NASTAVA RAQUNARSTVA

Jasminka Miha inac BROJNI SISTEMI

,, . . . Re i u vam udsku neda u. Kao deca bili su glupi. Ja sam im udelio misli i sazna a . . . i zbog ih sam smislio nauku brojeva, kao najva niju od svih nauka . . . \

Eshil: ,,Okovani Prometej\

Brojni sistemi su jezici nad skupom cifara. Imaju svoju azbuku (neprazan skup cifara) i gramatiku (pravila) kojima se konstruixu slo ene kategorije (brojevi). Svi poznati brojni sistemi mogu se podeliti u dve osnovne grupe: pozicioni i nepozicioni.

1. Nepozicioni brojni sistemi

Cifre ovakvih sistema iskazuju uvek istu vrednost, bez obzira na kom mestu se nalaze u broju. Tipiqan primer ovakvog sistema je nama svima poznati rimski brojni sistem. ;egove cifre su slede e:
I, V, X, L, C, D

i imaju dekadne vrednosti: 1, 5, 10, 50, 100, 500 i 1000. Pravila za pisa e i qita e brojeva, sastav enih od rimskih cifara, mogu se iskazati na slede i naqin: niz istih cifara u broju predstav a vrednost jednaku ihovom zbiru, na primer: III ima vrednost 3 XX ima vrednost 20. dve cifre od kojih se ma a nalazi levo od ve e, predstav aju vrednost jednaku razlici ve e i ma e, na primer: IV ima vrednost 4 CM ima vrednost 900. dve cifre od kojih se ma a nalazi desno od ve e, predstav aju vrednost jednaku zbiru ve e i ma e, na primer: VIII ima vrednost 8 XVI ima vrednost 16 MD ima vrednost 1500. Istorijski gledano prvo su se pojavili ovaki brojni sistemi. Rimski brojni sistem koristi se za obele ava e (spratova, poglav a u k igama, . . . ) ali ne i u matematici. Jasno je da bi bilo naporno izvo e e aritmetiqkih operacija sa rimskim brojevima kao i zapisiva e velikih brojeva, zbog toga se ovaj sistem nije ni razvio u tom smeru ve je tu ulogu preuzeo pozicioni brojni sistem.

44

J. Miha inac

2. Pozicioni brojni sistemi

Ovi brojni sistemi imaju neprazan skup cifara koji qini ihovu azbuku fa1 a2 . . . aN g. Broj N cifara azbuke zovemo osnovom sistema. Cifre pozicionih brojnih sistema u broju daju vrednost u zavisnosti od mesta (pozicije) na kome se nalaze (levo od decimalnog zareza pozicije su 0, 1, 2, . . . a desno su ;1, ;2, . . . ). Vrednost svake cifre zavisi od ene vrednosti i ene pozicije u broju. Vrednost pojedine pozicije (mesta) u broju naziva se poziciona vrednost. Sve pozicione vrednosti u jednom broju jednake su uzastopnim vrednostima stepena osnove brojnog sistema. Brojevi se pixu kao niz cifara, a vrednost broja se dobija kao zbir proizvoda cifre i pozicione vrednosti (osnove stepenovane pozicijom). Vrednost broja X u pozicionom brojnom sistemu osnove N , koji ima p + 1 celo mesto i m razlom enih, mo emo napisati na slede i naqin u obliku polinoma:

ili u skra enom obliku:

XN xp N p xp;1 N p;1
= +

x1 N 1 x0 N 0 x;1 N ;1
+ + =

XN

gde su xi cifre azbuke datog brojnog sistema. Nama najpoznatiji pozicioni brojni sistem je dekadni, dok se u raqunarstvu koriste: binarni, oktalni i heksadekadni. 1. Dekadni brojni sistem. Dekadni brojni sistem je sistem qija je azbuka f0 1 . . . 9g, pa je osnova sistema N = 10. Broji se: 0, 1, . . . , 9, 10, 11, . . . , 99, 100, . . . Kada se na najve u cifru 9 doda 1 dobija se 10 kao najma i dvocifreni broj kada se na najve i dvocifreni broj 99 doda 1 dobija se najma i trocifreni broj. Dekadni broj pixemo kao niz cifara, a vrednost izraqunavamo kao zbir proizvoda cifre i osnove 10 stepenovane pozicijom. Na primer, kod broja (gde su pozicione vrednosti: 103 , 102 , 101 , 100 , 10;1 , 10;2 ) cifra 4 se dva puta pojav uje u broju sa dva razliqita doprinosa: prvi put na mestu hi ada pa je en doprinos 4000 (= 4 1000), a drugi put na mestu jedinica pa je en doprinos 4 (= 4 100 ). 2. Binarni brojni sistem. Binarni brojni sistem je sistem qija je osnova N = 2, azbuka A = f0 1g i broji se po istom principu (kada se na najve u cifru 1 doda 1 dobija se 10 kao najma i dvocifreni broj kada se na najve i dvocifreni broj 11 doda 1 dobija se najma i trocifreni broj 100, . . . ):
0 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 . . . 4564 52 = 4 10

i=;m

p P

x;m N ;m

xi N i

+ 5 10

+ 6 10

+ 4 10

+ 5 10

;1 + 2

10

;2

Binarni broj zapisujemo kao

(gde su pozicione vrednosti: 2p , 2p;1 , . . . ).

X2 xp p xp;1 p;1
= 2 + 2

x1

x0

x;1 ;1
2

x;m ;m
2

Brojni sistemi

45

Primer 1. Binarni broj (101101

(101101 011)2 = 1 2

011)2

napisan u obliku polinoma izgleda:

1
+1 2

+0 2

+1 2

+1 2

+0 2

+0 2

;1 + 1 2;2 + 1 2;3 :

Kada izraqunamo vrednost ovog izraza, po pravilima raquna a koja vladaju u dekadnom brojnom sistemu, dobi emo dekadnu vrednost binarnog broja, tj (101101 011)2 = (45 375)10 . Na ovaj naqin mo emo izraqunati dekadnu vrednost bilo kog binarnog broja. Ovo je u isto vreme i postupak za prevo e e (konverziju) binarnog broja u dekadni. S obzirom da ima samo dve cifre, kojima sa mo e oznaqiti sta e mnogobrojnih fiziqkih elemenata, binarni brojni sistem se dosta koristi prilikom konstrukcija, izrade i korix e a raqunara i drugih digitalnih postroje a. Primer 2. Prevedimo neke binarne brojeve:
(10)2 = 1 2 (11)2 = 1

+0 2 +1

1 2 2

0 2 1

= (2)10 = 2 + 1 = (3)10 + 0 2

(101)2 = 1 2 (110)2 = 1

+ 0 2 + 1

+1 2 +0

2 2 2

1 2 1

0 2 0

= 4 + 1 = (5)10 = 4 + 2 = (6)10 = 4 + 2 + 1 = (7)10

(100)2 = 1 2

+0 2

= 4 = (4)10

(111)2 = 1 2

+ 1 2

+1 2

3. Oktalni brojni sistem. Oktalni brojni sistem je sistem qija je osnova N = 8, azbuka A = f0 1 2 3 4 5 6 7g i broji se po istom principu (kada se na najve u cifru 7 doda 1 dobija se 10 kao najma i dvocifreni broj kada se na najve i dvocifreni broj 77 doda 1 dobija se najma i trocifreni broj 100, . . . ): 0,1,2,3,4,5,6,7,10,11, . . . ,17,20,21, . . . ,27,30,31, . . . ,77,100,101, . . . , 107,110, . . . ,777,1000, . . . Oktalni broj pixemo:
(gde su pozicione vrednosti: 8p , 8p;1 , . . . ). Primer 3. Oktalni broj (71301 2)8 napisan u obliku polinoma izgleda:
(71301 2)8 = 7 8

X8 xp p xp;1 p;1
= 8 + 8

x1
3

x0
2

x;1 ;1
8

x;m ;m
8

+1 8

+3 8

+0 8

+1 8

+2 8

;1

kada izraqunamo vrednost ovog izraza, po pravilima raquna a koja vladaju u dekadnom brojnom sistemu, dobi emo dekadnu vrednost binarnog broja, tj.
(71301 2)8 = 7 4096 + 1 512 + 3 64 + 0 8 + 1 1 + 1 8

;1 = (29377

25)10

Ovo je u isto vreme i postupak za prevo e e oktalnog broja u dekadni. Primer 4. Prevedimo neke oktalne brojeve:
(10)8 = 1 8

1 1 1

+ 0 8

0 0 0

= 8 + 0 = (8)10 = 8 + 1 = (9)10 = 8 + 2 = (10)10 = 8 + 7 = (15)10 = 16 + 0 = (16)10

(27)8 = 2 8 (30)8 = 3 8 (77)8 = 7

1 1 2

+7 8 +0 8 +7

0 0 1

= 16 + 7 = (23)10 = 24 + 0 = (24)10 = 56 + 7 = (63)10 +0 8 +7 8

(11)8 = 1 8 (12)8 = 1

+ 1 8 + 2

1 8 1 8

0 8 0 8

1 8 2 8

0 8 1 8

(17)8 = 1 8 (20)8 = 2

+ 7 8 + 0

(100)8 = 1 8 (777)8 = 7

+0 8 +7

= 64 + 0 + 0 = (64)10 = 448 + 56 + 7 = (511)10

4. Heksadekadni brojni sistem. Heksadekadni brojni sistem je sistem qija je osnova N = 16, azbuka A = f0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F g i broji se po istom principu (kada se na najve u cifru F doda 1 dobija se 10 kao

46

J. Miha inac

najma i dvocifreni broj kada se na najve i dvocifreni broj FF doda 1 dobija se najma i trocifreni broj 100, . . . ): 0 1 2 . . . 9 A B . . . F 10 11 . . . 1F 20 21 . . . 2F 30 31 . . . FF 100 101 . . . 10F 110 . . . FFF 1000 . . . Heksadekadni broj pixemo: (gde su pozicione vrednosti: 16p , 16p;1 , . . . ). Da bi se heksadekadne cifre ve e od 9 izrazile jednim znakom dogovoreno je da se za heksadekadne cifre od 10 do 15 uzmu slova abecede od A do F tj.
( (

X16 xp p xp;1 p;1

= 16 + 16

x1

16

x0

16

x;1 ;1
16

x;m ;m
16

A 16 D 16
) )

= (10)10 = (13)10

B 16 E 16
) )

= (11)10 = (14)10

( (

C F

)16 = (12)10 )16 = (15)10

:
;2:

Primer 5. Heksadekadni broj ima slede i izgled:

(91

(91

FC F
5

2)16

napisan u obliku polinoma

0
+

FC F
5

2)16 = 9 16

+ 1 16

16

16

+ 5 16

F ;1
8

+ 2 16

Kada izraqunamo vrednost ovog izraza, po pravilima raquna a koja vladaju u dekadnom brojnom sistemu, dobi emo dekadnu vrednost binarnog broja, tj.
(91

FC F
5

2)16 = 9 65535 + 5096 + 15 256 + 12 16 + 5 1 + 15 1 16 + 2 1 16

= (597957 95)10

Ovo je u isto vreme i postupak za prevo e e (konverziju) heksadekadnog broja u dekadni. Primer 6. Prevedimo neke heksadekadne brojeve:
(10)16 = 1 16 (11)16 = 1 (1 (1

1 1

+ 0 16 +1 + +

0 0 0

A 16 F 16
) )

1 16 1

= 1 16 = 1 16

A F

0 16
16

= 16 + 0 = (16)10 = 16 + 1 = (17)10 = 16 + 10 = (26)10 = 16 + 15 = (31)10

(20)16 = 2 16 (2

1 1 1

+ 0 16 +

0 0 0

)16 = 2

1 16

= 32 + 0 = (32)10 = 32 + 15 = (47)10 = 48 + 0 = (48)10 = 240 + 15 = (255)10

16

16

(100)16 = 1

2 16 2

+0

1 16 1

FF

(30)16 = 3 16 )16 =

+ 0

0 16 0

+ 0 16 +

16

16

= 256 + 0 + 0 = (256)10 = 256 + 0 + 1 = (257)10

(101)16 = 1 16

+ 0 16

+ 1 16

5. Prevo e e. Videli smo kako se pixu brojevi u binarnom, oktalnom i heksadekadnom brojnom sistemu i kako se prevode u dekadne brojeve. Sada emo se pozabaviti obrnutim postupkom, kako se dekadni broj prevodi u binarni, oktalni i heksadekadni. Postupak za prevo e e brojeva iz jedne osnove u drugu ima dva dela: 1) prevo e e celog dela broja, 2) prevo e e razlom enog dela broja.
1) Prevo e e celog dela broja realizuje se uzastopnim de e em osnovom u koju prevodimo, vode i raquna o ostatku de e a. Neka ceo broj (X )N1 = xk xk;1 . . . x2 x1 x0 ima zapis
(

X N2 yp yp;1
) =

...

y2 y1 y0

Brojni sistemi

47

Podelimo li ovaj zapis sa N2 dobi e se ceo deo koliqnika i ostatak y0 . Ostatak je cifra broja u koji prevodimo na 0toj poziciji, a ceo deo koliqnika je broj nad kojim nastav amo deobu tako da u slede em koraku dobijamo cifru na 1-oj poziciji itd. dok koliqnik ne bude 0. u osnovi

yp yp;1

...

N2 . y2 y1

i ostatak 1 (1 { cifra na 0-toj poziciji) i ostatak 1 (1 { cifra na 1-voj poziciji) 81 : 2 = 40 i ostatak 1 (1 { cifra na 2-goj poziciji) 40 : 2 = 20 i ostatak 0 (0 { cifra na 3- oj poziciji) 20 : 2 = 10 i ostatak 0 (0 { cifra na 4-toj poziciji) 10 : 2 = 5 i ostatak 0 (0 { cifra na 5-toj poziciji) 5 : 2 = 2 i ostatak 1 (1 { cifra na 6-toj poziciji) 2 : 2 = 1 i ostatak 0 (0 { cifra na 7-moj poziciji) 1 : 2 = 0 i ostatak 1 (1 { cifra na 8-moj poziciji), pa je (327)10 = (101000111)2. Ovaj postupak se mo e predstaviti tablicom:
327 : 2 = 163 163 : 2 = 81 327 1 163 1 81 1 40 0 20 0 10 0 5 1 2 0 1 1

Primer 7. Prevesti broj (327)10 u broj sistema sa osnovom 2.

pri qemu se rezultat qita u smeru zdesna ulevo. 2) Prevo e e razlom enog dela broja realizuje se sukcesivnim mno e em osnovom u koju prevodimo vode i raquna o celom delu proizvoda. Neka razlom eni broj (X )N1 = 0 x;1 x;2 . . . x;m ima zapis
(

y;1 y;2 y;p u osnovi N2 . Mno e em ovog zapisa sa N2 dobija se ceo deo proizvoda y;1 (koji predstav a prevedenu cifru na ; -voj poziciji) i razlom eni deo y;2 y;p
) = 0 ... 1 0 ...

X N2

nad kojim nastav amo postupak (dobijaju i cifre na ;2-goj, ;3- oj . . . poziciji). Prevo e em konaqnih razlom enih brojeva nekada se ne mo e dobiti konaqan prevod pa se ovaj postupak prekida kada se dostigne zahtevana taqnost.

Primer 8. Prevesti broj (0

0 84375 8 = 6 75 = 0 75 + 6 0 75 8 = 6 00 = 0 00 + 6

pa je

4)10 u broj u sistemu sa osnovom 16. (6 { cifra na ;1-voj poziciji) 0 4 16 = 6 4 = 0 4 + 6 (6 { cifra na ;2-goj poziciji), i tako da e do e ene taqnosti, pa je (0 4)10 = (0 66 . . . )16 . 0 4 16 = 6 4 = 0 4 + 6

Primer 9. Prevesti broj (0

(0 84375)10 = (0 66)8

84375)10 u broj u sistemu sa osnovom 8. (6 { cifra na ;1-voj poziciji) (6 { cifra na ;2-goj poziciji),

Za prevo e e mexovitog broja potrebno je posebno prevesti ceo deo i razlom eni deo, pa prevode sabrati.

Primer 10. Prevesti broj (67 875)10 u: a) binarni b) oktalni v) heksadekadni brojni sistem. Uradi emo primer pod a) i v), dok sluqaj b) prepuxtamo qitaocu.

48

J. Miha inac

a) Prevod za celobrojni deo 67 : 2 = 33, ostatak 1 33 : 2 = 16, ostatak 1 16 : 2 = 8, ostatak 0 8 : 2 = 4, ostatak 0 4 : 2 = 2, ostatak 0 2 : 2 = 1, ostatak 0 1 : 2 = 0, ostatak 1
(67)10 = (1000011)2

v) Prevod za celobrojni deo 67 : 16 = 4, ostatak 3 4 : 16 = 0, ostatak 4

Prevod za razlom eni deo

0 875 2 = 1 75 = 0 75 + 1 0 0

(67)10 = (43)16

{ ceo deo 1 75 2 = 1 5 = 0 5 + 1 { ceo deo 1 5 2 = 1 0 = 0 0 + 1 { ceo deo 1

Prevod za razlom eni deo

0 875 16 = 14 0 = 0 0 + 14

{ ceo deo

(0 875)10 = (0 111)2

Rezultat je:
(67

(0 875)10 = (0

Rezultat je:
(67

)16

)10 = (1000011 000)2 0 111)2

)10 = (43 0)16

( 0 875)10 = (

( 0 875)10 = ( 0 (67 875)10 = (43

(67 875)10 = (1000011 111)2

E E

)16 )16

6. Kodira e. Raqunari koji rade u binarnom brojnom sistemu izvrxavaju operacije nad brojnim podacima koji su sa odre enom taqnox u prevedeni. Ovo ne predstav a poseban problem za nauqno-tehniqku primenu raqunara (raquna se sa unapred zadatom taqnox u) ali je krupan nedostatak za poslovnu primenu raqunara. Zato se uvodi binarno-kodirani sistem. Neka je X , u brojnom sistemu sa osnovom N1 , zapisan u obliku (X )N1 = xn xn;1 . . . x1 x0 x;1 x;2 . . . x;m , gde su xi , i = ;m, ;m + 1, . . . , n cifre brojnog sistema sa osnovom N1 . Za pozicioni sistem sa osnovom N1 ka e se da je kodiran pozicionim sistemom sa osnovom N2 ako sve cifre broja X izrazimo pomo u cifara brojnog sistema sa osnovom N2 , tako da je xk = yk p yk p;1 . . . yk 1 yk 0 (broj p odre uje se iz uslova da najve a cifra u brojnom sistemu sa osnovom N1 bude zapisana u ovom obliku), gde su yk i , i = 0 1 . . . p cifre brojnog sistema sa osnovom N2 , pa imamo

X N1 yn p yn 0 yn;1 p yn;1 0 y;m p y;m 0 N2 =N1 gde oznaka N2 =N1 ukazuje da je broj X zapisan u sistemu sa osnovom N1 , kodiranim sistemom sa osnovom N2 .
( ) = ( ... ... ... ... ... )

Kod raqunara je od posebnog znaqaja tzv. binarno-kodirani dekadni sistem, tj. sluqaj kad dekadne cifre (N1 = 10) kodiramo binarnim brojevima (N2 = 2) du ine 4 (p = 3). Interesantni su i binarno-kodirani oktalni (N1 = 8, N2 = 2, p = 2) i binarno-kodirani heksadekadni sistem (N1 = 16, N2 = 2, p = 3). Tablica kodova je data na slede oj strani. sistemu glasi

Primer 11. Dekadni broj

128 34

(128 34)10 = (0001 0010 1000 0011 0100)2

N2s , gde je s ceo broj ve

U raqunskoj tehnici posebno interesantan je sluqaj kodira a kada je i od 1. U ovom sluqaju va i slede a teorema:

napisan u binarno-kodiranom dekadnom =10.

N1

Brojni sistemi Dekadna cifra 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Binarni kod 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 Oktalna cifra 0 1 2 3 4 5 6 7 Binarni kod 000 001 010 011 100 101 110 111 Heksadekadna cifra 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Binarni kod 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

49

A B C D E F Broj X zapisan u sistemu sa osnovom N2 ima isti zapis u sistemu N1 = N2s , gde je s ceo broj ve i od 1, kodiranim sistemom sa osnovom N2 , tj. (X )N2 = (X )N2=N1 :

Za ilustraciju navedene osobine prevo e a mo e se uzeti primer oktalnog i binarnog brojnog sistema (N1 = 8 = 23 , N2 = 2, s = 3) i heksadekadnog i binarnog brojnog sistema (N1 = 16 = 24 , N2 = 2, s = 4). Primer 12. Oktalni broj 36 25: a) napisati u binarno-kodiranom oktalnom sistemu b) prevesti u broj binarnog brojnog sistema, pa zapise uporediti. a) (36 25)8 = (011 110 010 101)2=8. b) Na osnovu qi enice da je 8 = 23 mo emo pisati
(36 25)8 = 3 8

+ 6

+ 2

;1 + 5 8;2
(2 )

= (11)2 = (1 = 1

3 1 (2 )
+1

1 2

0 2 ) 3 2

+ (110)2

3 0 2 2

3 2

+ (10)2 +1 +1

+ (1

1 2 )

4 2

+ 1

+ 1

sistema iznosi

Primer 13. Heksadekadni broj 4F 1

(4

= (11110 010101)2

2 2

+1

1 2

;1 + (101)2 (23 );2 1 ;3 + (1 22 + 1 + (1 2 ) 2 ;2 + 1 2;4 + 1 2;6 2

(2 )

0 2

2 )

;6

7. Dekodira e. Dekodira e je proces suprotan kodira u, u kome za poznate kodove prepoznajemo izvorne cifre. Dekodira se od decimalnog zareza na levo i desno. Primer 14. Prevesti oktalni broj 352 14 u broj heksadekadnog brojnog sistema. Prvo emo oktalni broj prevesti u binarni (kodovima du ine 3) pa ga dekodira em (kodovima du ine 4) prebaciti u heksadekadni broj.
(352 14)8 = (011 101 010 001100)2

23

preveden u broj binarnog brojnog

1 23)16 = (0100 1111 0001 0010 0011)2

a) (11010111010010 b) (11010111010010

Primer 15. Prevesti binarni broj 11010111010010 talnog b) heksadekadnog brojnog sistema.

=8 = (0 1110 1010

0011 00)2 = (

EA

3)16

1001011

u broj: a) ok. .

1001011)2 = (011 010 111 010 010 100 101 100)2 = (32722 454)8 1001011)2 = (0011 0101 1101 0010 1001 0110)2 = (35

2 96)16