Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say: 20, Ocak-Haziran 2003, ss. 117-135.

RGTSEL VATANDALIK DAVRANII LE NVERSTE RENCLERNN BAZI DEMOGRAFK ZELLKLER VE AKADEMK BAARILARI ARASINDAK LKLERN BELRLENMESNE YNELK BR ARATIRMA Mahmut ZDEVECOLU*

ZET rgtsel vatandalk davran (VD) kavram genel olarak be boyutta ele alnmaktadr: Diergamlk, sivil erdem, vicdanllk, sportmenlik ve nezaket. Bu almada, gelitirilen bir soru formu aracl ile niversite rencilerinin baarlar ve rencilerin baz demografik zellikleri ile VD dzeyleri arasndaki ilikiler veya farkllklar aratrlmtr. Yaplan korelasyon analizlerinde, baar seviyesi ile VD dzeyi arasnda pozitif ynl, ya ve tekrara kalnan ders says ile VD arasnda ters ynl ilikiler saptanmtr. Ayrca, yaplan farkllk analizleri ile de rencilerin renim grdkleri snflar itibariyle (kanc snfta olduklar) ve rencilerin gndz ya da ikinci retim rencileri olmalar itibariyle VDnn farkllat belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: rgtsel Vatandalk Davran, rgtsel Davran

GR nformel organizasyon tanmlar ile benzerlik gsteren rgtsel vatandalk davran 1980li yllarda rgtsel aratrmalara konu olmutur. Bu davrann rgt performansn ve bireysel performans artrd son 20 ylda yaplan aratrmalarda ortaya konulmutur. zellikle i tatmini, motivasyon, rgtsel adalet ve performans ile ilikileri detayl bir ekilde ele alnmtr. Trk iletmelerinde rgtsel vatandalk davran ile ilgili almalar henz devam etmektedir. rgtsel vatandalk davran kamu ve zel sektr kurulularnda eitli ynleriyle aratrlmaya deer bir konudur. Bu almada, rgtsel vatandalk davrannn niversite rencileri asndan ele alnmtr. Baka meslek dallar de elbette aratrmalara konu edilebilir. Konunun ok ynl olarak ele alnmas kurumsal ve bireysel baarlarn artrlmasnda bilgisel altyap oluturulmasna katkda bulunacaktr. I. RGTSEL VATANDALIK DAVRANII KAVRAMI HAKKINDA GENEL BLGLER rgtsel vatandalk davran rgtsel davran ve ynetim biliminin temel aratrma konularndan biri haline gelmitir. Bu davran eitli alardan incelenmi ve dier baz davranlar zerindeki etkileri yaplan aratrmalarla ortaya konulmutur. rgtsel vatandalk davran kavram biimsel dl sistemini dikkate
*

Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi, BF, letme Blm

Makalenin geli tarihi: Mays 2003, kabul tarihi: Aralk 2003

almadan, bir btn olarak organizasyonun fonksiyonlarn verimli biimde yerine getirmesine yardmc olan, gnlllk esasna dayal birey davran olarak tanmlanmtr (Organ, 1988:4). Gnlllk kavram ile bu tr davranlarn bireyin organizasyondaki rolnn veya biimsel i tanmnn gerektirdii davranlar olmad anlatlmak istenmitir (ba, 2000:359). Greenberg ve Baron (2000), rgtsel vatandalk kavramn bir alann rgtn biimsel yolla belirledii zorunluluklarn tesine geerek, istenenden daha fazlasn yapmas olarak tanmlamlardr (Greenberg and Baron, 2000:372). Bu tanmlardan da anlalaca zere, rgtsel vatandalk davran gnlllk esasna dayanmaktadr. Acaba iletme iinde her tr olumlu gnll davran, rgtsel vatandalk davran olarak kabul edilebilir mi? Bu sorunun yant, yaplan davrann niteliine gre deimektedir. Eer davran gnll ise, iletme ve iletmenin personeli ve yneticileri asndan olumluluk ifade ediyor ve iletmede dier alan bireyler tarafndan kabul edilebilir nitelikte ise bu davran vatandalk davran olarak kabul edilebilir. Organn rgtsel vatandalk davran kavram ile ilgili tanm Katz ve Kahnn ekstra rol davran kavram tanmna benzemektedir. (Katz and Kahn, 1978:76). Formel i deerlemesi tarafndan llmeyen, formel dl sistemi ile balantl olmayan ve rgtsel olarak istenenden daha fazlasn yapmaya ynelik ekstra rol davrann ortaya koyan rgtsel vatandalk davran, informel ve gnll bir rgt davrann ortaya koyduu iin, literatrde baz aratrmaclar tarafndan iyi asker davran olarak ifade edilmitir (Turnipseed, 2002:7). rgtlerde alan bireylerin niin ekstra rol davran sergileyecekleri veya niin iyi birer vatanda olacaklar rgt ile alan arasndaki ilikilerle ilgilidir. Smith, Organ ve Near (1983) ile Bateman ve Organn (1983) yapt aratrmalar rgtsel vatandalk davran ile ilgili ilk aratrmalardr. Bu aratrmalarda rgtsel vatandalk davrannn temelinde i tatmini olduu ortaya konulmutur. Bu aratrmalardan 12 yl sonra Organ ve Ryan, bu aratrmann sonucuna benzer bir sonula, i tatmininin rgtsel vatandalk davrannn temelinde yattn belirlemilerdir. Sonraki yllarda yaplan aratrmalarla rgtsel vatandalk davrannn dier belirleyicileri ortaya konulmutur. Kiilikle olan ilgisi Organ (1990); Organ ve Lingl (1995) ve Penner ve dierleri (1997) tarafndan aratrlm, adaletle olan ilikisi Moorman (1993), Aquino (1995), Skarlicki ve Latham (1996), Padsakoff, Mackenzie ve Boommer (1996) tarafndaSn aratrlmtr. Motivasyon teorileri ile olan ilikileri ise Kemery, Bedeian ve Zacur (1996), Tang ve brahim (1998) tarafndan incelenmitir. Yaplan aratrmalar rgtsel vatandalk davran gsteren bireylerin, rgt iindeki performanslarnn dierlerine gre daha yksek olduu tespit edilmitir (Bateman ve Organ, 1983; Moorman, 1993; Borman ve Motowidlo, 1997; Williams ve Anderson, 1991; Netemeyer vd., 1997.).

118

II. RGTSEL VATANDALIK DAVRANII TRLER rgtsel vatandalk davran yukarda da bahsedildii zere temelde rgt yelerinin gnll katlm ile gerekleir. Beklenen davranlarn tesini ifade eder. Son yllardaki literatr incelendiinde temel olarak bu davranlarn ikiye ayrld grlmektedir (Baron, 1998; Farh vd., 1997; Baron, 2000). Birinci tr rgtsel vatandalk davran rgtsel yapya aktif bir ekilde katlm ve katk eklinde ortaya kar. kinci tr ise, rgtsel yapya zarar verecek her trl davrantan uzak kalma eklinde ortaya kar. Bu iki tr arasnda anlaml bir farkllk vardr. Organizasyona katk eklinde ortaya kan trde, bireylerin rgt iin aktif bir ekilde rgt hayatnn iinde yer almas gerekir. Bu tr davran gsteren alanlar aktiftir, retkendir ve alkandr. Zararl davranlardan kanma eklinde ortaya kan davranlarda ise temel mantk rgte katkda bulunmak deil rgte zarar vermemektir. Bir maa karken yenmek dncesi ile yenilmemek dncesi ayn anlama gelmez. Buradaki farkllk da benzer bir farkllktr. Teoride byle bir farkllk bulunsa da, uygulamada her iki davran da arzulanr davrantr. ster aktif katlm ister kanma eklinde ortaya km olsun nemli olan rgtsel etkinlii ve verimlilii artracak davranlarda bulunmaktr. Bu iki tr davran arasndaki farkllklarn nedeni kiisel farkllklar veya rgtsel farkllklardr. III. RGTSEL VATANDALIK DAVRANIININ RGTSEL YAAM ZERNDEK ETKLER rgtsel vatandalk davran, rgtsel yaamda bireylerin i tatminleri, motivasyon dzeyleri, performanslar, moralleri ve rgtsel ballklar ile yakndan ilgilidir. alanlarn vatandalk davran arttka rgtteki i baarm dzeyi de ykselecektir. Yneticiler iin bireylerin i baarm dzeylerinin ykselmesi amalara ulalmas yolunda nemli bir unsurdur. rgtsel vatandalk davran organizasyon iinde temel olarak noktada rgtsel yaam etkilemektedir. Bunlardan birincisi, bireylerin vatandalk davranlarnn rgt ierisinde yardmlama eilimini artrmasdr (Niehoff, 2002:4). Yardmlaan birey iyi bir vatandatr, gr hakimdir. Bu bakmdan, rgt ierisinde bilgi paylamn ve bilgi edinim orann artracaktr. Yardmlama, hem rgte yeni katlan bireyler asndan hem de eskiden beri alan bireyler asndan nemli bir avantajdr. kinci nemli etkisi, alanlarn sorumluluk duygularnn gelimesidir (Slaugher, 1997:76). nk, vatandalk davran rgt dnmeyi, rgtn yannda olmay ve gerektiinde rgt iin eitli ekstra fedakarlklar yapmay gerektirmektedir. Sorumluluk duygusunun alanlarda gelimesiyle, rgtn amalarna ulamas kolaylamaktadr. alanlarn yetkilerini belirli sorumluluk erevesinde kullanmas, rgt ierisinde yneticilerin denetimlerini kolaylatracak ve bireysel zdenetimi artracaktr. 119

nc etki ise, alanlarn pozitif tutumlar ile ilgilidir. Bu pozitif dnce rgt iinde bireylerin i baarm dzeylerini etkileyecektir (Fisher, 1990:609). Elbette alanlarn pozitif dnmelerinin tek nedeni vatandalk davran deildir, pek ok nedenle bireyler pozitif dnceye veya tutuma sahip olabilirler. Pozitif dnce sadece i baarmn deil, dier rgt yeleri ile iyi geinmeyi ve olaylara pozitif yaklamay da beraberinde getirir. rgt yaamnda bireylerin ve rgtlerin amalarnn birlikte gerekletirilmesi yneticiler iin temel hedeflerden biridir. rgtn amalarna ularken, bireyleri de amalarna ulatrmas, bireylerin kendi amalarna ularken rgt de amalarna ulatrmas rgt hayatnn temel gereklerindendir. Bu bakmdan, rgtsel vatandalk davran bireysel ve rgtsel amalara ulamada dengeleyici bir unsurdur. Bir toplumun gelimesi ve gelien aa ayak uydurmas o toplumda yaayan insanlarn sorumluluunda ise, bir rgtn gelimesi de o rgtte yaayan insanlarn sorumluluundadr. rgtn rekabet avantaj elde etmesi, renen bir kimlie kavumas, evresine ayak uydurabilmesi bireylerinin sadakatine, almasna, zverisine ve ballklarna baldr. Genel olarak ifade edildiinde baar iyi vatanda olmak demektir. rgtsel etkinlik asndan olumlu davranlar yapmak, olumsuz davranlardan kanmak, rgtsel vatandalk davrann etik inanc ile balantl bir olgu haline getirir (Bingl vd, 2003:495) nk, iyi vatandalar doru olan davranlar yapar. O halde rgtsel vatandalk davrannn rgtsel yaamda etik deerlere ball artrc bir etkisi de bulunmaktadr. IV. RGTSEL VATANDALIK DAVRANIININ BOYUTLARI VE NVERSTE RENCLER AISINDAN DEERLENDRLMES Organ, gelitirdii rgtsel vatandalk davrann be boyutta ele almtr (Organ, 1988:25). Bu boyutlar unlardr: Diergamlk (zgecilik): Organizasyonda ile ilgili ortaya kan problemlerde dier kiilere karlksz olarak yardmc olmay ifade etmektedir (Podsakof and Mackenzie, 1994:351). Bu boyut niversite rencileri asndan dnldnde, derslerinde sorun olan dier rencileri altrmak, ders notlarn vermek, ev devlerinde yardmc olmak olarak kendini gstermektedir (Allison vd, 2001:282). Sivil erdem: Organizasyonun yaamna aktif ve gnll olarak katlm ifade etmektedir (Podsakof and Mackenzie, 1994:351). niversite rencileri asndan bu boyut, niversite veya fakltede dzenlenen eitli etkinliklere katlma olarak anlalmaktadr (Allison vd., 2001:282). stn Grev Bilinci: Organizasyon yelerinin kendilerinden beklenen minimum rol davrannn tesinde bir davran sergilemeye gnll olmay ifade etmektedir (Organ, 1990:47). niversite rencileri asndan stn grev bilinci, gnll snf ii tartmalara katlmak, snf veya faklte iinde gnll olarak baz alma gruplarnn iinde yer almak eklinde ortaya kar (Allison vd., 2001:282). 120

Centilmenlik: rgt iinde bireyler arasnda gerginlik yaratacak her trl olumsuzluklar tolere etme anlamna gelmektedir. renciler asndan sportmenlik ise, snf veya faklte iinde kan atmalar nlemede rol alma, renciler arasndaki sorunlar gidermede grev alma eklinde kendini gsterir. Nezaket: Organizasyon iindeki iblmnden kaynaklanan karlkl birbirine bal olan bireyler arasndaki olumlu iletiimi ifade etmektedir. renciler asndan nezaket, ders hocalar ve dier renci arkadalar ile olan olumlu ilikilerini ifade eder.

Bu boyutlar eitli iletme trlerinde ve birimlerinde uygulama olarak farkllklar gsterebilir. Bir niversitede veya bir oteldeki rgtsel vatandalk davran teorik olarak benzerlik gsterse de uygulama da farkllklar elbette olacaktr. V. RGTSEL VATANDALIK DAVRANIININ NVERSTE RENCLERNN AKADEMK BAARILARI ZERNDEK ETKSNE LKN ERCYES NVERSTES KTSAD VE DAR BLMLER FAKLTESNDE BR ARATIRMA A. Aratrmann Amac Aratrmann temel amac, rgtsel vatandalk davran gsteren rencilerin akademik baarlarnda bu davrann etkisini belirlemektir. Bu ana temel ama dnda, rencilerin baarlarnn ykseltilmesinde rgtsel vatandalk davranndan istifade edilip edilemeyecei ve rencilerin baz demografik zellikleri ile rgtsel vatandalk davranlar arasndaki ilikileri belirlemek bu aratrmann dier amalarn oluturmaktadr. B. Aratrmann rneklemi Aratrmann evreni, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme, ktisat ve Maliye blmleri lisans rencilerinden olumaktadr. Aratrma, 208 rencilik bir rneklem ile gerekletirilmitir. 208 renci faklte rencilerinin demografik zelliklerine uygun olarak seilmitir. Snflardaki renci saylarnn derslere gre farkllat da gz nnde bulundurulmutur. Bylece toplam renci saysnn % 9.4ne ulalmtr. C. Aratrmann Hipotezleri Bu aratrmada test edilecek hipotezler unlardr: Hipotez 1: rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyleri ile baar seviyeleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. Hipotez 2: rencilerin yalar ile rgtsel vatandalk davran gsterme eilimleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. Hipotez 3: rencilerin renim grdkleri snflar itibariyle (kanc snfta olduklar) rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. Hipotez 4: rencilerin renim trleri (gndz/ikinci) itibariyle rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr.

121

Hipotez 5: rencilerin renim grdkleri blmler (letme-ktisatMaliye) ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. Hipotez 6: rencilerin tekrara kaldklar ders says ile rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. D. Aratrmann Metodolojisi Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinde ders geme sistemi ile renim yaplmaktadr. Her dnemde alnmas zorunlu derslerin yan sra seimlik dersler de bulunmaktadr. Hazrlk snfnda baarl olmu renciler istee bal olarak baz dersleri ngilizce alabilmektedir. Geme notu 50dir ve btnleme snav yoktur. Fakltede iletme, iktisat ve maliye blmlerinde toplam olarak 2250 renci renim grmektedir. ktisat ve letme blmlerinin ikinci retimleri bulunmaktadr. Aratrmada Organn gelitirdii be rgtsel vatandalk davran boyutu esas alnmtr (Organ, 1990:7-13). Bu boyutlarn llebilmesi iin rencilere 18 kriterden oluan bir soru formu hazrlanmtr. Bu ifadelerin hazrlanmasnda Allison, Voss ve Dryerin almasndan faydalanlmtr (Allison vd., 2001:282). Ancak, kriterlerde lkemiz niversite eitim artlar dikkate alnmtr. Bu ifadeler unlardr (Gvenilirlik analizi sonucu 15 ifade deerlendirilmeye alnmtr. Dolaysyla aada 15 kriter verilmitir): Diergamlk Kriterleri: - Derslerinde baarsz olan arkadalarma yardmc olmaya alrm. Sivil Erdem Kriterleri: - Fakltemizin dzenledii toplantlara, seminerler ve etkinliklere katlrm. - devlerimi, seminer almalarm veya derslerle ilgili almalar zamannda ve titizlikle hazrlarm. - Genel olarak faklte ynetimi tarafndan konulan kurallara uyarm. stn Grev Bilinci Kriterleri: - Fakltemiz iin olumlu imaj yaratacak tm almalara katlmak isterim. - Zamanmn ounu blmmle ilgili almalarla geiririm. - Fakltemi niversite snavna girecek rencilere tavsiye ediyorum. Centilmenlik Kriterleri: - Snf iinde arkadalar arasndaki kaynamaya nem veririm. - Faklte veya snftaki baz kk problemleri bytmem. - Snf ii kan atmalarn nlenmesinde aktif grev alrm. Nezaket Kriterleri: - Snf arkadalarmn hakkn inememeye alrm. - Genel olarak derslere devam ederim. - Ders hocalarmla grrm ve anlamadm konular hakknda bilgiler alrm. - Snf ii iletiimin yksek olmasna alrm. - Snf iinde grup ayrm yapmadan tm arkada gruplar ile grrm. 122

Soru formunda Likertin be noktal lei (1-kesinlikle katlmyorum, 2katlmyorum, 3-ne katlyorum ne de katlmyorum, 4-katlyorum, 5-kesinlikle katlyorum ) esas alnmtr. Hazrlanan soru formlar rencilere datlm ve doldurmalar salanmtr. Doldurulan formlardaki veriler SPSS paket programna yklenmitir. Gerekli istatistik hesaplamalar yaplarak bulgular elde edilmitir. rencilerin, ifadelere byk bir titizlikle cevaplar verdii gzlenmitir. Aratrmada ncelikle rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyleri belirlenmi ve bu dzeyler rencilerin baar durumlar ve dier deikenlerle karlatrlmtr. Bu karlatrmalarda analiz metodu olarak Pearson Korelasyon Analizi, t testi ve tek ynl varyans analizi kullanlmtr. Elde edilen bulgular tablolar ve karlatrmal tablolar eklinde sunulmutur. E. Aratrmann Bulgular 1. Anket Formunun Gvenilirlii Aratrmada rgtsel vatandalk davrann lmek zere 18 kriter gelitirilmitir. Yaplan gvenilirlik analizi sonucunda adet faktrn rgtsel vatandalk davran lmede etkisiz olduu tespit edilmi ve analizlerde kapsam d tutulmutur. Geri kalan 15 kriterin gvenilirlik katsays (alfa) 0,893 olarak hesaplanmtr.

2. Aratrmaya Katlan rencilerin Demografik zellikleri

Aratrmaya katlan rencilerin % 39u letme, % 35i ktisat ve % 26s Maliye blm rencilerinden olumaktadr. Bu dalm fakltenin genel renci profiline uygun bir dalmdr. rencilerin % 60 gndz, % 40 ikinci retimde renim grmektedir. rencilerin % 58i erkek ve % 42si bayan rencilerden olumaktadr. Snfsal dalmlar ise u ekildedir: Birinci snflarn oran % 28, ikinci snflarn oran % 26, nc snflarn oran % 25 ve drdnc snflarn (uzatmal renciler dahil) oran % 21dir.

3. rgtsel Vatandalk Kriterlerinin Frekans Dalmlar

Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi rencilerinin rgtsel vatandalk davranlarnn dzeyini belirlemede gelitirilen 15 kriterin frekans dalmlar incelendiinde en yksek deere sahip ilk kriter u ekilde sralanmtr (Bkz: Ek 1): Katlyorum+Kesinlikle Katlyorum 1. Genel olarak Faklte Ynetimi tarafndan konulan kurallara uyarm. 2. Snf iinde arkadalar arasndaki kaynamaya nem veririm. 3. Derslerinde baarsz olan arkadalarma yardmc olmaya alrm % 73.0 % 68.7 % 66,4

123

rencilerin gl vatandalk davranlarnn banda Faklte Ynetimi tarafndan konulan kurallara uyma gelmektedir. Snf ii kaynamaya nem verme ikinci srada bulunan bir vatandalk davran gstergesidir. Derslerinde baarsz olan rencilere yardmc olma Faklte rencileri tarafndan istenen ve yaplan bir davran olarak gze arpmaktadr. Bunlar, rgtsel vatandalk davrann glendiren davranlardr. En dk deere sahip kriter ise unlardr: Katlyorum+Kesinlikle Katlyorum 1. Zamanmn ounu blmmle ilgili almalarla % 16.8 geiririm 2. Ders hocalarmla grrm ve anlamadm konular hakknda bilgiler alrm. % 23.0 3. Snf iinde kan atmalarn nlenmesinde aktif olarak grev alrm. % 24.5 Bu verilerden anlalmaktadr ki, renciler zamanlarn kendi blmleri ile ilgili almalardan ziyade baka tr uralar ile doldurmaktadrlar. Bu durum zayf bir rgtsel vatandalk davrannn gstergesidir. rencilerin hocalar ile grme isteklerinde de bir zayflk sz konusudur. Bu durum hocalardan da kaynaklanyor olabilir, rencilerin rgtsel vatandalk davranlarnn zayflndan da kaynaklanyor olabilir. Bunun nedeni baka aratrmalarn konusudur. rencilerin snf ii atmalar nleme eilimleri de zayftr. Bu durum da zayf bir vatandalk davran gstergesidir. Genel olarak 15 kritere gre faklte rencilerinin rgtsel vatandalk dzeyi ortalamas ise 3.43 olarak hesaplanmtr (Tablo 1). Orta seviye 3.00 olarak kabul edilirse fakltenin rgtsel vatandalk davran dzeyinin orta noktann biraz stnde olduu grlmektedir. Tablo 1: Faklte rencilerinin rgtsel Vatandalk Davran Ortalamalar rgtsel Vatandalk Davran Dzeyi 4. Hipotezlerin Testi Hipotez 1: rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyleri ile baar seviyeleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H0 = rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyleri ile baar seviyeleri arasnda pozitif ynl bir iliki yoktur. H1 = rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyleri ile baar seviyeleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. Bu hipotezi test edebilmek iin Pearson korelasyon analizi uygulanmtr. rencilerin baarlarnn gstergesi olarak geen dnemki not ortalamalar esas alnmtr. rgtsel vatandalk davrannn lei ise 15 kritere verilen cevaplarn ortalamalardr. Analizin sonular Tablo 2de grlmektedir: Ortalama 3.43

124

Tablo 2: rgtsel Vatandalk Davran Dzeyi ile rencilerin Baar Seviyesi Arasndaki Pearson Korelasyon Analizi Sonucu rgtsel Vatandalk Davran Dzeyi
**

rencilerin Baar Seviyesi .322**

ki ulu test, p<0.01 anlamllk dzeyinde gsterilmitir.

Korelasyon katsays .322 bulunmutur. Bu sonuca gre, rencilerin not ortalamalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda kuvvetli ve pozitif ynl bir iliki vardr. rencilerin not ortalamalar arttka vatandalk dzeyleri artmaktadr veya vatandalk dzeyleri arttka baar seviyeleri ykselmektedir. Bu sonula hipotez kabul edilmitir. rgtsel vatandalk davrann lmede kullanlan 15 kriterin, rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyi ile ilikisi ise aadaki tabloda gsterilmektedir: Tablo 3: rgtsel Vatandalk Kriterleri le rencilerin Baarlar Arasndaki Korelasyon
Kriterler Derslerinde baarsz olan arkadalarma yardmc olmaya alrm. 2 Snf iinde arkadalar arasndaki kaynamaya nem veririm. 3 Snf arkadalarmn hakkn inememeye alrm. 4 Snf iinde kan atmalarn nlenmesinde aktif olarak grev alrm. 5 Fakltemizin dzenledii toplantlara, seminerlere, etkinliklere katlrm. 6 devlerimi, seminerlerimi veya derslerle ilgili almalarm mutlaka zamannda ve titiz bir ekilde hazrlarm. 7 Genel olarak derslere devam ederim. 8 Ders hocalarmla grrm ve anlamadm konular hakknda bilgiler alrm. 9 Genel olarak Faklte Ynetimi tarafndan konulan kurallara uyarm. 10 Fakltemiz iin olumlu imaj yaratacak tm almalara katlmak isterim. 11 Zamanmn ounu blmmle ilgili almalarla geiririm 12 Faklte veya snftaki baz kk problemleri bytme eilimine girerim. 13 Snf ii iletiimin yksek olmasna alrm. 14 Fakltemi, niversite snavna girecek rencilere tavsiye ediyorum. 15 Snf iinde grup ayrm yapmadan tm arkada gruplar ile grrm. ** ki ulu test, p<0.01 anlamllk dzeyinde gsterilmitir. Korelasyon Katsays

0.603** 0.649** 0.600** 0.622** 0.664** 0.651** 0.676** 0.488** 0.622** 0.715** 0.588** 0.594** 0.563** 0.626** 0.664**

125

Yukardaki tabloda, rgtsel vatandalk davrann lmede kullanlan kriterlerin ortalama rgtsel vatandalk davran ile ilikileri Pearsonun korelasyon analizi sonularna gre anlamldr (p<0.01). Yksek derecede iliki bulunan kriterlerin birincisi fakltemiz iin olumlu imaj yaratacak tm almalara katlmak isterimkriteridir. Yani rencilerin rgtsel vatandalk davran dzeyi arttka imaj artrc almalara katlma oran da artmaktadr. likinin yksek olduu bir baka kriter ise genel olarak derslere devam ederim kriteridir. rgtsel vatandalk davran arttka rencilerin derslere devamlar da artmaktadr. likinin dk olduu kriter ise ders hocalarmla grrm ve anlamadm konular hakknda bilgiler alrm kriteridir. rencilerin rgtsel vatandalk dzeyi arttka hocalaryla grme dzeyi de artmaktadr. Ancak, bu iliki dier ilikilere oranla daha zayftr. Hipotez 2: rencilerin yalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. H0 = rencilerin yalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki yoktur. H1 = rencilerin yalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. Hipotezi test etmek zere Pearson Korelasyon Analizi uygulanmtr. Analiz sonular yledir: Tablo 4: rencilerin Yalar ile rgtsel Vatandalk Davran Dzeyleri Arasndaki Pearson Korelasyon Analizi Sonucu rgtsel Vatandalk Davran Dzeyi
**

rencilerin Yalar -.293**

ki ulu test, p<0.01 anlamllk dzeyinde gsterilmitir.

Bu iki seri arasndaki korelasyon katsays -.293dr. Korelasyon katsays orta dzeydedir. Bu sonuca gre, ilikinin ters ynl olduu grlmektedir. Yani, rencilerin yalar arttka rgtsel vatandalk davran dzeyi azalmaktadr. Bylece rencilerin yalar ile ortalama vatandalk davran dzeyi arasnda ters ynl bir iliki bulunmaktadr, ikinci hipotez (H1) de dorulanmtr. Kanaatimiz odur ki, ilerleyen yalarda rencilerin ilgileri faklte dna kaymaktadr. Balang yllarnda evreyi pek tanmayan, arkada evresi az olan rencilerin zamanla yeni evreler edinmesi faklteye olan ilgi ve ballklarn azaltmaktadr. rencilerin balanabilecekleri baka kii, kurum veya ilgi alanlar zamanla ortaya kmaktadr. Hipotez 3: rencilerin renim grdkleri snflar (kanc snfta olduklar) itibariyle rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. H0 = rencilerin snflar itibariyle rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. 126

H1 = rencilerin snflar itibariyle rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir iliki vardr. rencilerin snflar itibariyle rgtsel vatandalk dzeylerinin farkllap farkllamadn belirlemek zere tek ynl varyans analizi uygulanmtr. Analiz sonular yledir: Tablo 5: rencilerin renim Grdkleri Snf tibariyle rgtsel Vatandalk Davran Dzeyleri Arasndaki Farllklarn Anlamlln Belirlemeye Ynelik Tek Ynl Varyans Analizi Sonular Snflar Birinci snf kinci snf nc snf Drdnc snf Uzatmal renciler
p<0.01

Ortalama 3.63 3.43 3.35 3.42 2.26

Standart Sapma 0.45 0.33 0.38 0.54 0.25

nem Derecesi

16.491

0.000

Analiz sonucunda p<0.01 anlamllk dzeyinde F deeri 16.491 olarak hesaplanmtr. Bylece snflar arasndaki vatandalk dzeyleri arasndaki farkllklarn anlaml olduu anlalmaktadr. Hipotez (H1) kabul edilmitir. Birinci ve ikinci snf rencilerinin vatandalk davran dzeyleri dierlerine gre daha yksektir. Bunda yine, rencilerin ilerleyen snflarda ilgi alanlarnn baka taraflara kaymas ve i bulma gayretlerinin etkili olduu dnlmektedir. Gzlemlerimize gre, son snf rencilerinin eitli ilerde alma oranlar dier snflardaki rencilere gre olduka yksektir. Hipotez 4: rencilerin renim trleri (gndz/ikinci) itibariyle rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. H0 = rencilerin renim trleri (gndz/ikinci) itibariyle rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk yoktur. H1 = rencilerin renim trleri (gndz/ikinci) itibariyle rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. rencilerin gndz ya da ikinci (gece) eitimde renim gryor olmalar ile rgtsel vatandalk davranlar arasnda anlaml bir farkllk bulunup bulunmadn belirlemek zere yine t testi uygulanmtr. Test sonular yledir: Tablo 6: rencilerin renim Trleri tibariyle rgtsel Vatandalk Davran Dzeyleri Arasndaki Farkllklarnn Anlamlln Belirlemeye Ynelik t Testi Sonular t deeri 4.603
p<0.01

df 207

nem Derecesi 0.000

127

Tablo 6da grld zere t deeri 4.603dr. p<0.01 dzeyinde ortalamalar arasndaki farklln anlaml olduu grlmektedir. Ortalamalar ise gndz iin 3.54, ikinci retim iin 3.05 olarak hesaplanmtr. Bylece hipotez (H1) kabul edilmitir. kinci retim rencilerinin dersleri akam saatlerinde yaplmaktadr ve derslere devamlar olduka dktr. alan renci says ise gndz rencilerine gre hayli fazladr. Faklte iinde dzenlenen etkinliklere katlma oranlar da yine saat uyumsuzluu nedeniyle dktr. rgtsel vatandalk davran dzeylerinin dk olmas bu durumda gayet normaldir. Hipotez 5: rencilerin renim grdkleri blmler (letme-ktisatMaliye) ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. H0 = rencilerin renim grdkleri blmler (letme-ktisat-Maliye) ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk yoktur. H1 = rencilerin renim grdkleri blmler (letme-ktisat-Maliye) ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk vardr. Beinci hipotez rencilerin renim grdkleri blmler ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasndaki bir farkllk bulunduu hipotezidir. Bu hipotezi test etmek iin tek ynl varyans analizi uygulanmtr. Tablo 7: rencilerin Blmleri le rgtsel Vatandalk Davran Dzeyleri Arasndaki Farkllklarn Anlamlln Belirlemeye Ynelik Tek Ynl Varyans Analizi Sonular Blmler letme ktisat Maliye
p<0.01

Ortalama 3.42 3.31 3.47

Standart Sapma 0.66 0.54 0.48

nem Derecesi

0.267

0.766

Varyans analizi sonucunda F deeri 0.267 bulunmutur. Geerli bir nem derecesinde elde edilemeyen bu sonu hipotezin reddini gerektirmektedir. rencilerin renim grdkleri blmler itibariyle rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk yoktur. Hipotez 6: rencilerin tekrara kaldklar ders says ile rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. H0 = rencilerin tekrara kaldklar ders says ile rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki yoktur. H1 = rencilerin tekrara kaldklar ders says ile rgtsel vatandalk dzeyleri arasnda ters ynl bir iliki vardr. Bu hipotezi de test etmek zere korelasyon analizi yaplmtr. Korelasyon analizi sonular aadadr: 128

Tablo 8: rencilerin Tekrara Kaldklar Ders Says le rgtsel Vatandalk Dzeyleri Arasnda Pearson Korelasyon Analizi Sonular rencilerin Ders Tekrarna Kalma Durumu -.380

rgtsel Vatandalk Davran Dzeyi

**

ki ulu test, p<0.01 anlamllk dzeyinde gsterilmitir.

Korelasyon katsays -.380dir. Korelasyon orta dzeyde ve ters ynldr. Bu verilerden anlalmaktadr ki, rencilerin kaldklar ders says ile rgtsel vatandalk dzeyi arasnda ters ynl bir iliki vardr. Yani, rencilerin vatandalk davran dzeyi azaldka, kaldklar ders says artmaktadr. Veya tam tersi olarak, kaldklar ders says arttka rgtsel vatandalk davranlar azalmaktadr. Bylece, altnc hipotez (H1) dorulanm ve kabul edilmitir. SONU VE NERLER alanlarn altklar veya bal olduklar rgtlerde, biimsel dl sistemini dikkate almadan, bir btn olarak organizasyonun fonksiyonlarn verimli biimde yerine getirmesine yardmc olan, gnlllk esasna dayal birey davran olarak tanmlanan rgtsel vatandalk davran gstermeleri, hem kendileri hem de rgtleri asndan performans veya baary artrc etkiler yaratmaktadr. Bu almada niversite rencilerinin rgtsel vatandalk davran gsterme dzeyleri ile baarlar arasnda bir iliki olduu ispatlanmtr. Aratrma, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi rencileri arasnda gerekletirilmitir. Yaplan analizler sonucunda rencilerin not ortalamalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda pozitif ynl bir korelasyon bulunmutur (R=0.322**). rgtlerini seven, ballk gsteren ve gnll olarak ilave katklar salama eilimine giren rencilerin derslerinde baarl olduu anlalmtr. rencilerin baar dzeyleri vatandalk davran arasndaki ilikileri destekleyecek ikinci nemli sonu, rencilerin tekrara kaldklar ders says arttka rgtsel vatandalk davran dzeyinin dyor olmasdr. ok sayda tekrar olan rencilerin vatandalk davran dzeyi dmektedir. nc nemli sonu, rencilerin yalar ile rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda negatif ynl bir iliki bulunmasdr(R=-0.293). lerleyen yalarda rencilerin fakltelerine olan ilgileri azalmaktadr. Drdnc sonu, rencilerin ilerleyen snflarda daha zayf bir rgtsel vatandalk davran sergiledikleri sonucudur. Snflar arasndaki vatandalk davran dzeyleri farkllklar anlamldr. Beinci sonu, ikinci retim rencilerinin rgtsel vatandalk davran dzeyenin dk olmasdr (R=0.309). Gece rencileri gndz rencilerine gre daha dk dzeyde vatandalk davran gstermektedir. Aratrmadaki son sonu, rencilerin renim grdkleri blmler (iletme-iktisat-maliye) itibariyle rgtsel vatandalk davran dzeyleri arasnda anlaml bir farklln bulunmamasdr.

129

Bu sonular nda faklte yneticilerine ve rencilere ynelik neriler unlardr: 1. Grld zere, rencilerin rgtsel vatandalk dzeyleri arttka baarlar da artmaktadr. Bu bakmdan, faklte baarsn artrmann yolu rencilerini iyi birer rgt vatanda yapabilmekten gemektedir. Faklte yneticileri, retim ye ve yardmclar, rencilerin gnll baz davranlar sergilemesi iin ortam msait hale getirmelidir. 2. zellikle nc ve drdnc snf rencilerine ynelik eitli etkinlikler dzenlenmeli ve rgte olan ballklar artrlmaldr. Bu onlarn baarsn artracaktr. 3. rgtsel vatandalk davran gsteremeyen renciler zerinde derinlemesine analizler yaplmal ve bu rencilerin varsa sorunlar giderilmeye allmaldr. Vatandalk davran gstermeme nedenlerinin kiisel sorunlardan m, yoksa faklte ii rgtsel yaamdan m kaynakland incelenmelidir. 4. kinci retim rencileri iin uygun saatlerde ve zamanlarda ayrca etkinlikler dzenlenmeli ve vatandalk dzeyleri artrlmaya allmaldr. 5. Elbette, rencilerin de nemli sorumluluklar bulunmaktadr. inde yaadklar rgt iin ektsra rol davranlar sergilemeleri onlarn baarlarn dorudan etkilemektedir. Arkadalarna yardm eden, etkinliklere katlan, verilen devleri yapan, retim yeleri ve elemanlar ile gren, rgt ii gerginlikleri azaltmaya alan rencilerin baarla da artmaktadr. Son olarak, bu alma dier faklte rencilerini de kapsayacak ekilde geniletilebilir ve bylece faklteler arasndaki farkllklar ortaya karlabilir. Hatta, birka niversitede ayn faklte rencileri arasnda uygulanarak sonular karlatrlabilir ve nedensel analizler yaplabilir. Gerek bir eitim kuruluu olan niversitelerde gerekse zel sektr kurulularnda daha derinlemesine yaplacak analizlerle rgtsel vatandalk davrannn rgtsel etkinlik ve verimlilik zerindeki etkileri aratrmaya deer bir konudur. Bu bakmdan, bu konudaki almalar artrlmaldr.

130

KAYNAKA ALLISON, B. VOSS, R.S. and S. DRYER (2001), Student Classroom and Career Success: The Role of Organizational Citizenship Behavior Journal of Educational for Business, 76(5): 282-294. AQUINO, K. (1995), Relationships Between Pay Inequity, Perceptions of Procedural Justice and Organizational Citizenship Employee Responsibilities and Rights Journal, 8: 21-33. BARON, J. (2000), Thinking and Deciding, 3th. Ed., Cambridge University Press. BARON, J. (1998), Judgment Misguided: Intution and Error in Public Decision Making, Oxford University Press. BATEMAN, T.S and D.W. ORGAN (1983), Job Satisfaction and The Good Soldier: The Relationship Between Affect and Employee Citizenship Academy of Management Journal, 26: 587-595. BNGL, D., NAKTYOK, A. ve .A. CAN (2003), Dntrc Liderliin rgtsel Vatandalk Davran zerine Etkisi 11. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, Afyon. BORMAN, W.C. and S.J. MOTOWIDLO (1997), Introduction: Organizational Citizenship Behavior and Contextual Performance. Special issue of Human Performance Human Performance, 10: 67-69. FARH, J.L., EARLEY, C. and S.C. LIN (1997), Impetus for Action: A Cultural Analysis of Justice and Organizational Citizenship Behavior in Chinese Society, Administrative Science Quarterly, 42(3):421-444. FISHER, C.D. (1980), On the Dubious Wisdom of Expecting Job Satisfaction to Correlate with Performance Academy of Management Journal, 5:607612. GREENBERG, J. and R.A. BARON (2000), Behavior in Organizations, 7th Ed., NewJersey: Prentice-Hall. BAI, J.. (2000), rgtsel Vatandalk Davran: Farkl leklerin Uygulanabilirliine likin Bir alma 8. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi: 359-372. KATZ, D. and R.L. KAHN (1978), The Social Psychology of Organizations, NewYork: Wiley. KEMERY, E.R. BEDEIAN, A.G. and S.R. ZACUR (1996), Expectancy-Based Job Cognitions and Job Affecs as Predictors of Organizational Citizenship Behavior Journal of Applied Social Psychology, 26: 635-651.

131

MOORMAN, R.H. (1993), The Influence of Cognitive and Affective Based Job Satisfaction Measures on The Relationship Between Satisfaction and Organizational Citizenship Behavior Human Relations, 46: 759-776. NETEMEYER, R.G., BOLES, J.S., MCKEE, D.O. and R. MCMURRIAN (1997),An Investigation into the Antecedents of Organizational Citizenship Behaviors in a Personnel Selling Context Journal of Marketing, July: 8598. NIEHOFF, B.P. and R.H. MOORMAN (1993), Justice as a Mediator of the Relationship Between Methods of Monitoring and Organizational Citizenship Behavior Academy of Managemenet Journal, 36:527-556. ORGAN, D.W. (1988), O.C.B : The Good Soldier Syndrome. Lexington MA, Lexington Book. ORGAN, D.W. (1990), The Motivational Basis of Organizational Citizenship Behavior Research in Organizational Behavior, 12: 43-72. ORGAN, D.W. and A. LINGL (1995), Personality, Saticfaction and Organizational Citizenship Behavior Journal of Social Psychology, 135(3): 339-350. ORGAN, D.W. and K. RYAN (1995), A Meta-analytic Review of Attitudinal and Dispositinal Predictors of Organizational Citizenship Behavior Personnel Psychology, 48 (4): 775-802. PADSAKOFF, P.M. MACKENZIE, S.B. and W.H. BOMMER (1996), Transformational Leader Behaviors and Substitutes for Leadership as Determinants of Employee Satisfaction, Commitment, Trust and Organizational Citizenship Behavior, Journal of Marketing, 22: 259-298. PADSAKOFF, P.M. and S.B. MACKENZIE (1994), Organizational Citizenship Behavior and Sales Unit Effectiveness Journal of Marketing Research, 31: 351-363. PENNER, L.A. MIDILLI, A.R. and J. KEGELMEYER (1997), Beyond Job Attitudes: A Personality and Social Psychology Perspective on The Causes of Organizational Citizenship Behavior Human Performance, 10(2): 111131. SKARLICKI, D.P and G.P. LATHAM (1996), Increasing Citizenship Behavior within a Labor Union: A test of Organizational Justice Theory Journal of Applied Psychology, 68: 653-663. SLAUGHTER, J. (1997), Organizational Citizenship Behavior: Discussion, Review and Reformulation, Paper Presented at the Academy of Management Conference, Boston. SMITH, C.A., ORGAN, D.W. and J.P. NEAR (1983). Organizational Citizenship Behavior: Its Nature and Antecedents Journal of Applied Psychology, 81: 653-663. 132

TANG, T.L. and BRAHM, A.H.S. (1998). Antecedents of Organizational Citizenship Behavior: Public Personnel in the United States and in the Middle East Public Personnel Management, 27: 529-548. TURNIPSEED, D.L. (2002). Are Good Soldiers Good? Exploring the Link Between Organizational Citizenship Behavior and Personel Ethics Journal of Business Research, 55:1-15. WILLIAMS, L.J. and S.E. ANDERSON (1991). Job Satisfaction and Organizational Commitment as Predictors of Organizational Citizenship and in-role Behaviors Journal of Management, 17: 601-617.

133

Ek 1: rgtsel Vatandalk Davran Kriterlerinin Frekans Dalmlar Ne Katlyorum Ne Katlmyorum

Kesinlikle Katlmyorum

Katlmyorum

Katlyorum

Kesinlikle Katlyorum 49 23.6 76 36.5 112 26.4 17 8.2 28 13.5 38 18.3 54 26.0 14 6.7 71 34.1

3 4

7 8

Derslerinde baarsz olan arkadalarma yardmc olmaya alrm. Snf iinde arkadalar arasndaki kaynamaya nem veririm. Snf arkadalarmn hakkn inememeye alrm. Snf iinde kan atmalarn nlenmesinde aktif olarak grev alrm. Fakltemizin dzenledii toplantlara, seminerlere, etkinliklere katlrm. devlerimi, seminerlerimi veya derslerle ilgili almalarm mutlaka zamannda ve titiz bir ekilde hazrlarm. Genel olarak derslere devam ederim. Ders hocalarmla grrm ve anlamadm konular hakknda bilgiler alrm. Genel olarak Faklte Ynetimi tarafndan konulan kurallara uyarm.

f %

3 1.4

32 15.4

33 15.9

89 42.8

f %

30 14.4

34 16.3

67 32.2

f % f %

8 3.8 37 17.8

10 4.8 31 14.9

21 10.1 86 41.3

55 26.4 34 16.3

f %

25 12.0

25 12.0

47 22.6

82 39.4

f %

16 7.7

47 22.6

50 24.0

55 26.4

f % f %

24 11.5 43 20.7

23 11.1 70 33.7

29 13.9 46 22.1

76 36.5 34 16.3

f %

4 1.9

9 4.3

41 19.7

81 38.9

134

Cevapsz 2 1.0 1 0.5 2 1.0 3 1.4 1 0.5 2 1.0 2 1.0 1 0.5 2 1.0

Kriterler

Ne Katlyorum Ne Katlmyorum

Kesinlikle Katlmyorum

Katlmyorum

Katlyorum

Kesinlikle Katlyorum 71 34.1 9 4.3 13 6.3 42 20.2 22 10.6 52 25.0

10 Fakltemiz

11

12

13 14

15

iin olumlu imaj yaratacak tm almalara katlmak isterim. Zamanmn ounu blmmle ilgili almalarla geiririm Faklte veya snftaki baz kk problemleri bytme eilimine girerim. Snf ii iletiimin yksek olmasna alrm. Fakltemi, niversite snavna girecek rencilere tavsiye ediyorum. Snf iinde grup ayrm yapmadan tm arkada gruplar ile grrm.

f %

10 4.8

26 12.5

39 18.8

60 28.8

f %

34 16.3

71 34.1

67 32.2

26 12.5

f %

109 52.4

45 21.6

31 14.9

10 4.8

f % f %

9 4.3 37 17.8

26 12.5 32 15.4

42 20.2 56 26.9

89 42.8 61 29.3

f %

27 13.0

30 14.6

40 19.2

59 28.4

135

Cevapsz 2 1.0 1 0.5 -

Kriterler