Thi "n" np "" ca ngi Vit qua cch ni

Ng Nguyn Dng

Phong cch n ung, ni nng gi mt v tr v cng quan trng trong truyn thng phong tc, l gio ca ngi Vit. Khng bit c phi do hon cnh thiu n thiu mc t xa xa, m ngi ng ni chung, ngi Vit ni ring, c bit quan tm ti ming n. n khng phi ch sinh tn, m cn hng th: n ng u t khoi. n cho sng ming ci , my chuyn khc tnh sau. u lc no, mt mnh hay nhiu mnh, cng thy n. Thui thi, tr tri nh, lc li coi c ci g n cho bun. Ra ng, i chi hay lo vic, trc hay sau g cng phi kim ci g dn bng. n sng, n tra, n chiu, n ti, n khuya. V vy, trong ting Vit c v s ng t i i chung vi "n". im ny khng thy c trong ngn ng ca cc dn tc khc. Nhng "n" nhiu khi li khng c ngha l "n", mi l! T hp nh m, l lt gi tt, ngi mnh ni "n ci", "n tt", "n gi", "n cng", "n m ma", T "n" trong nhng nhm ch ny r rng l hnh ng a thc phm vo ming, nhai ri nut, khng thot i u c. Ging nh "n" trong "n khn", "n chc", cng l "n", nhng hm khng my tt, ti n khng ai mi, hoc c mi nhng sau li nhic mc sau lng: "Ci thng a ti nh mnh

nhm gi cm n khn m khng bit mc c!" Nhng "n chc" trong thnh ng "n chc nm ch" li ng : kin nhn ch c gii quyt mt vn g . C l bt ngun t xa: mi khi dn chng t nhng ni xa xi c vic ti nh quan ch, tnh, kinh thnh, thng em theo n thc ung lt bng, v bit chc th no cng phi ch i lu lc, lm khi dm ba ngy lin tip; n chc ch ti lt c v hu quan ln. Phong cch n ung, ni nng gi mt v tr v cng quan trng trong truyn thng phong tc, l gio ca ngi Vit. Con ci, c bit l con gi (v thi xa khng c ti trng), c cha m dy cho "hc n, hc ni, hc gi, hc m", coi nh nhng chun mc x th v giao tip trong gia nh, h hng v ngoi x hi. Ngh rng, thy bn mn "cng, dung, ngn, hnh" c gi ghm gn nh trn vn trong . (Ti y, ngi vit xin c m du ngoc, t du hi ln v ngha en v ngha bng ca cm t "hc gi, hc m" trong thnh ng ny. T in Vit ng c vi cch gii thch khc nhau, khng bit thc h ra sao?). Vy, "n" khi i chung vi "ni" c hiu l i i, c x. Nhng khi cp k vi "nhu", tu theo cch ni, li c ngha hon ton khc: "Chuyn v chng ngi ta khng n nhu g ti mnh, mnh xa v m ra mt lng." y, khng bit v ni nim trc tr g m "n nhu" cng quyt chia tay, khng cn luyn tic cht d v no ca "n ung, nhu nht" na, ci trang, i lp thnh "dnh lu, dnh dng". L, nhng khng ln! Chuyn ln ch thc s xy ra, khi "n" l chung ch vi "nm". M qut con gi: "H, ci g? B ui hay sao m my n nm vi ci thng tri nh thnh m, lu manh lu c ? Tri i l tri, con i l con!" Nht nh l phi c "n" v y th "nm" mi trn ngha "tng tu" ca n, v c dng m ch nhng trng hp chung ng xc tht khng chnh thc. V chng vi nhau, khng ai (hoc khng nn) ni "n nm", m ni "n ". Khi ngi v rng rng nc mt trch c: "V chng mnh n vi nhau by mt con, khng cn tnh cng cn ngha, mnh n lng no n nm vi con . By gi, n chang bang mt bng, em bit n ni sao y vi con ci?" Nghe thng xt bit my! V, "n ni" trong tnh hung ny, c thm ngha "gii thch, lm sng t", y l l do ti sao ci bng ch khng dng cng ngy cng phnh 1n mt cch v cng kh hiu. Chuyn qua "n vng". Ngha en ni "gii quyt ci i mt cch ln lt": "Nh ti c tt n vng ban m, khuya no cng thc dy, xung bp lc cm ngui." Chuyn khng sao c. Nhng ti lc nng nghin rng tro tro cnh co: "Ti ni cho anh bit, anh m ln ti i n vng, ti bit c, ng c trch ti c!" V, ti khi bn gi tr mi nhn m r tai nhau: "Ai ku, n vng khng bit chi mp, b v ui ra khi nh, ng i!", th chuyn mc trng sao, ang ti thnh sng trng; hnh ng "n vng" tr mt, ch cn c nht mt ngha bng: " c gia nh, cn i ngoi tnh."

Trc tip hay gin tip cng ngha vi "n", trong ting Vit c "n xin", "n my": "Xin" ngi khc c ming n, sinh sng (ch "my" trong "n my" ng g, c dnh dng g ti "my c", "my gh" hay khng, ngi vit khng r.) Khng ring g Vit nam, m khp ni trn th gii, u c ngi n my. Thm ch, nh Vit nam, c c lng sng bng ngh n my, t i cha ti i con. "n my", v vy, nghim nhin tr thnh ci ngh. ri, t "ngh" chuyn ra "nghip", u my hi. Sinh ra, vng nghip "n my", cuc i hn nhin rch, rch lm. u my ai nh m "n nn lm ra"? Php, tin mng c trang "n my vn chng", nghe rt "n tng". Nhng c nhn ti khng thu o hai ch "n my" y hm g. Vn chng ch ngha l tng phm ca ngn ng dnh cho tt c chng ta, no phi s hu ring ai mnh xin x hay em b th cho ngi khc! Qua ti cc ng t "n cp", "n trm", "n cp" th t nhin "n" khng cn ngha l hnh ng gii quyt ci i na (hay c, nhng rt gin tip), m: ly ca ngi khc lm ca ring. Ca dao c cu: Con i hc ly ngh cha, Mt m n trm bng ba nm lm. Th ra, khng phi ch c ngh "n my", c c ngh "n trm" na kia. V, ci ngh ny ha hn mt tng lai sng sa hn nhiu. "n trm" trng m, tri , "thu nhp" ngang nga ti ba nm lm. Nghe bt ham! D nhin, l ngh th phi c trng c o to, hc vin rnh r bi bn su cu mi mn sau khi tt nghip hc ng "n xin", v c chin thut tin thoi gn gng, m thm, khng li du vt khi thnh ti "n trm". Theo hc trng c y, hc vin khng cn ghi danh, ng l ph, cng khng nn hy vng s c ngy c bng vng ghi tn. Tt c mnh mung c "s ph" ch gio cho " t", v hn l ln lt theo truyn thng dn gian truyn khu, cha truyn con ni. V vy, khng thy lu li sch v, ti liu g, hu bi a ln tin mng cho ngi vit tin vic tra cu. Trong vn chng, n s Trc Giang t th trong hi k "Tnh yu nui ti ln", "n cp th gi ca con, ca chng vit truyn, lm th". ng t "n cp" c ch biu tng ho, s dng n d rt kho, c nghe i ngi, khng bit ri ch c b sao khng, c b chng con tha ra to pht v hay t ti g khng? Trong khi "n cp" v "n trm" mang ngha ln lt, lng l, lm lt ly "cp" v ly "trm" ca ngi khc lm ca ring, th "n cp" l dng v lc ly cng khai,

nhiu khi s dng c dao gm, sng n tc ot cho bng c. Con i nh ly cu ny, Cp m l gic, cp ngy l quan. Kh cho dn mnh qu! Nhng khng phi ch c kh khng u, cng c trng hp dn chng nh cp m sng. Thi xa, Ty c anh hng Robin Hood, Tu c "108 anh hng Lng Sn Bc". Ri thay, ch sng o, v cc v anh hng tho khu nu trn ton l nhng nhn vt huyn thoi. Thi nay, tin mng loan tin, M c anh qun l ngn hng "va b tuyn n 41 thng t giam v ti ly tin mt s ti khon ca ngi giu b vo ti khon ca ngi ngho ti ngn hng ni anh ta lm vic." Khi b pht gic, anh c cc nh tm l hc chn bnh, rng anh mc phi "hi chng Robin Hood". D vy lut s vn khng cu vn cho anh c trng n. y, ngoi "hi chng n cp", cn c thm "hi chng n cp" na kia! Bit u chng, dm c c "hi chng n chc, n khn" na, m khoa tm l hc cha tm ra! n b, con gi khi khng c g n, ti ti ra ng n sng, rit thnh chuyn nghip: mang danh "gi n sng", khng c ai thng hi, m cn bu ru. Thi i by gi, n b, con gi khng cn c quyn hnh ngh ny na, c nam gii v, bun thay, ngay c thiu nin nam n cng nhy v cnh tranh. Cn ng t "n m", ti ngh, khng hn ng ngha vi "n sng", m gn vi "n khuya" hn. Ngoi ra, cn c dng ch "hnh ng i kim mi trong m ti" ca mung th, nh trong bi ng dao ru con: Con c my i n m, u phi cnh mm, ln c xung ao mnh hoc vai v ln, ngi min Bc ni "bt nt", ngi min Nam dng ng t "n hip", thng nghe tr con hi ti ln nhau: "Tha c, tr A n hip con, mn con cc gm, con i khng chu tr, cn k u con na!" Khi c k tha c "chm" ca, hoc i anh hng ho hn ra tay trc, ri ha theo ly, ngi Vit mnh ni "n hi". "n tn" trong thnh ng "theo m, n tn" cng c ngha tng t nh vy: "Ci thng l hng ngi theo m n tn, khng hiu sao my n vi n ti su mt con!" Nghe hn lm. Cn "n mt" nghe li thy ti: "V chng n chuyn mn n mt la ca ngi ta m sng", v chng c g ng hnh din, vy m tc ng c cu: Mun n cm ngon, ly con nh i mt. Mun n canh ngt, ly con nh bt cua.

Cu u, ti khng bit phi hiu sao cho ng. C l y khng hn ch ni chuyn i mt la em v nu cm? V c hai cu hm bng gi, khuyn ngi i nn bit chn trung nhn cho ng tm nguyn "n ung" chng? Cn "n" trong "n qut" nguyn thu hn c ngun gc "n xong, lnh mt, khng tr tin". V sau c dng chung cho mi trng hp, khi tin bc khng c thanh ton sng phng. Hai b ch n khuyn nh nhau: "Ch coi chng ci thng cha X, bn mt n bnh bao vy ch chuyn mn mn tin ri n qut." Nhng khi "n" cp k vi "v", ng nghnh thay, "n" bay mt ngha gc. "n v" l tiu xo thng thy tm l l lm ca tr con v cu th banh. Nhiu b m thng than phin: "Thng t nh ti, mi ln i g khng c l ln ra n v, khc lc thm thit, thy gh lm!" Hoc: "Cu th Y c tnh n v, thay v c qu pht n, li b trng ti pht v th vng." "n" trong trng hp ny, c l gin tip ng "cu thng, t c mc ch" chng? Tng t nh trong chuyn bi bc. V chng Nm Chut sng bng ngh "bi ba l". Ngy no i lm v, anh Nm cng b v vn hi: "Ba nay n thua sao ri?" Khng chy i u, "n" y ng ngha vi "thng". Ging nh trong thnh ng "n thua ", c ngha "so ti sc cho ti lc thng thua minh bch mi thi": "T Ln l tay anh ch thuc hng d c tiu, vy m gan cng mnh, dm n thua vi d cm Hai Ba, khng s st cng gy gng sao ta!" Hoc trong "n gian": Gian ln thng. Nhng nhiu khi cn c s dng thay cho "gian di": "C hoa hu n gian chiu cao, cao c 1 thc 55 thi m dm ni cao ti 1 thc 72. Thit, xo ht !" Chuyn nh. Cn c ngi "n gian" tr thc na kia! Hy nghe ch em bn gi tm s vi nhau: "Ch ly n v lm chng, mi bit n l a n gian bng cp, i du hc Linx ch c bng ph tin s thi, m dm khoe mnh l tin s, nghe c tc khng?" C ai mun dn mt, cnh co k khc, ch cn eo v kh, n dc cho "n" l : "Ni cho my bit, ch c ng v con nh , chng n cho my n dao tc th!" Hoc khi i chung vi nhng hnh ng khng my nh nhng nh "tt", "m", "", v.v th "n" c ngha "nhn lnh, lnh ly hu qu" khng my m p. "Con b coi vy m d, tao ch mi khu mng mt ci nh hu, b n cho n tt." i vi tr con, n g cng thch, ch khng ho my mn "n n", "n roi", "n chi lng g", v.v m thi. Gp trng hp b mai a nh cho anh chng kim v coi mt, thng theo cu ni: "Ti con nh chp hnh khng n nh, ch ngoi i c ng coi p gi lm, ch !"; hoc c ai chc li xut xoa: "C o X lc nh t thng inh, mt r nh t ong, vy m phn son ln sn khu, n n d s!"; t "n" mt bn ngha gc, m c ngha "thch hp, ho hp" vi k thut chp nh, trong "n nh", cng nh vi nh n sn khu, trong "n n".

Ngha cng gn nh vy, ngi Vit ni "n nhp", thng c s dng khi n ca ht xng, v "n khp" ch trng hp ni nng, hnh ng sao cho hp l, khng mu thun nhau. Anh dn em i qun bia m, trc khi v nh, dn d thng em: "M hi, my nh ni l mnh i n sinh nht cho n khp, khng thi b nh cho nt t!" Cng ngha nh vy, nhng i i vi ting nc ngoi, Vit ng c ng t "n r", vi "r" c phin m t jeu (tr chi, cuc chi) ca ting Php m ra. "Tri i, ch em nh Williams chi qun vt i n r vi nhau ht sc." L ng nhin, cch ni ny ch bt u thng dng t khi c mt ngi Php, thnh th, cng nh trong gii c n hc. Phn trn c nhc ti ng t kp "n ", ngoi ngha "i sng v chng" cn hm ch "cch x th, i i" vi nhau, nh trong trng hp v Nm Chut than th cng chng: "Lc no v chng mnh cng n hin lnh, phc c, m sao ngho hoi hng bit!", nhng khi ngi m xng ging vi anh con trai ngoi nm mi m vn cn c thn: "My c n keo kit nh vy, c ch n ly my lm chng." Hoc khi c con gi lc u nguy nguy: "Con khng ng anh y u, ngi g m n d dy nh heo!", ngh k, thy ra "n " i ngha ho thnh "thi n np " hon ton c tnh cch c nhn, khng ng chm g ti ngi khc. Thnh ng Vit nam c v s cu lin quan ti "n". "n khng", ting min Nam, cng ngha vi "n v", ting min Bc, ni, ch n mn chnh, khng km theo cm, cho, v.v Khi i chung vi "ngi ri", thnh "n khng ngi ri", c ngha "ri vic", nhng khng my tt, gn nh "v tch s": "T khi anh y b mui voi chch ti gi, sut ngy nh n khng ngi ri, b r mt ch, thy chn lm!" "n xi", vi trng t "xi" ("qua loa, tm tm", th d: c pho mui xi), thun ting Bc, i chung vi " th" (" ngn hn, nht thi, c giai on"), thnh "n xi th": ngha en ni k no n vi ai mt thi gian ngn trc li, ngha bng m ch hng ngi ch bit li dng, bc tnh bc ngha. Truyn Kiu c on, khi chng Kim li l bung li ong bm (ngn ng hin i ni l "th d") i n nm, nng Kiu bn th th x Nho v thnh ng cnh gic: Phi iu n xi th, Tit trm nm, n b i mt ngy! R l nng Kiu c Vng ng Vng b dy cho "hc n, hc ni, hc gi, hc m" kho th thi! Khi ng tr tri mt mnh, "" c nhiu ngha, v khng phi ch gi vai tr ng t: "Anh li y vi em ti nay nghe! mt mnh, em s ma qu h!", m cng c th l gii t ch nh xut x, v tr: "C y qu mi ln, nn a i chn khng trong

nh." Khi "" kt bn vi "u", c ngha "sng nh, sng cy" vo ngi khc. Vi "", hoc vi "ngi" thnh "ngi ": "ti sng chung gip vic nh c lnh lng". "Con nh di qu ln Si gn u nh b con, ch kim ra ch ." Vi "vy", theo ti, c hai ngha: " v": c thn, khng lp gia nh" (c t in ghi thm, "v" cng cn c ngha nh "go"). Hoc, " go: sau khi v hoc chng cht, khng ly ngi no khc." V.v v v.v Tu trung, trong tt c nhng trng hp nu trn, "" c ngha "hon cnh gia nh". trn c nhc ti "n khng", vi "" ta c " khng": rnh ri, khng lm g c. "Nhn lc v c, thi s khng, bn ly giy vit t toy lm th tnh gi ng nht trnh." Ti y, ta c thm " c": hon cnh, thi gian sau khi sinh n, cn king c. Thi trc, thi s tro phng T M c lm bi th ta : "S c c". Nhng ri mt sng ma thu, Ngi ta thy v ni c sng sng. Bng eo ci trng c rng, n nh thng tm phng khai hoa "n" vi "", tm li, thng i i vi nhau nh hnh vi bng, nh a c i, nh mi rng, ming li c th hng v ngn ng ca ngi Vit. Ngi vit xin c kt thc bi tiu lun y vi cu ca dao "hu hin i" t bin t ch: n c a, c i. Bu i, kho gi trn i c nhau.