. H. Akyol ve E. Altnl'dan (1942) basitletirilmitir.)

ek. 3/B - 20.12.1942de Erbaa-Niksar arasnda meydana gelen deprem faynn gzergh. I - Dorultu atml, sa ynl aktif fay. (M. Blumenthal'den (1943) basitletirilmitir.)

bat ksm ise E. Parejas, . H. Akyol ve E. Altnl tarafndan ett edilmitir (40, 44). 2. 20.12.1942 Erbaa-Niksar depremi (iddeti: X, magnitd: 7.3) esnasnda meydana gelen 40 km uzunluktaki gen fay, 1939 Kelkit vadisi faynn 12 km kuzeyinden, Niksar yaknndan balamakta ve Erbaa'ya doru N 25W istikametinde uzanarak Bozky - Tepekla ve Zilhor kyleri arazisinden geerek Erbaa ovasnda, Kelkit aynn Yeilrmak'a kavutuu yere kadar devam etmekteydi (Levha I zerinde 2 rakaml ksm ve ek. 3/B). Bozky evresinde su knklerinin, fay sebebiyle, 1-1.75 m yatay bir kayma gsterdii, Tepekla civarndaki Mezarlk eperlerinin E-W istikametinde 0.5 m

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

lhsan KETlN

yatay olarak yer deitirdikleri ve Hayati'ye giden yolda, sert kumtalarnda, ak tansiyon atlaklarnn meydana gelmi olduu, M. Blumenthal tarafndan mahede ve tasvir olunmutur (12). Deprem blgesini ayrca H. N. Pamir ve . H. Akyol da incelemilerdir (41). 3. 27.11.1943 Kastamonu- Samsun (Ladik - Karg - Tosya - lgaz) depremi (iddeti: X, magnitd: 7.6) esnasnda douda, Erbaa yaknndan balayarak batda Filyos rmann keskin bir dneme yapt mahaldeki Bayramren (Boyal yakn gneyi) kyne kadar uzanan takriben 280 km lik fay zonu zerinde, Erbaa ovasndan Vezirkpr'nn gneybatsndaki tepelerin tesine kadar devam eden 65 km uzunluktaki Ladik deprem hatt n inceleyen M. Blumenthal (13), bu hattn Erbaa ehri kuzeyinde Zilhor yaknndan balayarak buradan WNW istikametinde ilerlediini, Destek boazndan, Destek buca yaknlarndan, Ladik gl kenarndan geerek Tersakan ayn ve Samsun- Ankara yolunu kestikten sonra, Ortaklar civarnda kuzeye doru kk bir yer deitirmesiyle Beay (Dindardibi) boyunca uzandn ve Kprba'ndan sonra Vezirkpr gneyindeki tepelere girerek Esenky'e kadar dz olarak devam ettiini mahede etmi (ek. 6, A ve B); fayn buradan sonraki gidiinin ise, nce ayderesi vadisini, sonra da Sorukdere vadisini takip ettiini ve Avla'dan geerek daha ileride, Karg civarnda Kzlrmak vadisine ulatn, oradan da batya doru Tosya-lgaz istikametinde ilerlediini ifade etmitir (13) (ek. 7). Fay boyunca, Vezirkpr evresinde (Beay'da) 90 - 100 cm lik dey atm, Tersakan ay alvyonlarnda 50 cm lik dik atm; daha batda, Yenice tesinde 1.5 metrelik yatay atm llmtr. Bu yer deitirmelerde kuzey kanat saa ve aa doru hareket etmitir. Metamorfik lgaz masif ini ikiye blen bu fay kesimi, lgaz ile merkezinin 15 km kuzeyinden, Yenice kyden gemekte ve WNW istikametinde ilerleyerek Bayramren kyne kadar uzanmakta ve burada 1.2.1944 Bolu depremine ait fay ile birlemektedir (Levha I ve ek. 7). 4. 1.2.1944 Bolu-Gerede depreminde (iddeti: X, magnitd: 7.4), Boyal gneyinden, Bayramren kynden balayarak batya doru Soanl ay vadisi boyunca uzanan ve Gerede ierisinden geerek Bolu gneyinden Abant glne kadar devam eden (ek. 8 ve 9), takriben 180 km uzunluktaki fay kesimi (Levha I zerinde 4 rakaml ksm), Gerede iinde Bahe duvarlarn 2 - 3 m, Bolu'nun 5 km gneyinde Kaplca yolunu 3.5 m yatay olarak kaydrmtr (ek. 5). Fay burada yine dorultu atml ve sa ynl olup, ayrca 40 - 100 cm kadar dey atm vardr ve Kuzey Blok gneydekine nazaran, izaf olarak, saa ve aa doru kaymtr. C. E. Taman'n beyanna gre, deprem esnasnda donmu halde bulunan Abant glnde buzlar krlm ve havaya frlamtr (51). Fayn Bolu-Kaplca yolunu kestii mahaldeki istikameti N 75E idi. 5. 31.5.1946 Varto - stkran depremi (iddeti: 7-8, magnitd: 6) esnasnda, 30 km uzunlukta ve N 45 - 50W istikametinde teekkl eden fayn Varto ile stkran arasnda kalan 15 km lik ksm C. E. Taman tarafndan mahede edilmitir (52). O zamanki fayn karakteri hakknda kesin bir bilgi verilmemi ise de, 1966 depremi esnasnda Varto - stkran - Karlova blgesinde, zeminde grlen ak tansiyon atlaklarnn kademeli olarak (en echelon) sralan (ek. 13), burada da fayn dorultu atml ve sa ynl olduunu gstermektedir (33, 53).

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

6. 13.8.1951 Kurunlu depreminde (iddeti : IX, magnitd : 7), Gerede Ulusu vadisinde, Demirciky ile Kuzren (Soanl ay) arasnda 40 km mesafede, 1944 Bolu deprem fay yeniden harekete gemi, Soanl ay gneyinde Afar Dolalar kyleri arasnda, 12 km uzunlukta yeni bir fay teekkl etmi; yine Kurunlu kuzeyinde, Hacmusal yaknnda, 6-8 km boyunda dier bir fay meydana gelmiti (47) (ek. 8). Her fay parasnda yatay ve dey atmlar tespit edilememi, ancak yeryznde, smetpaa stasyonu evresinde, kademeli olarak sralanm tansiyon atlaklar mahede edilmi, istasyon nndeki raylar Z eklini almt (N. Pnar, 1953). Ak atlaklarn dizilii, her halde sa ynl-yatay bir kayma hareketini temsil ediyordu. Bu depremle ilgili fay zonu Levha I zerinde 6 rakamyle gsterilmitir (keza ek. 8). 7. 18.3.1953 Yenice-Gnen depremi (iddeti: X, magnitd: 7.5) esnasnda teekkl eden 50 km uzunluktaki fay, Gnen'in gneydousundan balayarak batya doru Gnen ayn getikten sonra WSW-ENE istikametinde andezitik lav yataklarn keserek ilerlemekte, Muratlar, Gaybolar ve Kuduz kyleri yaknndan geerek Yenice vadisine ulamaktadr (ek. 10). Daha sonra anakkale - Balkesir osesini de keserek Yenice yaknndan batya doru 15 km kadar devam etmekte ve Yenice'den sonra granit ve metamorfik istler ierisinden gemekteydi (ek. 10 ve Levha I, rakam 7). Burada da dorultu atml ve sa ynl olan fay, jeolojik snrlar mailen kesmitir. llen yatay atmlar : Gnen gneyinde 1.5 m, Yenice vadisinde 3.3 m ve Yenice dousunda en byk deerini alarak 4.3 metreyi bulmutur; dey atm ise ok daha kk olup, 0.5 metreyi hi bir yerde gememiti (31). Fay boyunca srekli olarak, ak tansiyon atlaklar grlmt. (Bu blge hakknda detayl bilgi iin . Ketin ve F. Roesli'ye (1953) baknz.) 8. 26.5.1957 Abant depremi (iddeti : IX, magnitd : 7) ile birlikte zuhur eden 40 km uzunluktaki deprem fay, Abantaya deresinden (ek. 9) balayarak, gln kuzey kenarn takiben bat ve gneybat istikametinde ilerlemekte ve Gneyneciler - Tekfurlar kylerinden geerek Dokurcun yakn dousuna kadar devam etmekteydi (l, 39) (ek.11/A). Fay hareketi yine dorultu atml ve sa ynl olup, yatay kayma miktar Abantaya deresinde 1.40 m, neciler yaknnda 1.60 m olarak llmt. Ayrca 35 - 40 cm kadar dey atmlar da mahede edilmitir (39). 9. 6.10.1964 Manyas depremi (iddeti : IX, magnitd : 6.5-7) esnasnda, Manyas gl gney kenarnda, Hamaml - Salur - Kzlky ve Yeniky evresini ierisine alan episantr blgesinde, bariz olarak kayma gsteren bir fay grlmemi ise de, takriben 20 km uzunlukta ve 2-3 km genilikteki episantr sahasnda, arazi zerinde, kademeli (en echelon) olarak sralanm ok sayda tansiyon atlaklar meydana gelmiti (ek. 12). Bu atlaklarn dizilii sa ynl - dorultu atml bir kayma hareketini ifade etmekte ise de (34) (ek. 12), fay dzleminin mekanik zelliini inceleyen N. Cantez, buradaki kayma hareketinin dey komponentinin yatay komponente oranla daha byk olduu neticesine varmtr (19). Ayrca, C. Erentz ve F. Kurtman da blgede eim atml normal faylarn hkim durumda olduklarn ileri srmlerdir (21).

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

13

10. 19.8.1966 Varto depremi (iddeti : IX, magnitd : 7) esnasnda da yeryznde atm grlebilecek ekilde bir fay mahede edilmemitir. Ancak depremin en fazla hasar yapt takriben 60 km uzunluktaki bir sahada, NW-SE dorultusunda (N 60 W), Karlova kuzeybatsnda Elmal deresinden (erme - tak kylerinden) balayarak Kargapazar - Mengel - stkran - Leylek - Varto - Hoan - skender ve Hamurpet glne kadar uzanan sahada, yeryznde ak atlaklaryarklar, dey kaymalar ve ok sayda heyelanlar meydna gelmitir (Levha II). Leylek da gneyinde llen, kademeli olarak sralanm tansiyon atlaklar (ek. 13), dorultu atml ve sa ynl bir kayma hareketini gsterirler (33, 53). 1946 depremi esnasnda benzer ekilde yark ve atlaklar (faylar) C. E. Taman tarafndan mahede edilmitir (52). Karlova - Varto kesimindeki Kuzey Anadolu fay bir taraftan batya doru, Elmal deresi vadisini takiben Sansa boazna (Karasu - Frat vadisine), dier taraf-

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

15

16

hsan KETN

tan, douya doru, Bulank yaknna kadar ve oradan da muhtemelen Van gl kuzey kysn izleyerek ran snrna ve ran ilerine kadar uzanmaktadr. 19.8.1966 Varto depremi ayrntl olarak birok uzmanlar tarafndan incelenmitir (7, 23, 33, 53). 11. 22.7.1967 Adapazar - Mudurnu vadisi depremi (iddeti : IX, magnitd : 7.1) ile birlikte, douda Abant gl yaknndan Gney kyden balayarak, batya doru neciler - Hamitler - ayky - Yarba - Dokurcun - Beyler - Bkdere'ye kadar yeryznde devaml olarak izlenen (ek. ll/B) takriben 60 km (? 80) uzunluktaki fay, yine dorultu atml ve sa ynl olup, en fazla 1.90 m lik yatay kayma gstermitir (8). llen deerler : 20 il 190 cm yatay, 10 - 120 cm dey atmlardr (8/a). Fayn Gney ky ile Dokurcun arasndaki 40 km lik ksm 26.5.1957 depremindeki fay takip etmitir. Mudurnu vadisi faynn batya doru Geyve boazna Doan aya kadar uzanm olmas mmkndr (keza, 8, 8/a ve 24/a). l/A) Kuzey Anadolu deprem fay karakterinde dorultu atml ve sa ynl aktif dier bir fay, 19 nisan 1938 Krehir depremi (iddeti: X, magnitd: 6.8) esnasnda teekkl etmiti (9, 43). Episantr Krehir'in 45 km kuzeybatsnda bulunan bu depremde, Akpnar ile Takovan kyleri arasnda teekkl eden fay 14 km uzunlukta idi (ek. 14, A-B). Yatay kaymann deeri ise 30-100 cm olup, fay mermer ve granit gibi kayalar kesmiti (ek. 14/A). Ayrca, yeryznde kademeli olarak sralanm tansiyon atlaklar teekkl etmi, baz atlaklarn genilii 20-30 cm yi bulmutu (9, 43 ve 48). Bu fay blgesi Levha I zerinde A harfiyle iaretlenmitir. Anadolu'nun ortasnda meydana gelen bu 14 km lik kk fayn, Kuzey Anadolu'yu boydan boya kesen 1000 km den daha uzun fay hareketine ncelik etmi olmas, dikkate deer bir olaydr.
V. FAYIN ATIMLARI

Kuzey Anadolu fay, genel karakteriyle, dorultu atml ve sa ynl bir kayma hareketi, bir yrtlma fay olmakla beraber, ayn zamanda dey atmlar da vardr. Ancak yatay yer deitirme miktar dey kayma miktarna oranla 3-4 misli daha byktr. Depremlerden sonra fayn baz kesimlerinde llen yatay ve dey atmlar aadaki tabloda zetlenmitir:

18

hsan KETN

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

19

Kuzey Anadolu faynn jeolojik olarak ne zaman balad ve balangcndan zamanmza kadar ne miktar kayma hareketine maruz kald hakknda henz kesin bir mahedemiz veya jeolojik delillerimiz mevcut deildir. Ancak, fay gzergh boyunca yer yer mahede edilen ve fay hareketine uygun olarak telenen akarsu yataklar vastasiyle (ek. 15, 16), gen Kuaternerden bu yana yatay kayma miktarnn Readiye evresinde 750 - 800 m, Gerede dousunda ise 800 - 1000 m olduu tespit edilmi bulunmaktadr (ek. 15, 16). Dier taraftan . Abdsselamolu, Mudurnu vadisindeki aratrmalarnda (1), deprem faynn Pliosenden nce harekete gemi olduunu ifade etmekte ise de, o zamandan bu yana ne miktar kayma husule geldii hakknda bir mtalada bulunmamtr (1). Buna kar N. Pavoni, 1961 ylnda yaynlad makalesinde (45), Ege denizinden Van glne kadar uzanan dorultu atml Kuzey Anadolu faynda, Tersiyer balangcndan beri takriben 350-400 kilometrelik sa ynl bir kayma hareketinin vukua gelmi olduunu tahmin etmektedir. Ancak N. Pavoni'nin bu neticeye varmak iin ileri srd jeolojik deliller (argmanlar) maalesef ispat edilecek durumda deildir ve ounlukla jeolojik vakalara uymamaktadr; yle ki: 1. N. Pavoni'nin dnd gibi, Erzincan kuzey ve batsndaki ofiolit kitlesinin kesin bir izgiyle ortasndan blnerek 80 kilometrelik sa ynl bir kayma hareketi yaptn gsterecek veya ispatlayacak bir durumu ne arazide mahede etmek, ne de l: 800 000 lik veya l: 500 000 lekli jeoloji haritalarndan karmak mmkn deildir. ekil l bu vaziyeti aka ortaya koymaktadr. 2. N. Pavoni, fay zonu kuzeyinde, iran-Kelkit ve Bayburt evresinde mostra veren Lias ve Alt Kretase formasyonlaryle fayn gneyinde, Havza-Ladik ve Amasya blgesindeki Lias - Jura ve Alt Kretase teekkllerini birbirleriyle mukayese ederek, bu iki blgedeki Lias-Alt Kretase formasyonlarnn fay boyunca birbirlerinden 250 km uzaklam olduklarn tahmin etmektedir. Her ne kadar bu blgedeki Lias teekkllerinin belirli seviyeleri, bilhassa krmz kalker ve marnl, bol Ammonit'li tabakalar (calc. ammonitico rosso) fasiyes bakmndan birbirlerine ok benzemekte ve bu durum daha nce G. Otkun, M. Blumenthal, . Ketin ve son yllarda, Ankara evresini de ierisine alarak, H. Bremer tarafndan da teyit edilmi bulunmakta ise de (15, 16, 17, 18, 30 ve 38), bu benzerlik daha ok krmz renkli-Ammonit'li seviyelere inhisar etmekte, Liasn dier seviyeleri litoloji ve kalnlk bakmndan byk farklar gstermektedir. ekil 17 de grld gibi, Bayburt, Amasya ve Ankara blgelerindeki Liasn ve genellikle Jurann lito-stratigrafik kesitleri birbirleriyle mukayese edildiinde, Bayburt Liasnn 2000 metreye yakn kalnl ve volkanik aratabakalar ile Amasya ve Ankara blgesi Lias teekkllerinden ok deiik olduu gze arpar. yleki, Amasya blgesinde, Talda'n (Akda) yksek yaylalar ksmnda, kalker fasiyesinde, gelimi olan Lias, Permo-Karbonifer kalkerleriyle sk bir temas halinde bulunur ve kalnl birka metreyi gemez. Burada yumrulu-killi kalkerler ve marnlar eklinde gelien ve bol fosil ihtiva eden tabakalar bilhassa Domerien katn temsil ederler. Amasya gneyinde, Kayaba'nda mostra veren krmz Lias tabakalar ise, daha gen seviyeleri, Toarsien ve Aalenieni karakterize ederler (38). Bu fosilli kalkerlerin zerine fli fasiyesinde ok kaln bir seri gelir ve Talda-Akda'n kuzey yamalarn kaplayarak Ladik yaknna kadar devam eder (15).

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

21

Amasya blgesindeki Malm - Alt Kretase formasyonlar ise, ounlukla lite kalkerlerden mteekkil kaln bir seri halinde gelimitir (15). Ankara evresinde Yakack, Kserlik-Kzk ve Lodumlu blgelerinde mostra veren Lias ve genellikle Jura formasyonlar, ayrntl olarak incelendiinde, litolojik zellikleri ve seviye kalnlklar bakmndan hem Amasya Liasndan ve hem de Bayburt - iran Jurasndan olduka farkl bir durumda olduklar, H. Bremer'in almalarndan (16, 17, 18) faydalanlarak yaplan mukayeseli-stratigrafik kesitler zerinde aka grlmektedir (ek. 17). Ayrca, Bayburt-iran ve ksmen Ankara blgesindeki Lias, metamorfikkristalin kitleler zerinde transgresif-diskordan olarak bulunduu halde, Amasya evresinde, Talda'da, fosilli Permo-Karbonifer kalkerleriyle birlikte zuhur etmektedir. Bu bakmlardan, Bayburt-Amasya ve Ankara evresindeki Lias teekkllerini, ayn bir kitlenin, fay sebebiyle blnerek, birbirlerinden yzlerce kilo-

22

hsan KETN

24

hsan KETN

metre uzaklara atlm paralar olarak kabul etmek ok gtr ve kanaatimizce de jeolojik vakalara uygun deildir. 3. N. Pavoni, Ordu - Giresun gneyindeki st Kretase yal, gney snr Kelkit vadisine dayanan, volkanik lav ve tf kitlesini Ankara-Bolu arasndaki Krolu - Ik dalarnn (Galatya masifinin) Volkanik kitlesine benzetmekte ve bu iki masifi Kuzey Anadolu fay boyunca, 350 km kaydrarak birbirinden uzaklam olduklarm, kabul ekmektedir (ek., 18). Bilindii gibi, Ordu - Giresun gneyindeki andezitik kitle, st Kretase yal denizalt lav ve tflerinden mteekkil, krkl ve kvrml Pontit sradalarnn bir kesimi olduu halde, Krolu-lk dalarnn volkanik kitlesi, st Kretase tabakalarn kesen ve ounlukla yerst volkanizmas mahsulleri olan gen Miosen yal andezitik ve ksmen bazaltik lav rtsnden ibarettir. O. Erol (24) bu kitle ierisinde iki krater tespit etmi olduu gibi (Ovack ve Benli kraterleri), Leonhard (1903) ve Nowack da (1928) Krolu dalarnda kaldera eklinde erpsiyon merkezlerinden sz etmilerdir (24). Son yllarda Kzlcahamam blgesinde detayl ett yapan O. Gm, Krolu - Ik dalar kitlesinin byk lde Neojen yal volkanitlerden meydana gelmi olduunu, ancak Ankara'ya doru Pazar buca evresindePazar antiklinalinin ekirdeindePaleojen yal volkanik brelerin bulunduunu aklamtr (25). C. Erentz'n 1956 tarihli makalesinde (20) Galatya masifi iin kulland Senonien yal volkanitler ifadesinde bir zhul olsa gerektir. N, Pavoni de yazsnda, bu ifadeye dayanak hkm karmtr (45). Dier ynden, Ordu - Giresun gneyindeki st Kretase volkanik serisini, Tersiyer yal granit ve granodiyorit masifleri kestii halde, Galatya masifinde byle bir durum mevcut deildir. Ayrca 1:500000 lekli yeni jeoloji haritasna bakldnda, bu iki kitle arasnda hi bir bakmdan benzerlik olmad da gze arpar. 4. Samsun gneyinde Kavak blgesindeki st Kretase-Eosen volkanik serisi ile Mudurnu evresindeki volkanik fasiyesli st Kretase arasndaki benzerlik ise, sadece genel anlamda fasiyes benzerliidir; Sedimentolojik ve stratigrafik ayrntlara inildiinde bu benzerlik bir anlam tamaz. N E T C E Netice olarak, bu makalenin yazar, N. Pavoni'nin ileri srd gibi, Kuzey Anadolu fay boyunca 350 - 400 km lik bir kayma hareketinin vukua gelmi olabilecei kansnda deildir. Mevcut jeolojik vakalar ve N. Pavoni tarafndan delil olarak gsterilen jeolojik mukayese materyelleri, bu lde bir yer deitirmeyi hakl gsterecek veya ispat edecek nitelikte deillerdir. Bize gre, Kuzey Anadolu fay ok gen aktif bir kayma hareketidir; muhtemelen Miosenden sonra, Pliosen - Kuaterner esnasnda harekete gemitir ve zamanmza kadar belki birka on kilometrelik bir atm yapmtr. Bu hususta henz kesin jeolojik deliller mevcut deildir. Fay zonu zerinde, Gerede blgesinde ve Kelkit ay vadisinde krsmz elemanlar tarafndan yaplmakta olan detayl jeolojik aratrmalarn sonucunda, kayma miktarn tam deerleriyle ifade etmek belki mmkn olabilecektir. Bugn iin, fay tarafndan kesilen vadi tabanlarnn telenme derecelerine gre, kayma miktarnn gen Kuaternerden beri 800 - 1000 m mertebesinde olduunu sylemekten daha ileri gidecek durumda deiliz. N. Pavoni'nin de iaret ettii gibi, mevcut jeolojik bilgilerimiz bu tarzda bir kayma hareketini ispatlayacak nitelikte deildir. Byle bir hipotez iin detayl aratrmalar yapmak gerekir.
Nere verildii tarih 12 ubat, 1969

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

25

B B L Y O G R A F Y A
1 ABDSSELAMOLU, . (1959) : Almackda ile Mudurnu ve Gynk civarnn jeolojisi. Fen Fak. Monogr., no. 14, istanbul. 2 ALLEN, C. R. (1957) : San Andreas fault zone in San Gorgonio Pass, South Calif. Bull. Geol. Soc. Am., vol. 68. 3 4 5 6 (1960) : Agua Blanca Fault-A major transverse structure of Northern Baja Califomia, Mexico. Bull. Geol. Soc. Am., vol. 71, s. 457-482. (1962) : Circum-Pacific faulting in the Philippines-Taiwan Region. Journ. Geophys. Research, vol. 67, no. 12. (1965) : Transcurrent faults in Continental areas. Phil. Trans. no. 1088. A Symposium on Continental Drift, London, Royal Soc., s. 82-89. (1967) : Recent faulting in Northern Turkey (Abstracts). Bull. Geol. Soc. Am. Spec. Paper (in press).

7 AMBRASEYS, N. N. & ZATOPEK, A. (1968) : The Varto-stkran (Anatolia) earthquake of 19 August 1966; Summary of a Field Report. Bull. Seism. Soc. Am., vol. 58, no. l, s. 47-103. 8 8/a (1968) : Preliminary note on the earthquake of July 22, 1967 in Adapazar (Turkey). Bull. Seism. Soc., vol. 58, no. l, s. 477-78. ; ZATOPEK; TADEMROLU & AYTUN (1968) : The Mudurnu Valley (West Anatolia) earthquake. UNESCO-Consultants Report, no. 622, Paris. Yaynl, ser. B,

9 ARNI, P. (1938) : Krehir-Keskin ve Yerky zelzelesi hakknda. M.T.A. no. l, Ankara.

10 BENOFF, H. (1959) : Circum-Pacific tectonics. Publ. Domin. Observ. Ottawa, 20/2, s. 395-402. 11 (1962) : Movements on major transcurrent faulls, Edited by S. K. RUNCORN; Acad. Press, London. Chapter 4 in Continental Drift.

12 BLUMENTHAL, M; PAMR, H.N. & AKYOL, .H. (1943) : imal Anadolu zelzele sahasnn jeolojisi ve 1942 yl sonunda buralarda yaplan makro-sismik mahedeler (Osmanck-Erbaa). M.T.A. Mecm. no. 1/29, Ankara. 13 14 15 (1945) : Ldik deprem hatt (Samsun ili). M.T.A. Mecm. no. 1/33, Ankara. (1945): Niksar gneyindeki Kelkit dislokasyonu ve tektonikle ilgisi. M.T.A. Mecm. no. 2/34, Ankara. (1950) : Orta ve Aa Kzlrmak Blgesinin (Tokat, Amasya, Havza, Erbaa, Niksar) jeolojisi hakknda. M.T.A. Publ., ser. D, no. 4, Ankara.

16 BREMER, H. (1964) : Kleinasien, Handbuch der stratigraphischen Geologie. Bd. IV, Jura, s. 488-492. 17 (1965) : Zur Ammonitenfauna und Stratigraphie des.unteren Lias (Sinemurium bis Carixium) in der Umgebung von Ankara (Trkei). N. Jb. Geol. Palaeont. Abh. 122/2, s. 127-221. (1966) : Ammoniten aus dem unteren Bajocium und unteren Bathonium in der Umgebung von Ankara (Trkei). N. Jb. Geol. Palaeont. Abh. 125/Festband, s. 155-169.

18

19 CANITEZ, N. (1968) : Trkiye ve civarnda deprem odak hareketleri ve gerilme dalmlar, .T.. Maden Fakltesi, Doentlik tezi (henz yaynlanmam?), istanbul. 20 ERENTZ, C. (1956) : Trkiye jeolojisi zerine genel bir bak. M.T.A. Derg. no. 48.

26

hsan

KETN

21 ERENTZ, C. & KURTMAN, F. (1964) : 1964 yl Manyas depremi zerine rapor. M.T.A. Derg., no. 63, s. 1-5. 22 ERGiN, K. (1966) : Trkiye ve civarnn episantr haritas hakknda. T. J. K. Blt., cilt X, say l-2, Ankara. 23 ERGNAY, O. (1967) : 19 Austos 1966 Varto deprem raporu. mar ve iskn Bakanl Deprem Blgeleri cra Heyeti Bakanl, Ankara. 24 EROL, O. (1954) : Krolu - Ik dalar volkanik kitlesinde iki Corafya Derg. (ayr bask). krater hakknda. ait saha Trk

24/a GL, U. (1967) : 22 Temmuz 1967 Adapazar - Akyaz depremine I.T.. Maden Fak. Arzfizii Enstits (yaynlanmam).

raporu.

25 GM, . (1964) : Kzlcahamam gney dolaylarnn jeolojisi. Petrol Dairesi Yaynl., no. 9, Ankara. 26 HILL, M. L. & DIBBLEE, T. W. (1953): The San Andreas, Garlock, and Big Pine faulls, Califomia. Bull. Geol. Soc. Am., vol 64, s. 221-242. 27 KETlN, 1. (1948): Die grossen anatolischen Erdbeben in den letzten zehn Jahren. Urania, 11-Heft. 6-Jena. 28 29 30 31 32 33 34 35 (1948) : ber die tektonisch-mechanischen Folgerungen aus den grossen anatolischen Erdbeben des letzten Dezeniums. Geol. Rund., Band. 36. (1949) : Son on ylda Trkiye'de vukua gelen byk depremlerin tektonik ve mekanik neticeleri hakknda. T. J. K. Blt., cilt II, say l, Ankara. (1951) : Bayburt blgesinin jeolojisi hakknda. Fen. Fak. Mecm., cilt XVI, fask. 2, istanbul. & ROESLI, F. (1953) : Makroseismische Untersuchungen ber das nordwestanatolische Beben vom 18. Marz 1953. Eclogae Geol. Helv., vol. 46, no. 2, Basel. (1957) : Kuzey Anadolu deprem fay. I.T.. Derg., cilt 15, no. 2. & ABDSSELAMOLU, . (1966) : 19 Austos 1966 Varto depreminin makro-sismik incelenmesi hakknda rapor (yaynlanmam). (1966) : 6 Ekim 1964 Manyas depremi esnasnda zeminde meydana gelen tansiyon atlaklar. T. J. K. Blt. cilt X, say 1-2, Ankara. (1967) : Trkiye'nin genel tektonik durumu ile balca deprem blgeleri ilikiler. Deprem Paneli I; I.T.. Mimarlk Fakltesi, seri E, Tebliler, say 5. arasndaki

36 LAHN, E. (1946) : Van mntakas yersarsntlar hakknda not. Ankara. 37

M.T.A. Mecm no. 1/35,

(1947) : Relations entre tectonique et seismicite en Turquie. Extr.. Bull. Soc. GeolFrance, 5e serie, tome XVII, 1947. (1942) : Etude paleontologique de quelques gisements du Lias d'Anatolie. M.T.A. Yaynl., seri B, no. 8, Ankara.

38 OTKUN, G.

39 CAL, N. (1959) : 26 Mays 1957 Abant zelzelesi. Kandilli Rasathanesi, Sismoloji Yaynlar, 440 PAMR, H. N. & KETN, 1. (1941) : Das anatolische Erdbeben Ende 1939. Geol. Rundschau, Band 32, Heft 3- F. Enke-Stuttgart. 41 42 & AKYOL, . H. (1943) : orum ve Erbaa depremleri. l, say 2. Trk Corafya Derg. Sene seri A, cilt

(1944) : Kuzey Anadolu deprem izgisi. st. niv. Fen Fak. Yaynl., IX, fask. 3,stanbul.

KUZEY ANADOLU FAYI HAKKINDA

27

43 PAREJAS, E. & PAMR, H. N. (1939) : Le tremblement de terre du 19 avril 1938 en Anatolie Centrale. st. niv, Fen. Fak. Yaynl., seri B., cilt IV, no. 3/4. 44 ; AKYOL, 1. H. & ALTINLI, E. (1942) : 27 Birinci Knun 1939 Erzincan depremi (bat ksm). Fen. Fak. Yaynl., seri B, cilt VI, no. 3-4.

45 PAVON, N. (1961): Die Nordanatolische Horizontalverschiebung. Geol. Rundschau, Band 51. 46 PINAR, N. (1953) : Preliminary note on the earthquake March 1953. Bull. Seism. Soc. Am. 43, s. 307-310. 47 of Yenice - Gnen, Turkey, 18

(1953) : 13 Austos 1951 Kurunlu depreminin jeolojik ve makrosismik etd. Fen. Fak. Derg., seri A, cilt 18, no. 2. M.T.A. Yaynl.,

48 SALOMON-CALVI, W. (1940) : Trkiye'de zelzelelere mteallik ettler. seri B, no. 5, Ankara.

49 ST. AMAND, P. (1957) : Geological and geophysical synthesis of the tectonics of portions of British Columbia, the Yukon territory, and Alaska. Bull. Geol. Soc. Am., vol. 68, s. 1343 - 1370. 50 & ALLEN, C. R. (1960) : Strike-Slip faulting in Northern Chile. Bull. Geol. Soc. Am., vol. 71 (Abstracts), s. 165.

51 TAMAN, C. E. (1944) : Gerede - Bolu depremi. M.T.A. Mecm., no. 1/31, Ankara. 52 (1946) : Varto ve Van depremleri. M.T.A. Mecm. no. 2/36, Ankara.

53 WALLACE, R. E. (1968): Earthquake of August 19, 1966, Varto area, Eastern Turkey. Bull. Seism Soc. America, vol. 58, no. l, s. 11-45. 54 WELLMAN, H. W. (1955) : New Zealand Quaternary tectonics. Geol. Rundschau, Band 43, Heft 1. 55 (1966) : Active wrench faults of Iran, Afganistan and Pakistan. Geol. Rundschau, Band 55, Heft 3.