Uygulanan Torkun Etkileri Ve Gerilme Deform As Yon Iliskileri Effects of Thigh Ten Ing Torque To The Tensile Strenghth of Bolts and Stress Strain Relations

CIVATALARIN EKME DAYANIMLARINA SIKMA AMALI UYGULANAN TORKUN ETKLER VE GERLME-DEFORMASYON LKLER
Ziya Turgut ZMEN
YKSEK LSANS TEZ MAKNE MHENDSL
GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
MART 2006 ANKARA
iii
CIVATALARIN EKME DAYANIMLARINA SIKMA AMALI UYGULANAN TORKUN ETKLER VE GERLME-DEFORMASYON LKLER ( Yksek Lisans Tezi ) Ziya Turgut ZMEN GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS Mart 2006 ZET Cvatalara ngerilme verilmesi amacyla uygulanan tork miktarnn ne kadarlk bir ksmnn cvata kafas ile balanan para yzeyi arasndaki srtnme sebebiyle kaybolduu hususundaki belirsizlikler nedeniyle, ngerilme deerinin bilinli veya bilinsiz bir biimde cvatann akma mukavemetinin zerinde verilmesi sonucunda oluabilecek risklerin belirlenmesi amacyla, akma mukavemetinin zerinde ngerilme salayacak deiik tork deerleri, M16 x 160, 6.8, DIN 931, numune cvatalara tork anahtar vastasyla uygulanm ve torklama sonras ekme deneyleri zel bir aparat vastasyla yaplmtr. Elde edilen akma ve ekme mukavemet deerlerinin direkt ekme sonucu elde edilen deerlerle karlatrlmas sonucunda akma mukavemetinde, tork artyla orantl bir biimde belli bir deere kadar art gzlenmitir ki bunun sebebi, Prandtl Reuss ve von Mises kriterlerinin beraber deerlendirilmesi sonucu, cvata dairesel kesiti iin ortaya karlan elastoplastik yaklamla aklanmaya allmtr.
iv
ekme mukavemetinde herhangi bir d gzlenmemitir. Fakat akma mukavemetindeki art cvatann deformasyon kapasitesinin dmesine sebep olmutur.
Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Sayfa Adedi : Tez Yneticisi :
914. 1. 073 Elastoplastik yaklam 73 Prof. Dr. Mahmut ZBAY
EFFECTS OF THIGHTENING TORQUE TO THE TENSILE STRENGTH OF BOLTS AND STRESS-STRAIN RELATIONS ( M.Sc. Thesis ) Ziya Turgut ZMEN GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY March 2005 ABSTRACT Because of the uncertainities about how much of the torque is lost due to the friction between the bolt head and the grip material surface , aiming to determine the risks result from giving preloads to the bolts exceeding the yielding point either consciously or not, M16 x 160, DIN 931, 6.8 Grade bolts are torked using a torque wrench at various values providing preloads over the yield point followed by tensile tests using a special apparatus. Ultimate tensile and yield strength values obtained from torqued tensile tests are compared with the results obtained from the direct tensile tests and a proportional increase in yield strength is observed according to the applied torque up to a certain value and this phenomenon is tried to be explained with an elastoplastical approach obtained from Prandtl Reuss and von Mises criterions on the circular section of the bolt .
vi
No decrease in ultimate tensile strenght was observed but increase in the yield strenght caused a decrease in the deformation capacity of the bolt.
Science Code Key Words Page Number Adviser
: : : :
914. 1. 073 Elastoplastical approach 73 Prof. Dr. Mahmut ZBAY
vii
TEEKKR almalarm boyunca bilgi, tecrbe, destek ve anlayn esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Mahmut zbaya sonsuz teekkrlerimi sunarm. Yine; yksek lisans renimine baladm gnden beri verdikleri manevi destekten dolay Aytemizler Makine San. Ltd. ti. retim Mdr Erol Krekci ve Genel Koordinatr Selim Bingle, ayrca almamla ilgili deneylerimi gerekletirmemde her trl imkan ve kolayl salayan Mita Cvata San. Ltd. ti.deki alma arkadalarma teekkr bor bilirim. Son olarak; bugnlere gelmeme sebep olan anne ve babama, bu eitim ve renim ansn bana salayan Trk Devletine, edindiim tm bilgi ve becerimi hayatmn sonuna dek Trk Milletinin hayr iin kullanacama and ierek, teekkr ederim.
viii
NDEKLER Sayfa ZET ..............................................................................................................iii ABSTRACT .....................................................................................................v TEEKKR ...................................................................................................vii NDEKLER................................................................................................viii ZELGELERN LSTES................................................................................xi EKLLERN LSTES ...................................................................................xii RESMLERN LSTES ................................................................................ xiii SMGELER VE KISALTMALAR ...................................................................xiv 1. GR ..........................................................................................................1 2. CIVATA BALANTILARININ TEORS.......................................................2 2.1. Yksek Dayanml Cvatalarn Balanmas ........................................3 2.2. Balant Elemanlar zerine Uygulanan Tork ve Yaratlan ngerilme Kuvveti likisi .................................................................13 2.3. Kendine Gelme .................................................................................19 2.4. Cvatalarn Yeniden Kullanm ..........................................................20 2.5. Galvaniz Kaplamal Cvata ve Somunlar ..........................................22 2.6. Rondelalar ....................................................................................... 25 2.7. Korozyon ve Krlganlk .....................................................................26 2.7.1. Kimyasal korozyon ................................................................26 2.7.2. Elektromekanik korozyon.......................................................27 2.7.3. Gerilme korozyonu..................................................................28 2.7.4. Hidrojen krlganl................................................................29 2.7.5. Gerilme krlganl.................................................................29
ix
Sayfa 2.7.6. Gerilmeye bal korozyon krlmalar..................................30 2.7.7. Hidrojen destekli gerilme korozyonu....................................31 2.7.8. Gerilme korozyonu zerine alnacak nlemler.....................31 2.7.9. Korozyon yorulmas.............................................................32 2.7.10. Srtnme korozyonu ...........................................................33 2.7.11. Konsantre hcre korozyonu ................................................33 2.7.12. Erozyon korozyonu .............................................................33 2.7.13. Oyulma ve kavitasyon korozyonu .......................................33 2.8. Somun Mukavemetinin Etkisi ...........................................................33 3. CIVATALARDA GERLME DEFORMASYON LKS .........................35 3.1. Elastik Snr inde Burulma Sonras Eksenel Yk Uygulanmas .....................................................................................35 3.2. Elastik - Plastik Snra Kadar Burulma Sonras Eksenel Yk Uygulamas ..............................................................................39 4. EKSENEL YK VE TORKUN EZAMANLI UYGULANMASI ..................40 4.1. Yaplan Kabuller ...............................................................................42 5. DENEY .....................................................................................................44 6. SONU VE NERLER............................................................................57 KAYNAKLAR ............................................................................................... 59 EKLER ..........................................................................................................60 EK- 1. Direkt ekme Testi 1 in Yk Uzama Erisi................................61 EK- 2. Direkt ekme Testi 2 in Yk Uzama Erisi................................62 EK- 3. Direkt ekme Testi 3 in Yk Uzama Erisi................................63 EK- 4. 24480 Kg.mm Torklu ekme Testi 1 in Yk Uzama Erisi....64 EK- 5. 24480 Kg.mm Torklu ekme Testi 2 in Yk Uzama Erisi....65 EK- 6. 24480 Kg.mm Torklu ekme Testi 3 in Yk Uzama Erisi....66 EK- 7. 25500 Kg.mm Torklu ekme Testi 1 in Yk Uzama Erisi67 EK- 8. 25500 Kg.mm Torklu ekme Testi 2 in Yk Uzama Erisi68
Sayfa EK- 9. 25500 Kg.mm Torklu ekme Testi 3 EK-10.30600 Kg.mm Torklu ekme Testi 1 EK-11.30600 Kg.mm Torklu ekme Testi 2 EK-12.30600 Kg.mm Torklu ekme Testi 3 in Yk Uzama Erisi....69 in Yk Uzama Erisi70 in Yk Uzama Erisi71 in Yk Uzama Erisi....72
ZGEM ...................................................................................................73
xi
ZELGELERN LSTES izelge Sayfa
izelge 2.1. Temas skl sonras somun dndrme miktarlar...................7 izelge 5.1. ekme testlerinde kullanlan numune cvataya ait zellikler45 izelge 5.2. Yaplan ekme deneyleri sonucunda elde edilen deerler......49 izelge 5.3. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann akma dayanmna etkisinin varyans analizi...........................................................50 izelge 5.4. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann ekme dayanmna etkisinin varyans analizi...........................................................50 izelge 5.5. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann deformasyon kapasitesine etkisinin varyans analizi......................................51 izelge 5.6. 24480 kg.mm tork uygulanm cvatalar iin kesitteki elastik-plastik blge oranlarna bal gerilme deerleri ...........54 izelge 5.7. 25500 kg.mm ve 30600 kg.mm tork uygulanm cvatalar iin kesitteki elastik plastik blge oranlarna bal gerilme deerleri......................................................................55
xii
EKLLERN LSTES ekil Sayfa
ekil 2.1. Somunun temas pozisyonu sonras ek 180o dn iin yk uzama ilikisi. Cvata balants M 22 x 140, A325 standartta cvata ile A440 eliinden olumaktadr .....................6 ekil 2.2. A325 standardnda cvatalar iin di alm ksmn dndrme kapasitesine etkisi ......................................................9 ekil 2.3. A325 ve A490 standardndaki cvatalarn yk-somun dndrme ilikilerinin kyaslanmas .............................................10 ekil 2.4. Ksa birleim kalnlna uygun boylu A325 cvatalar iin yk uzama ilikisi erisi ................................................................11 ekil 2.5. A490 Cvatalar iin yk uzama ilikisi .......................................12 ekil 2.6. A325 standartta cvatalarda torklu ve direkt ekmeye bal yk uzama ilikileri ....................................................................17 ekil 2.7. Skma amal uygulanan torkun ekme gerilmesine etkisi ..........19 ekil 2.8. A325 standartta cvatann yeniden kullanm ...............................21 ekil 2.9. A490 standartta cvatann yeniden kullanm ...............................22 ekil 2.10.Siyah ve galvanizli cvatalar iin yk - uzama ilikisi ...................24 ekil 3.1. Dairesel kesit iin elastik ve plastik blgelerin gsterimi...............35 ekil 4.1. Burulmaya maruz silindirik ubuun asal deformasyonu ..........42 ekil 5.1. ekme cihazna balanan cvataya uygulanan kuvvet ve momentler ..............................................................................44 ekil 5.2. ekme testlerinde kullanlan numune cvata.................................45 ekil 5.3. Cvatalarda ba alt ronde ap .....................................................52
xiii
RESMLERN LSTES Resim Sayfa
Resim 5.1. ekme cihaz ..............................................................................45 Resim 5.2. ekme aparatna bal cvata .....................................................46 Resim 5.3. Birleik gerilmeye maruz braklarak kopan cvata......................47
xiv
SMGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur.
Simgeler
Aklama
a As c C d d0 D0 dD e E G k K Mstop Msa Ms
Kesit yarap, mm Kesit alan, mm2 Elastik blge yarap, mm ntegral sabiti Cvata nominal ap, mm Ortalama cvata ronde ap, mm Cvata ronde d ap, mm Cvata ronde i ap, mm x,y ve z ynlerindeki toplam gerinim Elastisite modul, kg/mm2 Kayma modul, kg/mm2 Torklama katsays Bulk modl, kg/mm2 Gerilmeye maruz cvata boyu, mm Uygulanan toplam skma torku, kg.mm Srtnme nedeniyle kaybolan tork, kg.mm Burulmaya sebep olan tork, kg.mm
xv
Simgeler
Aklama
N P r T Y ult ak ort ult ort 0 0 0 x y z
Cvata zerinde oluan ngerilme kuvveti, kg Hidrostatik basn, kg/mm2 Yarap, mm Tork, kg.mm Birleik gerilme, kg/mm2 Uygulanan gerilme, kg/mm2 En byk ekme gerilmesi, kg/mm2 Ortalama akma gerilmesi, kg/mm2 Ortalama ekme gerilmesi, kg/mm2 Kayma gerilimi, kg/mm2 Srtnme katsays Birim uzunluk iin burulma as Boydaki deformasyon as, rd Kesitteki deformasyon as, rd Poisson oran Uzama-burulma oran sabiti Gerinim Akmann balad andaki gerinim x dorultusundaki gerinim y dorultusundaki gerinim z dorultusundaki gerinim
xvi
Simgeler
Aklama
S E K L Ls B D
Gerilme artna bal mutlak arpan Cvata anahtar az mesafesi, mm Cvata kegen uzunluu, mm Cvata kafa ykseklii, mm Cvata boyu, mm Cvata aft boyu, mm Cvata di uzunluu, mm Cvata aft ap, mm
xvii
Ksaltmalar
Aklama
AAR ABD ASTM DC DIN RCRBSJ RCSC SAE
Association of American Railroads Amerika Birleik Devletleri American Society for Testing and Material Direct Current Deutsches Institut fr Normung Research Council on Riveted and Bolted Structural Joints Research Council Connections on Structural
Society of Automative Engineers
1. GR Gnmzde balant eleman olarak kullanm en yaygn olan cvatalara ngerilme verilmesi amacyla uygulanacak tork miktar hakknda halen net bir cevap verilememektedir. Klasik yaklam, cvatann akma mukavemetinin % 75 i orannda bir ngerilme deeri verilmesini ngrse de; son yllarda en st seviyede mengene kuvveti salanmas asndan akma mukavemetine e hatta bu deerin zerinde ngerilme verilmesi gr ar basmaktadr. Montaj alanndaki artlar gz nne alndnda klasik yaklama gre uygun ngerilmenin verilmesi iin cvataya uygulanacak en pratik skma yntemi salkl olmamakla beraber tork anahtar kullanmdr. Salkl olmamasnn sebebi, skma esnasnda srtnme yzeylerinin d etkenler sebebiyle, verilmesi gereken tork miktarnn hesabnda kullanlan srtnme katsaysna sahip olup olmadklar hususundaki phedir. rnein; yzeylerde ya kalnts var ise, cvata sklmas gerektiinden daha fazla, yzeyler pasl ise, sklmas gerektiinden daha az sklm olacaktr. Bu almann amac; akma snrnn zerinde uygulanan torkun, cvatann akma ve ekme mukavemetlerine etkisini deneysel olarak aratrmak ve ortaya kan sonular elastoplastik yaklamla irdelemektir. Bylece, fazla skma sebebiyle cvatann ne byklkte bir kopma riski ile kar karya olduu hususunda bir gr ortaya konulabilecektir. Bu amala 12 adet ayn yndan seilmi cvata iin, direkt ekme ve torklanm ekme testlerine tabi tutmak suretiyle, akma ve ekme mukavemetleri tespit edilmitir. Elde edilen deerler, Prandtl Reuss ve von Mises kriterlerinin ortak zmyle elde edilmi ve dairesel kesitteki burulma ve ekme birleik gerilmesini plastik blge iin aklayan elastoplastik yaklamda kullanlarak sonuca teorik adan bir bak kazandrlmtr.
2. CIVATA BALANTILARININ TEORS Son yllara kadar cvata ile sabitlenmi birok tasarmda, n gerilme
yklerinin, cvatann akma mukavemetinin % 70 - 75 i orannda uygulanarak, geriye braklan kapasitenin de, tork-ngerilme kuvveti arasndaki iliki zerindeki belirsizlikler ve ek olarak yap zerine uygulanacak yklerin tanmas amacyla atl olarak braklmas fikri hakim olmutur. Bylece cvatalarn tamamyla elastik blge iinde kalmalar ve akma mukavemetlerine ulamamalar salanmtr. 1940 lardan sonra uygulanan dier bir yaklam ise balant elemanlarna akma mukavemetinin zerinde n gerilme kuvvetleri uygulayarak mmkn olabilecek en st tespit (mengene) kuvvetine sahip olabilmekti. Bu sayede yksek mengene kuvveti ile salanan srtnme kuvveti, d yklerin karlanmasnda, yukardaki uygulamaya kyasla balant eleman zerinde oluan kayma gerilmelerini daha iyi karlayabilecekti. Son on yl ierisinde gelimi skma teknikleri ile akma noktasnda n gerilme kuvveti uygulamann birok yarar olduu gzlemlenmitir. Ancak snrlamalar mevcuttur. Akma mukavemetine kadar n gerilme yaratma fikri sadece sabit balantlarda kullanlabilir. Teorik olarak, sabit balantlarda tek bir balant elemannn kullanld, balantnn ve balant elemannn tam esnek yap gsterdii, d yklerin balant eleman dorultusunda etki ettii ( sadece ekme mukavemeti ) ve d yklerin uyguland dzlemlerin ayn n gerilme ile sabitlenen yzeyde olduu ngrlmektedir. Bu teorik yaklamdan oluacak sapmalar akma mukavemetine kadar uygulanan n gerilme kuvvetleri prensibi zerinde riskler olumasna neden olacaktr. Pratik-gerek uygulamalarda ykler deiik dzlemler zerine etki etmekte, d ykler dinamik ve yorulma yaratacak ekilde olumakta, ekme ykleri ile birlikte kayma ykleri etki etmekte, d yklerin dorultular merkezden kak
olabilmekte ve tek balant eleman yerine oklu balant eleman ile tespit yaplabilmektedir. Dier bir snrlandrma, bu uygulamann sadece, yksek sneklik gsteren SAE (Society of Automative Engineers) 5 ve 8 kalite balant elemanlar zerinde yaplmasdr. Yksek mukavemetli malzemeler (10.9 kalite cvatalar) yksek gerilimlere tabi tutulduklarndan gerilim korozyonu etkileri ile krlmaya kar hassastrlar. elik yaplar zerindeki sl deiimlere bal olarak ortaya kan ykler, ciddi problemler oluturabilir. Balant elemanlar; kark geometrik ekilleri itibar ile dinamik ykler karsnda, ayn malzemeden yaplm dz bir silindirik eklin gsterecei yorulma mukavemetinin ancak %30 una sahip olmaktadrlar (1). 2.1. Yksek Dayanml Cvatalarn Balanmas 1985ten nceki uygulamalarda tm yksek dayanml cvatalarn, gerekli olup olmadna baklmakszn yksek seviyede n gerilme salamak amac ile balantlar yaplrd. Bylece tm balantlar iin standart bir balama prosedr oluturulmu oluyordu. Ama ekonomik olarak, n gerilme gerektirmeyen cvatalar iin balama maliyeti artyor ve ayrca bu cvatalarn testlerinin de yaplmas gerekiyordu. 1985 ylnda RCSC (Research Council on Structural Connections), tm yksek dayanml cvatalara balantlar esnasnda minimum ekme dayanmlarnn %70i kadar bir n gerilme verilmesi ve bu cvatalarn yalnzca direkt ekmeye maruz veya kaymann kritik olduu balantlardaki cvatalar ile snrl kalmasna dair bir uygulama balatt. Yalnzca kayma gerilimine maruz (yataklama tip) cvatalar iin ise bu ykmllk kaldrld (3). Daha sonraki yllarda Maney, ardndan Pauw ve Howardn uygulad testler tork-gerilme ilikilerinde byk farkllklar olduunu gsterdi (7,8). Ayn yndan alnan cvatalar, gerekli ortalama ekme deerinden %10 civarnda sapmalar gstererek koptu. Bunun sebebi dilerin durumu, yzey kalitesi,
yalama ve dier; enerji kaybna cvatada gerilmeye neden olmadan sebep olan faktrlerdi. Yksek dayanml cvatalar iin sahada kazanlan tecrbeler de tork-gerilim ilikisinin kararsz yapsn dorulamaktadr. RCSCnin 1980den nceki artnameleri yksek dayanml cvatalarn kalibreli anahtarlarla, somun dndrme metoduyla veya direkt ekme indikatrleriyle sklmalarna msaade ediyordu. lk prosedr tork kontroll, son iki prosedr ise gerinim ve ekil deitirme kontrolldr (3). RCSCnin 1980 yl standard kalibreli anahtarlarn kullanmn kaldrd. 1979 ylnda yaplan bir aratrmaya gre ABD (Amerika Birleik Devletleri)deki montajlarn % 36 snn kalibreli anahtarlarla yapld ortaya konmutu. 1985 ylnda RCSC standard montajlarda kalibreli anahtar kullanm metodunu; gereksinimlerin daha ak bir ifadesi ve snrlamalar ile tekrar uygun grd (3). Kalibreli anahtar metodunda, anahtar, istenilen tork deerine ulaldnda, bo dnecek ekilde (ayarlanr) kalibre edilir. Pratikte, montajda kullanlacak cvatalardan numuneler alnarak, cvatadaki gerilmeyi direkt olarak gsteren kalibre cihaznda sklrlar. Anahtar, gerekli n gerilmeden minimum %5 byk cvata gerilmesinde boa dnecek ekilde ayarlanr. Sklan para ile dndrlen somunun temas yzey blgesi arasndaki srtnmedeki deiimleri en aza indirmek maksadyla, sertletirilmi rondelalar skma esnasnda somun altna eklenir. Kalibreli anahtar metodunun bir ok olumsuz yn mevcuttur. nk, metotta yalnzca tork kontrol esas olduundan, somun ve cvata dileri ile somun ve rondela arasndaki srtnme dikkate alnmaz.
Suda eriyebilir yalayclar yamur veya nem ile i gremez hale gelebilir veya diler toz veya yaa bulaabilir. Sonu kararsz bir tork-gerilim ilikisidir ve bu kalibrasyon ileminde dikkate alnmaz. Japonyada, A Kalite Yksek Dayanml cvata setleri ile anlan somun ve rondelalar bu problemlerin giderilmesi maksadyla kimyasal bir kaplamaya maruz braklrlar. Bu kaplama somun ve cvata dileri arasndaki ve rondela ile somun arasndaki srtnmeyi azaltr. Yine de bu kaplama da zaman ve scaklkla etkisini yitirebilmektedir. Tork kontroll yntemin bu dezavantajlar nedeniyle, ok daha gvenilir bir metot gelitirildi. AAR (Association of American Railroads), cra blgelerdeki imkanszllar da dikkate alarak, bir ok test sonucunda, cvata geriliminin kontrol iin somun dndrme metodunu gelitirdi (9). Bu testler sonucunda; somunun elle sklmas sonucunda anahtarla gerekletirilecek 360o bir dn, gerekli cvata gerilimini yaratmaya yeterlidir kabul yaplmtr. 1955 ylndan RCRBSJ (Research Council on Riveted and Bolted Structural Joints) bu metodu alternatif bir metod olarak kabul etmitir. 360o dndrme metodu iin elde edilen deneyimler gstermitir ki elle elde edilen sklk 360o dne balama noktasnn gvenilirlii asdan yetersizdir.Yzey dzgnszlkleri, dilerdeki kusurlar ve toz birikimleri gibi sebeplerle, elle skma pozisyonunu belirlemek zordur ve zaman kaybna yol amaktadr. Bethlehem Steel Corporation, almalar sonucu yenilenmi bir somun skma metodu gelitirdi. (AAR almalar ve ek olarak kendi srdrd testler sonucunda). Bu metotta somun elle skma yerine, darbeli anahtar yardmyla temas pozisyonuna kadar sklr. Temas pozisyonundaki somun cvatann boyuna bal olarak 180o veya 270o orannda dndrlr. Temas pozisyonu anahtarn darbeli vurua balad sklk derecesi olarak tanmlanr. Bu kritik nokta, somunun dnmesiyle, somun yzeyi ile balanan para arasndaki srtnme balangcdr. Cvatann temas pozisyonuna getirilmesi, cvatada kk skma kuvvetlerine sebep olur. Genelde, temas
pozisyonunda cvata skma kuvvetleri nemli lde deiiklik gsterebilirler. nk uzamalar halen elastik blgededir. ekil 2.1 de M 22 x 140 apl A325 cvatalar A440 test elii zerinde denenerek, skma kuvvet aral ve temas pozisyonu iin cvata ekil deitirmeleri gsterilmitir. Temas pozisyonu iin ortalama skma kuvveti 11,8 tondur. Bu testteki temas pozisyonu darbeli anahtar ile salanmtr.
ekil 2.1. Somunun temas pozisyonu sonras ek 180o dn iin yk uzama ilikisi. Cvata balants M 22 x 140, A325 standartta cvata ile A440 eliinden olumaktadr ( 3 ) Bu yenilenmi somun skma metodu RCSC nin 1960 standartlarna dahil edilmitir. 19 mm apta veya bu aptan byk cvatalar iin, darbeli anahtar ile salanan temas pozisyonu yaklak olarak operatrn tm gcyle normal
anahtar kullanarak salad skla eittir. Daha uzun ve daha byk apl cvatalar iin, standart duruma gre, temas yk ile oluan kuvvet daha az; daha ksa veya daha kk apl cvatalar iin daha ok olacaktr. Bu farklar, deiik durumlar iin temas pozisyonundan sonra gerekli, deien dndrme dereceleri dikkate alnarak tm durumlar iin temas sklnn ortak tanm ile standartta yerini almtr. izelge 2.1 de grld zere, cvata ba altndan uca kadar boylar, cvata apnn 4 katndan byk, 8 katndan kk cvatalar iin RCSC standard temas pozisyonundan sonra 180o dn gerekli grmektedir. Eer cvata boyu, cvata apnn 4 katndan kkse 120o dn, 8 katndan bykse 240o dn gereklidir. Test sonular boylar aplarnn 12 katndan byk olan cvatalar iin uygun deildir (6). izelge 2.1. Temas skl sonras somun dndrme miktarlar (3) Cvata boyu (cvata ba altndan u noktaya kadar) Cvata apnn 4 kat ve daha ksa boylar Cvata apnn 4 ila 8 kat aras boylar Cvata apnn 8 ila 12 kat aras boylar Birletirilen para yzeyleri cvata eksenine dik 120o 180o 240o Birletirilen para yzeylerinden biri 1/20 den fazla olmamak artyla eimli Birletirilen para yzeylerinden her ikisi de 1/20 den fazla olmamak artyla eimli 240o 300o 360o
180o 240o 300o
Somun dndrme metodu ile gerilme kontrol aslen bir gerinim kontrol saylabilir. Eer cvatann uzamas elastik blge iinde kalrsa, balama noktas somun dndrme miktar ve doruluu n gerilmenin belirlenmesinde ok etkili olacaktr.
Ama plastik blgede; yk-uzama erisinde; temas sklndaki deiimlerin, monte edilen cvatann n gerilmesinde ok kk deiimlerle sonulanmas sebebiyle nispeten daha dz olduu grlr. Bu plastik davran tm cvatalar iin ortak bir zelliktir ve somun ile sklan para arasnda kalan dili ksmdaki lokal akmadan kaynaklanr. Cvatann bu durumdan sonraki yapsal performansna istenilmeyen bir etkisi yoktur. 1960taki aratrmalar 90o dnnn A325 standartta cvatann tm boylar iin uygun olduunu gstermitir. RCSC nin 1962 standardnda cvata boyundan bamsz olarak 90o dn uygun grlmtr. 1964 ylnda RCSC standard, A325 ve A490 cvatalarn her ikisini de kapsamas asndan yeniden deitirildi. A490 cvata iin yaplan testler, birleim kalnl, baka bir deyile cvatann birletirdii paralarn toplam kalnl, cvata apnn 8 kat civarnda bir kalnlkta ise, bu cvatalara verilecek gerekli ngerilme iin 270o dn gerektiini gstermitir. Bu sebeple; gerekmemekle beraber saha uygulamalarnda kolaylk amacyla hem A325, hem de A490 cvatalar iin 270o dn standarta uygun grlmektedir. 100 mm veya cvata apnn 4 katndan byk birleim kalnlklar iin kullanlacak A325 cvatalara uygulanan kalibrasyon testleri, 90o dnn, elastik blgede uygun cvata gerilimlerini saladn gstermitir. Bu testler ayrca lsz somun dnlerinden kaynaklanan krlmalara kar yeterli gvenlik snrn da belirlemitir. Birleim kalnl 100 mm veya cvata apnn 4 katna eit balantda kullanlacak cvatann, birleim kalnl iinde kalan di boyu ksa ise cvata ek olarak, kopmadan nce 360o dn kaldrabilecek deformasyon kapasitesine sahiptir. ekil 2.2 de birleim kalnlnda uzun di boyu olan cvatalarn ek olarak 540o ila 900o ek dn kaldrabilecek deformasyon
kapasitelerinin olduu gsterilmitir. ekil 2.3de A325 cvatalar ile kyaslanmak zere A490 cvatalarn benzer testlere tabi tutularak alm olduu hal gsterilmitir.
ekil 2.2. A325 standardnda cvatalar iin di alm ksmn dndrme kapasitesine etkisi ( 3 ) Elastik snra kadar her iki standartta cvatann da, esas itibariyle ayn yksomun dndrme miktar ilikileri mevcuttur. 180o dn iin, A490 cvatalar, A325 cvatalarna gre yaklak olarak %20 daha fazla ekme gerilimi oluturmutur. Ama bu zellik, A325 cvatalarna gre somun dndrme kapasitesi asndan daha dk bir performansa sahip olmalarna sebep olmutur. Bu almalar gstermitir ki cvatann burularak krlmasn nlemek asndan; gvenlik faktr temas sklndan itibaren 180o dn sonras A325 cvatalar iin 630o, A490 iin 450o dntr. Ksa birleim kalnlna uygun cvatalar iin (boyu 4 ap lsnden kk cvatalar) gvenlik faktr, 120o dn sonras 360oden kktr.
10
Burulma sebebiyle krlmadan kanmak amacyla bu cvatalarn montajnda ok daha dikkatli olunmaldr.
ekil 2.3. A325 ve A490 standardndaki cvatalarn yk-somun dndrme ilikilerinin kyaslanmas ( 3 ) ekil 2.4, 22 mm apl 60 mm uzunluunda A325 cvatalar iin yk-uzama erisini gstermektedir. Dk ve yksek sertlikli cvatalarda, birleim kalnl iinde 1 veya 2 di kalacak ekilde baz testler uygulanmtr. Bu cvatalarn snekliinde her iki parametrenin de byk etkisi vardr. Yksek sertlik demek yksek dayanm ve az sneklik demektir. Cvata uzamasnn byk bir ksm birleim kalnl iinde kalan di alm blmde olutuundan, bu blm ne kadar uzun olursa sneklik de o lde artar. Standardn gereklilii olan 120o dn her halkarda belirlenmi minimum n gerilme deerinden daha byk bir gerilme oluturur. Ksa balant mesafeli A490 cvatalar A325lere gre daha az snektir.
11
ekil 2.4. Ksa birleim kalnlna uygun boylu A325 cvatalar iin yk uzama ilikisi erisi ( 3 ) ekil 2.5de, byk apl, ksa birleim kalnlna uygun boylu A490 cvatalar iin yaynlanm test sonular gsterilmektedir. Birleim kalnl iinde kalan yeterli di alm uzunluk sebebiyle, bu cvatalar, hem yksek hem dk sertlik durumlar iin uygun miktarda sneklik gsterirler. Fakat ayn sebeple, temas skl ardndan uygulanan 120o dn, gerekli n gerilimi salamak asndan yeterli deildir. Yksek dayanml, zellikle A490, byk apl cvatalarn kullanclarnn, RCSC standardnn, ksa birleim kalnlna uygun boylu cvatalarn montaj asndan gerekli n gerilmenin oluturulmas durumunu karlama asndan yeterli olmadn bilmeleri gereklidir. Bu tr cvatalar kayma direnli balantlarda kullanlacaksa , yk gsterici cihazda kalibrasyon testlerinin yaplmas tavsiye edilir.
12
ekil 2.5. A490 Cvatalar iin yk uzama ilikisi ( 3 ) 1985 RCSC standard, standart yksek mukavemetli standart cvatalarn yk gsterici rondelalar ile kullanmna msaade etmektedir. Direkt gerilim gsterici olarak en ok bir yznde evre boyunca kntlara sahip zel rondelalar kullanlr. Cvataya ngerilme verildike rondela kntlar ile sklan malzeme arasndaki boluklar kapanr. Boluun llmesi ile n gerilme arasnda iliki kurulabilir. Boluun lm iin gereken zaman sebebiyle, sadece lokal lmler yaplr ve sertletirilmi yzeye kar kntlarn dayanm, somun ve cvata zerinde dndrlen rondelann dnmemesi konusunda zen gsterilmelidir. RCSC standartlar, direkt gerilim gstericilerin kullanmnda ykn
dorulanmas konusunda gerekli artlar ierir. Gerilim kontroll cvatalar bu kategoriye dahil edilmelidir.
13
Kalibreli anahtar metodu Japonyada en ok kullanlan metottur. Alternatif olarak, baz montajlar, cvata dilerindeki ilk akmay ortaya karan bir metot ile yaplabilir. Bu metotta, doru akm motorlu, elektrikli bir anahtar kullanlr. Dc motordaki tork direkt olarak ekilen akma bal olduundan, cvata geriliminin kontrolnde kullanlabilir. Anahtar monitrnden ilemdeki ilk dalgalanma yeterlidir. Standartlar gerei; cvata ba ve somunla temas halindeki yzeylerin cvata eksenine dik yzeyleri ile arasndaki eim 1/20 yi gememelidir. Illinois niversitesinde snektir. Daha srdrlen byk almalarda cvata eimli yzeylerin ve etkisi aratrlmtr (10). A325 cvatalar bu eime kadar deforme olacak kadar eimler mukavemetini snekliini etkilediinden uygun deildir. Bu testler sonucunda; eimli rondelalarn kullanlmad, 1/20 eimli paral birleimlerde, gerekli minimum gerilmeyi salamak amacyla ek somun dn gereklilii anlalmtr. Eer yalnzca bir yzey eimli ise, somun dnme miktar 270o olmal, eer her iki yz de 1/20 eimli ise, dnme miktar 300o olmaldr. Eimli rondelalar bu ek dnleri ortadan kaldrmak amacyla kullanlabilirler. 2.2. Balant Elemanlar zerine Uygulanan Tork ve Yaratlan ngerilme Kuvveti likisi n gerime kuvvetlerini oluturma amacyla, tanmlanm bir cvatann hangi tork kuvveti ile sklmas gerektiine dair kesin ve standart bir cevap verilmesi daha nce anlatlanlardan da anlalaca zere tam olarak mmkn deildir. Tm yaplan aratrmalara ramen tork-ngerilme ilikisi zerindeki tespit edilir ve anahtarn daha fazla skmas engellenir. Belirlenmi minimum gerilme ilk akmann altnda olduundan bu metot
belirsizlikler giderilememitir. Yaynlanm makalelere, ortaya konan verilere ramen bu konudaki gelimeler devam etmekte ancak halen net bir yant
14
verme imkan bulunmamaktadr. Dikkat edilecei zere balant elemanlar zerindeki standartlarda, boyutsal gereklilikler, toleranslar, akma-ekme mukavemetleri, uzama ve tokluk deerleri belirtilmesine ramen tork deerleri verilememektedir. Tork deerleri zerine genel yaklamlar sunan DIN 18800 gibi standartlarda yzey kaplama ve yk koullarna gre, ngerilme vermek amacyla uygulanan tork deeri, M30, 10.9 kalitede bir cvata iin 126401 kg.mm ila 224400 kg.mm arasnda, yani % 77 sapma ieren bir deiim gstermektedir (1). Gerek hayatta bu sapma olduka byktr. rnek olarak, ayn tarihte ayn retici tarafndan ayn malzeme kullanarak retilmi 10 adet cvatann ayn balantlarda ayn operatr tarafndan ayn torklama aleti ile test edildii ve tm donanmn birbiri ile ayn olmas iin azami dikkat gsterildii uygulama bir rnek olarak alnabilir (1). Oluan ngerilme kuvvetleri lldnde ortalama deerin %10 altnda ve stnde gerilmeler olutuu gzlenecekir. (Toplam sapma %20). Bu sapma, balant elemanlar zerinde grlen, yzey kalitesi, yalama, alet performans farkllklar, operatr uygulamalar gibi nlenemez farkllklardan meydana gelmektedir. En pahal ve hassas aralar ile dahi bu fark (+/-) % 5 sapmann altna indirmek mmkn olamamaktadr (Toplam sapma % 10). Gerek saha sonularna gre uygulanan tork ve oluan ngerilme kuvvetleri % 25 ve hatta daha byk sapmalar oluturmaktadr. Bu nedenle zellikle sneklii dk DIN 6914, 10.9 kalite ar hizmet cvatalarnda olduu zere n gerilme kuvvetleri mutlaka sahada kontrol edilerek llmeli ve uygun tork deeri bu ekilde saptanmaldr. Tork-ngerilme kuvveti ilikisi zerine oluturulan karmak matematiksel formllerin baz basit ngrler ile aada verilen amprik yaklamla doruland grlmektedir.
15
T=kxdxP Burada, T= Tork, kg.mm k = Torklama katsays d = Balant eleman nominal ap, mm P = Cvata zerinde oluan n gerilme kuvveti, kg
[2.1]
olarak alnabilir. Burada en nemli ve tespiti zor olan deiken k, torklama katsaysdr. Temiz, kaplamasz ve retildikleri gibi kullanlan cvatalarda k deeri tipik olarak 0,20dir. Kaplamasz bu cvata oksitlenmeye baladnda ise k deeri 0,30 ve zerinde alnabilir. Eer, cvatalara kadmiyum kaplama uygulanm ise k deeri 0,17, elektro inko kaplama uygulanm ise 0,22, scak daldrma inko kaplama uygulanm ise 0,25 alnabilir. Ancak, torklama srasnda diler zerinde ya mevcutsa k deeri 0,1e decektir. Tm yzey koullar dnldnde, k deerinin 0,06 ile 0,35 arasnda deitii grlmektedir. M30, 10.9 kalite, scak daldrma galvaniz kaplama cvatalarda sahada uygulanan 224400 kg.mm tork, k = 0,25; scak daldrma galvaniz kaplama iin torklama katsays d = 29,23 mm; M30 cvata iin minimum anma ap olduundan,
16
P = 30708 kg ngerilme kuvveti oluturacaktr ki bu deer, ngrlm 44880 kg deerinin altnda kalmaktadr.
DIN 6914
standardna gre M30 - 10.9 kalite cvata iin emniyetli yk olarak
Ancak, daha nce deinildii zere eer di zerinde ya mevcut ise ayn tork deeri k sabitinin 0,1 deerini almas sebebiyle P=74766 kg ngerilme kuvveti oluturacaktr ki bu deerde bir n gerilme kuvveti 44880 kg olan standardn urayacaktr. stelik akland zere bu deerde % 25 orannda sapma yaanmasnn kuvvetle muhtemel olduu gz nne alndnda neredeyse standardn ngrdnden 2 kat daha fazla ykleme sz konusu olabilecei ortaya kmaktadr. Kayma ve ekme gerilmelerinin birlikte etkimesi, scak daldrma inko kaplama ve ya etkenleri sebebiyle seilmesi gerekli tork deeri 224400 kg.mm yerine 126480 kg.mm olmaldr ki; oluacak ngerilime kuvveti 43248 kg olsun ve gvenli deer olan 44880 kg deerinin hemen altnda kalsn (1). Eksenel bir yke maruz bir cvatann performansn di alm blgesi belirlediinden, cvata malzemesinin gerilme-gerinim ilikisinden ziyade, cvatann yk-uzama ilikisi n plandadr. 1985 ylnda yksek dayanml cvatalar iin minimum ekme dayanm ve di syrma ykleri tanmlanmtr. Di syrma yk yaklak olarak akma dayanmna eittir. Cvatann gerek mekanik zelliklerini belirlemek iin ASTM belirttii gvenli kuvvetin stndedir ve cvata akmaya
(American Society for Testing and Material), cvata eitlerinin tm iin direkt olarak ekme testinin uygulanmas gerektiini ngrmtr.
17
Pratikte, cvata ngerilme kuvveti, birletirilecek paralarn direncine kar somunun sklmas suretiyle elde edilir. Somuna tork uygulandnda, somun ile malzeme arasndaki srtnme nedeniyle kaybolan miktar, direkt olarak cvataya ekme gerilimi olarak transfer olur. Bu skma ilemi birleik ekmekayma gerilimi ile sonulanr. Bu sebeple torklanm ekme testi iin ykuzama ilikisinin, direkt ekme testi iin yk-uzama ilikisinden farklar irdelenecektir. zellikle, direkt ekme testinden elde edilen maksimum ekme, deformasyon ve akma mukavemeti deerlerindeki torklama sebebiyle meydana gelen deiim zerinde durulacaktr. ASTMnin yrtt aratrmalar sonucunda cvatann maksimum ekme dayanmnda % 5 ila 25 deerleri arasnda, torklanm ekme sebebiyle d gzlenmitir. Bu ortalama olarak %15e tekabl etmektedir (3).
ekil 2.6. A325 standartta cvatalarda torklu ve direkt ekmeye bal yk uzama ilikileri ( 3 ) : Uygulanan ekme gerilimi ult : En byk ekme gerilimi
18
Yk asndan olduu gibi, torklanm ekme testine maruz cvatalarn, direkt ekmeye maruz olanlara oranla deformasyon kapasiteleri de dktr. Belirlenmi minimum ekme gereksinimlerinin karlanp karlanmadn belirlemek iin, standatlar, eer cvata boylar 3 ap lsnden uzunsa veya cvata ap A325 standardnda retilmi cvatalar iin 36 mm den, A490 standardnda retilmi cvatalar iin 24 mmden kk ise direkt ekme testini gerekli grmektedir. Daha byk apl veya daha ksa boylu cvatalar iin de ekme testi tercih edilebilir. Yine de uzun cvatalardan elde edilen ekme numuneleri ile yaplan testler uygundur. 3 ap lsnden ksa boylu cvatalar iin en kk ve en byk sertlik deerlerini karlamak yeterli bir kriterdir. Yaplan testler gstermitir ki; retilen cvatalarn gerek ekme dayanm deerleri, minimum gerekli ekme deerlerinin olduka zerindedir. A325 standardnda retilmi cvatalar iin bu oran %18dir (3). Cvataya ngerilme somun sklarak verildikten sonra, cvata direkt ekmeye maruz braklrsa bu maksimum ekme gerilmesini nemli lde etkilemez (3). ekil 2.7 den cvataya n gerilme vermek amal uygulanan torkun, cvatann ekme dayanmnda ihmal edilebilir bir etkisi olduu grlebilir. Bu demektir ki ; tork uygulanarak monte edilen cvatalar direkt ekme yklerini, maksimum ekme dayanmlarnda kayda deer bir azalma olmadan tamaya devam ederler (3).
19
ekil 2.7. Skma amal uygulanan torkun ekme gerilmesine etkisi ( 3 ) 2.3. Kendine Gelme Balants yaplan cvatann di alm ksmndaki yksek gerilme seviyesi sebebiyle, cvata performansn etkileyebilecek miktarda bir kendine gelme oluabilir. Bu kendine gelmenin etkisini belirleyebilmek maksadyla A325 ve A354 kalite cvatalar ile A7 eliinden yaplm malzeme balants ile eitli almalar gerekletirilmitir. Cvatalar somunu dndrmek suretiyle birletirilen malzeme zerine sklr. Cvata geriliminin zamanla deiimi kaydedilir. Bu yaplan testlerden, torklama tamamlanr tamamlanmaz % 2 ila 11 arasnda ykteki ani d aka grlebilir. Ortalama d kaydedilen maksimum cvata geriliminin % 5 i kadardr. Cvata gerilimindeki bu dn, anahtar karldktan sonraki elastik kendine gelmeden kaynakland dnlmektedir.
20
Cvatadaki dilerin kkndeki yksek gerilim seviyesine bal deformasyon ve akma da daha dk bir kendine gelme ile sonulanr. Balants yaplan malzeme kalnl kadar malzeme katman says da cvata kendine gelmesini etkileyen faktrler arasndadr. Deneysel bir veri olmamakla birlikte, malzeme kalnl azaldka, cvata kendine gelmesinde bir art beklemek kanlmazdr. Benzer ekilde, katman says arttka (sabit malzeme kalnl iin) cvata kendine gelmesinde yine art beklenir. A325 ve A354 standardnda cvatalarda torklamadan 1 dakika sonra llen cvata gerilimi, 21 gn sonra llen deer ile kyaslandnda, 21 gn sonraki lmde ek olarak % 4 kayp gzlemlenmitir. Bu kaybn % 90 birinci gnde gereklemitir. Kalan 20 gnde cvata gerilimindeki d orannn stel olarak deitii gzlemlenmitir. Yksek mukavemetli cvatalar ile gerekletirilen kendine gelme almalar Japonyada da gerekletirilmi ve benzer sonular vermitir. Test sonularndan ortaya kan, 100 000 saat sonundaki kendine gelme karakteristikleri galvaniz kaplamal cvata ve malzeme iin, normal cvata ve malzemede gzlenenin iki kat kadardr. Bu miktar galvaniz kaplamann kalnl ile yakndan ilgilidir. Yksek tutunma basnlar altndaki inko kaplamann akmas ve kopmas sonucu kendine gelmede art gzlenir. Normal cvatalarda olduu gibi galvanizli cvatalardaki kopma ve kendine gelmenin ou skma prosesinin hemen ardndan gerekleir. 2.4. Cvatalarn Yeniden Kullanm Somun dndrme metodu ile di alm blge iin elastik limiti aldndan dolay, yksek mukavemetli cvatalar iin tekrarlanan skma ilemi uygun olmayabilir. Yksek mukavemetli cvatalarn 180o dn sonras, gevetme ve tekrar torklama sonras davranlarn belirlemek amacyla baz testler yaplmtr.
21
ekil 2.8. A325 standartta cvatann yeniden kullanm ( 3 ) ekil 2.8 de A325 cvatas iin yaplm bu testlerden biri gsterilmitir. Burada aka gzkmektedir ki, her bir 180o dn sonras, A325 cvatann deformasyon kapasitesi birikmi plastik deformasyonlar sonras d gstermitir. Bununla birlikte, yeniden kullanm says kontrol altnda tutulabildii srece, A325 cvatalar 1 veya 2 kez yeniden kullanlabilir. Kabul edilecei zere imalat prosesi sebebiyle cvatalar zerinde ya kalntlar mevcuttur. Bu kalnt zararl deildir ve giderilmesi art deildir. A325 cvatalarnn bu kalnt ya zerinde iken veya daha sonra uygulanm ya, gres v.b. ile, snrl yeniden kullanm iin yeterli somun dndrme kapasitesi genellikle mevcuttur. Yine de yeniden kullanm, ya kalntl A325 cvatalar iin tavsiye edilmez. Kaplamal cvatalar iin, testler, somun dndrme kapasitelerinin dk olduunu gstermitir. Bu sebeple, deneysel veriler aksini gstermedike, A325 cvatalar iin yeniden kullanma izin verilmemelidir.
22
ekil 2.9. A490 standartta cvatann yeniden kullanm ( 3 ) ekil 2.9 da ayn ekilde A490 cvatalar iin tipik sonular verilmitir. una dikkat edilmelidir ki gerekli minimum ekme gerilmesine yalnzca 1 ve 2. skmalar sonucu ulalmtr. Takip eden sklar sonucunda cvata geriliminde keskin bir d gzlenmitir. Bu sebeple A490 cvatalarnn yeniden kullanm nerilmez. 2.5. Galvaniz Kaplamal Cvata ve Somunlar Gnmzde, korozyondan korunmak ve bakm masraflarn azaltmak iin ou yap koruyucu bir kaplamayla kaplanmtr. Galvaniz kaplama ok geni bir uygulama alan olan ve mkemmel korozyon dayanm salayan bir prosestir. Galvanizli cvatalarn, normal, kaplamasz cvatalara gre davran ok farkldr. Davrantaki bu farkn ilk ve en nemli sebebi dilerdeki inko tabakadr. Bu tabaka sebebiyle, somun sklrken taklabilir. Bazen bu,
23
cvatada erken bir burulma kopmas olamadan, istenilen ekme gerilmesine ulalmasn gletirir. Cvata yzeyindeki inko kaplama, cvatann statik mukavemet zelliklerini etkilemez. Kalibrasyon almalar, ne ekme testi ile elde edilen ekme dayanmnn ne de kesme gerilmesinin, cvata yzeyindeki inko kaplamadan etkilenmediini gsterir. Torklanm galvanizsiz cvatalar veya uygun olarak yalanan galvanizli cvatalarda, eer cvata gerilimi somunun sklmas ile oluturuluyorsa, cvata geriliminde byk d gzlemlenmitir. Bu d, inko kaplama kalnl veya di durumuna gre, normal siyah cvatalara oranla %25dir. ekil 2.10 da, torklu ekme dayanmndaki dn yannda, dilerdeki ek (galvanizli cvatalardaki) srtnme direncinin sneklikte kayda deer bir de sebep olduu gsterilmitir. Bu yksek srtnme direnci etkisi, galvanizli cvata dilerine uygulanan yalayclar ile azaltlabilir. Balmumu, setil alkol veya ticari mum uygulanm galvanizli cvatalar ile normal cvatalarn torklanm ekme dayanmlar kyaslandnda kayda deer bir fark gzlemlenmemitir. Yalnzca galvanizli cvatalarn snekliinde bir d gzlenmitir. Kalibrasyon testleri A490 ve A325 cvatalar iin benzer sonular vermitir. Galvanizli yksek dayanml cvatalarn torklu ekme testlerinde byk oranda syrma tip kopmalar gzlenmitir. Bu eitli faktrlere baldr. Cvata torklandnda malzeme iindeki dili ksm boyun verir ve somun dileri akar. Galvanizlemede gerekli olduu zere somunlarda daha derin di ama dilerde kavumamaya sebep olduundan syrlma kopmalarna sebep olabilir.
24
ekil 2.10. Siyah ve galvanizli cvatalar iin yk - uzama ilikisi ( 3 ) Beklenmeyen bir syrlma kopmas olasln azaltmak iin galvanizli cvatalar iin daha sert somunlar kullanlmaktadr. Galvanizli cvata, somun ve dilere uygulanan yalaycnn minimum ekme gerilmesinin stnde bir cvata n gerilmesi salamas maksadyla ASTM A325 standard eitli zel testleri gerekli grmektedir. ASTM ye gre temas skl pozisyonundan itibaren 360o dndrlm galvanizli balantnn kopmamas gereklidir. Bu test iin gerekli toleranslar ve yalayc uygun olmaldr. Galvanizleme mkemmel bir korozyon dayanm salamakla beraber hidrojen gerilim krlganl ve stres korozyonuna hassasl
25
artrabilir. Bu zellikle A490 cvatalar iin kritiktir. Bu sebeple galvanizli A490 cvatalar yaplarda kullanlmamaldr. 2.6. Rondelalar Yksek dayanml yapsal cvata montaj; iki adet sertletirilmi rondela, bir adet somun ve cvatadan ibarettir. Rondelalar; cvata veya somun torklanrken veya dndrlrken balanan paralarn d yzeylerini srtnme ve meydana gelebilecek hasarlara kar korumak, cvata montajnda meydana gelen yksek mengene (skma) kuvvetinin srdrlmesini salamak ve tork-gerilme ilikisindeki dalgalanma ve deiimleri en aza indirme amacyla yzeyde gerekli kalc sertlii salamak iin kullanlrlar. Somun dndrme metodunun yksek mukavemetli cvatalarn sklmasnda kullanmnn benimsenmesi ve tork-gerilim kontroll metodunun gvenilirliini yitirmesi cvata montajlarnda sertletirilmi rondelalarn kullanmnn gereklilii konusunda phelere yol amtr. Yaplan testler sonucunda, A325 cvatalar iin, cvata kafa alt veya somundaki yksek gerilim konsantrasyonundan kaynaklanan cvata kendine gelmesini nlemek amacyla sertletirilmi rondela kullanmnn bir faydas olmad ortaya kmtr. Ayrca, A325 cvatalar iin, rondelasz kullanlan somunun yorulma dayanmna olumsuz bir etkisi yoktur. Btn bunlarn sonucunda A325 cvatalar, somun dndrme metoduyla skldklarnda RCSC standartlar genel olarak rondela kullanmn art komaz. Eimli yzeye sahip cvatalar iin bir kolondan veya flan kanalndan geilirken genellikle paralel olmama durumunu gidermek iin konik rondelalar kullanlr. Cvata standartlar, konik rondelalarn kullanm iin 1/20 eimden byk eimlere sahip yzeylerde bunu gerekli grrler. A325 cvatalar bu eime adapte olacak ekilde deformasyon kapasitesine sahiptirler. Daha
26
byk oranda eimler cvata dayanm ve snekliini etkilediklerinden dolay uygun deildirler. Daha nce deinildii zere balanan paralardaki 1/20 ye kadar olan eimlerde gerekli minimum n gerilmeyi salamak amacyla somunlara ek dnler verilmesi gerekmektedir. 2.7. Korozyon ve Krlganlk Cvatalar imal edildikleri ve zerinde kullanldklar yaplarn malzeme cinslerine ve atmosferik artlara gre deiiklik gsteren kimyasal ve elektrokimyasal korozyona maruz kalmaktadr. Korozyon genel anlam itibari ile metal elemanlarn sadece atmosferik artlara deil, malzemelerin birbirleriyle iletiimlerine bal olarak kimyasal ve elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya kan tahribatlar da ifade etmektedir. Yllk olarak milyarlarca dolar tutarndaki kayplara neden olan korozyon etkilerinin ou sessiz geliim gsteren, farkedilmeleri zor mekanizmalardr ve krlma yaanana dek belirti gstermezler. Korozyon fenomeni ekstrem ekilde kompleks bir zellik gstermektedir ve genel olarak kontrol mekanizmalar henz akla kavuturulamamtr (1). Yaplacak olan testlerde korozyon ve krlganlk kriterleri dikkate
alnmayacaktr. Korozyon mekanizmalar zerinde ana zelliklerin ve yaplarn snrl da olsa tez kapsamnda tartlmas, yaplacak ekme testleri sonucunda beklenmedik sonular ile karlald takdirde, cevab bu fenomenler dorultusunda deerlendirmek asndan bize yol gsterici olacaktr. 2.7.1. Kimyasal korozyon Kimyasal korozyon, kimyevi maddelerin ana malzeme ierisine tesir ederek yol atklar etki sonucunda ortaya kan korozyon eklidir.
27
Balant elemanlar konusunda en basit rnek petrokimya endstrileri iin verilebilir. Ham petroln ilenmesi ve rafine edilmesi srasnda yksek s altnda ham petrol ierisindeki tuzlar ilk nce hidrojenkloride, daha sonra ortamda bulunan su buhar ile temas ederek hidroklorik aside dnmektedir. Hidroklorik asit ok kk konsantrasyonlarda dahi metaller zerinde ar korozyon etkileri gstermektedir ki, bu rnekte ortam ss da korozyonu hzlandracak ekilde etki etmektedir. Koruma altna alnmam cvatalar hzla korozyona urayacaklardr. Burada korozyonu sadece yzeyden merkeze doru etki eden pas benzeri bir etki olarak dnmek doru deildir. Hidrojen atomlarnn cvata yaps iine nfuzu ile baka baka korozyon mekanizmalar da oluacak ve birleik bir etki ile normal ykler altnda dahi krlmalara yol aacaktr. Bu yaplarda korozyona kar genel bir yaklam olan paslanmaz ya da elektro veya scak daldrma galvaniz kaplanm cvatalarn kullanlmas yarardan ziyade baka korozyon mekanizmalarnn da birleik etki yaratmasna neden olabilecektir. Dorudan kimyasal korozyona ak olacak balant elemanlarnn
tasarmlarnda galvanik korozyon, anma korozyonu ve gerilme korozyonu krlmalar gibi mekanizmalara zellikle dikkat edilmesi gereklidir. 2.7.2. Elektromekanik korozyon Tm metallerin potansiyel elektrik yk tamas nedeniyle, balant elemanlarnn kullanld, zellikle deiik metallerin baland ve/veya kaplama yaplm cvatalarda elektrik akm, yksek potansiyelli metalden dk olana doru akacaktr ve beraberinde bir kimyasal reaksiyon ve korozyon oluacaktr. Balant elemanlarnda elektro kimyasal korozyon tipleri ierisinde en sk karlalan formlar galvanik korozyon, stres korozyonu, korozyon yorulmas, anma korozyonu, erozyon korozyonu, konsantre hcre korozyonu, kavitasyon ve oyulma korozyonudur.
28
Yksek elektrik potansiyeli tayan metal tipi katot olarak, dk potansiyel tayan metal tipi de anot olarak tanmlanr. Akm katottan anoda, anottan elektrolit ( korozyon ortam ) vastasyla tekrar katoda doru dngsel olarak akar. Akmn anottan ayrlarak elektrolite getii blgede korozyon oluur. Dier bir ifadeyle, balantlarda anot korozyona urar. Galvanik korozyona rnek olarak alminyum bir plakann bakr bir plakaya karbon eliinden imal edilmi bir cvata ile balanmas verilebilir. Bakr plakaya temas eden cvatann kafa altnda, bakra gre anot olarak davranaca iin korozyon grlecektir. Ancak, alminyum plakaya temas eden somun da katot olarak davranaca iin herhangi bir korozif etki grlmeyecektir. Benzer mekanizma ile bakra gre anot olarak davranan alminyum plaka ierisinde korozyon oluacaktr. Scak daldrma galvaniz kapl cvatalar eer galvaniz yaplmam bir elik yapnn balantsnda kullanlm iseler burada elik plakalara gre anot olarak davranacak ve inko yzey zerinde , zellikle kafa altlarnda ve di stlerinde galvanik korozyon oluacaktr. Kaplama zerinde grlen korozyon hz, cvata yzey alan ile baland elik yapnn yzey alannn oranna da baldr. Oran ne kadar kk ise korozyon o kadar hzl geliecektir. Ortamda su ve nem bulunmas korozyon hzn arttran dier unsurlardr. Srece bal olarak cvata zerindeki kaplama btnl bozulacaktr. 2.7.3. Gerilme korozyonu Gerilme korozyonu, mekanizmas en az anlalm ancak en tehlikeli korozyon fenomenidir. Gerilmeye bal korozyon krlmas, gerilme krlganl, hidrojen krlganl, hidrojen yardml gerilme krlganl ykma yol aan mekanizmalardr ve birok olayda oluum ekilleri ve etki mekanizmalarndaki benzerlik sebebiyle bunlar arasnda ayrm yapmak zordur.
29
Tm bu olaylar ekme yk altndaki paralarda grlmektedir. Yk altndaki balant eleman iki ya da daha ok paral krlma yaamaktadr. Krlma balant yapldktan sonraki birka saat iinde oluabilecei gibi hizmet sreci ierisinde aylar hatta yllarla llen periyotlarn sonucunda da oluabilir. Fakat krlma herhangi bir belirti vermeden ani olarak oluur. 2.7.4. Hidrojen krlganl Hidrojen krlganl karbonlu ve alaml eliklerde grlr. Atomik yapdaki hidrojenin retim ve kaplama sreleri srasnda cvatann yzeyi tarafndan emilmesi ve kaplama sonrasnda kaplama altnda hapsolmas sonucu oluur. Ykleme altnda, sz konusu hidrojen atomlar gaz formunda gerilme konsantrasyonunun en youn olduu alanlara doru toplanrlar. Artan basn malzemenin mukavemet deerini atnda krlma yaanr. Hidrojen krlganl baz metotlar uygulanarak kullanm ncesi ntralize edilebilir. 2.7.5. Gerilme krlganl Gerilme krlganl, hidrojen krlganl ile benzer ekilde sonulanan bir yap gsterir ancak nfuz eden hidrojen retim ve kaplama srasnda deil daha sonra kullanm srecinde gerilme altndaki yap ierisine nfuz ederek krlmaya yol aar. Hidrojen miktar ok az olsa dahi hidrojen atomlar son derece hareketli bir yap gsterirler ve klcal atlaklarn ierisine nfuz edebilirler. Cvatalarn retim ekilleri, scak ya da souk dvme metoduyla retilmi olmalar, plastik ekillendirme srasnda kademeli dvlp dvlmedikleri, kullanlan hammadde ierisindeki mikro yapnn homojenlii ve partikl byklkleri atlak oluumu zerinde dorudan etkilidir.
30
2.7.6. Gerilmeye bal korozyon krlmalar Gerilmeye bal korozyon krlmas, ekme yk altndaki balant
elemanlarnn korozyona neden olacak atmosferik artlar altnda hizmet vermeleri zerine oluan bir olaydr. Hemen hemen tm alam elementleri deiik evre koullar altnda gerilmeye bal korozyon krlmalar gstermeye elverilidir. Sadece saf halde bulunan elementler bu eit krlmalara kar dayanm gsterirler. Mekanizmann anlalmasn zorlatran unsurlar arasnda evresel faktrlerin deiiklii gelir. Belirli bir kompozisyon ieren alam, belirli atmosfer artlar altnda gerilmeye bal korozyon problemi yaarken, ayn artlar altnda deiik kimyasal kompozisyon ieren bir alam baklk gsterebilir. Mekanizmann anlalmasnda daha da cesaret krc olan, yk tamayan bir alam ve atmosferik art bileeni herhangi bir korozyona sebep olmazken, ayn artlar altnda normal ykl iken krlma yaayabilmektedir. Dier yanda yzeyde ar korozyona yol aan bir atmosferik koul, gerilmeye bal korozyon krlmas asndan tamamyla tehlikesiz olabilir. Gerilmeye bal korozyon krlmalarnn mekanizmalar net olarak
anlalamamtr. Genel olarak kabul grm herhangi aklayc bir teori mevcut deildir. Ancak oluum ekli ile yksek gerilme konsantrasyonu ieren blgelerde mikroskobik atlaklar olumaktadr. Gerilme konsantrasyonu retim srelerinden ve balant eleman zerine uygulanan d ykler sebebiyle olumaktadr. Cvatalarda geometrik yap deiimleri, retim yntemi sebebiyle plastik deformasyon ve sl ilem proseslerinin ortak zellii olarak yzey sertliinin bir miktar merkez blgeye gre daha yksek olmas sebebiyle di dipleri ve kafa alt yzey alanlar, atlak oluumlarnn balang blgeleri olarak hareket etmektedir. Gerilme ve korozyon etkisi birbirlerinin tesirlerini ykseltecek ekilde davranmakta ve atlak ilerleme mekanizmasn yzeyden merkeze doru tamaktadr. Balant eleman
31
zerine yk tayan kesit alan giderek daralmakta ve sonuta yk altndaki yeterli kesit alan kalmadnda krlma yaanmaktadr. Uygulanm yk miktar ne kadar yksek ve atmosferik koullar ne kadar iddetli ise krlma o denli hzl yaanmaktadr (1). 2.7.7. Hidrojen destekli gerilme korozyonu Hidrojen destekli gerilme korozyonu, kullanm ortam ierisinde kimyasal olarak oluan hidrojenin zarar verici etkisi ile arlam bir eit gerilme korozyonudur. rnek olarak eliin su ile temas bir miktar hidrojeni aa karan kimyasal bir tepkime yaratacak ve yksek gerilme altnda oluan atlaklara nfuz ederek atlaklarn oluumunu artrarak krlma mekanizmasn hzlandracaktr. Yk altnda dk gerilme korozyonu etkilerine maruz kalmakta olan bir balant eleman kullanm ortamnda hidrojenin nfuz etmesi ile hzl bir krlma yaayacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta hidrojen miktarnn ok dk olsa dahi, etki mekanizmas zerinde nemli olmasdr. 2.7.8. Gerilme korozyonu zerine alnacak nlemler Genel bir yaklam olarak eer bir balant eleman akma mukavemetinin %50si veya daha fazla bir kuvvet altnda ise rutin montaj uygulamalarnda olduu zere tasarm srasnda gerilme korozyonu problemi yaanabilecei konusunda dikkatli olunmaldr. Karbon eliklerinden imal edilmi balant elemanlar iin sertlik deeri ykseldike tadklar ykler asndan gerilme krlganl ve korozyonu konusunda ihtiyatl olmak gereklidir. Gerilme korozyonu atlaklar, karbon eliklerinde her mukavemet derecesinde grlebilir. Sertlii Rockwell C39
32
deerinden byk sertlik ieren balant elemanlar dikkatle kullanlmaldr. Gerilme korozyonuna bal krlmalar Rockwell C35 sertliklerine kadar ok belirgin olmayabilir, Rockwell C35 ile C39 arasnda dikkatli kullanm gerektirirler, Rockwell C40 zerinde sertlik ieren balant elemanlarnn kullanmndan kanlmaldr. Gerilme korozyonu krlmalar ekme yklerinin ve korozyon etkisinin bileimi ile olumaktadr. Deiik alam kompozisyonlarnn deiik evresel ortamlar ierisinde nasl bir korozyon mekanizmas gsterdiine dair ok sayda literatr bulunmaktadr. Gerilme korozyonu ve gerilme krlganl sonular itibari ile ciddi tahribatlar ortaya koyabileceklerinden, risk ieren uygulamalarda zel dikkat gerektirirler. Uygulama srasnda elde edilecek pratik sonular deerlendirmemek, belirli bir riski gereksiz yere tamak anlamna gelecektir. Saha uygulamalar sonucunda krlma yaanan balant elemanlar zerinde neden ve oluum ekli itibari ile iz srmek zordur ancak krlmalarn byk bir blmne, gerilme krlganl ve gerilme korozyonu etkisi neden olmaktadr. 2.7.9. Korozyon yorulmas Korozyon yorulmas dinamik ykler altnda ve korozif artlar altnda bileik etki ile normal yorulma dayanmlarnn ok altnda krlmalara yol aan bileik bir etkidir. Sabit olarak grlen yaplar dahi gndz ve gece scaklk farklar nedeni ile balant elemanlar zerinde dinamik ykler oluturabilirler. Deniz suyu etkisine maruz kalan bir balant elemannn, yorulma dayanm, ayn cvatann kuru atmosfer artlar altndaki yorulma dayanmnn % 25ine ya da daha altna decektir. Kaplama uygulanm yzeylerde dngsel yklerin kaplama zerinde atlaklara neden olarak kaplamann etkisini azaltaca gzden karlmamaldr.
33
2.7.10. Srtnme korozyonu Byk yk altndaki yzeylerin birbirlerine srtnmesi veya vibrasyonlu hizmetler srasnda yzeyde oluan koruyucu oksit filmlerinin zarar grmesi sonucu oluur. Genellikle alminyum, titanyum ve paslanmaz balant elemanlarnda karlalan problemdir. 2.7.11. Konsantre hcre korozyonu Bir tip galvanik korozyon mekanizmasdr. Metal elemann deiik
konsantrasyonlar altnda elektrolitlere maruz kald hallerde oluur. Sk balantlarda oksijenin, yzey dzensizliklerinden yararlanarak szmas ve basn farkllklarndan dolay elektrik akm yaratmas en genel eklidir. Paslanmaz cvatalar bu korozyon tipi iin dikkat gerektirirler. 2.7.12. Erozyon korozyonu Yksek basnta akkanlara maruz kalan metal elemanlarn mekanik yzey anmas ve akabinde elektrokimyasal korozyon etkilerine maruz kald mekanizmadr. Genellikle alminyum, titanyum ve paslanmaz balant elemanlarnda karlalan problemdir. 2.7.13. Oyulma ve kavitasyon korozyonu Oksijen etkisi ile ortaya kan mikroskobik oyulmalarn elektrokimyasal korozyon mekanizmalarnn etkisi ile bymesi olarak tanmlanr. Noktasal korozyon mekanizmasdr. Yzey zerinde etkilidir ve nadiren balant elemanlarnn btnne zarar verir. 2.8. Somun Mukavemetinin Etkisi Cvata balantlarnn davran, somun, ekme mukavemetine kadar skldnda deiiklik gsterebilir. Baz durumlarda cvata dileri boyunca
34
gerilme sebebiyle, yani somun ve / veya cvata dilerinin syrlmas sonucu, kopma di ksmnda olur. Cvatann gerilmeye bal krlmas rahatlkla farkedilebilirken, syrlma krlmas torkta hissedilemeyen bir azalmayla birlikte oluur. Bu nedenle, yksek gerilmeye bal krlma veya krlmaya yaklama durumunda, cvatann ekmeye bal krlmas daha ok tercih edilir. Bunu salamak iin kullanlacak somunlar cvataya gre daha yksek dayanma sahip olacak ekilde standartlatrlrlar. Birletirilen malzemelerin direncine kar somun sklrken, cvata, birleim kalnl dahilinde uzar. Eer birletirilen malzemeler ve somun dii yeterince sk ve sabit ise, somunun bir tam dn cvatann bir adm uzamasnda sebep olur. Pratikte bu gereklemez nk cvata ve somunda di deformasyonlar meydana gelir. Bunun sonucu olarak da di alm ksmdaki teorik uzama azalr. Dilerin deformasyonu somun ve cvatann sertliine ayrca somun ile cvata aft bitimi arasndaki di saysna baldr. Bu sebeple minimum ve maksimum dayankllk dzeyinde yksek dayanml cvatalar iin, deiik sertlik deerlerinde, normal ve daha kaln somunlar ile baz kalibrasyon testleri yaplmtr. Bu testler gstermitir ki; artan somun sertliiyle birlikte balantnn syrlma dayanmnn da, krlma durumunun, cvatann ekme krlmasna dnmne kadar artt gzlenir. Temas skl pozisyonundan itibaren 180o dn yaptrlan cvatadaki gerilme, somunun sertliinin artmasyla birlikte artar ve yksek sertlikte cvatalar kullanlarak daha byk ekme gerilmeleri salanr. RCSC 1972 standart tanmnda yksek mukavemetli cvatalar iin byk heksagonal somunlarn kullanmna gereksinim duyulmutur. Bu somunlarn anahtar az mesafelerinin cvatalar ile ayn olmas tek anahtarla skma sebebiyle montaj kolayl salar.
35
3. CIVATALARDA GERLME DEFORMASYON LKS 3.1. Elastik Snr inde Burulma Sonras Eksenel Yk Uygulanmas Burulma ve ekme birleik gerilmesine maruz silindirik ubuk iin ilk olarak a yarapndaki silindirik ubuun elastik snrlar iinde burulmaya maruz brakldktan sonra artan eksenel yk ile elastik plastik snra kadar uzatldn varsayalm. Uzama esnasnda birim uzunluk iin ubuun burulma as 0 n sabit kald dnlecektir.
ekil 3.1. Dairesel kesit iin elastik ve plastik blgelerin gsterimi Akma en d blgeden yani r = a dan balar. Akmann balad boylamasna uzama 0 ve eksenel gerilme sktrlamayan malzemeler iin aadaki gibidir; e = x+ y+ z =0 [3.1]
36
ve K=-P/e K = E / [3 (1-2]) E. 3.1 den e = 0 ve E. 3.2 den oran; 3(1-20 = ) 5,0 = bulunacandan eksenel gerilme yani E. 3.5 , E. 3.3 ve E. 3.4den aadaki ortak zm ile elde edilir. = E 0 G = E / [2(1+ ]) E = 2G(1+ ) = 2G 0 (1+) = 2G 0 (1+0,5) = 3G 0 r = a noktasnda kayma gerilmesi ; = Ga 0 [3.6] [3.5] [3.3] [3.4] [3.2] e = 3 (1-2 )eitlikleri ile Poisson
olduundan von Mises kriterine gre 0 ve 0 arasndaki iliki E. 3.7 de verilmitir. Y2 = 2 + 32 Y2 = (3G 0)2 + 3(Ga 0)2
37
[Y2 / (3G2 )] = 3 (0)2 + a2 (0)2 Elastik blgede benzer ekilde denklemler; = 3G = Gr 0 eklindedir ve r = c yani elastik-plastik snr iin E. 3.10 yazlabilir. [Y2 / (3G2 )] = 3 ()2 + c2 (0)2
[3.7]
[3.8] [3.9]
[3.10]
Plastik blgede gerilmeler von Mises akma kriterini ve Prandtl-Reuss gerilme-deformasyon denklemlerini salamaldr. d = d / = [d / (3G)] + (2 d / 3) ve d = (r d / 2 ) = (d / 2G) + d =/G =r/ = r 0 Buradan birim uzunluk iin ubuun burulma as 0 = / sabit kabul edildiinden d = 0 olur. [3.12] [3.11]
38
E. 3.11 ve E. 3.12 aadaki ekilde ortak zlerek, d elimine edilir ve von Mises denkleminden elde edilen d / deeri ortak zmde yerine konursa E. 3.13 elde edilmi olur. d = [d / (3G)] + (2 d / 3) 0 = [d / (2G)] + d Denklemin her iki taraf ile arplr. Denklemin her iki taraf 2 / 3 ile arplr.
Ortak zm sonucu ; 3G d = d ( d / ) elde edilir.
Von Mises denkleminin her iki tarafnn trevi alndnda ; Y2 = 2 + 32 2 d + 6 d = 0 dan d / = - d / (3 2) elde edilir. Bu deer ortak zmde yerine konursa E. 3.13 elde edilmi olur ; 3G d = d + (2 d / Y2 - 2) 3G d = d ( Y2 - 2 + 2) / (Y2 - 2) 3G d = Y2 d / (Y2 - 2) E. 3.13 n integrali alnrsa plastik blge iin ; (3 G / Y) = tanh-1 ( / Y) + C eitlii bulunur ve r yarapndaki birim eleman ilk olarak plastik davran gsterdiinde C integral sabiti belirlenir. [3.13]
39
Plastik blge iin ekme gerilimi aadaki ifade ile belirlenir. ( / Y) = tanh [(3 G / Y)( 1 - 3 G2 r2 02 / Y2)1/2 + tanh-1(1 - 3 G2 r2 02 / Y2)1/2] [3.14]
Plastik blgedeki kayma gerilimi E. 3.14 ve von Mises kriterinden faydalanlarak karlabilir (2). 3.2. Elastik - Plastik Snra Kadar Burulma Sonras Eksenel Yk Uygulamas Eer ubuk ilk olarak r = a da kritik plastik snra gei noktasna kadar burulursa; 0 = 0 olduundan, = 3G 0 = 0 olur ve yine von Mises kriterinden ; Y2 = 2 + 32 Y2 = 0 + 32 = Y/ 31/2 = Ga 0 olarak bulunur. Bu deerler E. 3.14 de yerine konursa, plastik blgedeki gerilim dalm aadaki biimde elde edilir (2). (/Y) = tanh [(3 G / Y)( 1 - r2/ a2) 1/2 +tanh-1(1 - r2 /a2)1/2 ] [3.15]
40
4. EKSENEL YK VE TORKUN EZAMANLI UYGULANMASI Teorik olarak cvatalara n gerilme verme amal uygulanan tork, her bir tam dn iin cvata adm kadar cvatada eksenel ynde bir uzama meydana getirir. Bu sebeple elastik blge iinde veya elastik-plastik blge snrnda uygulanacak tork sonras eksenel yk uygulanmas durumlarnn her ikisi de, cvatalara ngerilme verilmesi olay ile badamaz. nk cvataya tork uygulanrken ayn zamanda eksenel ynde bir gerilme yaratlm olur. a yarapndaki ve uzunluundaki silindirik ubuun burulma gerilmesi ve eksenel gerilmenin herhangi bir kombinasyonuna maruz kaldn farz edelim. Deformasyon elastik olduunda, boylamasna gerilme tm kesit alan boyunca sabit bir deerdedir ve kayma gerilmesi direkt olarak eksenden itibaren r yar ap ile orantldr. Akma ilk olarak r=a da oluur ve von Mises akma kriteri salanr. Ykleme plastik blgeye doru devam ederse, elastik-plastik snr iin yarap c, sktrlamaz malzemeler iin elastik blgede; = 3G ve = Gr/ 0 r c aral iin bulunur.
Plastik blgede, Prandtl - Reuss gerilme -deformasyon denklemlerinden yani E. 3.11 ve E. 3.12 den d elimine edilir ( sayfa 40da yapld gibi ) ve von Mises kriteri yardmyla aadaki eitlik elde edilir (2). [3 d / (r d)] = ( / ) + /(Gr) [ ( d / d) ( / ) ( d / d) ] = ( / ) [(Y2 ) / (G r)] [ d / ( d) ] Elastik-plastik ykleme esnasnda uzama miktar ile burulma miktar orannn sabit olduu kabulyle d/d sabit deeri a/3 ile gsterilir ve belirlenen [4.1]
41
plastik eleman iin ve nun her ikisinin de sabit olduu dnlrse, d = 0 ve d = 0 olacandan plastik blge iin E. 4.1 aadaki ekli alr; ( / ) = (3/r) ( d / d) = (3/r) ( a / 3 ) =a/r [4.2]
( / ) = ( a / 3 ) olduundan ve ( / ) oran elastik-plastik snr boyunca sreksel olduundan von Mises kriteri ve E. 4.2 kullanlarak plastik blge iin; = Y / (2 + 3r2 / a2 )1/2 = (r/a) Y / (2 + 3r2 / a2 )1/2 bulunur. Plastik blgede, elastik-plastik blge snrndan uzaklatka, eksenel gerilme azalr, kayma gerilmesi byr. Plastik snrda, yani r = c de eksenel gerilme sreksel olduundan aadaki eitlik elde edilir. (2 + 3c2 / a2 )1/2 = ( Y) / (3 G) ve iin elastik ve plastik blgelerdeki bantlar yardmyla eksenel yk N ve tork T, integrasyon yoluyla aadaki ekilde bulunur; [N / ( a2 Y)] = (c2 / a2) [ 2 + 3c2 / a2 ] -1/2 + (2/3){[ 2 + 3]1/2 - [ 2 + 3c2 / a2 ]1/2 } [4.5] [4.3] [4.4]
[T/(a3Y)] = [(c4 /(2a4)][ 2 + 3c2 / a2 ]-1/2 - (22/9){[ 2 + 3]1/2-[ 2 + 3c2 / a2 ]1/2 } +(2/27){[ 2 + 3]3/2 - [ 2 + 3c2 / a2 ]3/2 } [4.6]
42
Eksenel yk ve burulmann e zamanl uygulanmas durumu, cvatalar iin akma mukavemetinin zerinde cvataya ngerilme verilmesi iin uygulanan tork sonucunda cvatada oluan bileik gerilmeyi ele almak suretiyle deneysel ve teorik olarak incelenecektir. 4.1. Yaplan Kabuller 1. Elastik-plastik ykleme esnasnda uzama miktar ile burulma miktar orannn sabit olduu kabulyle d/d sabit deeri a/3 ile gsterilecektir. Kesit dairesel olarak kabul edilmitir yani dilerin entik etkisi ihmal edilmitir.
ekil 4.1. Burulmaya maruz silindirik ubuun asal deformasyonu =/G =r/ = r 0 Buradan 0 = / dir ve bu deer sabittir. [4.7]
43
2. Yaplacak ekme deneyinde kullanlacak cvata scak daldrma inko kaplama olduundan k torklama katsays 0,25 olarak kabul edilecektir. 3. Testlerde kullanlan cvatalar 6.8 kalite olarak seilmitir. Bunun sebebi lkemizde cvatalarn sl ilemi iin kullanlan frnlarn homojen stma asndan yetersizlii, bunun sonucunda ekme testlerinde elde edilen deerlerde, 8.8 ve zeri kalitede, yani sl ileme tabi tutulmas zorunlu cvatalar iin byk sapmalar gzlenmesidir. Seilen M16 x 160 , DIN 931 standardnda 6.8 kalitede cvatalar, kalitesiyle nl talyan Ori-Martin firmasndan alnan ayn yn numarasna ait telden, souk dvme yntemi ile retilmitir. Testlerde kullanlan numune says 12 adet ile snrl tutulmutur. izelge 5.2 den aka grlecei zere direkt ekme testine maruz braklm 3 adet numune cvatadan elde edilen deerlere bakldnda, akma mukavemeti iin ortalama deerden en fazla % 1,89 luk bir sapma, ekme mukavemetine bakldnda ise en fazla % 1,15 lik bir sapma gzlenmitir. Bu sebeple 12 adet numune cvata saysnn yeterlilii kabul edilmitir. 4. elik iin srtnme katsays 0,2 kabul edilmitir.
44
5. DENEY Ayn yndan seilen M16 x 160 , DIN 931 standardnda 6.8 kalitede 12 adet cvatadan 3 adedi direkt ekmeye, 3 adedi 24480 kg.mm, 3 adedi 25500 kg.mm ve kalan 3 adedi de 30600 kg.mm tork uygulanarak ekil 5.1 de gsterildii gibi ekme cihazna balanarak bileik gerilmeye maruz braklmtr.
ekil 5.1. ekme cihazna balanan cvataya uygulanan kuvvet ve momentler
45
ekil 5.2. ekme testlerinde kullanlan numune cvata izelge 5.1. ekme testlerinde kullanlan numune cvataya ait zellikler Cvata tanm Standart Kalite Yzey kaplama Anahtar Az, S Kegen uzunluu, E Kafa ykseklii, K Cvata boyu, L Cvata aft boyu, Ls Cvata di uzunluu, B Cvata di st ap, d Cvata aft ap, D M 16 * 2 * 160 DIN 931 6.8 Scak daldrma inko kaplama 23,8 mm 26,75 mm 10,1 mm 160,8 mm 80,1 mm 80,7 mm 15,62 mm 15,73 mm
Resim 5.1. ekme cihaz
46
Resim 5.2. ekme aparatna bal cvata Test sonularndan elde edilen yk uzama erileri 12 adet cvata iin EK-1 - EK-12 de gsterilmitir.
47
Resim 5.3. Birleik gerilmeye maruz braklarak kopan cvata Deneyler sonucunda elde edilen bu erileri 3 ana blme ayrarak yorumlarsak; erinin balang noktasndan, cvatann gerilmeye balad yani elastik blgenin balang noktasna kadar olan blmde, ekme cihaz aparat ile balanan numune arasndaki boluu alr ve cvatada gerilmeye yol amaz. kinci blm, yani; erinin sabit bir eimde akma mukavemeti deerine kadar yol ald elastik blgede, torklu ekme deneylerinde, direkt ekme deneylerinden elde edilen erilere gre, gze hemen arpan bir fark olumutur. Eri belli bir deere kadar sabit bir eimde yol alr. Bu deerden sonra eim artar ve akma mukavemeti deerine ular. Teorik olarak uygulanan 3 deiik tork deeri de, cvata kesitinde plastik blgenin
48
olumasna yeterli bir gerilme yarattndan, ekme cihaz cvatada ilk gerilmeyi balatt anda erinin plastik blgede olmas gerekir. Bunun anlam elastik blgedeki erinin eiminin sonsuz olmas gerektiidir. Torklu ekme deneylerinden elde edilen erilerde elastik blgedeki deiik eimler iin, eriye izilecek ortak bir teetin eimi sonsuza raksayacaktr. Torklu ekme deneylerinden elde edilen erilerde elastik blge iin , belli bir deere kadar erinin sabit bir eimde ilerlemesinin sebebi, ekme cihaznn uygulad yke ilk tepkiyi cvata dilerinin vermesi, cvata-somun dileri arasndaki boluun, di eilmelerinin son bulmas sonucu kapanmas sonrasnda bymtr. nc blm, yani plastik blgede, maksimum ekme deerine ulamadan hemen nce, erilerde eitli dalgalanmalar grlmtr. Bunun sebebi yksek gerilim sonucu lokal di syrlmalar veya yine yksek gerilim sebebiyle di zerindeki inko kaplamadaki kopmalardr. Son olarak erilere srasyla bakldnda, akma mukavemeti ile ekme mukavemeti deerlerine karlk gelen uzama miktarlar arasndaki farkn artan tork deerine bal olarak dt gzlemlenebilir. Buradan karlacak sonu cvataya uygulanacak tork miktarnn arttrlmasna orantl olarak cvatann deformasyon kapasitesinin dtdr. Cvatalarn direkt ve torklu ekme deneyleri sonucunda elde edilen ortalama akma ve ekme dayanmlar ile % uzama miktarlar izelge 5.2 de verilmitir. ykn gerek anlamda cvata aftna aktarlmasndan kaynaklanmasdr. Bu andan itibaren erinin eimi elastik blge ierisinde
49
izelge 5.2. Yaplan ekme deneyleri sonucunda elde edilen deerler Deney Sonular Akma Dayanm Torksuz ekme (kg/mm2) ekme Dayanm (kg/mm2) % Uzama Numune 1 Numune 2 Numune 3 Ortalama 51,71 58,65 8,95 50,8 58,04 9,27 52,73 59,36 9,42 51,75 58,68 9,21
Akma Dayanm Torklu ekme 24480 kg.mm (kg/mm2) ekme Dayanm (kg/mm2) % Uzama
52,22 58,24 8,44
53,45 58,55 9,15
53,95 59,26 9,67
53,21 58,68 9,09
55,99 60,48 8,16
54,98 59,57 8,13
56,81 59,98 7,89
55,93 60,01 8,06
55,99 58,14 7,11
55,99 60,18 8,02
55,79 59,67 7,19
55,92 59,33 7,44
50
Elde edilen bu deerlerden faydalanarak, uygulanan torkun, srasyla, cvatann akma, ekme dayanmlarna ve deformasyon kapasitesine etkisini belirlemek iin varyans analizi uygulanmtr. izelge 5.3. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann akma dayanmna etkisinin varyans analizi Deiimin Kayna Tork Tekerrr Tork-Tekerrr Etkileimi Hata Toplam SD 1 1 1 8 11 Kareler Toplam 27,936 1,419 0,103 14,569 44,027 Kareler Ortalamas 27,935 1,419 0,103 1,821 F oran 15,339 0,779 0,056 P 0,004 0,403 0,818 -
izelge 5.3 deki P, yani olaslk deerlerine bakldnda, torkun cvatann akma dayanmna etkisi nemli bulunmutur (P<0,05).Tekerrrlerin ve torktekerrr etkileimlerinin etkisi nemli bulunmamtr izelge 5.4. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann ekme dayanmna etkisinin varyans analizi Deiimin Kayna Tork Tekerrr Tork-Tekerrr Etkileimi Hata Toplam SD 1 1 1 8 11 Kareler Toplam 0,981 0,839 0,006 5,632 7,457 Kareler Ortalamas 0,981 0,839 0,006 0,704 F oran 1,393 1,191 0,008 P 0,272 0,307 0,931 -
51
izelge 5.4 deki P deerlerine bakldnda, torkun, tekerrrlerin ve torktekerrr etkileimlerinin hibirinin ekme dayanmna etkisi nemli bulunmamtr. izelge 5.5. Torksuz ve torklu ekmenin cvatann deformasyon kapasitesine etkisinin varyans analizi Deiimin Kayna Tork Tekerrr Tork-Tekerrr Etkileimi Hata Toplam SD 1 1 1 8 11 Kareler Toplam 3,386 0,285 0,020 4,203 7,894 Kareler Ortalamas 3,386 0,285 0,020 0,525 F oran 6,445 0,543 0,038 P 0,035 0,482 0,850 -
izelge 5.4 deki P deerlerine bakldnda, torkun cvatann akma dayanmna etkisi nemli bulunmutur (P<0,05).Tekerrrlerin ve tork-tekerrr etkileimlerinin etkisi nemli bulunmamtr Yaplan kadar varyans arttrd, analizlerinden ekme ve deney sonularndan, ve cvatalara
uygulanan tork miktarnn artmasyla, akma dayanmnn belli bir deere dayanmnn deimedii deformasyon kapasitesinin yani % uzama miktarnn dt sonucuna varlmtr. Deneysel sonular, cvatann akma dayanmnn, uygulanan tork miktar arttrlmasna ramen snrl bir deere kadar ykseldiini gstermektedir. Bu olay ancak elastoplastik yaklamla aklanabilir. Cvata ba ile balanan para arasndaki srtnmeyi bulabilmek iin cvata ronde apn bulmamz gereklidir. Bu sebeple ekil 5.3 de gsterildii zere M16 numune cvatalardan alnan ortalama deerlere gre ronde ap; d0 = ( D0 + dD ) / 2 = 19,25 mm dir. [5.1]
52
D0
dD
d0
ekil 5.3. Cvatalarda ba alt ronde ap Galvanizli M16 cvatalar iin elastik blgede kayma ve ekme gerilmesi arasndaki oran bulmak iin, skma amal uygulanan toplam moment iin iki ayr eitlik yazlabilir. Mstop = Msa + Ms = [0 x N x ( d0 / 2 )] + ( a3 /2) = [0 x x As x ( d0 / 2 )] + ( a3 /2) = [0 x N x ( d0 / 2 )] + T ve Mstop = k x N x d = k x x As x d [5.3] [5.2]
53
k = 0,25 As = a2 = 148,28 mm2 a = (148,28/ )1/2 = 6,872 mm d = 15,62 mm ak ort = 51,74 kg/mm2 Tm deerler E. 5.2 ve E. 5.3 de yerine konduunda ve bu iki eitlik birbirine eitlendiinde elastik blge iin ; ( / ) = 0,576 oran elde edilir. E. 4.5 ve E. 4.6 daki sabit deerini bulabilmek iin direkt ekme [5.4]
testinden elde edilmi ortalama akma dayanm deerinden faydalanarak, E. 5.4 ve von Mises kriterini kullanarak; Y = ak ort = 51,75 kg/mm2 Y2 = 2 + 32 Y2 = 2 + 3(0,576 ) 2 = 36,63 kg/mm2 = 21,11 kg/mm2 olarak bulunur. c / a = 1 deeri, yani kesitin tamamen elastik olduu dnldnde, ve Y = 51,75 kg/mm2 deeri E. 4.5 ve E. 4.6 da yerine konduunda; T = 10753,9 Kg.mm N = 5431,2 Kg
54
olarak bulunarak T ve N deerlerinden de = 1,7353 bulunur. izelge 5.2 den faydalanarak 24480 kg.mm tork uygulanm ve akma
dayanm 53,21 kg/mm2 olan cvatalar iin E. 4.5 ve E. 4.6 de eitli (c/a) oranlar uygulanmak suretiyle ilk olarak T ve N deerleri, bu deerlerden de ve deerleri elde edilmek suretiyle cvatalarn elastoplastik davranlar irdelenmi ve izelge 5.6 oluturulmutur.
izelge 5.6. 24480 kg.mm tork uygulanm cvatalar iin kesitteki elastik plastik blge oranlarna bal gerilme deerleri c/a 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 T (Kg.mm) 11057 11520 11828 12019 12127 12181 12205 12212 12213 12214 12214 N (Kg) 5584 5842 6056 6226 6353 6442 6496 6525 6536 6539 6539 (Kg/mm2) 21,7 20,3 18,6 16,5 14,3 12,0 9,6 7,2 4,8 2,4 0,0 (Kg/mm2) 37,7 48,6 63,8 85,7 119,0 173,8 273,8 488,9 1102,0 4409,9 0,0
Yine izelge 5.2 den faydalanarak benzer ekilde 25500 kg.mm ve 30600 kg.mm tork uygulanm ve akma dayanmlar srasyla 55,93 ve 55,92 kg/mm2 olan cvatalar iin E. 4.5 ve E. 4.6 de eitli (c/a) oranlar uygulanmak suretiyle ilk olarak T ve N deerleri, bu deerlerden de ve deerleri elde edilmek suretiyle cvatalarn elastoplastik irdelenmi ve izelge 5.7 oluturulmutur. davranlar
55
izelge 5.7. 25500 kg.mm ve 30600 kg.mm tork uygulanm cvatalar iin kesitteki elastik plastik blge oranlarna bal gerilme deerleri c/a 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 T (kg.mm) 11622 12109 12433 12633 12747 12804 12828 12836 12838 12838 12838 N (kg) 5870 6140 6365 6544 6678 6771 6828 6858 6871 6873 6873 (kg/mm2) 22,8 21,4 19,5 17,4 15,0 12,6 10,1 7,6 5,0 2,5 0,0 (kg/mm2) 39,6 51,1 67,1 90,1 125,1 182,7 287,8 513,9 1158,5 4635,1 0,0
24480 kg.mm tork iin; N = 6401,8 kg deeri E. 5.2 de yerine konursa; Mstop = T = 12157 kg.mm deeri elde edilir. Bu iki deer arasnda E. 5.2 den kaynaklanan sabit bir oran mevcuttur. izelge 5.6 ye baktmzda ise N ve T deerleri arasnda sabit bir oran olmadn grrz. Yukarda belirtilen N = 6401,8 kg ve T = 12157 kg.mm deerleri, izelge 5.6 de interpolasyon yntemi uygulanmak suretiyle bulunan ve ayn zamanda E. 5.2yi salayan tek iki deerdir. Bu deerlerden faydalanarak ve yine interpolasyon yntemini kullanarak 24480 kg.mm tork uygulanmas sonucunda kesitteki c/a orannn 0,5444 olduu bulunmutur. Benzer ekilde 25500 kg.mm tork iin;
56
N = 6641,2 kg deeri E. 5.2 te yerine konursa; T = 12716 Kg.mm deeri elde edilir. Bu deerler, izelge 5.7 de interpolasyon yntemi uygulanmak suretiyle bulunan ve ayn zamanda E. 5.2 yi salayan tek iki deerdir. Bu deerlerden faydalanarak ve yine interpolasyon yntemini kullanarak 25500 kg.mm tork uygulanmas sonucunda kesitteki c/a orannn 0,6272 olduu bulunmutur. 30600 kg.mm tork iin E. 5.2 den elde edilebilecek hibir deer izelge 5.7 iinde yer almaz. Bunun anlam, 30600 kg.mm deerinde uygulanan tork sebebiyle, cvata kesitinde elastik blgenin kalmam olmasdr. Yaplan testler sonucunda cvatalarda meydana gelen yzde uzama miktarlar izelge 5.2de gsterilmitir. Uzama miktarlarnn hesaplanmasnda birleim kalnl = 125 mm, deformasyon ncesi
uzamaya maruz cvata boyu olarak ele alnmtr.
57
6. SONU VE NERLER M16 x 160, DIN 931 standardnda, 12 adet scak daldrma inko kaplama cvata zerinde yaplan testler sonucunda grlmtr ki, uygulanan tork deerine bal olarak, cvata kesitindeki elastik blgenin, plastik blgeye gre orannn klmesiyle, bileik gerilme iin / oran da klr. Bunun sebebi; c/a orannn, uygulanan tork deerine bal olarak klmesidir. Bu orann klmesi, maksimum kayma gerilme deerinin azalmas, eksenel yndeki ekme gerilmesinin klen elastik blge alan sebebiyle artmas anlamna gelir. ekme gerilmesi deerinde, uygulanan deiik tork deerleri sonucunda, direkt ekme testi ile elde edilen deerden ok byk sapmalar gzlenmemitir. Bu sebeple, yaplan testler sonucunda; kesitteki elastik blgeyi yok edemeyecek byklkte verilen tork deerinin ekme dayanm zerinde bir etkisi olmadn, akma dayanmn belli bir deere kadar arttrdn ve ekte verilen test sonularndaki yk uzama erilerinden elde edilen % uzama miktarlar gz nne alndnda sneklii azaltt sonucuna varlmtr. Elastoplastik yaklama gre kesitteki elastik blgenin tamamen yok olmasna sebep 30600 kg.mm lik tork sonucunda akma ve ekme dayanmnn, 25500 kg.mm tork sonucunda elde edilen deerlere gre bir d gstermemesi, snekliin dmesi dnda, cvataya akma deeri zerinde ngerilme verilmesi sonucunda ortaya kan kopma riskini daha da drmektedir. Sonu olarak sneklikteki bu dn kabul edilebilecei balantlarda akma snrnn zerinde ngerilme yaratacak tork deerlerinin uygulanmasnn 6.8 ve alt kalitedeki cvatalar iin uygun olduu ngrlmtr. Dikkat edilmesi gereken asl konu 8.8 kalite ve zeri ar hizmet cvatalar iin, yaptmz almalar dorultusunda elde ettiimiz sonularn kesinlikle geerli olmayacadr. Isl ileme tabi tutulmalar zorunlu olan bu tr
58
cvatalarda, yaplan ekme testlerinden elde edilen deerler birbirlerinden olduka byk sapmalar gsterebilirler. Bu sebeple de, torkun cvatann eksenel yndeki dayanmna etkisini belirlemek olduka zordur. Ayrca, sl ilem sebebiyle sertlikleri olduka ykselen bu cvatalar iin snrl sneklik zelliklerinin korunmas arttr.
59
KAYNAKLAR 1. Metric Fastener Standarts 3nd ed., Industrial Fasteners Institute, Cleveland, M52-M59, B30-B43 (1999). 2. Chakrabarty, J., Theory of Plasticity 2nd ed. , McGraw Hill, Singapore, 129-138 (1998). 3. Kulak, G.L., Fisher, J.W. and Struik, J.H.A., Guide to Design Criteria for Bolted and Riveted Joints 2nd ed. , Wiley, New York, 39-71 (1974). 4. Almen, J.O., How tight should a bolt be?, Fasteners, 1(1):11-13 (1944). 5. Cornfed, A.S., Bolt preload-how can you be sure its right, Machine Design,1(2):1-3(1975). 6. Specifications for Structural Joints Using ASTM A325 or A490 Bolts, Research Council on Structural Connections, 14-28(1985). 7. Maney, G.A., Predicting Bolt Tension , Fasteners, 3(5):6-9(1946). 8. Pauw, A., Howard, L.L., Tension Control for High-Strength Structural Bolts , Proceedings, American Ins. Of Steel Construction, New York,921 (1955). 9. AREA Commitee on Iron and Steel Structures, Use of High-Strength Structural Bolts In Steel Railway Bridges , American Railway Engineering Association, 56:5-8 (1955). 10. Krickenberger, C.F., Chesson, E., Munse, W.H., Evaluation of Nuts for Use with High-Strength Bolts , Structural Research Series University Of Illinois, Urbana, 128(1957). 11. Deren, H., Uzgider, E., Pirolu, F., elik Yaplar 3. Bask , alayan Kitabevi, stanbul, 97-103 (2003). 12. Akkurt, M., Makine Elemanlar 3. Bask , Cilt 1, Birsen Yaynevi, stanbul, 298-305 (1997).
60
EKLER
EK- 1 Direkt ekme testi 1 iin yk uzama erisi

61
ekil 1.1 Direkt ekme testi 1 iin yk uzama erisi

62

63
EK- 4 24480 kg.mm torklu ekme testi 1 iin yk-uzama erisi

64
ekil 4.1 24480 kg.mm torklu ekme testi 1 iin yk-uzama erisi

65

66

67

68

69

70

71

72
73
ZGEM 1979 ylnda Ankara da doan Ziya Turgut zmen, 1990 ylnda Gazi Anadolu Lisesinde balad orta ve lise renimini 1997 ylnda tamamlayp ayn yl Gazi niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blmnde lisans eitimine balamtr. 2001 ylnda sona eren lisans eitiminden sonra askerlik grevini tamamlayarak 2002 ylnda Aytemizler Makine San. ve Ltd. ti.de retim mhendisi olarak ie balam, ayn yl Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mhendislii Ana Bilim Dalnda yksek lisans eitimine kabul edilmitir. 2005 ylnda Mita Cvata San. ve Ltd. ti.de 6 ay kadar altktan sonra zel sebeplerden dolay eski iyerine geri dnmtr ve halen Aytemizler Makine San. ve Ltd. ti.de almaktadr.

Uygulanan Torkun Etkileri Ve Gerilme Deform As Yon Iliskileri Effects of Thigh Ten Ing Torque To The Tensile Strenghth of Bolts and Stress Strain Relations

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uygulanan Torkun Etkileri Ve Gerilme Deform As Yon Iliskileri Effects of Thigh Ten Ing Torque To The Tensile Strenghth of Bolts and Stress Strain Relations

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CIVATALARIN EKME DAYANIMLARINA SIKMA AMALI UYGULANAN TORKUN ETKLER VE GERLME-DEFORMASYON LKLER

Ziya Turgut ZMEN

YKSEK LSANS TEZ MAKNE MHENDSL

GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MART 2006 ANKARA

Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Sayfa Adedi : Tez Yneticisi :

914. 1. 073 Elastoplastik yaklam 73 Prof. Dr. Mahmut ZBAY

Science Code Key Words Page Number Adviser

914. 1. 073 Elastoplastical approach 73 Prof. Dr. Mahmut ZBAY

ZELGELERN LSTES izelge Sayfa

EKLLERN LSTES ekil Sayfa

RESMLERN LSTES Resim Sayfa

N P r T Y ult ak ort ult ort 0 0 0 x y z

AAR ABD ASTM DC DIN RCRBSJ RCSC SAE

Society of Automative Engineers

180o 240o 300o

standardna gre M30 - 10.9 kalite cvata iin emniyetli yk olarak

Ortak zm sonucu ; 3G d = d ( d / ) elde edilir.

ekil 5.1. ekme cihazna balanan cvataya uygulanan kuvvet ve momentler

Resim 5.1. ekme cihaz

52,22 58,24 8,44

53,45 58,55 9,15

53,95 59,26 9,67

53,21 58,68 9,09

55,99 60,48 8,16

54,98 59,57 8,13

56,81 59,98 7,89

55,93 60,01 8,06

55,99 58,14 7,11

55,99 60,18 8,02

55,79 59,67 7,19

55,92 59,33 7,44

uzamaya maruz cvata boyu olarak ele alnmtr.

EK- 1 Direkt ekme testi 1 iin yk uzama erisi

ekil 1.1 Direkt ekme testi 1 iin yk uzama erisi

EK- 2 Direkt ekme testi 2 iin yk uzama erisi

ekil 2.1 Direkt ekme testi 2 iin yk uzama erisi

EK- 3 Direkt ekme testi 3 iin yk uzama erisi

ekil 3.1 Direkt ekme testi 3 iin yk uzama erisi

EK- 4 24480 kg.mm torklu ekme testi 1 iin yk-uzama erisi

EK- 5 24480 kg.mm torklu ekme testi 2 iin yk-uzama erisi

EK- 6 24480 kg.mm torklu ekme testi 3 iin yk-uzama erisi

EK- 7 25500 kg.mm torklu ekme testi 1 iin yk-uzama erisi

EK- 8 25500 kg.mm torklu ekme testi 2 iin yk-uzama erisi

EK- 9 25500 kg.mm torklu ekme testi 3 iin yk-uzama erisi

EK- 10 30600 kg.mm torklu ekme testi 1 iin yk-uzama erisi

EK- 11 30600 kg.mm torklu ekme testi 2 iin yk-uzama erisi

EK- 12 30600 kg.mm torklu ekme testi 3 iin yk-uzama erisi

You might also like