CHNG 1 : M U V MN HC I. NH NGHA Mn hc Mi trng v Con ngi i khi cn gi l Khoa hc mi trng nghin cu cc tc ng qua li ca mi trng v con ngi.

Thut ng mi trng lin quan n mi th xung quanh chng ta: khng kh, nc, t cng nh thc vt, ng vt v vi sinh vt sng cc ni va ni. Ngc li, con ngi cng l mt sinh vt vi y ngha ca n, tc ng ln mi trng nhng vi qui m cha tng c trong lch s cu tri t. Mn hc ny cp ti nhng vn su rng gy ra bi s gia tng dn s qu mc, s cn kit ti nguyn v nhim mi trng. y l nhng vn then cht cho s sng cu con ngi. II. I TNG V NHIM V gii quyt cc vn khng l cu s gia tng dn s qu mc, s cn kit ti nguyn v nhim mi trng, i hi phi c nhiu kin thc khoa hc: sinh hc, sinh thi hc, khoa hc tri t, khoa hc x hi, khoa hc kinh t.... Trong mn sinh thi hc c vai tr ht sc quan trng. C th xem mn hc Mi trng v Con ngi l phn ng dng ca sinh thi hc, nhm gii quyt cc vn nng bng ca x hi. l cc vn dn s (population); ti nguyn (resources); v nhim (pollution) ang gy nn cuc khng hong mi trng hin nay. 1. S ng dn S gia tng khng mong i ca loi ngi to nn mt nhn t hng u cu s hu hoi sinh quyn. D rng s ng dn xy ra t nhiu th k vi vng nh chu , nhng s tng trng gia tc cu dn s th gii vn qu ng c to nn mt s kin c yu, c sc cu con ngi, gi l s bng n dn s th k 20. Vic quan trng hn khng ch l s lng vn qu ln, m cn l dn s tng vi tc ly tin (vitesse exponentielle). Khng mt chuyn gia no c th d kin chnh xc khi no th dn s n nh. Do Dorst (1965) xem
1

s bng n dn s th k 20 l mt hin tng c qui m snh vi thm ha i cht lm o ln hnh tinh. Nm 1997, dn s th gii l 5,8 t ngi v gia tng hng nm l 1,7%. Khong 40 nm na, dn s c th tng gp i nu khng c nhng bin php ngn chn gia tng ny. S bng n dn s gy p lc ln ti nguyn v mi trng. 2. Cn kit ti nguyn Ti nguyn l nhng th m chng ta ly t mi trng phc v nhu cu ca con ngi. Vi loi ti nguyn c s dng trc tip nh: khng kh sch, nc sch t sng h, t tt v cy c. a s khc nh: du m, st thp, than , nc ngm th phi qua ch bin x l trc khi dng. Ti nguyn c th c xp thnh cc loi: ti nguyn v tn, ti nguyn ti to c v ti nguyn khng th ti to c. Ti nguyn v tn (perpetual resource), nh nng lng mt tri c xem l khng cn kit mc thi gian i ngi. Ti nguyn c th ti to c (renewable resource) nh: g, c, th rng... c th phc hi tr li nu c khai thc vi qui m hp l. Cn ti nguyn khng th ti to (nonrenewable resource) nh: than a, du mo, kim loi... vi s lng c hn khi c s dng s khng phc hi tr li. V dn s th gii tip tc gia tng, nhiu ngun ti nguyn cn thit cho s sng cn ca con ngi v hng triu sinh vt khc s t i. Cc nc ang pht trin th s dng qu ng cc ngun ti nguyn c th ti to c, trong khi cc nc pht trin th tiu xi qu mc cc ngun ti nguyn khng th ti to c. Cc ti nguyn ti to b khai thc qu mc s khng th phc hi c, cn cc ti nguyn khng th ti to s b e da cn kit trong thi gian khc nhau ty theo tr lng cu chng v tc khai thc ca con ngi. Nh du m chng hn, l mu cu x hi cng nghip hin i, c th ht sch trn tri t. Ngoi ra cn c khong 18 loi khong sn quan trng v mt kinh t s cn kit trong vi thp nin ti. Bn cnh , s khai thc t trng qu ng v khng ng cch cng lm cho t b xi mn v bin thnh sa mc. S tn ph rng, nht l rng nhit i vi tc hn 11 triu ha hng nm nh hin nay chng nhng gy s

hy dit ni cu cc ng vt m cn gy nn s thay i kh hu ton cu. c lng mi ngy c hng trm loi sinh vt b tuyt chng. 3. nhim mi trng nhim mi trng hin nay l s thay i khng mong mun cu cc tnh cht ca nc, khng kh, t hay thc phm gy tiu cc cho s sng, sc khe v sinh hot cu ngi cng nh ca cc sinh vt khc. Mi trng t, nc, khng kh b nhim bi cc loi cht thi do hot ng cu con ngi. Rc thi, nc thi v cc kh thi t cc khu dn c, nh my cng s, trng hc, bnh vin hng ngy lm cho mi trng ngy cng xu i. Trong cc loi cht thi, c nhiu cht rt c, kh hay khng b phn hy sinh hc. Ma acid, mng mn ozon, thay i kh hu ton cu l hu qu ng ngi ca s pht trin ca x hi loi ngi. Cng vi nhim nc, t v khng kh chng km hm v e do s pht trin ca con ngi. V vy vic thay i cch hnh ng va pht trin x hi va bo v mi trng l cch lm ph hp ca tt c chng ta. l chim lc pht trin bn vng (sustainable development strategy) l mc tiu ca mn hc v cng l cch sng tng lai ca chng ta. III. MI TNG QUAN GIA DN S, S DNG TI NGUYNV NHIM MI TRNG Theo m hnh n gin th s suy thai v nhim mi trng cng mt ni ty thuc vo 3 yu t: (1) s ngi dn, (2) s n v nng lng mi ngi s dng v (3) khi lng ca s suy thoi v nhim mi trng do mi n v nng lng gy ra (Miller, 1993). S ng dn bao gm s qu nhiu ngi v s qu nhiu tiu th. S qu nhiu ngi xy ra nhng ni m s ngi nhiu hn thc n, nc ung v cc ti nguyn khc. Vic ny thng xy ra cc nc ang pht trin, lm suy thoi cc ti nguyn ti to v l nguyn nhn ca s ngho i. S qu nhiu tiu th xy ra cc nc cng nghip, khi mt s t ngi s dng mt lng ln ti nguyn. y l nguyn nhn chnh lm cn kit ngun ti nguyn khng th phc hi v lm nhim mi trng.

Bng phn tch cc mi tng quan gia dn s, ti nguyn v mi trng (Theo Chiras, 1991) Lin h Tm tt cc nh hng 1 Dn s S lng dn xc nh nhu cu ti nguyn, cch th c, s ln mi lng dng. Cc nhn t dn s ( trnh x hi, kinh t cu trng mt nc) c nh hng ln vic s dng ti nguyn. Cc nc cng nghip c nhu cu v ti nguyn phc tp v c khuynh hng s dng nhiu ti nguyn khng th ti to. Cc nc ang pht trin s dng nhiu ti nguyn ti to c. S phn b dn c cng nh hng ln s cung cp, khai thc v s dng ti nguyn. 2 Dn s Dn s gy ra nhim qua vic khai thc v s dng ti nguyn. ln nhim c th xy ra t vic s dng mt ti nguyn nh l ni nhim cha rc thi sinh hot v cng nghip. Ngoi ra khai thc ti nguyn (than , du v kh) gy ra s suy thoi mi trng. Khi lng ti nguyn v cch thc khai thc v s dng chng xc nh khi lng nhim. 3 Ti Tc ng dng. Khm ph v s dng ti nguyn mi (du, nguyn than) lm tng dn s, cng nh s pht trin x hi, kinh t, ln dn cng ngh. Ti nguyn cho php con ngi di chuyn n cc s ni mi cng nh vic ly v s dng ti nguyn trc y khng c dng. Thm vo s pht trin ti nguyn to nhiu ni trong cc mi trng kh khn.. Tc ng m. Cn kit ti nguyn lm gim dn s v lm gim s pht trin x hi, kinh t, cng ngh. Suy thoi mi trng ( nhim khng kh) c th lm gim dn s hay tiu dit qun th. 4 Ti Khi lng, cch thc khai thc v s dng ti nguyn c th nguyn nh hng ln nhim. Cng khai thc v s dng nhiu ti ln nguyn th cng gy nhiu nhim. Cn kit ti nguyn c th nhim lm gim nhim. 5 nhim nhim c th lm gim dn s cng nh gim s pht trin x ln dn hi, kinh t v cng ngh. nhim lm gia tng t vong v bnh s tt nn nh hng xu ln kinh t v x hi. nhim c th lm thay i thi ca con ngi t lm thay i lut l, cch thc khai thc v s dng ti nguyn.
4

6 nhim nhim mt mi trng c th gy thit hi ln mi trng ln ti khc. Cc lut mi nhm lm gim nhim c th thay i s nguyn cung cu, khai thc v s dng ti nguyn. M hnh Dn s - Ti nguyn - Mi trng cho thy con ngi s dng ti nguyn v gy nhim. C ba thnh phn ny c tc ng tng h nh bng phn tch trn. Chng ta thy s ng dn khin ngi ta s dng nhiu ti nguyn hn v lm suy thoi mi trng nhiu hn. Chng no chng ta cha thay i cch sng, cha ngng hy hoi mi sinh v cc sinh vt khc th s sng st v s pht trin cu chng ta cn b nhiu nguy c. Mn hc ny cung cp cho chng ta cc kin thc c bn v mi quan h gia con ngi vi mi trng v vi cc sinh vt khc. T chng ta c th c thi v hnh vi nhm lm cho x hi loi ngi tip tc pht trin m khng lm hi cc sinh vt khc v s dng lu bn cc ngun ti nguyn. Gio trnh ny c chia lm 3 phn vi 15 chng. Phn I (t chng 1 n chng 5) cp n cc kin thc c bn v sinh thi hc trong nhn mnh mi quan h gia mi trng v con ngi. Phn II (t chng 6 n chng 11) cp n vic s dng cc loi ti nguyn cn thit ca con ngi. Phn III (t chng 12 n chng 15) cp n cc loi nhim mi trng v cc bin php bo v ti nguyn v mi trng.

Hnh 1. Mi tng quan gia dn s, s dng ti nguyn v nhim mi trng

CHNG 2 : CC NHN T SINH THI V QUN TH SINH VT Trong sinh thi hc, ngi ta kho cu cc mi quan h qua li gia sinh vt v mi trng, ng thi ngi ta cng kho cu s thch nghi ca loi, qun th, qun x v s thch nghi vi mi trng ca chng. S tip cn thc nghim v hai khi nim trn l bc c bn trong sinh thi hc, dn ti vic xc nh cc c tnh ca mi trng sng cu sinh vt. Cc c tnh ny c th c kho cu nh vo cc thng s l, ha (v sinh) v hu sinh cu mi trng, c gi l cc nhn t sinh thi. Ngi ta c th nghin cu cc nhn t chnh yu ca mt h sinh thi trn mt c th n c, trn mt qun th ca loi xc nh. Ngi ta cng c th phn tch nh hng ca cc nhn t trn cho c mt qun x sinh vt. I. CC NHN T SINH THI 1. Phn loi cc nhn t sinh thi Ta c nhiu cch phn loi cc nhn t sinh thi: - Cc nhn t v sinh (kh hu, cu to ha hc ca t, nc... ) v cc nhn t hu sinh (k sinh, n mi, cng sinh...). - Cc nhn t c lp vi mt v cc nhn t ph thuc vo mt . - S phn loai khng gian da vo c tnh mi trng: + Nhn t kh hu: nhit , khng kh, nh sng, ma... + Nhn t th nhng: pH, thnh phn c gii... + Nhn t thy sinh: dng chy, cht ha tan... - Phn loi theo thi gian: nh hng ca s bin thin theo nm, ma hay ngy m (tnh chu k).

Cc nhn t sinh thi khng bao gi tc ng ring l m lun tc ng kt hp vi nhau. Nhn t sinh thi no cng c th tr thnh nhn t hn ch trong khng gian hoc thi gian. 2. Khi nim v nhn t hn ch Bt k mc t chc no (c th, qun th, hay qun x sinh vt) ngi ta cng phi kho cu nh hng ca cc nhn t sinh thi ring bit ca mi mi trng. Cc thng s ny l nhng thng s l, ha hay sinh hc c tc ng trc tip ln sinh vt. Thc nghim cho thy rng tt c cc nhn t sinh thi vo lc ny hay lc khc trong nhng iu kin a phng u c th tc ng nh l cc nhn t hn ch. Nu xem xt mt nhn t no , ty theo iu kin khng gian v thi gian, nhn t c th xung di mt tr s ti thiu khng th p ng c yu cu cu mt loi hay mt qun x. pht trin trong mt sinh cnh, tt c cc sinh vt u cn c nhng iu kin v nhit , thc n, mui khong... Nhn t no gn mc ti thiu nht s l nhn t gii hn. V nh lng cc nhn t sinh thi c hai nh lut lin quan: a. nh lut ti thiu nh lut ny lin quan n nh hng ca cc cht khong cn thit cho cy trng. S tng trng ca cy ch c th c trong iu kin cc cht cn thit phi c liu lng trong t. Chnh nhng cht b thiu chi phi sn lng ma mng. Do nng sut ca ma mng ty thuc duy nht vo cht dinh dng hin din trong mi trng vi liu lng t nht (so vi lng ti u). nh lut ti thiu c th m rng s p dng cho cc nhn t sinh thi di dng cc nh lut cu cc nhn t hn ch, c th c pht biu nh sau: s th hin (tc v qui m...) cu tt c qu trnh sinh thi hc c chi phi bi cc nhn t hin din vi liu lng t nht trong mi trng. Cn nhn mnh l nh lut ti thiu thay i trong s th hin cu n do ni c s tc dng qua li cu cc nhn t sinh thi. Do thc vt, km th cn thit nng thp cho cy mc trong bng rm hn l cy mc ngoi nh sng. Tng t, cn trng pht trin trong mi trng kh

ro th c nhit gy cht cao hn cc c th pht trin trong mi trng m t ( ni kh, cn trng chu nng gii hn). b. nh lut chng chu nh lut ti thiu ch l mt trng hp c bit cu mt nguyn tc tng qut hn gi l nh lut v s chng chu, s rng lng. Theo nh lut ny th tt c nhn t sinh thi c mt khang gi tr hay khuynh (gradient) m trong cc qu trnh sinh thi hc din ra bnh thng. Ch trong khong gi tr th s sng ca mt sinh vt hoc s xut hin cu mt qun x mi din ra c. C mt gii hn trn v mt gii hn di m vt khi th sinh vt khng th tn ti c. Trong khong chng chu c mt tr s ti u ng vi s hot ng ti a cu loi hoc qun x sinh vt.

Khong chu ng i vi mi nhn t thay i ty loi. N xc nh bin sinh thi hc cu loi. Bin dao ng ny cng rng khi khong chu ng cc nhn t sinh thi cu loi cng ln. iu ny cng p dng c cho qun th hay qun x sinh vt. C loi rng hay hp i vi mt nhn t no . Th d: loi rng nhit (eurythermes), rng mui (euryhalines), loi hp nhit (stenothermes) hay hp mui (stenohalines).

Hnh 2. Loi rng v loi hp theo nh lut v s chng chu II. QUN TH SINH VT V CC C TRNG 1. nh ngha Qun th sinh vt l mt nhm c th cu cng mt loi sinh vt sng trong mt khong khng gian xc nh. Th d qun th trm rng U Minh; qun th Di Qu Sc Trng. Mt qun th l mt n v sinh thi hc vi nhng tnh cht ring bit. l tnh cht lin quan n c nhm sinh vt ch khng cho tng c th ring l. l mt , t l sinh sn v t vong, s pht tn s phn b cc la tui, t l c ci, tng trng... l cc tnh cht cu tp th khng ring cho c th. Mt trong cc c tnh ng ch nht ca qun th t nhin l tnh n nh tng i cu chng. Tht vy, khi nghin cu cc qun th trong mt thi gian tng i di ngi ta thy rng cc qun th thng khng thay i ln lm. Tuy nhin vn c nhng bin ng v s lng c th xoay quanh mt tr s trung bnh c chi phi bi cc nhn t mi trng. Suy cho cng th s n nh tng i cu qun th l do kh nng sinh sn tim tng cu chng. Darwin tnh ton l loi voi, ng vt tng trng chm v sinh sn t; vy m t mt cp voi ban u c th cho ra 19 triu voi con chu sau 750 nm, nu nh tt c voi con sinh ra u t tui trng thnh v c kh nng sinh sn nh nhau. Mt con rui ci 120 trng mi la, ch mt nm sau mt cp rui c th to ra 5.598 t con (Ramade, 1984). Cc th d trn cho thy vai tr ca c ch thin nhin trong vic iu ha s lng c th ca mi loi theo kh nng ca mi trng.

10

2. Mt a. nh ngha Mt cu qun th l s lng c th trn mt n v o lng( din tch hoc th tch). n v o lng ch yu l din tch c chn sao cho ph hp vi kch thc hay s lng cu sinh vt. Do , ngi ta thng s dng s dn/km2; s cy i mc/ha rng; s tit tc/m2 l cy mc; s vi sinh vt/cm3 nc... Ngi ta cng c th dng sinh khi din t mt s. Th d s kg c/m2 ao nui hay trng lng sc/km2 rng cy. Sinh vt c kch thc nh thng phong ph hn sinh vt c kch thuc ln.

Hnh 3. Tng quan gia kch thc c th v mt ca ng vt vng n i b. Hai loi mt Cn phn bit mt th, tc l t l gia s lng ca tt c cc c th (hay sinh khi) vi tng din tch; mt sinh thi hc l t l gia s c th vi din tch thc s s dng c. Nh i vi loi ngi th mt sinh thi hc c tnh trn din tch t canh tc c. Trng hp Ai Cp chng hn, vo nm 1984, mt th l 43,5 ngi/km2, cn mt sinh thi hc l 1.533 ngi/km2. Mi loi sinh vt c mt mt ti a v ti thiu trong t nhin. Gii hn trn cu s lng c th c xc nh bi dng nng lng i vo h sinh thi. Th d nh s lng thc n cn thit trn n v din tch
11

v trn n v thi gian cho ng vt. Gii hn di tuy khng c r nt, l xc sut gp c th khc phi cn cho vic sinh sn. Mt qun th cn thay i ty thuc vo cc nhn t khc, ch yu l v tr cu n trong chui dinh dng. Mt cng thp cc qun th chim v tr cng cao cu chui. c. Xc nh s lng c th Vic xc nh s lng c th tuy thuc vo c tnh cu sinh vt. Trng hp cc sinh vt c i sng c nh th n gin. l trng hp cu thc vt, ng vt khng xng sng c i sng c nh nh hu, san h... Cn trng hp cc loi ng vt khc, nht l cc loi di tr th kh khn hn nhiu. Mt cch tng qut th khng th m mt cch tuyt i s lng c th cu qun th, ngoi tr trng hp loi ngi. Cho nn ngi ta phi c lng vi phng php sao cho s c lng ny gn vi s tht nht. - m trc tip: p dng i vi cc ng vt ln nh: s t, linh dng, cp, beo... Ngi ta cn dng khng nh hay chp hnh bng hng ngoi (s dng ban m). - Phng php ly mu vi dng c thch hp cho tng i tng sinh vt. - Phng php nh du v bt li. xc nhs lng N c th ca mt qun th, ngi ta bt v nh du T c th ri th chng. Mt thi gian sau ngi ta thc hin mt t bt na c n c th ttrong c t c th c nh du. Do c lng cu N s l:

Th d: T = 1000; n = 200 ; t = 20 Th N = 10.000 c th Phng php ny i hi mt s iu kin. Chng hn nh cc c th c nh du cn phi c phn b u trong qun th v cng b bt vi xc sut nh nhau. S t vong phi ging nhau v khng mt cc du. Hn na qun th phi c xem nh n nh gia hai ln bt. 3. Thp tui v t l c ci a. Thp tui
12

Thnh phn tui ca qun th th hin c tnh chung cu bin ng s lng qun th v n nh hng n kh nng sinh sn hay t vong ca qun th. Thnh phn tui thng c biu din bng thp tui. Thp tui c thnh lp bi s xp chng ln nhau cu cc hnh ch nht c chiu cao bng nhau, cn chiu di th t l vi s lng c th trong mi la. Cc c th c v ci c xp thnh hai nhm ring hai bn ng phn gic cu hnh thp, bi v s t vong khng ging nhau hai c th c v ci.

Hnh 4. Thp tui ca Nai Odocoileus hemionus

Hnh 5. Ba dng thp tui chnh yu ca con ngui Ngi ta c th n gin ha thp tui thnh ba nhm c th khc nhau. l: c th tr (tin sinh sn), trng thnh (sinh sn), v gi (hu sinh sn). Ty theo thnh phn cu ba nhm c th trn, ngi ta c th xp loi thnh qun th pht trin, qun th n nh hay qun th suy thoi. b. T l c - ci l t l gia s c th c v s c th ci ca mt qun th sinh vt. Theo qui tc tng qut th cc loi ng vt l n phi tc l c con c v
13

con ci ring. Nhng cng c hin tng lng phi v trinh sn thng thy ng vt khng xng sng. Tuy nhin ngay c trong trng hp lng phi, s th tinh vn l s trao i sn phm sinh dc gia hai c th v thng th ch c mt trong hai tuyn sinh dc trng thnh trc. Do c th l c hoc ci mt cch tun t hay lun phin nhau. Cc loi trinh sn th ch c mt phi m thi. Trng bnh xe h Philodinidae khng thy con c bao gi. mt s loai cn trng sng thnh x hi nh ong, kin, mi... th trong qun th a s l con ci. Tuy nhin trong a s cc loi ng vt th t l c ci thng l 1:1. a s ng vt c xng sng, c mt s thng d nh nhng con c lc mi sinh (nh ngi chng hn). n tui trng thnh t l c ci c th thin v con c hoc con ci ty theo nhm sinh vt v ty vo ni v cc iu kin khc ca mi trng. 4. Tng trng cu qun th S tng trng ca qun th l s gia tng s lng c th cu qun th. S gia tng ny c th bng hnh thc sinh sn v tnh hay hu tnh. Chng ta hy xem xt s tng trng trong cc iu kin mi trng khc nhau. a. Khi mi trng tm thi khng c tc nhn gii hn Cc qun th t nhin gia tng rt nhanh v s lng. Khi t l gia tng t nhin s l:

Trong N l s lng c th; dN l s lng c th tng trong khong thi gian dt. T l tng t nhin l tim nng sinh hc cu loi. N biu din s sinh sn ti a ca loi khi khng c tc nhn hn ch ca mi trng. T cng thc trn ta c th vit: dN = r N dt (2) hay N = N0 . e r(t-t0) (3) Nu ly t0 = 0; ta c N = N0.e rt (4)

14

Ta thy rng khi mt qun th t di iu kin khng c tc nhn hn ch th n s tng trng theo ly tin, tc tng trng rt nhanh v ng biu din c dng hnh ch J. T l gia tng t nhin c chi phi bi sinh sut b v t sut m ca qun th, tc l : r = b - m Nh vo cng thc (4) ta c th c tnh thi gian qun th nhn i s lng. Khi N =2 N0 suy ra: 2 = e rt

T ta c: Ap dng vo trng hp nc ta, c t l tng t nhin hng nm l 2,1% (1997) tc l 0,021, ta c:

Theo trn ta thy c tng dn s nh hin nay th 33 nm sau , tc l vo nm 2030 dn s Vit Nam s l: 152 triu ngi. T cng thc (1) ta c th suy ra vn tc cu s gia tng s lng c th ca qun th nh sau: V=dN/dt =rN (5) Cng thc (5) cho thy tc tng trng gia tng theo s lng c th. S lng c th cng ln th tc cng cao. b. Khi c s hin din cc yu t gii hn ca mi trng Cc qun th t nhin b kim ch tim nng sinh hc trong vic gim thiu sinh sut v gia tng t sut ca cc c th. Tt c nh hng ca cc yu t gii hn cu mi trng to thnh s i khng ( khng) cu mi trng. S i khng cng mnh khi qun th cng ng. Do trong mi trng m ngun thc n c hn th s tng trng cu qun th khng th theo ly tha bi v s i khng tng ln mnh lit khi mt t ti mt gii hn no .

15

Hnh 6. ng tng trng ca qun th khi khng c nhn t hn ch (a) v khi c nhn t hn ch (b) Sc khng ca mi trng K cho thy kh nng hn ch ca mi trng tc l s lng ti a cc c th cu qun th c th t trong mt mi trng. mt mi trng c kh nng hn ch, tc gia tng khi lng s l:

Theo cng thc trn ta thy tc nhanh vo lc u khi s lng t. Dn dn khi N tin n K th tc i dn n 0, s lng c th khng tng na. Do ng biu din tng trng c dng hnh ch S. 5. Bin ng s lng ca qun th Trong qun th t nhin, lun lun c s bin ng s lng c th. a s cc trng hp, s lng ny xoay quanh mt tr s trung bnh, tc l c s n nh tng i trong mt thi gian tng i di. Ty theo iu kin kh hu, thc n, s cnh tranh cng loi thun li hay khng m t l gia tng cu qun th c th dng, khng i hay m. Cn nhc l t l gia tng cu qun th l hiu s gia sinh sut v t sut. Trong thin nhin ngi ta quan st c cc qun th n nh v mt s khc bin thin theo chu k.

16

a. Cc qun th n nh L cc qun th c s bin thin nh xoay quanh mt tr s trung bnh. thng l nhng loi c kch thc ln sng trong cc mi trng c nhn t hu sinh nh s cnh tranh chng hn din ra mt cch ro rit. l trng hp cc cy i mc trong rng nguyn sinh, ni mt cu chng t thay i trong thi gian di hng chc nm. Hoc trng hp cu n cu nhp ni vo o Tasmanie vo nm 1800. n nm 1850 qun th ny dng li mc 1.700.000 c th v duy tr mc c cao thp cht t cho mi n nm 1934. b. Qun th c chu k C s lng thay i theo ma, theo chu k hng nm hay chu k nhiu nm. - Bin ng theo ma thng thy cc qun th c nhiu th h trong mt nm. Th d mui pht trin mnh vo u ma ma nc ta. - Bin ng theo chu k nm, cng lin quan n chu k ma thng thy a s thc vt a nin pht trin mnh vo ma thun hp v s t vong ln cui ma.

Bin ng theo chu k nhiu nm, nh trng hp b hung Melodontha c chu k ba nm chu u; hay chut lemming Lemmus lemmus Bc u v Lemmus trimucronatus Canada v Alaska c chu k 4 nm.

17

Hnh 7. Bin ng s lng ca chut Lemmus III. NH HNG CA CC NHN T SINH THI V SINH LN SINH VT 1. Nhn t kh hu Bao gm nh sng, nhit , m, khng kh... a. nh sng Anh sng c tm quan trng hng u v n nh hng ln hin tng quang hp tc sn lng s cp cu sinh quyn. Anh sng nh hng ln sinh vt do cng v thi gian chiu sng. * Cng nh sng chi phi s quang hp, tc sn lng s cp ton cu. Cng thay i theo chu k ngy m, mu v v . Cng c vai tr xc nh trong vic quang hp, cho nn c cy chu trng ( i mc, Da hu, u xanh, La...) v cy chu rp ( Rng, Ru, Mc tay, Lan...) (Phm Hong H, 1972). * di chiu sng = quang k, c nh hng ln s tng trng, pht hoa ca thc vt v chu k sng ca ng vt ( ng ng, bin thi, trng thnh sinh dc). thc vt ta phn bit cy ngy di ( La m, Carot, C ci ng...), cy ngy ngn (Ti t, Cc, Trng nguyn...) v cy v t (u H Lan, C mn tru, C sa lng) da vo vic chng pht hoa vo lc ngy di, ngy ngn hay quanh nm. Ngoi ra ngi ta cn phn bit cc kiu quang hp khc nhau ca thc vt. Cy C3 (a s cc loi thc vt) c sn phm quang hp u tin l mt phn t c 3 carbon (3-phosphoglyceric acid). Cy C4 (ma, bp...) c sn phm quang hp u tin l mt phn t c 4 carbon (acid malic v acid aspartic), cn cy CAM (Crassulacean acid metabolism) nh Xng rng, khc cc cy trn v kh khu m ra vo ban m ly CO2. ng vt, chu k ngy m, chu k ma, do nh hng cu quang k, to thnh nhp sinh hc. cc ng vt c xng sng, cc hot ng hng ngy nh kim n, ngh ngi c kim sot bi gi mc v gi ln ca mt tri cng nh di ngy m. Con ngi cng chu nh hng ca quang
18

k cc hot ng sinh l hc. Khi i my bay lin tc ta b xo trn trong vic tiu ha, thc ng. b. Nhit

Hnh 8. Thay i thn nhit theo nhit ca mi trng ng c th Nhit l mt trong nhng nhn t quan trng bc nht v n chi phi hot ng bin dng v iu khin s phn b cu cc loi, qun x sinh vt trong sinh quyn. Mt cch tng qut th khong cch chu nhit cu s sng t -200oC n 100oC. Cc dng sng tim sinh (bo t, nang tuyn trng) c th chu c nhit di -180oC. Cn tinh trng cu ng vt hu nh vn gi c kh nng th tinh sau mt thi gian c lu gi trong Nit lng (-196oC). Mt khc, mt s loi To lam c th pht trin sui nc nng c nhit si cu nc. Cc vi khun bin su ni c cc ni la ngm hot pht trin 250oC di p sut cc ln. Tuy nhin khong chu nhit ca hu ht sinh vt nhn chung l thp, khng qu 60oC. Cc sinh vt c khong cch chu nhit rng gi l sinh vt rng nhit , nh cn trng Boreus hiemalis, -12oC n 32oC, thng Pinus sylvestris, -45oC n 30oC. Cc sinh vt c khong cch chu nhit gi l cc sinh vt hp nhit. Th d c Trematomus (h Nothoteniidae), sng vng bin Nam cc, chu nhit t -2,5oC n 2oC , ti u nhit 0,1oC. Cn san h ch pht trin vng bin m t 20oC n 27oC.
19

Thc vt, ng vt khng xng sng v ng vt c xng sng bc thp (c, ch nhi, b st) c nhit c th thay i theo mi trng. Cc ng vt l cc loi mu lnh, hay bin nhit. Chim v th l sinh vt mu nng hay ng nhit, c thn nhit cao, n nh v c lp vi mi trng. c. Ma v m * Ma l hin tng hi nc ngng ng thnh nc lng v ri xung. vng nhit i, mt nm c hai ma ma v nng; s lun phin ny c vai tr iu ha cc hot ng sinh hc ging nh ma ng v mu h vng n i. Lng ma hng nn c vai tr to ln trong s phn b cc biomes lc a. Th d: rng ma nhit 2000 mm/nm, sa mc di 200 mm/nm. * m khng kh c th tnh bng hai cch: - m tuyt i l nng hi nc trong khng kh tnh bng g/m3. Khng kh c th cha mt lng hi nc cng cao khi nhit cng tng. - m tng i l t s gia hi nc c trong khng kh so vi lng hi nc ti a m khng kh c th cha c nhit v p sut no . Th d nhit t khng kh c th cha g hi nc trong mi m3, trong khi mt ni no 1m3 khng kh ch cha k g hi nc. Vy m tng i HR = k/ tnh bng %. nc ta, ma kh m tng i khong 50-70%. Ma ma khong 80 -90%(Phm Hong H). i vi m, cc thc vt c chia lm cc nhm sau: - Thy thc vt: mc trong nc (Ultricularia, Naias, Nitella...) hay mc mt phn trong nc (Bo, Lc bnh). - N thc vt: mc trong bn hay ni m t (Lc bnh). - Bnh thc vt: mc trn t trong vng kh hu khng phi xp vo loi kh (a s cc loi thc vt) - Can thc vt: mc cc ni thng kh (Xng rng, Rau sam...). Cc ng vt chu kh c cc thch nghi v gii phu v sinh l hc nhm lm gim s mt nc (cn trng, gm nhm vng sa mc, Lc ). Tri li

20

cc ng vt ho m sng trong cc vng t ngp nc nhng m khng kh rt cao (cc ng vt sng trong t, c c phi, ch nhi...). 2. Cc nhn t thy sinh a. Tnh cht vt l cu nc - T trng ca nc thay i theo nhit v nng cc cht ho tan. Mc d c m trong cc m v c quan, thy sinh vt c t trng hi ln hn t trng ca nc, cho nn chng phi pht trin cc thch nghi hnh thi khi b chm (phao to ln v sa; bng hi c). - nhy nht ca nc cng lm d dng cho s ni phiu sinh thc vt kch thc nh. V nhy ca nc 25oC ch bng phn na 0oC cng vi t trng nh nc nng nn c khuynh hng lm chm cc phiu sinh. Cho nn cc phiu sinh vt nhit i c nhiu t v ph b pht trin lm gia tng s ni. - Dng chy c vai tr quan trng trong hot ng cu cc h sinh thi nc. Dng chy nh hng ln s vn chuyn cht dinh dng, iu ha nhit bin v kim sot chu k sng ca cc ng vt. S di chuyn cu khi nc cho php s pht trin cu nhiu ng vt bin hay nc ngt sng c nh: hi min, rut khoang, i trng, hai mnh, v hi tiu... Chng l cc loi vi thc (n sinh vt li ti) a s c i xng tia, thch hp vi vic ly thc n do dng nc mang li t mi pha. b. Tnh cht ha hc ca nc Cc cht ha tan trong nc nh hng tc tip hoc gin tip ln sinh vt. - Ln (P) thng l nhn t hn ch hng u trong mi trng nc ngt. Ngun gc cu P do s ra tri v ngun nhn to (nng nghip v sinh hot). - Nit (N) di dng NO3 c s dng bi thy sinh vt. NH3 di do khi nc thiu O2 hoc qu nhiu cht thi cha N. NO2 t ra c i vi thy sinh vt. - Lu hunh (S) di dng SO4 c th p ng nhu cu cu thc vt. SH2 l cht c i vi c v mt s thy sinh ng vt.

21

3. Nhn t th nhng t l nhn t quan trng cho sinh vt t lin. Tnh cht l hc (thnh phn ht , kt cu, m...) v cc tnh cht ha hc (pH, cht khang...) nh hng nhiu n s phn b, pht tn ca cc loi. S thnh lp t l mt qu trnh phc tp bao gm s bin i ca nham thch ca lp v tri t di nh hng kt hp ca cc nhn t kh hu v sinh vt. Do , t l vt th cu to t cc cht v c v hu c c ngun gc t nham thch v xc b sinh vt. a. Tnh cht vt l ca t - Thnh phn ht ty thuc vo tnh cht cu cc mnh vn t m hay khong. Cc mnh ny c cc kch thc t ln ti nh nh sau: cui, si, ct, bn v st. T l tng i ca cc ht cho php xp thnh cc loi t khc nhau nh t st, t ct, t ct pha st... - Kt cu ca t ty thuc vo trng thi ca cc ht to nn. Khi cc ht mn kt hp li vi nhau v ni vi cc ht to to thnh cc ht kt, ta gi t c kt cu. Ngc li khi cc ht mn khng kt vi nhau th t khng c kt cu. t c kt cu to nhiu khong trng c th cha nc v kh. - xp ca t do thnh phn ht v kt cu ca t qui nh. xp l t l ca th tch cc l hng so vi th tch chung ca t. t c xp ln th nc v kh d di chuyn to thun li cho s pht trin ca vi sinh vt. - m l t l ca th tich nc so vi th tch chung ca t. m ty thuc nhiu vo xp ca t. Nu t c kt cu tc l c nhiu l hng th cy d ly nc hn l t khng c kt cu. b. Tnh cht ha hc ca t * pH ca t do pH ca nc c trong t qui nh. acid hay kim ca t ty thuc ch yu vo thnh phn tng i ca Ca v CO2. pH ca t c kim sot ch yu do cc ht keo st v mn to thnh phc hp st mn c nhim v trao i ion trong dung dch ca t. * Cc cht khong

22

- Ln (P) l cht cn thit cho sinh vt bi v n l thnh phn chnh ca acid nhn. Trong t P di dng phosphat, acid phosphoric gn vi cc ht keo ca phc hp hp ph. - Nit (N) di dng nitrat cng phosphat l mt trong nhng khong cht quan trng nht cho s pht trin ca sinh vt t dng. Cc sinh vt phn hy c kh nng khong ha nhanh hu c lm thnh nitrat cn cho thc vt. - Kali (K) cng l khong cht cn thit cho thc vt. Cc cy trng c nhu cu v K nhiu hn cy hoang. - Calci (Ca) cng nh K khng phi l nguyn t cu to nn t bo sinh vt nhng c vai tr trong vic trung ha acid hu c. Ca cng c nhim v quan trng trong vic to ra b xng v v ca sinh vt. Ca t kim sot pH, trng thi cc phc hp hp ph, s thong kh, tnh thm nc v s chng chu c hc ca t. IV. S THCH NGHI VI CC NHN T SINH THI Cc c th, qun th hay ton th sinh vt khng phi th ng chu nh hng ca cc nhn t sinh thi. Chng c mt s linh ng sinh thi cho php chng thch nghi vi cc bin i trong khng gian v thi gian i vi cc nhn hn ch ca mi trng. Chng c nhng phn ng b tr i vi nhng bin i ca mi trng cho tng c th, hoc qun th, qun x sinh vt bng cc thch nghi khc nhau. Cc thch nghi ca sinh vt c th mc n gin, cho n mc phc tp v su sc hn. 1. Thch nghi sinh l hc Th hin do cc c ch iu ho to ra cc bin i v bin dng, cho php cc sinh vt gi cho ni mi trng iu kin n nh v ti u so vi iu kin bin i bn ngoi. Th d: s n nh thn nhit ca ng vt mu nng v s thay i thn nhit ca ng vt mu lnh khc nhau so vi nhit ca mi trng. Hay trng hp gia tng lng hng cu ni ngi t ng bng ln min ni cao. 2. Thch nghi kiu hnh
23

A. Cy mc trn t m B. Cy mc trong nc cn C. Cy mc trong nc su Hnh 9. S thay i l T c theo iu kin mi trng l s bin i kiu hnh do ni tc ng ca cc nhn t ln s tng trng ca sinh vt. Th d: Cy Trm mc ring r c tn l hnh cu, cnh nhnh pht trin cc cao khc nhau v thng hng ngang. Ngc li, cng l loi ny nhng khi pht trin trong rng, ni c s cnh tranh nh sng ro rit, th c pht trin mnh v chiu cao v c tn chm. Trng hp ca cy T c, cho ta th d v s bin i kiu hnh theo iu kin sng. Cy pht trin trn t m c l hnh mi mc, dp, cng v h r pht trin mnh. Tri li cy pht trin trong nc, chm hon ton th l di mnh, lp cutin mng v h r gim thiu. Cn nhng loi na nc na cn th c ba dng l. Ngoi hai dng va ni trn cn c thm dng trung gian trn nh l Sng. 3. Thch nghi kiu di truyn

24

Hnh 10. Phn b ca cc kiu sinh thi ca C thi (Achillea lanulosa) theo a hnh California S xut hin cc kiu sinh thi (loi a phng = ecotypes) tiu biu cho mt s thch nghi hon chnh ca cc qun th ca mt loi theo cc iu kin sinh thi a phng. Khc vi s thch nghi kiu hnh, cc loi a phng to ra cc tnh cht di truyn v linh ng ca sinh vt. Mt minh ha tt cho s thch nghi ny c Clausen v CSV (1948) thc hin. Cc tc gi ny nghin cu cc thch nghi v hnh th v sinh l hc theo cao ca cy C thi, Achillea lanulosa. Cc qun th c thi mc Calfornia t cao mc nc bin cho n cao 3.500m trn dy ni Sierra Nevada. Cc cy ny c chiu cao khc nhau, t l nghch vi cao ca a hnh ni chng mc. Hn na, chng cng khc nhau v thi k tr bng, tng trng... Khi em trng cc ht ca cc cy ly t nhng ni c cao khc nhau trong cng mt vn thc vt (c iu kin mi trng ging nhau) th thy chng vn cn gi nhng c tnh ring ca tng ecotypes ca ni c tr gc ca chng. 4. Chn lc t nhin v thch nghi sinh thi hc

25

S kt hp tc ng ca cc nhn t sinh thi v ca chn lc t nhin l ngun gc ca s xut hin cc loi i phng v tip theo l s phn ha cc loi (s hnh thnh loi mi). Minh ha trc tip v vai tr ca chn lc t nhin trong s thch nghi c Kettlewell (1959 v sau ) thc hin. l chng hc t k ngh ca bm Biston betularia. Loi ny bnh thng c cnh mu trng im en gip cho chng tip mu vi a y thn cy, nhng Anh Quc li xut hin dng mu en carbonaria. Dng ny u th hn cc vng k ngh ni cc cy khng cn a y na, c mu sm tro bi t cc nh my thi ra. Dng mu en ny him hoc khng c mt vng khng b nhim. Kettlewell cho th rng cc dng en c u th chn lc trong vng nhim so vi dng bnh thng mu trng. Chnh s bt mi ng vai tr trong chc lc t nhin.

26

CHNG 3 QUN X SINH VT

I. QUN X V CC C TRNG 1. Qun x sinh vt Qun x sinh vt l mt tp hp cc qun th phn b trong mt vng hoc trong mt sinh cnh nht nh. l mt n v c t chc, tc l c mt s tnh cht c bit khng thy mc qun th v c th. Thut ng qun x dng ch mt mt n v chc nng. Th d qun x vi sinh vt c nh m trong mt khu rng; qun x ng vt c xng sng n kin rng Ty Nguyn. Thut ng ny cn dng ch mt n v phn loi. Th d qun x cc cy h Du cu rng dy Borno, Indonsie; qun x cc loi b st savan Chu Phi. Qun x sinh vt l mt th thng nht nh s chuyn ha v trao i cht tng h. Thut ng ny cn uc hiu theo ngha rng v dng ch cc n v thin nhin c kch thc khc nhau, t qun x mt thn cy n qun x ca mt rng hay i dng. 2. S phn tng trong qun x Qun x sinh vt bao gm rt nhiu loi. Cc loi ny thng chim cc khong khng gian khc nhau, to nn s phn tng trong qun x sinh vt. Ngi ta thng phn bit cc tng sau. a. Tng t dng v tng d dng Tng t dng l ni xy ra hot ng quang tng hp mnh ca cc sinh vt sn xut. l tng m tn l pht trin nht, cn gi l "tng xanh", ni nhn nhiu nh sng mt tri nht. Cn trao i d dng xy ra di, trong t v trong cht trm tch, cn gi l "tng nu", ni tch ly nhiu cht hu c. b. S phn tng trn mt t ca ng vt v thc vt
27

Thm thc vt c th phn thnh tng c, tng cy bi, tng tiu mc v tng i mc. Rng dy nhit i c s phn tng phc tp nht (Hnh 1). ng vt nht l chim v cc th nh sng trn cy (Sc, Kh, Chn bay...) cng c s phn tng nhng khng r rt nh s phn tng thc vt. c. S phn tng di mt t cu r cy S phn tng ny khng c r rng lm. R cu cc loi cy cm vo t vi cc su khc nhau. d. S phn tng trong nc

28

S phn tng cu cc thy sinh vt thy r trong cc h su nht l trong bin. Cc loi to bin v cc ng vt c nh (hu, balane...) ch gp nhng su nht nh (Hnh2). 3. S a dng cu qun x a. S lng loi (species richness) S lng loi l tng s loi cu qun x trong mt h sinh thi. Thc t t khi m c tng s loi trong mt qun x. V vy ngi ta thng nghin cu mt phn cu h sinh thi, khi ngi ta s dng s lng trung bnh cu loi, l s trung bnh cc loi c trong mu ca h sinh thi. S hiu bit v tng s loi th tng i d khi nghin cu qun x cc cy i mc, nht l trong rng n i. Cng vic tr nn kh khn hn khi l cc thc vt nh hay ng vt m s him hay qu nhiu v vic di chuyn ca chng lm cho vic m tr nn kh khn.

29

Ngi ta c th c lng tng s loi bng cch s dng ng biu din s lng tch ly cu loi ng vi s ln thu mu. ng tim cn ca ng cong ny l tng s loi. C s bin thin ng k trong tng s loi cu cc qun x. Nhn chung th s lng loi rt di do cc qun x xch o v rt t vng cc. Ngi ta thy c 2.000 cy mc trong rng ma cu Malaysie (100.000 km2) trong khi ton b chu u ch c 100 loi m thi. Cng tng t , ngi ta m c 488 loi chim c tr trong 15 km2 rng ma Equateur (Nam M) cn cc rng n i ch c chng 20 loi. b. S phong ph cu cc loi (species abondance) l s lng c th cu mi loi trong qun x. y, mt khng phi l thng s tt so snh cc qun x m cc loi c kch thc qu chnh lch nhau. Do sinh khi v trng lng kh trn din tch cho ta mt s c lng chnh xc hn v s phong ph ny. Cc qun x thc vt c th c nghin cu bng cch nh gi s phong ph cu cc loi khc nhau bng phn trm din tch c che ph bi cc cac th cu mi loi. c. S u th (dominance) Trong cc qun x, mt s loi rt phong ph, to thnh mt tn s cao ; trong khi cc loi khc c s lng rt t, cho nn ch c mt tn s thp trong qun x. S hiu bit v u th c li ch trong vic kho cu cc qun x b chi phi bi s u th ny. Trong cc qun x t lin, cc cy hin hoa to thnh mt nhm u th trong qun x sinh vt sn xut s cp v c ca ton th sinh vt.

Simpson ra cch tnh h s u th gi l "s tp trung cu u th" bng cng thc: Vi S: tng s loi trong qun x ni: s c th cu loi hng i N: tng s c th trong qun x

30

Trong cc qun x thc vt vng Bc Cc c s u th rt mnh, ch c mt hoc hai loi to thnh hn 90% cu tng i mc. Ngc li c n hn 20 loi cy u th rng ma nhit i. d. S a dng v loi (species diversity) m t cu trc ca mt qun x, s lng loi cha biu din y . Tht vy s phong ph tng i v loi cng tham d vo, bi v ch c vi phn trm loi l thc s phong ph (c th c tiu biu bi mt sinh khi...). Tri li, phn ln cn li c to ra bi nhiu loi t ph bin, him hoc rt him Trong khi vi loi c vai tr quan trng trong qun x th vi loi him chi phi s a dng cu qun x. Kho cu s nh lng cu s a dng v loi c th c thc hin bng nhiu cch, da vo s s dng cc ch s a dng m cng thc c th gp t nhiu phc tp. - Cch th nht ch s dng ch s cu s lng loi. Ch s n gin nht, din t "s khc nhau v loi", gm cc loi quan st trong qun x trn mt n v din tch. N ch c th c s dng nhm mc ch so snh trong trng hp cc mu c kch thc nh nhau. - Mt ch s khc cu s a dng v loi l t s n gin gia s lng loi S v tng s c th N. + Ch s cu Meinhinick: d= S/N + Ch s cu Sorenson : d = (S - 1)/logN Tuy c nhiu tin li trong s dng nhng cc ch s trn cng khng hon ton m t y s a dng, bi v cha cp n s phong ph tng i ca mi loi. S phong ph tng to thnh mt b phn ca s a dng, gi l s ng phn. Th d: 2 qun x, mi qun x c 10 loi v 100 c th, do c cng ch s Meinhinick. Tuy vy ta thy rng s a dng v loi ca 2 qun x ny khng ging nhau. Nu trong qun x 1, mt loi c 91 c th chim u th, v cc loi cn li ch c 1 c th; trong khi qun x 2 mi loi l 10 c th th s ng phn l cc tiu qun x 1 v cc i qun x 2.

31

Do cn phi kt hp gia s phong ph tng i ca cc loi vi s a dng v loi c mt cng thc ton hc cho ch s tng qut cu s a dng. Da vo l thuyt thng tin c cng thc Shannon- W

Trong ni/N = Pi : xc sut gp c loi hng i. D rng ch s Shannon-Wienner thay i trc tip theo s lng loi, nhng cc loi him th c tm quan trng t hn cc loi ph bin. Ch s ny rt ph hp trong vic so snh cc qun x v n tng i c lp vi kch thc cu mu. T ta c th tnh s ng phn e: e = H/log S S ng phn ny thay i t 0 ti 1. N hng v 0 khi a s cc c th thuc mt loi v hng v 1 khi mi loi trong tng s loi c s lng c th bng nhau. e. Cc dng sng (life-forms) ca qun x Trong cc qun x t nhin c rt nhiu sinh vt khc nhau. Chng to thnh cc dng sng khc nhau. Do kt qu cu cc d hng tin ha m cc loi gn gi v mt phn loi li c th sng trong nhng mi trng rt khc nhau. Tri li s ng tin ha lm cho cc loi khng gn nhau v mt phn loi hc li c th sng trong cng mt mi trng. Nh thc vt hc ngi an Mach Raunkiaer (1934) xp cc thc vt bc cao thnh cc nhm dng sng, c th lit k mt cch tng qut nh sau: Hin thc vt Thc vt mt t Thc vt bn n Thc vt ton n Cc chi ma ng cao khi mt t, cy cao hn 2m Cc chi ma ng nm st mt t Cc chi ma ng nm trong lp t mt Cc chi ma ng nm trong t
32

Thc vt thng nin

(hoc trong nc) Thc vt c i sng ngn, chu k t ht ti ht din ra trong cng mt ma (hoc ny mm vo ma thu ri tr bng v cht vo ma xun nm sau)

i vi ng vt, Andrews v CSV (1979) xp cc ng vt hu nh vo cc dng sng sau y: Khng gian nhnh cy t C th bay ln nh Di, Sc bay Cc loi cnh nho ngn cy nh Kh, Vn Leo tro cnh ln nh Sc Ch yu sng trn mt t nh Kh t, i i

33

Cc tc gi trn cng xp cc ng vt hu nh da theo tp qun dinh dng: - n thc vt bao gm n c v n tri cy - n cn trng - n tht - n tp 4. Quan h dinh dng a. Ba nhm sinh vt trong qun x Trong qun x lun lun c hai nhm sinh vt c kiu dinh dng khc nhau. u tin l nhm sinh vt t dng, gm ch yu l cy xanh. Chng c th tng hp cht hu c t cht v c ca mi trng, c gi l sinh vt sn xut, cung cp thc n cho nhm sinh vt d dng. Sinh vt d dng khng t to c cht hu c m phi nh vo nhm trc. Sinh vt d dng gm hai nhm khc nhau. Nhm th nht l sinh vt tiu th gm a s cc ng vt. Nhm cn li l sinh vt phn hy, gm vi khun v nm, c nhim v phn hy cht hu c t xc b ng vt, thc vt v cc cht thi thnh cht v c tr li cho mi trng. Ba nhm sinh vt trn to thnh chui thc n hay chui dinh dng. b. Chui thc n Chui thc n lm cho nng lng trong h sinh thi vn chuyn trong h sinh thi t sinh vt sn xut ( thc vt) n cc nhm sinh vt khc. Sinh vt sn xut -> Sinh vt tiu th -> Sinh vt phn hy Trong thc t, t khi ngi ta th hin sinh vt phn hy trn cc minh ha trong chui thc n, v chng qu nh v tc ng mi bc dinh dng. Cho nn chui thc n thng c biu din t sinh vt sn xut v cc sinh vt tiu th bc 1, bc 2, bc 3...

34

c. Li thc n Cc chui thc n trong mt h sinh thi thng an xen nhau, lin kt vi nhau mt cch cht ch to thnh mng li thc n. Trong mi trng, mi sinh vt thng n cc loi thc n khc nhau, n phin chng li lm thc n cho nhiu nhm sinh vt khc. Chnh v th mng li thc n trong mt mi trng thng rt phc tp v gp phn to nn s n nh ca h sinh th

35

d. Hiu sut sinh hc l t l cc tr s ca dng nng lng trong cc bc dinh dng khc nhau cu chui thc n trong h sinh thi. C qua mi bc th a s nng lng mt i, ch mt phn nh c s dng lm sinh khi cu c th. Qua mi bc dinh dng, phn ln nng lng b mt i do chuyn thnh nhit trong s h hp. Cho nn hiu sut sinh thi l rt thp. Chui thc n cng di (c nhiu bc dinh dng) th nng lng nhn cui chui cng t.

36

Nng lng t 1.000.000 Kcal ca nh sng mt tri Hnh 7. Hiu sut sinh thi 5. Cc quan h khc a. S cnh tranh (competition) L s tranh ginh nhau ngun ti nguyn gia hai sinh vt cng mt loi hoc thuc hai loi khc nhau. Cnh tranh cng loi khi cc c th cu mt qun th cng tranh nhau thc n, nc ung, i tng sinh dc... Cnh tranh khc loi xy ra khi cc c th ca hai loi khc nhau cng tranh nhau mt ngun ti nguyn. b. S n mi (predation) L hin tng mt sinh vt bt v n mt sinh vt khc. Th d th n c, th l vt n mi cn c l mi. Khi si n th th th l con mi v si l vt n mi. c. S k sinh (parasitism) L hin tng mt sinh vt sng li dng mt sinh vt khc. Trn hay trong c th ng thc vt c rt nhiu k sinh vt. C nhiu im ging v khc nhau gia s n mi v s k sinh; trong s k sinh, vt k sinh thng nh hn vt ch v khng nht thit phi git cht vt ch, trong khi vt n mi nht thit phi git cht con mi. d. S tit cht cm nhim thc vt Ngi ta thng phn bit s tit cht khng sinh thc vt bc thp nh nm. Th d nm Penicilium tit cht penicilin. thc vt bc cao c hin tng tit cht c xa ngun (teletoxie). Th d nh cy Artemisia californica tit ra mt cht terpne bay hi c tc dng ngn cn s ny mm ca cc ho bn v cc cy nht nin khc. e. S hi sinh (commensalism) y l mi quan h n gin v bc u cu s pht trin quan h hai bn cng c li. Th d : i y trn cy xoi, mn; dng x, lan trn cy rng.
37

f. S hp tc (cooperation)

l mi quan h hai bn cng c li nhng khng bt buc gia hai loi. Th d : hi qu v tm k c. Hnh 8. S hp tc gia hi qu Calliactis parasitica v tm k c Pagurus bernhardus g. S cng sinh (symbiosis) y l mi quan h bt buc v c li gia hai loi. Th d rong v nm trong a y; vi khun nt r v cy h u; mi v nguyn sinh ng vt.

6. sinh thi (ecological niche) Theo Elton (1927) th sinh thi l vai tr v v tr cu loi trong s hot ng ca h sinh thi. t lu c mt s lm ln ng tic gia s nh v khng gian ca mt loi vi sinh thi ca n. l do c ba hnh thc c bn trong quan h gia mt loi vi mi trng t nhin; l vng phn b a l, ni v sinh thi.

38

- Vng phn b a l: la b mt cu t lin hay ca bin m c mt loi ny hay loi khc. - Ni : l ni sinh sng ca sinh vt v mi trng xung quanh. Trong mt sinh cnh c th c nhiu ni nh. Cc sinh cnh cng khc bit cng to ra nhiu vi mi trng. Th d trong mt khu rng cc chi cy, tn l, v cy... to thnh nhiu ni . bin , cc hc tn cu to nu, v c rng to thnh ni c tr c bit. Cn cc sinh cnh ng nht , ta c cc i mi trng sng nh savanes, ng c,... Thut ng mi trng sng (ni ) cng c th p dng cho qun x hay ton th sinh vt ca mt vng. Th d mi trng sng cu cc cn trng cn ct duyn hi. - sinh thi c th nh nghi mt cch n gin l v tr chuyn mn ca mt loi trong qun x. Theo Odum (1959) th sinh thi l ngh nghip, cn mi trng sng l a ch ca loi . Hutchinson (1957)c mt khi nim khc v sinh thi. Theo ng th sinh vt ca mt loi ch c th sng st, tng trng, sinh sn... trong mt gii hn nhit . Khong nhit l sinh thi mt chiu ca loi. Nhng sinh vt khng ch chu nh hung ca mt nhn t sinh thi n l. Cn cc nhn t khc nh m chng hn. S tc ng ng thi ca hai nhn t ny to thnh sinh thi hai chiu v to thnh mt vng. Nu xt thm nhn t mn s c sinh thi ba chiu to thnh khi. Trong mi trng c rt nhiu nhn t tc ng cng mt lc ln sinh vt to thnh sinh thi nhiu chiu. S kt hp khc nhau trong khng gian v thi gian s to iu kin cho s xut hin cc sinh thi khc nhau. Cn thy rng thut ng sinh thi l mt khi nim tru tng, din t cc iu kin mi trng cn thit cho sinh vt v s chuyn ha ca cc sinh vt cn thit cho iu kin ny. Trong cc qun x t nhin , s chuyn ha cu sinh thi l mt li th tin ha quan trng. Trong cc h sinh thi thng th cc loi c th sng chung trong cc i mi trng v i khi c trong cc vi mi trng. Cc kho cu t m cho thy rng mi loi y c cc sinh thi phn bit r rt. V d trong cc ao vng quanh ta. Hai loi cn trng thuc B Heteroptera l Notonecta glauca v Corixa punctata, c kch thc tng ng nhau, sng trong cng mt sinh cnh li chim hai sinh thi hon ton khc nhau: Notonecta l loi n tht, cn Corixa n cy c mc nt (Ramade, 1984).

39

Nhiu nghin cu trn nhiu thng s cho php xc nh gii hn cu sinh thi v khng nh nguyn tc cn bn sau y:

Do vy mi loi tm thy mt li th sng trong khi t v chng li s cnh tranh cu loi ln cn ca cng mt qun x, c bit bi s chuyn bit v dinh dng. Th d v ch n cu hai loi chim bin cng ging Phalaccrocorax (cng cc). C hai cng sng trong mt mi trng, lm t trn cc dc v cng bt c mt vng bin. Nhng kho st ch n ung ca chng cho thy chng chim gi cc sinh thi khc bit r rng. Thc n (%) Ammodytes Clupeiidae Pleuronectes Tm, tp Gobiidae Labriidae Cc loi khc Phalacrocorax carbo 0 1 26 33 17 6 17 Phalaccroconax aritotelis 33 49 1 2 4 7 4

Cng cc ln (Ph. carbo) l loi n sinh vt y; Cng cc mo (Ph. aritotelis) n cc sinh vt tng nc gn mt bin. Do tuy cng ni nhng chng c s chuyn ha r rt v thc n, tc l c hai sinh thi khc bit nhau. II. H SINH THI V CC C TRNG 1. nh ngha H sinh thi l i tng nghin cu ca sinh thi hc. Tt c cc sinh vt trong cng mt khu vc u c tc ng qua li vi mi trng vt l bng

40

cc dng nng lng to nn cc cu trc dinh dng, s a dng v loi v chu trnh tun hon vt cht. Tt c to thnh mt th thng nht mt n v chc nng gi l h sinh thi. Vy h sinh thi l mt h thng ca sinh vt v mi trng trong din ra cc qu trnh trao i nng lng v vt cht gia sinh vt vi sinh vt; gia sinh vt vi mi trng. Mt trong nhng c im chung nht cu h sinh thi l quan h tng h ca cc sinh vt t dng v sinh vt d dng. Cc sinh vt ny v chc nng do chng m nhn c th tm thy trong khng gian v thi gian khc nhau. Trong khng gian chng c th chia thnh tng lp. S trao i cht t dng thng xy ra mnh tng trn, "tng xanh" ni nhn nhiu nh sng mt tri nht. Cn s trao i d dng xy ra tng di, trong lng t hay trong cc trm tch, "tng nu" l ni tch ly nhiu cht hu c. Chc nng ca sinh vt t dng v d dng i khi cng phn bit theo thi gian. Sinh vt d dng c th chm tr rt nhiu trong vic s dng sn phm cu sinh vt t dng. Ch mt phn rt t sn phm quang hp c s dng ngay ( n c v k sinh), cn phn ln di dng l, g v cht dinh dng d tr di dng ht, r... s ri vo lp mc thc vt v s c tiu th rt lu sau . S phn chia khng gian v thi gian ca cc qu trnh dinh dng cho php chia dng nng lng theo hai kiu: (1) kiu gm c l qu trnh trc tip s dng c cy hay tng phn ca cy sng; l kiu xy ra h sinh thi ng c. (2) Kiu n cht hu c mc nt hay n cc ph liu l qu trnh phn hy hay tch t cc vt cht cht, nh h sinh thi rng st. 2. Cu trc ca h sinh thi Trong mi h sinh thi u c cc thnh phn sau: - Cc cht v c: C, N, H2O, CO2 ... tham gia vo chu trnh vt cht - Cc cht hu c: cht m, bt ng, cht bo, cht mn,... lin kt cc phn t hu sinh v v sinh - Ch kh hu: nh sng, nhit , m,... - Sinh vt sn xut: l sinh vt t dng, ch yu l cy xanh
41

- Sinh vt tiu th, d dng ch yu l ng vt - Sinh vt phn hy: hoi sinh, d dng, ch yu l vi khun v nm Ba nhm sinh vt u l thnh phn khng sng thuc v mi trng v sinh cnh. Ba nhm sau l cc sinh vt to thnh cc qun lc sinh vt. Bt k mt din tch no c nh sng ( mt tri hay n) u c vai tr ca mt h sinh thi. Tuy nhin kho cu th vic la chn kch thc v i tng sinh hc lm sao cho ph hp v c d dng. Mt cc ao l mt h sinh thi vi y ngha v t ra l tng cho mt nghin cu sinh hc.

- Cht v sinh bao gm cc cht v c v hu c: nc, CO2, O2, Ca, mui, N2, acid amin, acid humic... - Sinh vt sn xut: thc vt ln thy sinh v phiu sinh thc vt phn b ni tng mt ni c nhiu nh sng - Sinh vt tiu th: gm cc ng vt (u trng cn trng, tm, cua, c,...) n trc tip thc vt hoc xc b thc vt v n tht ln nhau, c chia lm 3 nhm: phiu sinh ng vt, bi li v trm sinh. Sinh vt tiu th bc nht I nh phiu sinh ng vt, bc II nh cn trng n tht, c n tht; bc III nh c ln n cc loi tiu th bc II.
42

- Sinh vt phn hy: nh vi khun nc, trn ch, nm,... phn b u trong ao, ni tch ly xc ng vt v thc vt. 3. S trao i nng lng a. Khi nim S hot ng ca tt c sinh vt i hi s dng nng lng t ngoi vo. Nng lng ny l nh sng sinh vt t dng, hoc l cht sinh ha (nh glucid chng hn) cho cc sinh vt d dng. Trong mi trng th nng lng mt tri l ngun nng lng duy nht c trc tip hay gin tip s dng bi cc sinh vt. S lng sinh vt trong mi h sinh thi, s pht trin v sinh sn nhanh hay chm l ty thuc vo mc xm nhp ca nng lng vo HST, vo tc di chuyn ca dng nng lng v lu chuyn vt cht qua h. Cn phn bit s khc nhau gia dng nng lng v chu trnh vt cht. Cc cht C, N, H2O, P,... di chuyn gia mi trng v sinh vt, c s dng v ti s dng v tn. Chu trnh vt cht nh vy l khc vi dng nng lng di chuyn mt chiu xuyn qua sinh vt sng trong sinh quyn. l mt hin tng ph bin v tun theo hai nh lut cn bn ca nhit ng hc (nguyn l Carnot). b. Tri t nhn nng lng t nh sng mt tri Anh sng ny pht tn lin tc trong khong khng v tr, vi nng lng l 2 cal/cm2 pht, gi l hng s mt tri. Khi i qua kh quyn, nh sng ny gim rt nhiu, nht l khi i qua lp lp my m, lp nc v thm thc vt, sng trn hoc gn mt t, sinh vt chu tc ng ca dng nng lng gm bc x nh sng mt tri v bc x nhit c di sng di t cc vt th c ly gn. C hai yu t ny quyt nh iu kin kh hu cu mi trng. l nhit , s bc hi nc, chuyn ng cu khng khi (gi, bo) v ca nc (ma, sng, sui). Thc vt ch hp thu khong 1% nng lng mt tri ti tri t; trong vi trng hp him hoi nh cc hoa mu cao sn, c th ti 3%. c. Khi nim v hnh thp sinh thi Mng li dinh dng trong h sinh thi tiu biu cho mt cu trc c c trng bi tnh cht v s lng sinh vt mi bc dinh dng. Cu trc ny
43

tng ng vi mt tr s c th cu mi tng quan "kch thc c th/kiu bin " cu cc loi trong qun x. Ngoi ra, s di chuyn cu vt cht trong h sinh thi l s chuyn ha lin tc nng lng di dng sinh ha theo chiu t sinh vt t dng n sinh vt d dng. Nguyn l th hai cu nhit ng hc cho thy rng, trong tt c phn ng v nng lng, hiu sut lun lun di 100%. Do vy, chui thc n phi c trng bi s gim nng lng t do hin din mi bc dinh dng mi khi ln bc cao hn. S bin dng cu qun x sinh vt u chu s chi phi ca nguyn l ny. Cc hnh thp sinh thi din t bng dng hnh hc cu trc dinh dng trong h sinh thi. Ngi ta t cc hnh ch nht c cng chiu cao nhng chiu di th t l vi tm quan trng cu thng s tnh ton. Do ta c c cc hnh thp s lng, sinh khi v nng lng. Chng cho thy hai tnh cht c bn ca cu trc dinh dng ca bt c h sinh thi no. l: - Chiu cao ca thp t l vi chiu di cu chui thc n, tc l s lng bc dinh dng cu chui - Dng hnh thp s rng hay hp l ty vo hiu qu cu s chuyn ha nng lng bc ny ln bc khc. Hiu sut ca phn ng nhit ng hc cng cao, th lng vt cht sinh ha cho cc bc k tip cng ln. * Hnh thp s lng N l hnh thc n gin nht nghin cu cu trc dinh dng cu mt h sinh thi. Ngi ta thy rng, theo qui tc tng qut th trong mi trng c nhiu cy c hn ng vt, nhiu vt n c hn vt n tht, nhiu cn trng hn chim... Trong mi trng hp, cc ng vt c kch thc nh th nhiu hn v sinh sn nhanh hn. Hn na, mi vt n mi cn con mi vi kch thc ti u. Vic sn bt mt khi lng con mi c kch thc nh th mt nhiu cng hn. Tri li, con mi qu ln li gy bi ri cho vt n tht. Ngi ta thy rng qua mi bc dinh dng th s lng c th gim i. Nhng kch thc li gia tng. Chng hn trn mt ha ng c, ngi ta m c gn 6 triu cy (bc dinh dng I) hn 700 ngn cn trng n thc vt
44

(bc dinh dng II) hn 350 cn trng v nhn thin ch (bc dinh dng III) v ch c 3 con chim n cn trng (bc dinh dng IV) (Odum, 1959). Tuy nhin c nhiu thay i v hnh dng cu hnh thp s lng, i khi c dng o ngc. Chng hn trong mt cnh rng, c t i mc ( sinh vt sn xut s cp) hn l cn trng n c . Chui dinh dng k sinh hoc chui n xc b cng vy. Rt cuc hnh thp s lng khng tiu biu cho mi quan h dinh dng cu qun x bi v n chp nhn tm quan trng nh nhau cho cc c th bt k kch thc hay trng lng ra sao.

* Hnh thp sinh khi N phn nh kh trung thc cc mi quan h dinh dng trong HST. Dng cu n cng ging nh dng cu s lng. Nhng i khi sinh khi cu vt tiu th li ln hn sinh khi cu vt sn xut. iu ny thng thy trong mi trng nc ni m sn lng s cp do cc sinh vt li ti (phiu sinh thc vt ) m nhim. Chng c vn tc i m rt nhanh v bin dng mnh (sinh khi nh, sc sn xut quan trng). Chng hn ngi ta thy bin Manche, sinh khi phiu sinh thc vt l 4g/m2 trong khi ti 21g/m2 cu phiu sinh ng vt (Ramade,1987).

45

Hnh thp sinh khi cng c nhc im l cho cc m c cng mt tm quan trng nh nhau cho d cu to sinh ha tc gi tr nng lng khng bng nhau. * Hnh thp nng lng: Hiu sut cu cc h sinh thi

Hnh 13. Hnh thp nng lng Thp nng lng tiu biu cho tn sut trao i nng lng v nng sut trong chui thc n. N c thit lp bng cch tnh ton trn n v din tch v thi gian v lng kcal s dng cu mi bc dinh dng. Nu vic xc nh gi tr nng lng cu cht hu c cha trong sinh khi l kh d dng, th vic nh gi s lng tng nng lng c hp thu thc s bi mi bc dinh dng l phc tp hn nhiu. Cc sinh vt phn hy m tm quan trng th t hay khng ng k trong hnh thp sinh khi nhn mt phn ng k nng lng i qua h sinh thi. Ch mt phn nh cu nng lng c c nh trong sinh vt cu mi bc dinh dng v c tch tr trong sinh khi, cn bao nhiu th dng vo nhu cu bin dng cu sinh vt: bo tr, tng trng, sinh sn. Hn na ng vt cn tiu tn mt s lng quan trng cho vic to ra cng cu c. By gi chng ta hy kho st t m xem dng nng lng xuyn qua mt chui dinh dng. Ta bit rng ch 1% nng lng mt tri thc s c bin i thnh nng lng ha hc bi sinh vt t dng ( sinh vt sn xut s cp). Tng s cht hu c to ra tng ng v s quang hp th (sn lng s cp th, PB). Thc vt s s dng mt phn nng lng ny m bo nhu cu bin dng; n s c pht tn bi s h hp (R1). S quang hp nguyn (sn lng s cp/PN1) l s chnh lch gia s quang hp th v nng lng mt i do h hp. Chng ta c h thc: PN1 = PB - R1

46

Ch c mt phn cu sn lng nguyn ny l sn sng cho vt n c v cc sinh vt d dng khc. Phn cn li khng c s dng tng ng vi s gia tng sinh khi thc vt, b1. Sn lng sn sng cho vt n c (Pd) s l: Pd = PN1 - b1 Sinh vt n c s s dng mt phn sn lung th cp sn sng lm thc n (A1); phn khng s dng c s c phn hy sau khi ri xung t (NU1). Ta c th vit h thc sau: A1 = Pd - NU1 Sn lng nguyn ca ng vt n c, cn gi l sn lng th cp (PS1), s bng vi s chnh lch ca thc n hp th (A1) v s mt i do h hp (R2) v cht thi (E2). E2 l sn phm cu s thai ho bin dng v thc n khng ng ha c, c gi chung l cht b. Trong iu kin ny chng ta c: PS1 = A1 - (R2 + E2) Mt phn cu sn lng th cp ny l s gia tng sinh khi cu ng vt n c (b2) l cc sinh vt tiu th s cp, phn cn li th sn sng cho cc bc dinh dng tip theo (Pd2). Ta c h thc : Pd2 = PS1 - b2 Cc ng vt n tht (sinh vt tiu th th cp = bc dinh dng III) s s dng lm thc n (A2) mt phn cu sn lng sn sng, phn khng c s dng, NU2, tng ng vi xc ca ng vt n c, s l thc n cu vi sinh vt phn hy. Gi b3 l nng lng c nh trong sinh khi cu ng vt n tht, R3 l nng lng cho h hp cu chng v E3 do cht thi, chng ta c h thc sau: PS2 = A2 - (R3 + E3) v Pd3 = PN3 - b3 Ngi ta c th m rng l gii ny cho n bc dinh dng cui cng. Lindeman (1942) ngh nh lut v chuyn ha nng lng trong cc h sinh thi, m ngi ta gi l nh lut 10%. Lut ny xc nh l ch mt

47

phn nng lng cu h i vo bc dinh dng c chuyn cho sinh vt cu bc dinh dng cao hn. Phn nng lng ny sn sng cho cc sinh vt d dng thng nm trong khong t 10% n 20%. p dng nh lut ny ta d dng tnh c s nng lng sn sng cho ng vt n tht bc 3 ( bc dinh dng 5) l bng 1/10.000 cu nng lng c nh bi sinh vt sn xut. Nh vy s bin i nng lng tong mt mng thc n c thc hin vi mt hiu s rt thp. iu ny gii thch ti sao s bc dinh

dng trong chui thc n cn phi t, bt k qun x ra sao. Hnh 14. Nng lng qua mt chui thc n Odum (1959) a mt th d c in trnh by tm quan trng cu s mt nng lng trong chui thc n. ng tnh s chuyn i nng lng trong mt chui n gin ti a nh sau: C ba l----------> b -------->em b Gi thit rng trong mt nm em b ch n tht b v b ch n c ba l. Ch c 0,24% nh sng mt tri chiu trn ng c l c c nh trong sn lng s cp(PB). 8% cu sn lng ny c con b s dng v ch 0,7% sinh khi b lm thc n cho em b (hiu sut thp bi v ch mt phn nh ca b l n c).

48

Odum cho thy rng ch c 1phn triu cu nng lng nh sng mt tri chuyn thnh sinh khi sinh vt n tht (lm tng th trng em b), phn cn li mt i thot ra ngoi mi trng. Th d ny cho thy hiu qu sinh thi hc thp ca cc h sinh thi v hiu sut thp cu s bin i nng lng trong cc chui dinh dng. Mt cch tng qut th 1000 Kcal/ngy/m2 c to ra bi sinh vt sn xut, 10 kcal/ngy/m2 i vo sinh khi vt n c, 1 Kcal/ngy/m2 trong vt n tht bc 1. Cho nn bc dinh dng th t, ch c mt s t c th c th sng c vi s nng lng t i sn sng cho bc ny m thi. Tuy nhin c nhng thay i quan trng trong gii ng vt. Hiu qu chuyn ha nng lng thay i ln gia cc loi. Chng hn cn 10 kcal thc n c mt kcal b; 5 kcal thc n cho 1kcal heo v 3,5 kcal cho 1 kcal g. Cc con s ny cho thy hiu sut trong s tng trng l ht sc quan trng cho nh chn nui. Ngoi ra, cc ng vt ng nhit c hiu sut thp hn ng vt bin nhit, bi v mt phn ng k ca thc n c dng gi cho thn nhit mc cao v n nh. 4. Chu trnh vt cht Cc cht ho hc v dinh dng lun lun c trao i qua li gia sinh vt vi mi trng. Trong mi h sinh thi hin din cc nhm sinh vt c s bin dng v nhu cu dinh dng b tc ln nhau, to ra s quay vng thng xuyn cc nguyn t cn thit cho t bo sng. Do c s chuyn ng tun hon vt cht gia sinh vt t dng v sinh vt d dng trong h sinh thi. Cc loi khc nhau ca mi nhm sinh vt ny tm kim v hp thu lin tc cc cht ti cn thit cho s tng trng, duy tr, sinh sn ca chng v loi ra mi trng cc cht thi, cn b v c v hu c t nhiu phc tp. Cho nn cc nguyn t C, H, O, P, S v khong 30 nguyn t khc khng ngng c bin i thnh cht sinh ha glucid, lipid, protid... hoc l c hp thu di dng ion v c bi sinh vt t dng, sau c s dng bi
49

sinh vt d dng v cc vi sinh vt phn hy. Cc vi sinh vt ny phn hy cc cht thi, cc mnh vn thc vt v cc xc cht thnh cc cht khong tan trong nc hay cc cht kh tr v t hoc kh quyn. mc sinh quyn ngi ta s dng thut ng chu trnh sinh a ha ch s di chuyn tun hon ca cc cht gia mi trng v sinh v sinh vt m nhiu pha ca chu trnh din ra trong h sinh thi. S hin din cu chu trnh ny lm cho sinh quyn c kh nng t iu chnh, m bo cho cc s trng tn cu cc h sinh thi v s gi cn bng cc cht c trong mi mi trng. Ngi ta c th phn bit 3 nhm chnh ca cc chu trnh: - Chu trnh nc - Chu trnh ca cc cht ch yu dng kh - Chu trnh ca cc cht ch yu dng trm tch. a. Chu trnh nc

Nc l cht cn thit cho s sng. V s lng nc l thnh phn v c quan trng nht trong vt cht sng. ngi nc chim 63% trng lng

50

c th, 80% nm, n 98% sa. Cc ht thc vt lng nc chim di 10%, tc l dng sng chm (tim sinh). Hin tng ny cng gp ng vt khng xng sng khi mi trng khng thun li: mt hu ht nc trong c th. Sinh khi lc a th t l vi lng thy sa (ma, sng, tuyt) ni . Nc c c ba dng c, lng v kh. Gn b mt tri t c bao ph bi thy quyn (363 triu km2 trn 510 triu km2). Bin v i dng chim hn 97% cu lng nc trong thy quyn. Mc d c tr s tng i nh, chnh nc trong kh quyn c vai tr to ln trong s tun hon ca nc, v do chu trnh nc mi thc hin c. Tht vy, nc trong kh quyn c phn b rt khng ng u, ct ngha s khc nhau rt nhiu v v lng cc vng khc nhau ca sinh quyn. m khng kh l do s bc thot hi nc t lp nc mt di nh hng ca nng lng mt tri. Cc khi kh c mang hi nc di chuyn trong khi hi nc c li thnh my. S lm lnh ca my hi nc ri xung mt t hay bin di dng ma, tuyt hay ma hay di dng sng. C n 7/9 ca lng ma ri xung bin, 2/9 trn t lin. Do phn ln ca chu trnh nc xy ra gia kh quyn v i dng. Nc n mt t s theo cc ng sau y: - Bng s thm lc - Bng s bc thot hi ca t v cy ci - Chy trn trn mt t n ch trng ( ao, h, sng, sui) sau cng ra bin. b. Chu trnh carbon

51

Chu trnh carbon thc hin ch yu gia kh CO2 v sinh vt. l chu trnh hon b nht, bi v vn tc rt ln cu CO2 di chuyn qua cc mi trng v c v sinh vt qua mng li thc n. * Carbon l cht to s sng hng u. N hin din trong thin nhin di hai dng khang ch yu. trng thi carbonate l vi, to nn cc qung khng l mt s ni cu thch quyn. Dng th hai th kh, CO2 l dng di ng cu carbon v c. Kh quyn ch cha 340 ppm CO2 nhng do vn tc trao i cu n m thc vt t dng m bo. Sn lng s cp cho sinh quyn. Sn lng ny c c lng l 164 t tn cht hu c mi nm (Whittaker v 1975 in Ramade, 1984). S lng ny tng ng vi hng chc t tn CO2 c c nh hng nn bi quang hp. Bi v lng CO2 kh quyn n nh theo thi gian, cho php ngh rng c mt s di ng mnh ca carbon v hin din mt d tr, khc vi kh quyn, c vai tr iu ho s di chuyn cu CO2. i dng tiu biu cho ngun d tr ny: hm lng CO2 ho tan trong nc tng ng 50 ln tng khi lng CO2 cu kh quyn. S trao i CO2 gia kh quyn, thy quyn v thch quyn c biu din bng cc phn ng sau:

Trong nc lc a, acid carbonic (H2CO3) ho tan c th tn cng nham thch. Trong trng hp nh carbonate de calcium ( vi) s lm cho Ca dng carbonate acid, ho tan trong nc:

52

* Carbonat calci ho tan trong nc c mang ra bin v c trm hin di dng calcite v aragonite trong cc v hay h ngoi ct cu nhiu ng vt khng c xng sng bin. Vic ny to nn cc kho trm tch khng l qua cc thi k a cht lu di. * C hai qu trnh sinh hc cn bn iu khin s di chuyn cu C trong sinh quyn: quang hp v h hp. CO2 kh quyn v CO2 ho tan trong nc l ngun C duy nht ca tt c cc sinh ho cu to nn t bo t s quang hp. Cng thc tng qut ca quang hp v h hp l i nghch nhau: n CO2 + 2n H2O + N kcal === nO2 + nH2O + Cn (H2O)n N kcal c c l do nng lng ch yu t dy sng ( di sng 650 700nm = 6500 - 7000 Ao) v c thu nhn bi dip luc t. * Tt c sinh vt u tiu th nng lng thc hin cng ha hc v cng thm thu cn thit cho s bo tr, tng trng v sinh sn, cng
53

nh in (t bo thn kinh), c (di chuyn) ng vt. Nng lng ny do s h hp cung cp. S h hp cho php tng hp ATP (adenosine triphosphate) rt giu nng lng cn thit cho hot ng ca t bo. Ngoi s h hp cu ng vt v thc vt, cn c s phn hy cc cht hu c mc nt, xc cht v cht thi bi cc sinh vt n cht cn b (saprophages) v vi khun. Chng thi ra CO2 t s hiu kh hay him kh ( dy men). * mi trng t lin, c mt s chm li cu chu trnh C, do s thnh lp cht mn (humus). Kt hp vi t st, cht mn to thnh mt phc h hp ph ng vai tr quan trng trong vic gi v lu thng cc mui dinh dng. Trong nhiu trng hp cc cht hu c khng c hon ton bin thnh cht khong m tch t trong cc trm tch gy ra s ngng ng trong chu trnh carbon. l s thnh lp than bn v trong qu kh l s thnh lp than du v vi. Tm li, chu trnh carbon kh hon chnh t u k t cho n thi k k ngh ha hin i. Phn ln sn phm quang hp c s dng bi h hp ca sinh vt. Kh CO2 thi ra h hp do cn bng vi CO2 ca quang hp. c. Chu trnh Oxygen Oxygen l cht cu to chnh ca s sng. C th con ngi cha 62,8% oxy v 19,4% carbon. Chu trnh O2 rt phc tp, v n c th kt hp vi cc cht khc di nhiu dng khc nhau. Do c rt nhiu chu trnh ngoi vi gia kh quyn, sinh quyn v thy quyn. O2 kh quyn v cc nham thch (trm tch vi v cc qung m st ...) c ngun gc sinh vt. O2 khng c trong kh quyn nguyn thy cu tri t. Chnh cc sinh vt t dng to ra O2 v cc ion st. S to thnh mng ozon xy ra khi nng O2 khong 1% nng ngy nay. O2 phn t c th t s phn ly nc thng tng kh quyn di nh hng cu bc x giu nng lng. Nhng O2 kh quyn c ngun gc t sinh vt l chnh. Do O2 c thc hin ch yu gia kh quyn v sinh vt. Chu trnh O2 va CO2 l i nghch vi nhau.
54

Hnh 17. Chu trnh Oxy S tiu th O2 kh quyn v s to ra O2 bi sinh vt sn xut kh nhanh. Ngi ta c tnh l tt c O2 trong kh quyn i mi 2000 nm mt ln. Trong khi cn phi n 2 triu nm tt c cc phn t nc ca thy quyn c quang phn ly v ti tng hp bi cc sinh vt. Cn CO2 kh quyn ch cn 300 nm i mi hon ton. Nu khng c hot ng cu con ngi , quang hp v h hp rt thng bng nhau: oxigen khng i v s lng. d. Chu trnh Nitrogen y l chu trnh phc tp v hon b. Nit trong phn ln cc trng hp i chung vi carbon v cng kt hp vi carbon to ra cc hp cht protein. S tham gia ca cc sinh vt vo chu trnh nit cho thy mt s phn cp r rt: ch vi loi sinh vt l c kh nng can thip vo mi pha cu chu trnh.

55

Hnh 18. Chu trnh Nitrogen Nit chim khong 78% th tch khng kh. N b tch ra khi khng kh do sm chp. Vi khun v thanh to c nh m bin nit thnh nitrat ho tan. Nitrat s i vo t hay nc ni chng c thc vt s dng. Xc b ng thc vt v cc cht thi cu chng s c cc vi khun phn gii. Khi cc hp cht cha nit s bin thnh amoniac, NH3, (amoniac cn c sinh ra do ni la). Vi khun nitrat ha (Nitrosomonas) bin amoniac thnh nitrit, NO2; ri c mt loi vi khun khc (Nitrobacter) bin thnh nitrat, NO3. Vi khun kh m (Pseudomonas) tr li nit cho kh quyn. Vi khun c nh m c th sng t do hay cng sinh. Cc loi t do nh Azotobacter ( hiu kh) v Clostridium (him kh) hay t dng nh Rhodospirillum. Vi khun cng sinh vi cy u l cc sinh vt c nh m mnh nht; thuc ging Rhizobium c th c nh nit kh quyn nh mt h thng bin dng phc tp c cha molypdne nh l cht xc tc v mt huyt sc t (hemoglobine), mt hin tng ngoi l trong gii thc vt. Trong mi trng nc, cng c nhiu vi khun c nh m, nhng vai tr ca chng t quan trng hn cc thanh to, nh Anabaena, Nostoc, Trichodesmum... Ngoi ra, ni la mang n mt lng nit b p s mt i do nit thot ra khi chu trnh bi trm tch y bin su.
56

Tm li, chu trnh N kh phc tp nhng n nh. Cc qu trnh kh v c nh N lm cho n c sc p ng c nhu cu cao cho sn xut ca cc h sinh thi. e. Chu trnh lu hunh (S, soufre) Mc d c s hin din cu nhiu hp cht dng kh ca lu hunh, nh H2S, SO2,.. phn ln chu trnh ny c tnh cht trm tch v thc hin gia nc v t.

Hnh 19. Chu trnh lu hunh Ngun chnh ca S sn sng cho sinh vt l cc sulfat c hp thu bi thc vt v bin n thnh acid amin cha S (methionin, cystein v cystin). Cc cht thi hu c c phn hy bi cc vi khun d dng. Cc vi khun ny s phng thch H2S t cc protein cha S. Ngoi ra vi vi khun ging Desulfovibrio cng c th to ra H2S t sulfat trong iu kin him kh. Bn en gp y bin, hay ao h trong iu kin t nhin hay do nhim ca con ngi, cha nhiu sinh vt kh lu hunh c kh nng sng trong nhng iu kin hon tan him kh. Mt vi ging vi khun nh Beggiatoa, c kh nng kh H2S thnh S nguyn t. Ngc li c nhiu vi khun c th ti oxid ha H2S thnh sulfat, lm cho S c ti s dng bi sinh vt sn xut. l vi khun ha tng hp bi v chng c th ly nng lng t s oxyd ha mt cht ha hc n gin, ch
57

khng phi t nh sng. Cc Thiobaccillus, vi khun t dng, chng c nh CO2 bng cch tng hp cc cht sinh ha t nng lng to ra bi s oxyd ha H2S thnh sulfat trong mi trng ti thng xuyn. Giai on cui ca chu trnh S l trm tch hon ton. N bao gm s trm hin cu S trong iu kin him kh khi c mt cu st. Cc bc ca hin tng ny c th chuyn i c, lm cho vic ti s dng d tr ny c th xy ra. Cc phn ng nh sau:

Chu trnh s dn ti s tch t chm v lin tc ca S trong cc trm tch bin su. Cc trm tch ny l ngun ch yu ca sinh quyn, di dng pyrite cng nh sulfat (nh thch cao chng hn). f. Chu trnh ln (P) Chu trnh kh n gin v khng hon chnh. P l cht cu to ca cht sng, to thnh cc nucleotid hay cc phosphatidyllipid chng hn. D tr P cn thit cho sinh vt th hon ton trong thch quyn. Ngun chnh cu P v c l cc nham thch nh apatit v cc m phosphat trm tch nh phosphorit. P v c l cht him trong sinh quyn, ch khong 1% m thi, cho nn c khuynh hng l nhn t hn ch ch yu ca nhiu h sinh thi. P v c ny i vo chu trnh bi s ra tri v s ha tan trong nc lc a. Do n xm nhp h sinh thi t lin v c hp thu bi thc vt v i vo mng li thc n. Sau phosphat hu c c cha trong xc b v v cht thi sinh vt . Chng s b cc vi sinh vt s dng v bin thnh phosphat v c, c ti s dng bi thc vt xanh v cc vi sinh vt t dng khc. Chu trnh P t lin c xy ra mt cch ti u vi s tht thot ti thiu ca P. iu ny khng c bin, bi v s trm tch lin tc ca cc cht hu cn nh xc c giu P. Cc mnh vn ny khng c s dng v tch t y bin. Nu cc trm tch ny vng ven b th c th c tr li chu trnh sau khi c khong ha. Cn y bin su th chng khng c ti s dng. Chu trnh P do khng hon chnh, P tr thnh nhn t hn ch cho h sinh thi lc a.
58

59

CHNG 4 H SINH THI V CON NGI I. CON NGI, SINH VT TIU TH C BIT TRONG H SINH THI Loi ngi (Homo sapiens), l mt sinh vt tiu th, nhng l sinh vt ht sc c bit. Ngoi cc nhu cu bnh thng ca mt ng vt, con ngi cn c nhiu nhu cu khc ca mt thnh vin trong x hi loi ngi. Vic n, mc, , i li, hc hnh, chm sc sc khe, gii tr... ngy cng phc tp hn v i hi cht lng ngy cng cao hn. tha mn cc nhu cu ny, con ngi khng ngng khai thc cc ti nguyn thin nhin. Hn na con ngi cn ch to ra cc cht khng c hay him c trong thin nhin. Cc hnh ng ny thng gy nhiu bt li cho sinh vt v e da c s sng trn tri t. Con ngi l sinh vt n tp nht trong cc ng vt. Ngoi nhng thc n c sn trong thin nhin, con ngi sn xut, ch bin thnh v s cc loi thc n khc nhau. Trong c nhng th m ch con ngi mi bit s dng v dm s dng. Th d nh tn dc, tr, c ph, thuc l, ru cho n cc cht ma ty... Trong cc chui thc n, con ngi thng ng v tr cui ca chui nn thng tch ly mt lng ln cc cht khng b phn hy sinh hc. iu ny thng dn n thit hi cho sc khe ca con ngi nh t bin, ung th v cc bnh tt khc. Mt trong nhng c tnh ca con ngi l c mt bin sinh thi ln, kh nng sng trong cc iu kin m cc loi khc t chi. Cho nn con ngi c tr khp ni, t sa mc kh cn cho n Bc cc bng gi. Con ngi lun chu nh hng cu cc nhn t sinh thi, nhng ngc li con ngi cng l sinh vt nh hng nhiu nht ln mi trng, nht l mi trng t lin. II. NH HNG CA CC NHN T SINH THI LN I SNG CA CON NGI

60

Cng nh cc sinh vt khc, con ngi chu nh hng ca cc nhn t sinh thi ca mi trng. y, chng ta c bit ch ti cc nhn t lin quan ti nhu cu s mt ca ngi tc l vn lng thc thc phm. 1. Nhu cu v thc n ca ngi Chng ta cn n lng v cht hot ng bnh thng (bo tr, tng trng, sinh sn,...), gi l khu phn. lng l hng ngy chng ta cn n mt lng calorie (cal) cn thit. Theo tiu chun ca t chc lng nng (FAO) ca LHQ th khu phn n trung bnh l 2.500 kcal cho ngi ln. Ch tiu ca Vit Nam l 2.200 kcal/ngy. Con s ny thay i ty tui, gii tnh v tnh cht cng vic. Ngoi ra, khu phn n cn phi v cht tc l ngoi bt ng cn phi lng cht m, cht bo, vitamin v cht khong. CHT NGUN THC KHANG N NHIM V CHNH TRIU CHNG TRONG C TH KHI THIU KHONG Calcium Sn phm sa, rau, To xng v rng, Tng trng chm (Ca) u ng mu, vn ng c th gim kh c v dy thn kinh lng xng Ln ( P) Sn phm sa tht, To xng v rng, m yu, mt ng cc cn bng acid-baz, khang t xng, tng hp nucleotid mt Ca Lu hunh Protein t nhiu Thnh phn cu nhiu Triu chng thiu (S) ngun khc nhau acid amin m Kali (K) Tht, sn phm t Cn bng acid-baz, Yu c, t lit, nn sa, nhiu tri, rau cn bng nc, chc ma, suy tim v ht nng dy thn kinh Chlor (Cl) Mui n Cn bng acid-baz, Vp b (chut rt), to dch tiu ha n mt ngon Natri ( Na) Mui n Cn bng acid-baz, Vp b (chut rt), cn bng nc, chc n mt ngon nng dy thn kinh (ATP bioenergetics) Magne Ht nguyn, rau ng tc nhn Ri lon h thn ( Mg) xanh (cofactor); sinh nng kinh lng ATP

61

St ( Fe)

Tht, trng, u, ht Thnh phn ca Bnh thiu st, m nguyn rau xanh hemoglobin v ca yu, h min nhim cht mang in t gim trong bin dng nng lng; ng tc nhn enzim Fluorin ( F) Nc ung, tr, hi Bo v cu trc rng Thng h rng sn (v c th ca xng) Km (Zn) Tht, hi sn, ht Thnh phn cu vi Tng trng km, enzim tiu ha v vim da sng, sinh protein sn km, min nhimyu ng ( Cu) Hi sn, qu nhn ng tc nhn enzim Anemia, thay i cng, u, tht cu trong bin dng st, xng v tim mch cc c quan t hp melanin, chuyn in t Mangan Qu nhn cng, ht,ng tc nhn enzim Xng v sn (Mn) rau, tri cy, tr khng bnh thng Iod (I) Hi sn, sn phm Thnh phn kch thch Bu c sa, mui iod t cc tuyn gip trng Cobalt (Co) Tht v sn phm Thnh phn ca Khng, ngoi tr sa vitamin B12 khi thiu B12 Selenium Hi sn, tht, ht ng tc nhn enzim; au c, c th suy (Se) nguyn chng oxid ha trong tn c tim s lin quan cht ch vi vitamin E Chrom (Cr) Men bia, gan, hi Tham gia vo bin Bin dng glucoz sn, tht v vi loi dng nng lng v suy yu rau glucoz Molypden u, ht v vi loi ng tc nhn enzim Ri lon trong bi (Mo) rau tit cc hp cht cha nit Cc cht trn c ly t thc n hng ngy tha mn nhu cu nng lng, sinh tng hp cc cht m c th cn. C th ngi c th tng hp cc phn t cho c th, nhng c nhng cht m c th khng th tng hp

62

c, gi l cht thit yu (essential nutrients). Chng bao gm cc acid amin thit yu, acid bo thit yu, vitamin v mui khong. a. Acid amin C th chng ta cn khong 20 acid amin to protein. Khong phn na trong s c th c kh nng tng hp c, cn li l cc acid amin thit yu phi ly t thc n. l tryptophan, methionin, valin, threonin, phenylalanin, leucin, isoleucin v lysin. ng ch nht l hai cht u (tryptophan v methionin) khng c trong u v mt s rau; cn hai cht sau (isoleusin v lysin) li khng c trong bp v mt s ng cc. b. Acid bo Con ngi c th tng hp c hu ht cc acid bo. Nhng acid bo linoleic (acid bo khng bo ha) l mt acid bo thit yu tng hp phospholipid ca mng t bo. Cc acid bo bo ha c nhiu trong m v b ng vt; cn acid bo khng bo ha c nhiu trong du thc vt. c. Vitamin Vitamin l nhng cht thit yu, d rng nhu cu ca chng ta i hi mt lng rt nh. Thiu hay qu tha vitamin c th gy cc vn nghim trng cho sc khe ca con ngi. Nh thiu vitamin A c th gy bnh qung g, m mt, kh da hay c vy; nhng qu tha gy bnh nhc u, nn ma, rng tc, hi gan v xng. d. Cht khong Cht khong l thc n v c, thng c i hi vi mt lng nh, t di 1mg n khong 2.500 mg ty loi. Con ngi v cc ng vt c xng sng khc cn mt lng tng i ln Ca v P to v bo tr xng. Ca cng cn cho hot ng cu dy thn kinh v c. P l thnh phn cu to ca acid nhn v ATP. St (Fe) l thnh phn ca cytochrom (c chc nng trong h hp t bo) v ca hemoglobin (l protein ca t bo hng cu). Magnesium, st, km, ng mangan, selenium v molypden l cc ng yu t (cofactor) trong cu to ca vi enzim; nh magnesium hin din trong enzim phn ct phn t ATP. Iod cn cho tuyn gip to thyroxin cho tng trng v iu ha nhp bin dng (metabolic rate). Na, K v Cl quan trng trong chc nng thn kinh v cn bng thm thu gia t bo v dch gia k (interstial
63

fluid). Con ngi thng n nhiu mui NaCl hn mc c th tht s cn. Tm li, thc n cn cung cp calorie tha mn nhu cu nng lng, vt liu th cho tng hp v mt lng thch hp ca cc cht thit yu. 2. Cc c t t nhin trong thc n a. Cc cht c trong thc n Trong thc n c th c cc cht c t nhin hay nhn to. y cn nhc li rng mt cht c rt kh nh ngha v tt c u ty thuc vo liu lng ca n. Bng di y xp loi cch thc cht c c th c trong thc n. Bng 2 cho chng ta thy cht c c ngun gc t nhin hay con ngi to ra. Loi cht c t nhin c chng ta c bit ch ti. Bng 2. Cc loi cht c trong thc n CHT C T NHIN Sn c ( inherent) Thng c trong thc n v tc ng khi ngi n liu nh solanine trong khoai ty c t do iu kin bt thng ca Nh tht vm nhim cht c thn sinh vt dng lm thc n kinh hay mt ca cc loi ong ht mt hoa Rhododendron hay Azalea Ngi tiu dng mn cm bt thng D ng vi thc phm c bit d ng vi vi loi hi sn Nhim c bi vi khun gy bnh Bnh cp tnh, thng l bnh ng rut nh c t tit bi Staphyllococcus aureus hay Clotridium botulinum c t nm Thc n b mc v h nh aflatoxin B1 t Aspergillus flavus l cht gy

64

ung th gan Cht gy t bin v ung th Do cch nng, nhng m, hay chin tht v c NHIM C HA HC Cht ph gia khng mun c Ha cht dng trong nng nghip v Nh thuc tr nm trn ng cc, thuc chn nui tr su trn rau tri, khng sinh v kch thch t cho ng vt nhim mi trng Nh thy ngn hu c, cadmium, ch, nhm, PCB, r r phng x c th nh hng mt nc no ca chui thc n Cht ph gia thc phm Cht bo qun, cht to bt, mi, mu Vi cht c s dng hng th k nay; nhiu cht c ngun gc t nhin v dng vi lng nh; a s c th nghim k ( theo Walker, 1993) b. c t t nhin trong thc n C nhng ngi rt cnh gic vi s ng c ha cht khi n thc n c nui hay trng bng cng ngh ha hc hin i n mc mun quay v li sng n gin v ch n thc n t nhin m thi. Nhng rt tic l trong thin nhin cht c t nhin cng nhiu v k. Trong bng 2 lit k cc thc phm c cha cc cht c bit l tc dng xu vi ngi. Bng 3 ch lit k mt s c t t nhin, chc chn l cha y . Chng c tc ng dc hc cp tnh hay mn tnh. Chng c trong thc vt nh c ch t v chng li cc ng vt n chng. Cn ng vt cng c cc phn ng sinh ha v cc p ng t bo nhm i ph vi cht c hay t ra v hiu ha mt phn nh hng c hi. Ngi v cc ng vt khc cng c kinh nghim trnh n cc thc phm c c t. Nhng trong nhiu trng hp, cc c t trong thc n c th gy ng c mc nghim trng khc nhau, i khi dn ti t vong. Tm li, trong thc phm c nhiu cht c t nhin c th nh hng xu ln sc khe ca chng ta.
65

Bng 3. Cc c t t nhin trong thc n v tc ng ln ngi NGUN GC Chui v vi tri cy khc Vi loi ph-mai HOT CHT TC NG 5-Hydroytriptamin; Anh hng ln h thn adrenalin; noradrenalin kinh trung ng v ngai bin Tyramin Tng huyt p, tnh ht ng ca cht c ch men monoamine oxidase Do n Gonyaulus, ng Nga, t, yu c, t lit h vt n bo l thc n hp cu vm Methylazoxymethanol Hi gan, ung th (cycasin) Nitrosamines Sanguinines Haemagglutinins Vicin b- Aminopropionitrile Ung th Ph thng Hi hng cu v t bo rut Haemolytic anaemia (Favism)

Vm

Ht thin tu Vi loi c tht v phmai Du m tt Tri u Vi loi u

Tri ackee (Blighia sapida) Ht bp ci v vi cy h ci khc

i i vi s thnh lp b- N- Oxalyl- amino- L- collagen alnin Tc dng c vi h thn kinh, lathysism a- Amino- b- methylene Nn ma, Hypoglycaenia Glucosinolates, thiocyanate Ln tuyn gip trng v glucosinolates cn s to thyroxin, thiocyanate gim s tp trung iod trong tuyn gip trng Solanie, cc sapotoxines Ri loi ng rut khc Thay i, do vi c quan Ch yu c cho h thn hay vo cc ma khc kinh
66

Khoai ty xanh Nhiu loi c

Nhiu loi nm (Theo Walker, 1993)

nhau c t nm

Ch yu c cho h thn kinh v gan

3. Tc ng ca con ngi ln h sinh thi v mi trng Ngay t khi xut hin, con ngi tc ng vo mi trng thin nhin. Tm mc tc ng ngy cng gia tng theo s pht trin ca x hi loi ngi. a. Tc ng mi trng bi ngi nguyn thy La chc chn l mt th c cng ngh ca nhn loi. Cho n khi ch ng c la, con ngi sng mt cch hi ho vi thin nhin, t ra trn bnh din sinh thi hc. T tin xa xa ca chng ta h k c (Palolithique infrieur) ch tc ng ln mi trng mt cch hn ch. Nh th h l thnh vin hon ton ca h sinh thi v ch l mt trong v s sinh vt to nn qun lc sinh vt, ho nhp vo chu trnh vt cht v dng nng lng trong sinh quyn. Nhng ngay khi m cc ngi sn bt thi k mi c c la, th h bt u tc ng ln mi trng thin nhin bng hnh ng ph hy khng tng ng vi s lng t i ca h. Hin nay chng ta chc chn rng dng la sn bt th gy nn mt s xo trn cc qun x thc vt, cch nay my trm ngn nm trn nhiu vng trn th gii. Nu chu Phi l ni b tc ng nhiu nht, th chng ta cng c bng chng v nhng m chy khng l tn ph thm thc vt Trung u vo thi mi (Ramade, 1989). Trong vng nhit i v th c n i, ha hon tn ph nhiu din tch rng nguyn sinh v ngn chn s phc hi v sau. Hn na, thm thc vt phc hi cn b con ngi tn ph mt cch c , nhiu vng ca chu Phi, chu v chu M nhit i. Ngi ta ph rng to nn cc tho nguyn ha bn th c nhiu th c guc (Ongulata) hn. Do , cc m chy c ny to ra cc savanes Ty Phi v ng Nam . Cch nay khong mi ngn nm, cc th dn Bc M m rng ng c bng cch t rng to t cho b Bisons. Vi cch lm nh vy, nu s i thm thc vt khng lm mt sc sn xut ca sinh cnh, th s tn ph c h thng cc qun x thc vt thng lm gim kh nng sinh hc ca mi trng, nh Cote d'Ivoire, Brsil v Guyanne (Lamotte et al, 1967 v sau ).
67

Nhng cc th sn thi k mi khng ch bin i hay hy hoi cc qun x thc vt trn nhng din tch rng ln. Lun lun vi s tr lc ca la, kt hp vi nhiu k thut sn bt khc nhau, h cng lm ngho i thnh phn loi cu cc ng vt c xng sng ln trn nhiu vng trn th gii. Ngy nay chng ta c nhng bng chng c sinh vt hc v s tn dit nhiu loi ng vt khng l, chng c mun mng ca h ng vt phong ph thi Tn Sinh (Neogne). Ngi ta cng ni n cc cuc tn st thi Pleistocne chu Phi nhit i, cch nay khong 50.000 nm, lm mt i mt na s th ln cn st li t cc thi k ca k tam (tertiaire). Cng th, cc th sn thbg k c (Paleothique superieur), cch nay khong 12.000 nm, tn dit t ra l 60% cc th ln Mahgreb, chu Phi. Cc th dn c Bc M tiu dit cc khng tng (mammuth) v b Bisons c cng vo thi k ny... Con ngi cng c vai tr trong s tuyt chng ca cc loi chim Dinornithidae khng l Madagascar v Tn Ty Lan. b. Nng nghip, nguyn nhn ch yu ca s mt cn bng do hot ng cu con ngi Vo u thi mi, tc ng ca con ngi ln sinh quyn gia tng bng nhiu mc vi s khm ph ra ngh nng v t gy ra s gia tng dn s cha tng c. Nng nghip to nn cuc cch mng cng ngh th hai ca nhn loi v chi phi tt c cc cu trc x hi t thi by gi mi cho n thi gian gn y v hin v cn nhiu nc thuc th gii th ba. S pht trin ca nng nghip cng gy ra mt s xo trn ln ca sinh quyn bi con ngi. N y mnh cc bin i h ng vt k trn bng cch gia tng tc tiu dit cc ng vt ln m cc nh chn th xem nh l cc loi cnh tranh vi gia sc. c bit s m rng nng nghip c c trng bi s thay th cc h sinh thi. Lot thai bin: Lm -> Mc -> Nng c th hin bi s thay th t h sinh thi rng cao nh bng ng c chn th ri ti t trng trt. Nng nghip v th c trng bi s tiu dit thm thc vt nguyn thy trn cc din tch rng ln, nhng ch cho mt s t loi cy trng m con ngi chn la ph hp vi nhu cu thc n ca mnh.
68

S m rng nng nghip c nh hng tai ha cho nhiu h sinh thi t lin. S ph rng t, s s dng t cu th lm kit qu cc vng t rng ln vng n i v nhit i. S tn ph rng thi Trung C cho thy thi ca con ngi i vi cy c. N xy ra khp mi ni v cc nn vn minh c xa nh Php, hay Trung Hoa. Cn nh rng hin nay Trung Hoa ch c 8% din tch t che ph bi rng trong khi con s ny l 70% vo thi mi. Ngoi s to ra cc h sinh thi nng nghip, trong s a dng v loi l thp nht v ngi ta loi b cc vt canh tranh vi cy trng, nng nghip cn thun ha mt t loi ng vt trong c mt s ly sc ko. Do con ngi lm gia tng khi lng thc phm trn mt n v din tch v mt lng nng lng c hc cn thit. Nng nghip cng cho php s nh c v xut hin cc khu tp trung vi s to lp cc thnh ph u tin. Trong khi ngi th sn thi c cn khong 20 km2 t sinh sng cho nn cch xa nhau th ngi nng dn thi k mi ch cn vi ha l . Mt khc, s pht hin ra cch bo qun ng cc trong cc silos cho php to nn cc d tr v thun li cho s thay i t du mc sang nh c. Nhng bt hnh thay s s dng cu th t ven, s ti c h thng cc t m cu trc th nhng khng chu c v sau cng s chn th qu mc gy ra cc hu qu tai hi cho cc mi trng khai thc. S hy hoi cc qun x thc vt t nhin l khi u cho s kh hn hay s sa mc ha ton b cc vng t dng cho trng trt hay chn th. Vic dng la bi cc mc ng tin s nhm mc ch ci ta thnh ni sinh sng ca n gia sc tn ph nhiu khu rng nguyn sinh cch y hng chc ngn nm nhiu ni ca vng a Trung Hi. S tn hi khng phc hi ca mi trng t nhin hon tt trn nhiu vng vo u cng nguyn. l trng hp ca vng Li Lim ph nhiu. Mnh danh l ci ni ca nn vn minh, vng t ny c hnh cnh cung, ko di t pha nam Palestine n pha bc Syrie v Msopotamie, t ko di n tn phn pha ng ca Iran. Chnh nng nghip ra i, cch nay 10.000 nm: ngi ta c bng chng v s tr ht ng cc v s nui cu t thin nin k th IX di tch Zawi, Chemi v Irak. Ngy nay sa mc tri rng trn nhiu a im tin s cu Trung ng, ni m trc y 8000 nm cc nn vn minh nng nghip pht trin mnh m. S khai
69

thc qu mc cc sinh cnh ny tn ph dn dn cc rng cy, thm thc vt th sinh ri t ai... Cho n thi gian gn y v mc d s tin b ca canh tc v cng ngh, cc x hi khc nhau vn cn gi mt nn tng chung c t thi mi. Cho d c s x hi kinh t c ra sao, cc x h ny vn cho thy mt cu trc c bn l nng nghip. Mc d s pht trin nhanh ca thnh ph v s xut hin ca cc hot ng k ngh, a s dn chng vn sng nh nng nghip. Nh vy tc ng ca con ngi ln mi trng v c bn l khng i cho mi n gia th k th 19, lc bt u cc khm ph khoa hc ca ch ngha t bn nh du s pht trin cu nn vn minh cng ngh ng thi. Rt cuc, nn vn minh nng nghip khng lm bin i chu trnh vt cht v dng nng lng trong sinh quyn; thm ch ngi ta cn c th ni rng h sinh thi con ngi trong hnh thi x hi nh vy ho nhp vo ton b cc hin tng sinh thi hc t nhin. S a dng ca h sinh thi ny mc d c n gin ha, vn cn mc cao: ng c t nhin, ry, rng, cc din tch a canh to nn nhiu ni t hoc khng b bin i. Ngoi ra, HST ny gm cc sinh vt sn xut s cp (cy trng hay t nhin) c con ngi n trc tip hay qua trung gian cc sinh vt sn xut th cp (th nui, th rng...) hay dng lm nguyn liu (g, si...). Con ngi l sinh vt tiu th chnh cu h sinh thi, trong cng c mt sinh khi ng k cc th hoang d. Tt c sn lng tiu th bi con ngi u c bin thnh cht thi phn hy sinh hc c s dng bi cc sinh vt phn hy. Cc sinh vt ny phn hy hon ton cc cht thi trn v khong ho thnh cc hp cht n gin (phosphat, nitrat v cc mui khong khc) c s dng bi cc sinh vt t dng. Do nc v t c y kh nng t lm sch v chu trnh vt cht khng b xo trn. Nng lng m con ngi s dng cn thp v phn tn. Tm li, HST con ngi trong nn vn minh nng nghip cho thy mt n nh cao. Hot ng ca con ngi trong x hi nng thn ha nhp vo tng th chu trnh vt cht v khng lm bin i dng nng lng sinh quyn. N khng ging vi nn vn minh cng ngh sau ny. c. X hi cng ngh ng i v tc ng cu n ln sinh quyn.

70

Chnh vo u th k th 19 manh nha cc bin chuyn cho php s bung ra x hi cng ngh m chng ta hin ang sng. Cu trc kinh t cu cc nc chu u thay i mau l; vic pht minh cc my k ngh, vic ng dngcc k thut mi to thun li cho v s nh my. ng thi nhiu cy trng c nhp ni v cc phng php trng trt v chn nui c ph bin. Tt c cc chuyn bin ny to ra tin cho mt s thay i c bn trong mi tng quan gia con ngi v thin nhin. S th ha v cng nghip ha bin cc th v cc khu cng nghip thnh cc trung tm cng ngy l thuc vo cc vng sn xut nng nghip xung quanh. Hn na, cc cht thi ngy cng nhiu v a dng, gy nn s xo trn ln cho h sinh thi. Xem xt h sinh thi con ngi trong x hi k ngh hin thi, ngi ta thy ba ngun xo trn ch yu gy mt n nh thin nhin. l s gim thiu s a dng ca sinh gii, s gin an cc chu trnh vt cht v s bin i hon ton cc chu trnh vt cht. Chi tit ca cc s xo trn ny s c cp trong cc chng sau ca gio trnh.

71

CHNG 5 DN S HC V S PHT TRIN DN S

I . CC KHI NIM C BN CA DN S HC: CH S SINH, T, DI C, NHP C Dn s hc l khoa hc v dn s, nghin cu cc ch tiu dn s v cc iu kin mi trng nh hng ln chng. Hin nay ngi ta quan tm c bit ti dn s hc loi ngi, v s gia tng qu nhanh dn ti sbng n dn s nh hin nay. Mt trong nhng ch tiu quan trng nht l t l gia tng dn s thng c biu din bng phn trm (%). T l ny c tnh nh sau: T l gia tng (%) = (Sinh sut th - t sut th) x 100 Sinh sut th l s lng ngi sinh ra tnh trn mt ngn ngi trong mt nm. T sut th l s lng ngi cht tnh trn mt ngn ngi trong mt nm. Mi lin h gia sinh sut v t sut xc nh dn s tng, gim hay khng i. Th d cc nc ang pht trin c t l gia tng dn s hng nm l 2,1%. T l ny c ngha l hng nm c thm 2,1 ngi tnh cho 100 ngi. Thy th c v t nhng tnh trn 4 t dn th vi t l trn mi nm c thm 84 triu ngi. 1. S sinh Qun th gia tng s lng do s sinh hay s sinh . S sinh thng c biu din bng t l sinh hay t l sinh . T ng sinh bao hm c s sn xut ra cc c th mi bi s con, n trng, ny mm hay phn i. Trong s sinh sn, ngi ta phn bit hai khi nim. Kh nng sinh sn l mt khi nim sinh l hc cho thy mt sinh vt c th sinh sn c hay khng. Cn s mn ( nhiu hay t) l khi nim sinh thi hc cn c trn s lng c th con c sinh ra trong mt khong thi gian. Chng ta cng phn bit s mn tim tng v s mn thc t. Th d nh trong
72

qun th loi ngi hin nay s mn thc t ca ph n thng l 2-3 con, trong khi s mn tim tng c th l hn 10 con. T l sinh c th c tnh bng s c th c sn xut bi c th ci trong mt n v thi gian. S o lng t l sinh ty thuc cht ch vo chng loi sinh vt. Mt s loi sinh mi nm mt ln, s khc nhiu ln, v cng c loi sinh lin tc. S lng c th sinh ra cng thay i ty loi. Nh hu c th t 55 cho n 144 triu trng. C thng hng ngn, ch nhi hng trm trng. Chim t 1 n 20 trng, th t hn 10 con v thng l 1 n 2 con m thi (Krebs, 1994). S mn t l nghch vi cng chm sc con. Loi t con th dnh thi gian chm sc con mnh nhiu hn. i vi loi ngi, sinh sut c tnh bng s ngi sinh ra trong mt nm tnh cho 1000 dn. Sinh sut ca Vit Nam gn y l 38%o. 2. S cht Nh sinh vt hc khng ch quan tm n vic ti sao sinh vt cht m cn mun bit chng cht vo mt tui no. S cht c biu din bng t sut. l s lng c th cht trong 1000 c th trong mt nm. T sut cu Vit Nam gn y l 17/1000. S th hay tui th c qui nh bi tui cht ca cc c th trng thnh trong qun th. Hai loi tui th c ghi nhn l tui th tim tng v tui th thc t. Tui th tim tng l tui ti a m mt c th ca loi c th t ti. Gii hn ny l do sinh l hc ca sinh vt v sinh vt cht v tui gi. Mt cch din t khc ca tui th tim tng l dng tui th trung bnh ca qun th sng trong cc iu kin ti u. Nhng trong thin nhin c rt t sinh vt sng trong iu kin ti u. a s ng vt v thc vt cht v bnh, b n tht hay do him ha t nhin khc. Do cc iu kin t nhin ca mi trng chi phi tui th thc t ca sinh vt. Tui th thc t l tui th trung bnh ca cc c th trong qun th sng trong nhng iu kin thc t ca mi trng (Krebs, 1994). 3. S pht tn S pht tn bao gm s di c v s nhp c, cng l thng s ca s thay i s lng c th ca qun th (Krebs, 1994). S di c xy ra khi c th ri khi qun th, tc l lm gim s lng ca qun th. Tri li s nhp c lm gia tng s lng ny.

73

Cc ch s trn l cc thng s ch yu ca qun th sinh vt. Cc thng s trn c th thay i v nh hng ln ln s thay i s lng hay mt cu qun th, tc l nh hng ln t l gia tng ca qun th.

Du + biu din tc ng dng Du - biu din tc ng m. II. DN S HC LOI NGI 1. Lch s gia tng dn s th gii S gia tng khng mong i ca loi ngi to nn mt nhn t hng u ca s hy hoi sinh quyn. D rng s ng dn xy ra t nhiu th k trc vi vng nh chu , s tng trng gia tc ca dn s th gii qu ng c to nn mt s kin c yu, c sc ca loi ngi, gi l s bng n dn s th k th XX. Nm 1987, dn s th gii l 5026 triu ngi v tc gia tng hng nm l 1,7%. (World population data sheet 1987- Population reference bureau, Washington). S ng dn ca sinh quyn xut hin khi mt 33 ngi/km2 b vt qua trn tan b lc a k c vng cc v sa mc. Hnh ng hy hoi ca cng ngh cng vi p lc qu mc v t trng trt v s sn xut thc phm khng tng ng vi s trng tn ca h

74

sinh thi t nhin v c cc h sinh thi b bin i hay sng to bi con ngi lu nay. Vic nghim trng hn, khng ch l s lng ngi vn qu ln m cn l dn s tng vi tc ly tin. Khng mt chuyn gia no c th d kin chnh xc khi no th dn s n nh. Do Dorst (1965) xem s bng n dn s th k XX l mt hin tng c qui m tan cu snh vi thm ha a cht lm o ln b mt hnh tinh. Lch s dn s c hiu mt cch i do thiu cc ti liu lch s trc nm 1650. Nhiu nghin c c sinh vt hc cho php thc hin cc c tnh kh chnh xc s dn, ngay c cho nhng thi k xa xa Nu chng ta chp nhn rng nhng i din u tin ca ging Homo xut hin cch nay 2 triu nm, th ta c th c tnh t 60 n 100 t ngi sng trn hnh tinh. Trong iu kin , dn s hin nay t ra chim 5% tng s dn t trc ti nay. Cc Australopithecus ri cc Paleanthropiens xut hin chu Phi vi s dn khng qu 120 triu ngi cch nay 1 triu nm. Trong thi k di v gia, dn s th gii tng trng chm v xm chim dn cu th gii. Con s 1 triu ngi u tin t cch nay 100.000 nm. Cui thi k c trn, u thi k mi, s ngi trn tri t l 5 triu ngi. S ra i ca cc nn vn minh nh c v nng nghip ko theo s gia tng mnh v dn s, lm cho dn s trn a cu t 150 triu ngi vo u thi k quc La M. T u k nguyn cng gio cho n khi s khi pht ca thi hin i, s tng trng tip tc v t n 545 triu ngi vo nm 1650. Trong thi gian ny, tuy c cc khng hong (chin tranh, i v dch bnh) nhng dn s vn gia tng. T th k th XVIII, dn s gia tng mnh. Do c s du nhp nhiu hoa mu mi nh khoai ty v cc k thut lm gia tng nng sut nng nghip. Tuy nhin chin tranh v dch bnh vn tip tc honh hnh. K nguyn Pasteur cha th chm dt c cc dch bnh chng hn nh s bnh trng ca SIDA (AIDS). Ngi ta c lng c khong 906 triu ngi vo nm 1800; 1 t vo nm 1840. Vi s pht trin ca k nguyn Pasteur s gia tng dn s ht sc
75

nhanh. Ta c 2 t ngi vo nm 1930, 3 t vo nm 1962 v 4 t vo nm 1975. Nu ta v ng cong biu din s gia tng dn s theo thi gian, th ta c c ng biu din dng ch J m nhnh ln bt u t nm 1900. Kho st ng biu din ny th thy th no l bng n dn s. Homo sapiens, m s phn ha cch nay khong 600.000 nm cn phi n na triu nm t con s vi ngn t n 1 t. Nhng ch cn 45 nm tng i s lng t 2 t ln 4 t ngi trong khong 1930 n 1975. Ci chnh, khng ch tng s ngi gia tng lin tc, m vn tc cng tng nhanh theo thi gian. 2. Ch s sinh, t v t l gia tng dn s th gii hin nay Hin nay, dn s th gii gia tng hng nm thm khong 90 triu ngi, vi t l gia tng l 1,7%. T l gia tng ny khc bit ln ty theo trnh pht trin ca cc nc. Cc nc cng nghip pht trin, tc l cc nc giu th t l ny l 0,5%/nm; cn a s cc nc ngho l 2,1%/nm. Do a s ngi tng thm l cc quc gia ang pht trin vn qu ng dn. Theo ny th khang 40 nm na dn s th gii s tng gp i tc l gn 12 t ngi. 3. Ch s sinh, t, v t l gia tng dn s ca Vit Nam Vit Nam thuc cc nc ang pht trin, dn s gia tng nhanh. Vi sinh sut 3,8% v t sut 1,7% nh hin nay th t l gia tng dn s ca nc ta l 2,1%/nm (1987). Vi gia tng ny, 33 nm na, khong nm 2030, dn s nc ta tng gp i con s hin nay (77 triu), t ti con s 154 triu ngi! 4. D bo pht trin dn s Cc vn ca dn s hin nay dn chng ta n vic xem xt s tin ha tng lai ca s dn v bi cnh dn s cho nm 2000 v cho c th k th 21. a. Cc kin khc nhau Trong lnh vc ny cc chuyn gia khng nht tr nhau v c hai thuyt i lp nhau. Mt th bi quan cho rng ton th nhn loi tip tc gia tng theo mt ly tin (bng n). Thuyt kia th lc quan cho rng chng ta ang i vo giai on chuyn tip. Tht vy, nh chu u th s chuyn tip bt
76

u cch nay mt th k, cho thy s bng n dn s khng phi l vn khng th trnh c. C th thc hin c vic gim gia tng khi s tht hc b hn ch v khi gio dc sc khe c nng ln. - Thuyt th nht da vo s phn tch mt h thng gm nm thng s chnh: dn s, s cng nghip ha, nhim, sn xut lng thc v s cn kit ti nguyn thin nhin. Hn na m hnh ny cn da vo mt nh m theo cc thng s trn vn ph thuc vo nhau, cng gia tng theo ly tin thi gian. Nghin cu ny cho rng khng c s chuyn tip dn s xy ra cc nc th gii th ba v khuynh hng n nh dn s cc nc k ngh ha khng tin trin thm na. Trong nhng iu kin , cc tnh ton cho thy rng nhn loi s l 7,5 t ngi vo nm 2000, 14 t vo nm 2030 v 28 t vo nm 2070. - Cc nh sinh thi hc lc quan th cho rng dn s th gii gia tng theo ng biu din dng ch S. Tht vy, cc d an lun lun ngu nhin trong lnh vc ny. Tuy vy khng phi v l khi gi d rnghin nay chng ta ang gn im un ca ng tng trng. iu ny ph hp vi vn tc tng trng dN/dt cc i khi N=K/2, sau gim dn khi N tin n K. Cc s liu v cng nghip hin nay v s tin b ca nng nghip cho thy con s 10 t ngi l gii hn ti a m sinh quyn c th chp nhn c (kh nng mi trng). Dn s th gii c l phi n nh con s ny. M hin nay chng ta c khong hn 5 t tc l ang mc tc gia tng ti a, sau s chm li. Ta c th phn bit ba giai on trong s gia tng dn s theo thi gian. Giai on u gi la malthusienne (kiu Mathus), gia tng chm v i v dch bnh c s bin thin ln. Sinh sut v t sut rt cao nn t l gia tng nh. Giai oi hai, gi l gia tng dn s hc. Bin thin hng nm nh, sinh sut ging giai an u, nhng t sut gim mnh. T sut gim l nh tin b ca y t cng cng v sn xut nng nghip. Dn s gia tng rt mnh. Giai on ba, gi l n nh Tn Mathus, dn s gia tng chm, do c s gii hn t nguyn ca sinh sut nh cc phng php nga thai. S con ca mt b m nhm gi cho dn s mt v tr khng i th ty thuc vo nhiu yu t, c bit l s c thn v s v sinh v thay i theo quc gia. Ngi ta c tnh t 2,05 n 2,34 tr em cho cp v chng. Hin nhiu nc chu u t n, c khi cn t hn con s ny. b. S chuyn tip n gia tng dn s bng khng

77

Nm 1988 l nm c s tng trng dn s t gi tr tuyt i cao nht, vi hn 100 triu ngi tng (Haub v Kent, 1988). Tuy nhin, sinh sut bt u gim nhiu nc th gii th ba, m u cho s gim tng dn s. Ngi ta xem xt cc vn ch yu sau: vo lc no v mc bao nhiu th dn s th gii n nh? Mc tiu l nhn loi c s lng khng i, tc R=0 vi b=m v m ti thiu. Trong cc gi thit , s sinh sn l ch thay th s c th mt i. Theo l thuyt, mt ph n ch sinh 2 con trong sut cuc i ca mnh. iu ny cng hm mt ph n sinh ch trung bnh 1 con gi, nu hn th s dn s gia tng. Nhng vic mt ph n sinh mt con gi hu th cng ch l iu kin ban u ca s gia tng dn s bng khng. Bi v n cha gia tng dn s dng li lin. Ta cn xem xt cu tc tui ca qun th. Mt qun th c tui tin sinh sn ln th s c tim nng gia tng mnh, do s cha m tng lai s nhiu. Nh nc Mexico chng hn, c s c gi tui tin sinh sn nhiu gp ba ln s ph n sinh sn. Cho nn ngay c khi cc c ny c s con t hn ba ln s con ca th h trc, th s gia tng theo gi tr tuyt i vn bng mc nh hin nay. Do , dn s n nh cn c s cn bng tng i ca cc tui, trong tui tin sinh sn khng qu cao. mc no th dn s ca cc lc a v ton th nhn loi s n nh? Nu ta t trong c tnh trung bnh ca Lin Hip Quc th dn s th gii s t ti a vo nm 2100 vi 10.2 t ngi. Cn mc cao l 14,2 t. dy cn ch rng d on trn c rt nhiu bt cp v t ra qu lc quan. S bt cp (hoc khng chc chn) l do cc nc th gii th ba cha thc s bc vo thi k chuyn tip. Cc d on cn cho thy s c s cch bit cng ln trong dn s cc nc khc bit r rt. Chu Phi v chu M La Tinh gia tng mnh nht. Mt khc, Trung Hoa l nc duy nht thuc th gii th ba hin ang i vo giai on Mathus, vi t l gia tng hng nm l 1.3% (di mc trung bnh ca th gii). Ngoi ra t l dn s ca cc vng trn th gii cng thay i, trong chu Phi c t l gia tng mnh theo thi gian.

78

Sau cng s phn b cc tui ca dn s th gii chuyn theo hng l gim t l tng i cc c th tr di 15 tui v tng tui c th trng thnh v gi. c. Cc cn tr ca vic n nh nhanh dn s C rt nhiu tr ngi cc nc th gii th ba cho s n nh dn s nhanh chng. Trc ht, l do s lng ln ca tui tin sinh sn. Trung Hoa l nc c t l gia tng dn s kh cao (1,3%) d ngi ta dng nhng bin php mnh, cho php mi cp v chng ch c mt con. V vy cn phi c thi gian t nht l 20 nm thy kh nng n nh dn s. Tr ngi khc c lin quan ti vn kinh t x hi lm chm cc chng trnh hn ch sinh "kiu Tu", i lp vi s n nh dn s. l cc h tc, thi quen t ngn xa li, nh s a th hay phn ng tiu cc vi cc vn nh sinh hay nga thai... Cc quan im i nghch nhau trong vn ny ht sc phc tp. Nhng nu n nh dn s trong thi gian cng ngn cng tt l vn ct t ca nhiu nc ang pht trin, nu h mun c s pht trin bn vng. Ngy nay, a s cc nc trong th gii th ba khng th chm tr gia ng chuyn tip dn s v rng mt qu cao ri. Hoc l phi dng mi nng lc cho s kim sot sinh , hoc h s b trn ngp bi lp lp sng ngi. Sau ht, vn c bn m cc nh sinh thi hc mun bit l liu s n nh dn s c sm thc hin sao cho s tha mn cc nhu cu kinh t ca con ngi- khng ch vt sng m cn sng to v vn ha- c th c c v tng thch lu di vi s trng tn ca sinh quyn. Tm li, tng lai ca s gia tng dn s th gii th rt kh xc nh. Nhng mi ngi u nht tr ch th gii khng th c tip tc gia tng nh hin nay, m phi n nh vo mt lc no .

79

CHNG 6 TI NGUYN T Khi ht mt nm t trong tay v quan st, ta c cm gic ng ch l nm t m ta cm trong tay l mt hn hp phc tp bao gm cc hp cht v c, cc mnh vn hu c v ang b phn r, nc, khng kh v v s cc vi sinh vt ang sinh sng trong . Lp t m cc sinh vt ang sinh sng trn hoc trong thng mng v sp xp thnh tng dy t 1 - 2 mt, l ni cung cp ngun cht dinh dng cho cy, cho cc sinh vt trong t; trc tip hoc gin tip cung cp ngun thc phm, g, si v nhiu loi nguyn vt liu khc... m bo cho s tn ti ca con ngi. t c vai tr quan trng nh vy v ngun ti nguyn ny cng ngy cng b con ngi lm dng, thc t cho thy t cng ngy cng tr nn cn kit v suy thoi. V vy bo m cho s tn ti ca con ngi v ca cc sinh vt khc th khng ch c nhng ngi nng dn m mi chng ta u phi c trch nhim bo v v s dng hp l ngun ti nguyn ny. I. T AI: S THNH LP, THNH PHN V TNH CHT 1. S thnh lp t a. Cc yu t hnh thnh t t l vt th t nhin c hnh thnh lu i t khi c s sng xut hin trn qu t, l kt qu ca mt qu trnh hot ng tng hp ca 5 yu t gm: mu thch, sinh vt, kh hu, a hnh v thi gian; y l mt nh ngha u tin v kh hon chnh v t. Sau ny nhiu nh nghin cu cho rng, cn b sung thm vo mt yu t khc na l con ngi; chnh con ngi khi tc ng vo t lm thay i kh nhiu tnh cht vt l, ha hc v sinh hc ca t t nhin v t hnh thnh nn nhng loi t mi khng th tm thy c trong t nhin. Mu thch. y l yu t quyt nh thnh phn cu to v tnh cht ca tng loi t. Chng hn nh Sa thch cha nhiu silic th to nn t cha nhiu ct; vi khi to thnh t th t cha nhiu ion Ca++, cha nhiu kali th t c to ra cng cha nhiu ion K+....

80

 Sinh vt. y l yu t ch o trong s thnh lp t. Cc vi sinh vt phn gii cc cht hu c bin chng thnh nhng cht khong dinh dng cho r cy hp th. Trong qu trnh phn gii, vi sinh vt mt mt ly thc n tng hp nn cht hu c cho c th mnh, mt khc tng hp nn mt loi cht hu c c bit trong t c gi l mn, ri mn li tip tc b khong ha to nn cht dinh dng cho cy. Cht dinh dng c thc vt hp thu sinh trng v pht trin. Trong qu trnh sng, nh kh nng quang hp m thc vt xanh to ra mt khi lng ln cht hu c v khi thc vt cht i th cht hu c c tr li cho t. Cc vi sinh vt t phn hy cc cht hu c; cc nguyn sinh ng vt, cn trng, giun t... chng n cc cht hu c v qua qu trnh tiu ha, nhng cht hu c khng tiu ha c thi ra ngoi theo phn v ri li c cc vi sinh vt tip tc phn gii v cui cng hnh thnh cc hp cht dinh dng cung cp li cho thc vt. (theo Russell, trong mt ha t tt c bn phn th s lng giun t c th t n 2, 5 triu con. Cn theo Darwin, khi lng t i qua c th giun t trong mt nm t n 34 tn/ha v phn ca chng c a ln mt t, lm cho t ti xp v mu m hn, ngi ta c th coi chng l li cy sinh hc). Kh hu. Kh hu c nh hng trc tip n t thng qua ch nc v nhit ca n, nh hng gin tip n t thng qua cc loi sinh vt sng trn . Sinh vt v kh hu gn vi nhau mt cch cht ch n mc ngi ta gi chng l iu kin sinh kh hu ca t. Nc v nhit c nh hng n qu trnh phong ha ca mu thch, n s ha tan, ra tri, trm tch, tng hp v phn gii cc cht hu c trong t... mi vng c iu kin kh hu khc nhau v c lp mu thch khc nhau th hnh thnh nn nhng loi t khc nhau. a hnh. a hnh c nh hng rt ln i vi s phn b ngun nng lng mt tri lm cho nhit v m ca kh hu cc vng khc nhau v dn n s phn b ca cc qun x sinh vt khc nhau. i hnh nh hng n tui tng i ca t. Yu t thi gian. Mu thch mun hnh thnh t phi tri qua mt thi gian lu di, thi gian t khi bt u hnh thnh t cho n nay c gi l tui tuyt i ca t. Ngi ta da trn chu k bn r ca Carbon phng x (C14) nh tui ca t. Chu k bn r ca C14 l 5.700 nm. Khi thc vt cn sng th t l C12 : C14 trong c th khng i, nhng khi thc vt cht i th c th ngng hp th C12, cn C14 th li bt u phn r. Phn tch t l C12 : C14 trong t v da trn chu k bn r ca C14
81

suy ra tui ca t. Nm 1958, Devries dng phng php ny v xc nh tui ca t hong th c Chu c tui t 32 - 42 ngn nm. Con ngi. Khi cha nm c cc quy lut ca t nhin, hot ng sn xut ca con ngi hon ton l thuc vo t nhin; cc hot ng v thc ny nhiu khi em li nhng tai ha khng nh. Ngc li, khi nm c cc quy lut ca t nhin, con ngi ch ng trong vic s dng t ai, khng ch c nhng mt xu, pht huy nhng mt tt, bt thin nhin phi phc v cho nhng mc ch ca mnh. Th d nh con ngi bit lm rung bc thang chng xi mn do nc, bit ti nc cho t kh, bit tho nc khi t ng, bit ra mn cho t mn v bit bn phn v bn vi cho t bc mu... Con ngi lm cho t thay i v thnh phn v tnh cht ca t, dn dn khc xa t t nhin, hnh thnh nn nhng loi t mi m t nhin khng c. Chng hn nh t trng la nc hin nay c thnh phn v tnh cht khc hn vi t t nhin lc ban u. b. S phong ha v qu trnh hnh thnh t * S phong ha Di tc ng ca cc nhn t vt l, ho hc v sinh hc trong mi trng lm cho trng thi vt l v ha hc ca v khong cht trn b mt ca qu t b bin i dn v tr thnh vn nt. Qu trnh bin i c gi l qu trnh phong ha. Phong ha l hc. Tc dng ca phong ha l hc din ra ch yu nht l do s thay i nhit . Khi nhit ca mi trng tng ln cao th cc khong trong b un nng ln v trng n ra. Ngc la, khi nhit ca mi trng h xung th cc khong trong b co rt li. Th d nh Sa mc ban ngy nhit c th ln n 50oC- 60oC cn ban m nhit c th h n di 0oC, chnh s thay i t ngt ca nhit l nguyn nhn gy nn s v vn mu thch. Mt khc, mi loi khong c h s co gin khc nhau (thch anh: 0, 00031; calcit: 0, 0002 ; mica: 0, 00035 ), s co gin ni b ca cc khong bn trong mu thch xy ra khng u cng lm tng thm s rn nt mu thch. Ngoi ra, khi nc xm nhp vo cc khe nt v len li ti nhng khe nt nh s sinh ra p sut mao dn lm ch nt cng rng hn hoc khi nc trong cc khe nt b ng bng th th tch tng ln, tc ng ln thnh ca khe nt lm khe nt rng ra v cng mau b ph hy hn. Tc phong ha vt l ph thuc vo tnh cht ca : c cu to bi nhiu loi khong b phong ha nhanh hn c mt loi khong;

82

c t l hng b phong ha chm hn c nhiu l hng. Ngoi yu t nhit , s phong ha l hc cn c sinh ra bi s di chuyn ca gi, nc, bng h v cc hot ng ca sinh vt k c con ngi. Phong ha ha hc. Tc dng phong ha ha hc thc hin bi nc, 02 v C02 c th hin di 4 dng: oxid ha, hydrat - ha, ha tan v ha st... lm thay i thnh phn ca cc khong trong : - Oxid ha. Trong nhiu loi khong hnh thnh c nhiu loi ion ha tr thp nh Fe v Mn, nhng ion ny b oxid ha thnh dng ha tr cao hn lm khong ban u b ph hy v bin i. Th d: khong pyrit (FeS2 ) 2 Fe S2 + 7 O2 + 2 H2O ---------> 2 Fe SO4 + 2 H2 SO4 12 Fe SO4 + 3 O2 + 6 H2O ---------> 4 Fe2 (SO4) + 4 Fe (OH)3 2 Fe2 (SO3) + 9 H2O ---------> 2 Fe2 O3. 3 H2O + 6 H2 SO4 - Hydrat ha. Nc l mt phn t phn cc nn khi nhng khong c cc cation hoc ion cn c ha tr t do hay nhng cation lin kt trn b mt, chng s lin kt li lm cho khong ngm nc. Th d: Hematit b hydrat ha thnh limonit. 2 Fe2O3 + 3 H2O ------> 2Fe2O3. 3H2O - Ha tan. Nc l dung mi ha tan hu ht cc khong. Tc dng ha tan tng khi trong nc cha kh CO2. Th d: Cc Carbonat bin thnh bicarbonat ha tan trong nc: CaCO3 + CO2 + H2O --------> Ca (HCO3)2 - Ha st. Qu trnh ny hay xy ra i vi cc silicat v aluminosilicat trong Magma. Di tc dng ca CO2 v H2O, cc kim loi kim v kim th b tch ra di dng Carbonat cn li l st v cc cht khc. Th d: K2OAl2O3.6 SiO2 + CO2 + nH2O ------> Al2O3.2SiO2.2H2O + K2O + 4 SiO2.nH2O st Kaolinit

83

 Phong ha sinh hc. Qu trnh phong ha sinh hc gn lin vi phong ha l hc v phong ha ha hc. R cy khi chui vo cc khe nt ca v cng ngy cng ln ln lm cho cc khe nt cng rng ra. Mt khc, trong qu trnh sng r cy tit ra acid carbonic v mt s acid hu c khc lm ha tan c cc khong trong . Sau khi cht, xc ca chng b vi sinh vt phn hy to nhiu acid mn, loi acid hu c ny cng c tc dng ha tan cc khong trong lm tng s phn hy . Ru, a y khi bm trn chng ha tan cc khong hp th gp phn lm cho b phn hy nhanh hn. * Qu trnh hnh thnh t Nhng sn phm do s phong ha to ra cha c gi l t v chng thiu thnh phn quan trng l cc hp cht hu c. Ngoi vai tr l ngun thc n quan trng cho thc vt, cht hu c cn c tc dng gi cc cht dinh dng, tc ng qua li vi cc thnh phn khong ca t, lm cho t c mt thuc tnh khc hn vi l kh nng cung cp cht dinh dng sn xut ra sn phm ca cy trng. Ngun gc cht hu c trong t l do sinh vt m ch yu l do thc vt to ra. Thc vt hp thu cht dinh dng trong t sinh trng v pht trin, khi cht xc ca chng lm giu thm cht hu c cho t, cht hu c ny c cc vi sinh vt phn gii thnh cht dinh dng tr li cho t. Nh vy, cht dinh dng trong t lun lun c lun chuyn trong mt vng tun hon t - cy - t; c tnh ca vng tun hon ny l khng khp kn m pht trin theo kiu xon trn c ngha l sau mt chu k cy s tr li cho t mt khi lng cht dinh dng nhiu hn khi lng m cy hp thu c trong qu trnh sng ca n. Nh vy tc dng ca sinh vt lm cho t ngy cng di do cht dinh dng hn. Theo quan im lch s th qu trnh hnh thnh t ch xut hin t khi c s sng trn tri t v qu trnh ny tin ha t thp n cao, t n gin n phc tp theo s tin ha ca sinh vt trn tri t. 2. Thnh phn ca t t c cha khng kh, nc v cht rn. Cht rn l phn ch yu ca t, n chim gn 100% trng lng kh ca t v c chia lm hai loi: cht v c v cht hu c.

84

a. Cht v c Cht v c l phn ch yu ca t, n chim t 97 - 98% trng lng kh ca t. Cc cht v c to thnh hai dng hp cht: hp cht kh tan v hp cht d tan. Cc hp cht d tan bao gm cc mui d tan trong nc nh carbonat, sulfat, clorua to thnh cc dch cht dinh dng nui sng cy nh cc mui cha N, P, K... Ngoi ra, cng c nhng mui c cho cy trng khi nng cao nh NaCl, Na2CO3... lm cho t tr nn mn. b. Cht hu c Cht hu c tuy chng ch chim 2%- 3% nhng li rt quan trng. Ngun gc cht hu c trong t l do cc xc b ca thc vt, ng vt v vi sinh vt to nn. Cc cht hu c ny s b bin i di tc ng ca khng kh, nc, nhit , vi khun, vi sinh vt ... theo hai qu trnh khong ha v mn ha: - Qu trnh khong ha. L qu trnh ph hy cc cht hu c bin chng thnh nhng cht v c n gin nh cc loi mui khong, nc, cc cht kh CO2, NH3, H2S... - Qu trnh mn ha. L qu trnh tng hp cc hp cht v c ln hu c to thnh hp cht cao phn t mu en gi l mn. Vi sinh vt t ng vai tr quan trng trong s hnh thnh mn, ri mn li b khong ha hnh thnh cc loi mui dinh dng cung cp cho thc vt. Mn c cha nhiu cht dinh dng c bit l N rt cn thit cho cy trng, mn cn c vai tr lm cho t ti xp, gi m, gi cht dinh dng v cn c tc dng kch thch cy trng. Bng 1. Hm lng trung bnh ca cc nguyn t ha hc trong v trong t (Vinogradov, 1950 ) Nguyn t O Si Al Trong (%) 47,20 27,60 8,80 Trong t (%) 49, 00 33, 00 7, 13

85

Fe Ca Na K Mg Ti H C S P

5,10 3,60 2,64 2,60 2,10 0,60 0,15 0,10 0,09 0,08

3, 80 1, 37 0, 63 1, 36 0, 60 0, 46 0, 38 2, 00 0, 08 0, 09 0, 10

N 0,01 3. Tnh cht ca t a. Tnh hp ph ca t

Trong t c nhng ht nh ng knh < 0, 001 mm gi l ht keo t, lp ion mang in tch quanh ht keo c kh nng kt hp vi cc ion tri du l c s to thnh tnh hp ph ca t. Quan h gia tnh hp ph ca t vi nng cc ion ngoi dung dch t l quan h trao i: khi nng cc ion trong dung dch tng cao (lc bn phn) th ht keo t s hp ph cc ion v khi nng ion trong dung dch gim n mt gii hn nht nh th cc ion t ht keo t c gii phng ra ngoi. Vy tnh hp ph ca t c chc nng gi v iu ha cht dinh dng trong t rt cn cho s sinh trng v pht trin ca cy trng. t c nhiu mn, nhiu st th kh nng hp ph cao. b. xp ca t

86

 xp ca t khc nhau l do s kt cu ca cc loi ht nh st, mn, ct, si trong t, to nn nhng khong trng gia cc ht gi l t khng. xp ca t ph thuc vo s lng v ln ca cc t khng, n l yu t kim sot lng khng kh v lng nc trong t. Ty theo thnh phn v t l % ca cc cp ht trong t m chia thnh 3 loi t: t ct, t tht v t st: - t ct. L t cha nhiu ct, t mn v st. t ny bi ri do xp cao nn rt thong kh, d cy ba nhng gi nc v phn bn km, d b kh hn v ngho cht dinh dng. t ct thch hp trng cy hoa mu c bit l u phng v cc loi cy cho c nh khoai, sn.... - t st. t st cha nhiu st, t mn v ct. t st c kt dnh rt cht gia cc ht st nn km thong kh, kh thot nc v kh cy ba, khi kh hn th nt n ln. t st ch thch hp trng cy hoa mu c bit l hnh, kiu, cn ty - t tht. t cha nhiu mn, t ct v st. t tht xp v thong kh, v th c kh nng gi nc, khng kh. Do c nhiu vi sinh vt t c ch nn qu trnh bin i cc xc b hu c thnh cc cht dinh dng c tin hnh nhanh lm t tht di do cht dinh dng, thch hp cho nhiu loi cy trng.. c. acid v kim acid v kim ca t cng l mt yu t quan trng xc nh loi t no c kh nng canh tc c. acid v kim lin quan n nng ion H+ v OH-trong dung dch t. Cc gi tr cu pH t khc nhau gia cc loi t l do thnh phn cu to v tnh cht ca chng khc nhau. t c s dng canh tc c pH thay i kh rng. Nhiu cy thc phm nh la mch, u, bp v c chua c kh nng tng trng tt t hi acid; khoai ty tng trng tt t rt acid, mng ty th li thch hp t trung ha Mt khc, nhng t canh tc tt, thng cho nng sut cao nm u nhng cng v sau cng gim dn v cht dinh dng trong t cng cn kit, nn vic bn phn v c bit vi phn hu c, l phng php hu hiu nht bi b thm cht dinh dng cho t v ng thi n nh pH ca t.
87

II. CC LOI T CHNH 1. Trc din t Trc din t l b mt lt ct theo chiu thng ng ca t, trong trc din t thng c nhng tng t khc nhau v dy, mu sc, thnh phn c gii v cu trc l do cc qu trnh l hc, ha hc v sinh hc din ra khc nhau. Di nh hng ca cc yu t hnh thnh t trong t nhin v hot ng sn xut ca con ngi mi loi t c mt trc din nht nh. Mt trc din t thng c chia ra cc tng chnh sau: - Tng O: gi l tng thm mc hay tng r c. Tng ny gm nhng xc cnh, l cy ri rng hng nm ph trn b mt t, cc xc b ny c th b phn hy t, nhiu. - Tng A : gi l tng mn, y cht hu c b phn hy thnh hp cht mn cng vi cc khong dinh dng kt hp li to nn. Tng ny c mu sm hn cc tng khc. nhng tng t c tng mn dy, ngi ta c th chia thnh nhiu tng nh hn A1, A2, A3 phn bit nhau v mu sc, kt cu, cht ... R ca cc thc vt pht trin nhiu trong hai lp ny. hai lp ny, lng cht hu c chim t l t 1% n 7% v c rt nhiu vi khun, vi sinh vt, nm, mc, giun t, cc cn trng nh v mt s loi ng vt mn ch sng nh chut chi, chut vng ..., chng c nh hng qua li vi nhau trong mt li thc n phc tp. Cc vi khun v vi sinh vt t c mt s rt ln, c lng c khong hng t con trong mt nhm t v chng l mt b phn rt quan trng trong s phn hy cc hp cht hu c phc tp thnh nhng cht hu c n gin. Nc trong t ha tan cc cht dinh dng c r cy hp th ri c chuyn ln thn n l, nhng cht hu c khc c phn gii chm hn lm thnh mt hn hp m mu gi l mn. Nhng cnh ng ph nhiu cho sn lng cao thng c hai lp ny dy, ph nhiu ca t c th nhn bit c nh vo mu sc ca hai lp ny: c mu nu en th ph nhiu cao, nu c mu xm hay vng nht th cha t cht hu c nn cn phi bn thm phn v iu chnh acid lm tng

88

Hnh 1. Mt trc din t tiu biu (Miller, 1988) ph nhiu ca t. Khong trng gia cc phn t v c v hu c trong hai lp ny cha khng kh v nc, oxy trong khng kh tch cha trong cc khong trng c t bo r cy s dng cho qu trnh h hp, cn nc ma trc di t lp t mt xung ha tan cc cht dinh dng trong lp t mt mang xung lp di su hn c cc t bo r hp th. - Tng E. c gi l tng ra tri. Trong qu trnh hnh thnh t hng lot cht t tng ny b ra tri xung cc tng di. Tng ny c c trng nht t rng tng bch (spodosol). - Tng B. c gi l tng tch t. Tng ny thng tch t cc cht b ra tri t tng trn xung, nhng cht tch t tng ny l nhng cht ha tan hoc nhng phn t c hc nh nh t st. Tng B cng c th chia thnh nhiu tng nh hn B1, B2, B3 ty thuc vo mu sc, kt cu v xp. - Tng C. c gi l tng mu thch, l tng cha chu nh hng mnh ca qu trnh hnh thnh t. y tuy b bin i t nhiu song vn gi c hnh dng v cu to ca chng.
89

- Tng R. c gi l tng gc. Tng ny trong thc t t khi c cp, ngi ta ch cp n n khi cc tng t uc hnh thnh trn cng mt loi , di lp ny c mang nhng tnh cht khc nhau. 2. Nm loi t chnh Trn th gii, t ca cc h sinh thi c s khc bit rt ln v mu sc, thnh phn c gii, xp, pH v chiu dy. T cc khc bit ngi ta chia thnh nhiu loi nhm t khc nhau tng ng vi cc i h sinh thi t lin khc nhau. Sau y l 5 loi t chnh tiu biu l: - t rng tng bch. Gp vng c kh hu lnh. Thc vt c trng nh Thng, Tng, Bch, Si, Gi. Hu ht l cy c l kim v xanh quanh nm - t rng n i thay l. Gp vng kh hu m n i. Phn ln l cy c l rng v thay l theo ma trong nm xen ln cy c l kim. - t ng c. Gp vng n i c ma kh ko di, hu ht l nhng cy thn tho nht nin. - t sa mc. Gp vng kh hu nng kh nh sa mc v cc bn sa mc. Thc vt y ngho nn bao gm cc loi thn tho nh, cy bi, cy g nh m phn ln l ca chng bin thnh gai... to nn thm thc vt kiu Savane. - t rng ma nhit i. Gp vng kh hu nhit i m. Thc v rt a dng v phong ph, c l rng v xanh quanh nm. Mt s t loi cn th hin s rng l theo ma thng khng r nh Bng bin, Xoan... III. TI NGUYN T TRN TH GII V VIT NAM 1. Ti nguyn t trn th gii Qu t c bn knh trung bnh 6371 km, chu vi theo ng xch o 40.075 km v din tch b mt ca qu t c tnh khong 510 triu km2 (tng ng vi 51 t hecta) trong bin v i dng chim khong 36 t hecta, cn li l t lin v cc hi o chim 15 t hecta. Bng 2. Din tch ca cc lc a

90

i lc Chu Chu Phi Bc M Nam M Chu u Chu Uc Chu Nam Cc

Din tch 43.998.920 km2 29.800.540 km2 24.320.100 km2 17.599.050 km2 9.699.550 km2 7.687.120 km2 14.245.000 km2

Theo P. Buringh, ton b t c kh nng canh tc nng nghip ca th gii 3,3 t hecta (chim 22% tng s t lin) cn 11, 7 t hecta (chim 78% tng s t lin) khng dng cho sn xut nng nghip c. Din tch cc loi t khng s dng c cho nng nghip theo bng sau: Bng 3. Cc loi t khng s dng c cho nng nghip Loi t t qu dc t qu kh t qu lnh t ng bng t qu nng t qu ngho t qu ly Din tch (ha) 2, 682 t (18%) 2, 533 t (17%) 2, 235 t (15%) 1, 490 t(10%) 1, 341 t (9%) 0, 745 t (5%) 0, 596 t (4%)

t trng trt trn th gii ch c 1, 5 t hecta (chim 10,8% tng s t ai, bng 46% t c kh nng nng nghip) cn 1, 8 t hecta (54%) t c kh nng nng nghip cha c khai thc.

91

V mt cht lng t nng nghip th: t c nng sut cao ch chim 14%, t c nng sut trung bnh chim 28%v t c nng sut thp chim ti 58%. iu ny cho thy t c kh nng canh tc nng nghip trn ton th gii c hn, din tch t c nng sut cao li qu t. Mt khc mi nm trn th gii li b mt 12 triu hecta t trng trt cho nng sut cao b chuyn thnh t phi nng nghip v 100 triu hecta t trng trt b nhim c do vic s dng phn bn v cc loi thuc st trng. t nng nghip phn b khng u trn th gii, t l gia t nng nghip so vi t t nhin trn cc lc a theo bng sau : Bng 4: T l % t t nhin v t nng nghip trn ton th gii Cc Chu lc Chu A Chu M Chu Phi Chu u Chu i Dng t t nhin 29,5% 28,2% 20,0% 6,5% 15,8% t nng nghip 35% 26% 20% 13% 6%

Nh vy, trn ton th gii din tch t s dng cho nng nghip cng ngy cng gim dn trong khi dn s cng ngy cng tng. V vy, c lng thc v thc phm cung cp cho nhn loi trong tng lai th vic khai thc s t c kh nng nng nghip cn li s dng l vn cn c t ra. Theo cc chuyn gia trong lnh vc trng trt cho rng vi s pht trin ca khoa hc v k thut nh hin nay th c th d kin cho n nm 2075 th con ngi mi c th khai ph ht din tch t c kh nng nng nghip cn li . 2. Ti nguyn t Vit Nam t t nhin Vit Nam c din tch 33 triu hecta trong t c kh nng nng nghip ch c 6,9 triu hecta (chim 21 % din tch t t nhin) v phn b khng ng u cc vng sinh thi khc nhau. Bng 5. Din tch cc loi t Vit Nam

92

(Vin thit k quy hoch nng nghip, 1980) Lai t Cn ct v ct bin t mn t phn t ph sa t ly v than bn t xm bc mu t v xm nu vng bn kh hn t en t vng t mn vng trn ni t mn trn ni cao t thung lng do sn phm dc t t xi mn tr si Cc loi t khc v t cha iu tra Din tch (ha) 502.045 991.202 2.140.306 2.936.413 71.796 2.481.987 34.234 237.602 15.815.790 2.976.313 280.714 330.814 505.298 3.651.586

Do v tr v a hnh c bit ca nc ta lm cho th nhng Vit Nam m c tnh cht chung ca vng nhit i m nhng rt a dng v phn ha r t ng bng ln ni cao, t Bc vo Nam v t ng sang Ty. C nc c 14 nhm t (bng 5). Tim nng t c kh nng canh tc nng nghip ca c nc khang t 1011 triu ha trong mi ch s dng c 6, 9 triu ha t nng nghip gm 5, 6 triu ha l t trng cy hng nm (la: 4, 144 triu ha; mu, cy cng nghip ngn ngy: 1, 245 triu ha) v 1, 3 triu ha l t trng cy n

93

qu v cy lu nm khc (c ph, cao su, du tm, h tiu, cam, chanh, qut...). Theo chng trnh iu tra tng hp vng ng bng sng Cu Long trong thp nin 80 th vng ng bng sng Cu Long c 7 nhm t chnh(Bng 6). Bng 6. Din tch v t l cc nhm t vng ng bng sng Cu Long ( Theo chng trnh 60 B ) Loi t t ph sa t phn t mn t phn mn t ph sa c t than bn t ni Din tch (ha) 1.094.248 1.054.342 809.034 631.443 108.989 34.052 34.678 T l (%) 28, 91 28, 02 21, 38 16, 98 2, 84 0, 92 0, 95

IV. BO TN T AI 1. Xi mn t ai a. Cc yu t xi mn t ai Trong t nhin, t khng c gi li mt ni xc nh m lun c mang i t mt ni ny n mt ni khc, nht l lp t tng mt, l s xi mn t. Hai tc nhn chnh gy nn s xi mn t l nc v gi. S xi mn t cn do mt nguyn nhn khc l con ngi. Chng ta u bit rng tng l v r cy c vai tr bo v t chng li s xi mn, trong sn xut nng nghip th con ngi tin hnh khai ph rng ly g v ly

94

t canh tc hoc s dng vo cc mc ch khc, ph hy tng cy bao ph mt t, to iu kin lm tng s xi mn t. S xi mn t qu ln khng ch nh hng n s lm gim ph nhiu ca t m cn nh hng n s ti tiu, s lu thng ng thy, cc h cha nc lm thy in, cung cp nc ung cho vng th ... Nu t l trung bnh ca s xi mn tng t mt vt qu t l thnh lp tng t mt, nh vy tng mt ca t khng c lm mi th t cng ngy cng ngho cht dinh dng b. Tnh hnh xi mn t ai trn th gii v Vit Nam * Tnh hnh xi mn t ai trn th gii vng nhit i v xch o, s thnh lp tng t mt mi c lng khong 2,5 cm trong 500 nm, trong khi s xi mn trn t canh tc c t l gp 18-100 ln s thnh lp tng t mt mi trong t nhin. S xi mn ca t cng xy ra t rng nhng t nghim trng hn nh t canh tc nng nghip, mc d vy nhng vic qun l, bo v chng li s xi mn t rng cng l iu ht sc c quan tm v t l ti to li t rng thp hn 2-3 ln t canh tc. Hin trng th gii ngy nay, s xi mn t mt ca t canh tc c tc ln hn s i mi thnh lp tng t mt, phn ln tng t mt b ra tri c a vo sng h, i dng; ngi ta c tnh trn th gii c khong 7% lp t mt ca t canh tc b ra tri trong mt chu k l 10 nm. Trc tnh trng ny, lng thc nui sng nhn loi ngy cng tng, con ngi phi s dng lng phn bn tng gp 9 ln, thy li tng gp 3 ln trong cc thp nin t 1950 - 1987, iu ny tm thi che du c s suy thoi t. Tuy nhin, trn thc t phn bn khng cht lm phc hi li ph nhiu ca t nh t t nhin c v c nhng cht khng th tng hp c bng phng php ha hc, iu ny chng t ngun ti nguyn ny cng cn kit hn. T l xi mn t thay i ty theo a hnh, s kt cu ca t, tc ng ca ma, sc gi, dng chy v i tng canh tc. S xi mn t do hot ng ca con ngi xy ra rt nhanh cc quc gia nh n , Trung Quc, Lin X v Hoa K, tnh chung cc quc gia ny sn xut hn 50% s lng thc trn th gii v dn s cng chim 50% dn s th gii. Trung Quc, theo bo co hng nm mt t b bo mn trung bnh 40 tn cho mi ha, trong c
95

nc c 34% din tch t b bo mn khc lit v lm cho cc con sng cha y ph sa. n , s xi mn t lm sng b lp y bn l mt vn nghim trng xy ra y, trong c nc c khong 25% din tch t b bo mn mnh. Lin X, theo c tnh ca The Worldwatch Institute l c din tch t canh tc ln nht v c tng t mt b xi mn nhiu nht th gii (Miller, 1988). Hoa K, theo iu tra ca SCS (Soil Conservation Service) c tnh c khong 1/3 tng t mt canh tc b ra tri vo sng, h, bin, t l xi mn trung bnh l 18 tn/ha; cn Iowa v Missouri hn 35 tn/ha. Cc chuyn gia cho rng s xi mn tng t mt din ra hng nm Hoa K ph y mt m di 5.600 km(3.500 dm) lm mt i gn 1/4 lp t canh tc trong c nc, tnh ra s hao ph cht dinh dng cho cy do s xi mn gy ra hng nm tr gi 18 t USD (Miller, 1988). Cc nh nghin cu c tnh rng nu khng c nhng bin php bo v t chng li s xi mn th khong chng 50 nm ti th din tch t canh tc b xi mn tng ng vi din tch ca cc bang NewYork, New Jersey, Maine, New Hampshire, Massachusetts v Connecticut (Miller, 1988). Dn ngho ngy cng tng th s canh tc cng gia tng theo, cng l nguyn nhn lm tng s xi mn ca t. S xi mn t khng ch l vn do hot ng canh tc m cn do s qun l v s dng khng hp l t rng, t ng c, m cn do cc hot ng xy dng ca con ngi theo s gia tng dn s ( hot ng xy dng lm xi mn t chim khong 40% t b xi mn ). Mt khc, hu qu ca s xi mn cn lm tr ngi s vn chuyn ng thy, lm gim sc cha ca cc p thy in, xo trn cuc sng hoang d ca cc loi sinh vt ... t nh hng n mi trng sinh thi t nhin. Theo mt s phn tch, nu t l xi mn trung bnh 18 tn/ha th trong vng 50 nm na th s thiu ht trung bnh ngn sch quc gia khong t 2% 3% hng nm. Ngi ta tin rng cc iu trn c th c khc phc v b p bng cc phng php k thut canh tc mi v vic s dng phn bn trong canh tc. Tuy nhin, hin nay ngi ta cha a ra mt phng php no bo v t chng s xi mn mt cch c hiu qu, nn y l mt vn cn c s quan tm. * Tnh hnh xi mn t ai Vit Nam

96

Nc ta nm trong vng nhit i m v c lng ma tng i ln (t 1.800 mm - 2.000 mm) nhng li phn b khng u v tp trung ch yu trong cc thng ca ma ma t thng 4 - 5 n thng 10; ring vng duyn hi min Trung th lng ma bt u v kt thc mun hn t 2 n 3 thng. Lng ma ln v li tp trung to ra dng chy c cng rt ln, y l nguyn nhn chnh gy nn hin tng xi mn t ai Vit Nam. Hng nm, nc ca cc con sng mang ph sa vo bin ng khong 200 triu tn, ngi ta c tnh trung bnh 1m3 nc cha t 50g - 400g ph sa, ring ng bng sng Hng 1.000g/m3 v c khi t n 2.000g/m3. Nguyn nhn chnh dn n s xi mn l do s khai ph rng ly g v ly t canh tc. T nm 1983 n 1994 trn c nc ta c khong 1,3 triu hecta rng b khai ph ly g v ly t trng trt, gy nn s xi mn v ra tri lp t mt lm cho t cc ni ny cng ngy cng tr nn bc mu. Ch tnh ring cho cc vng pha Bc sng Hng v dc theo dy Trng Sn th c khong 700.000 ha t b bc mu. S xi mn do gi mc d xy ra t nghim trng hn nhng cng l vn ng quan tm cc vng duyn hi, vng trung du v vng ni. lm gim bt s xi mn, nhiu bin php c thc hin nh trng cy chn gi, khi phc li rng u ngun v trng cy gy rng ph cc i trc ... 2. Bo tn t ai a. Tm quan trng ca vic bo tn t ai Vn chnh ca vic bo tn t ai l lm gim s xi mn, ngn nga s cn kit ngun dinh dng trong t v gim s lm dng qu mc t canh tc. Thng th s bo v t khng nhn c kt qu r rt v tc xi mn din ra rt chm v ko di nn kh thy c s tc ng hu hiu ca n. Th d nh s xi mn do gi v nc ma xy ra mi nm l 1mm th ta khng thy c tm quan trng ca n, nhng nu sau 25 nm hoc hn na, 500 nm chng hn th l mt vn rt ln, n lm cho din mo ca t tr nn khc hn. b. Bo tn t trng trt *Bo tn t trng trt vng ng bng: Mt trong nhng nguyn nhn lm tng s xi mn trn t trng trt l s cy v lp t mt. Theo thi quen, khi trng hoa mu ngi ta thng cy xi t trc khi trng; t cy
97

v ra c phi trn qua mt thi gian di b vn nt ra iu ny lm tng s xi mn. hn ch s xi mn, ngi ta thng thc hin nhiu bin php khc nhau: - Cy hn ch (minimum- tillage method): Khi cy t ngi ta ch cy tng mt c c phn hoa mu cn li sau khi thu hoch, khng lm xo trn lp mn bn di. Phng php ny chng nhng hn ch c phn no s xi mn m cn tit kim c ngun phn hu c t phn hoa mu cn li, gim chi ph mua phn bn. - Khng cy (no- till farming): Khi trng cy ngi ta khng cy xi t m ch o t thnh tng l nh t cy trng vo, sau bn phn v thuc tr c quanh gc cy - Trng theo lp: o t thnh tng lp v p b bao hn ch dng chy, ng thi gi li c ngun cht dinh dng b ra tri do nc ti. Cy c trng thnh hng v khong trng gia cc hng c trng thm hoa mu ph nht l cy h u, mt mt ph cho kn t mt khc tng thm ngun m cho t. - nhng ni c gi, ngi ta thng trng cy to nn mt vnh ai chn gi. Vnh ai ny cn l ni c tr cho cc loi chim v mt s loi ng vt khc, chng c th n cc dch hi v cn gip cho s th phn ca cy trng. *Bo tn t trng trt trn cc vng c dc: Trn cc i trc, sn i c s dng canh tc, do c dc nn s xi mn xy ra mnh lit hn vng bnh nguyn. Nguyn nhn gy nn s xi mn trn t dc: - Lng ma v cng ma: y l mt yu t quan trng nht gy xi mn mnh. cc nc thuc vng nhit i ma thng tp trung t thng 5 n thng 10, cc vng ni lng ma c th t 3.000mm, lng ma cng ln v c bit l cng ma (lng ma trong mt n v thi gian) cng ln th tc xi mn cng mnh - dc v chiu di ca sn dc: cng xi mn t t l thun vi dc, theo mt s nh nghin cu th nu dc tng 4 ln, tc dng chy tng 2 ln th lng t b xi mn tng gp 64 ln. iu ny cho

98

thy nu dc cng ln th tc dng chy cng ln v s t xi mn cng mnh. - che ph ca cy: Nu trn mt t c cy che ph th nhng ht ma khng ri trc tip xung t m b phn tn ngay trn cc tng l. Mt khc, dng chy b ngn tr bi r v lp thm mc trn mt t ... iu lm gim s xi mn lp t mt. - Tnh cht ca t: Nu t ti xp, c kt cu thm nc tt th lng nc ma s ngm xung t nhiu hn nn lng nc to nn dng chy trn lp t mt t i cng lm gim s xi mn. Cc bin php chng xi mn khi trng trt trn t dc nh sau: - Lm gim dc v chiu di ca sn dc: bng cch nh san rung thnh bc thang, o mng, p b, trng cy thnh hng ngn chiu di ca dc thnh nhng on ngn hn. - Dng cc bin php nng lm nghip che ph kn mt t: c th l gieo trng theo hng ngang ca sn dc, lm lung trng ngang vi sn dc; nu l trng cy hng tha th gia cc hng trng thm cy phn xanh hoc cy mu xen vo cho kn t nhm mc ch va lm tng ph va bo v lp t mt v nn trng xen k nhng ging cy trng khc nhau phng c cc dch bnh gy hi. iu cn thit nht l phi gi li rng u ngun hoc u ca cc chm i. c. Duy tr v phc hi ph nhiu ca t nng cao nng sut thu hoch v tng v trong trng trt, ngi ta thng s dng cc loi phn hu c v phn v c bn vo t canh tc nhm mc ch phc hi li cht dinh dng trong t b mt i do cy hp th trong v trc, do s xi mn v do s trc di cht dinh dng xung cc lp t nm su bn di. Phn hu c: Phn hu c thng c chia thnh 2 loi l phn chung v phn xanh: * Phn chung: bao gm phn v nc tiu ca gia sc, phn ca cc gia cm, phn chim v phn di. Vic s dng phn chung lm thay i kt cu ca t, gia tng hm lng m hu c trong t v ng thi lm gia tng mt s ca vi khun, vi sinh vt, nm v mt s loi ng vt nh trong t nh giun dt v mt s loi cn trng. t c bn phn ny cng
99

ngy cng di do cht dinh dng, ti xp v thong kh rt hu dng canh tc. Tuy nhin vic s dng cht thi ca ng vt lm phn bn t c chung v cc l do sau: - Thng thng cc tri chn nui ln thng nm vng ven cc th trong khi t canh tc th xa cc tri chn nui, nn vic thu nht v chuyn ch tn nhiu cng sc lm cho chi ph tng cao. - Khi khoa hc k thut tin b, my ko v cc nng c dn dn thay th ch cho cc ng vt phc v cho nng nghip nh nga, tru, b ... m chng l ngun cung cp cht thi mt cch t nhin cho t. * Phn xanh: l nhng xc b thc vt c hoc cy vo t nhm mc ch lm gia tng lng cht hu c v mn cho t. Chng c th l c di hoc cc phn cn li ca hoa mu sau khi thu hoch nh rau, ci, u, c linh lng ... l ngun cung cp m ti ch cho t. Thc t cho thy hn hp ca phn xanh trn vi t c hiu qu nh phn chung v s pha trn gia phn xanh, phn chung v t to nn mt hn hp giu cht dinh dng, thong kh ca t, tng cng mt s ca vi khun; vi sinh vt t v nm, gip cho s sinh trng v pht trin ca cy trng v s phn hy cc xc b ng vt v thc vt nhanh chng hn. Phn v c thng mi Hu ht cc quc gia trn th gii c bit l cc nc pht trin u c xu hng chung l s dng phn bn v c phc hi t. Trong cc loi phn bn v c u c cha cht dinh dng chnh cn cho cy nh N, P v K. Thng th t l ca cc cht dinh dng ny thay i theo tng loi phn ph hp cho tng loi t v i tng canh tc. Th d: Phn NPK 16 -16 8 c ngha l trong phn c cha 16% N, 16% P v 8% K v mt s cht khc cng c th c hin din. V vy c th s dng phn bn c hiu qu, sau mi ma v nh nng phi phn tch t c th bit c mt cch chnh xc nhng cht dinh dng trong t cn c b sung, t chn loi phn bn c thnh phn cht dinh dng thch hp trnh c s lng ph khng cn c. Vic s dng phn bn v c ngy cng tng trn th gii, trong khong t 1950 n 1978 lng phn bn v c c s dng tng gp 9 ln. Phn v c hin nay c s dng rng ri v y l ngun cung cp cht dinh dng c ng, d chuyn ch, d tn tr, bo qun v d s dng. Tuy nhin phn
100

bn v c cng c nhng bt li nh chng khng b sung thm vo t nhng hp hu c, v vy khi s dng phn v c m khng b sung thm phn hu c th t cng ngy cng b nn cht v khng cn thch hp cho hoa mu v lm gim kh nng to N2 t nhin dng hu ch. Phn bn v c cng lm gim lng O2 trong t v t b nn cht nn cc t khng b thu hp v gim s lng. Mt khc, phn bn v c cng khng bi b li cho t nhng yu t vi lng, nhng yu t ny ch c tng hp bng con ng sinh hc, rt quan trng cho s sinh trng v pht trin ca thc vt d vi liu lng rt nh. Phn bn v c l mt trong nhng nguyn nhn chnh gy nhim n ngun nc hin nay. D lng ca phn bn b ra tri hoc trc di theo cc mch nc ngm ra cc sng rch, y l nguyn nhn gy nn s bc pht cc loi rong; s bc pht ny lm cn kit ngun O2 trong nc v hu qu lm cht c v cc loi sinh vt thy sinh ti ni . Lng NO3 c trong phn v c thm vo t v trc di theo nc ma xung tng nc ngm n cc ao, h, ging ; nu lng NO3 tn ti cao trong nc lm nc ung b ng c c bit l i vi tr con. Lun xen canh hoa mu Cc loi cy hoa mu nh Bp, Thuc l, Bng vi... ly i phn ln cht dinh dng c bit l N2 t t, lm cn kit lp t trng trt. Nu ch trng mt loi cy th qua vi ma v t s mt ht mt s cht dinh dng v dn n nng sut thu hoch cng ngy cng gim. Tri li cc loi cy thuc h u v mt s loi cy khc c kh nng t tng hp c m t do trong khng kh thnh m hu c s dng v khi cht lng m ny b sung thm cho t. V vy phng php lun xen canh gia cc loi hoa mu khc nhau nhm duy tr v b sung ph ca t. Mt khc, phng php lun xen canh cn trnh c s v lan truyn cc dch bnh cho tng loi cy trng v cn lm gim i s xi mn t.

101

CHNG 7 TI NGUYN NC Nc l ngun ti nguyn v cng quan trng cho tt c cc sinh vt trn qu t. Nu khng c nc th chc chn khng c s sng xut hin trn qu t, thiu nc th c nn vn minh hin nay cng khng tn ti c. T xa, con ngi bit n vai tr quan trng ca nc; cc nh khoa hc c i coi nc l thnh phn c bn ca vt cht v trong qu trnh pht trin ca x hi loi ngi th cc nn vn minh ln ca nhn loi u xut hin v pht trin trn lu vc ca cc con sng ln nh: nn vn minh Lng h Ty nm lu vc hai con sng ln l Tigre v Euphrate (thuc Irak hin nay); nn vn minh Ai Cp h lu sng Nil; nn vn minh sng Hng n ; nn vn minh Hong h Trung Quc; nn vn minh sng Hng Vit Nam ... T 3.000 nm trc cng nguyn, ngi Ai Cp bit dng h thng ti nc trng trt v ngy nay con ngi khm ph thm nhiu kh nng ca nc m bo cho s pht trin ca x hi trong tng lai: nc l ngun cung cp thc phm v nguyn liu cng nghip di do, nc rt quan trng trong nng nghip, cng nghip, trong sinh hot, th thao, gii tr v cho rt nhiu hot ng khc ca con ngi. Ngoi ra nc cn c coi l mt khong sn c bit v n tng tr mt ngun nng lng ln v li ha tan nhiu vt cht c th khai thc phc v cho nhu cu nhiu mt ca con ngi. May mn thay, ti nguyn ny khng n ni qu him hoi v trong chu trnh t nhin li c kh nng ti to, nu s dng khn kho v quy hoch thn trng th n mi mi tn ti v phc v li ch cho con ngi. Nhng hin nay vn nc ngt tr nn bc bch, s ti sinh nc ngt khng kp p ng nhu cu ca con ngi nhiu ni trn th gii nht l vng ng dn c v cc th ln. y l vn ht sc quan trng v cp bch ang e da cuc sng ca con ngi cng nh cc sinh vt I. S CUNG NG NC 1. S cung ng nc trn ton cu Nc bao ph 71% din tch ca qu t trong c 97% l nc mn, cn li l nc ngt. Nc gi cho kh hu tng i n nh v pha long cc
102

yu t gy nhim mi trng, n cn l thnh phn cu to chnh yu trong c th sinh vt, chim t 50%-97% trng lng ca c th, chng hn nh ngi nc chim 70% trng lng c th v Sa bin nc chim ti 97%. Trong 3% lng nc ngt c trn qu t th c khong hn 3/4 lng nc m con ngi khng s dng c v n nm qu su trong lng t, b ng bng, dng hi trong kh quyn v dng tuyt trn lc i... ch c 0, 5% nc ngt hin din trong sng, sui, ao, h m con ngi v ang s dng. Tuy nhin, nu ta tr phn nc b nhim ra th ch c khong 0,003% l nc ngt sch m con ngi c th s dng c v nu tnh ra trung bnh mi ngi c cung cp 879.000 lt nc ngt s dng (Miller, 1988).

Hnh 1. T l gia cc loi nc trn th gii (Lim, 1990) Theo hiu bit hin nay th nc trn hnh tinh ca chng ta pht sinh t 3 ngun: bn trong lng t, t cc thin thch ngoi qu t mang vo v t

103

tng trn ca kh quyn; trong th ngun gc t bn trong lng t l ch yu. Nc c ngun gc bn trong lng t c hnh thnh lp v gia ca qu t do qu trnh phn ha cc lp nham thch nhit cao to ra, sau theo cc khe nt ca lp v ngoi nc thot dn qua lp v ngoi th bin thnh th hi, bc hi v cui cng ngng t li thnh th lng v ri xung mt t. Trn mt t, nc chy trn t ni cao n ni thp v trn ngp cc vng trng to nn cc i dng mnh mng v cc sng h nguyn thy. Theo s tnh ton th khi lng nc trng thi t do ph ln trn tri t khong 1,4 t km3, nhng so vi tr lng nc lp v gia ca qa t ( khong 200 t km3) th chng ng k v n ch chim khng n 1%. Tng lng nc t nhin trn th gii theo c tnh c khc nhau theo cc tc gi v dao ng t 1.385.985.000 km3 (Lvovits, Xokolov - 1974) n 1.457.802.450 km3 (F. Sargent - 1974). Bng 1. Tr lng nc trn th gii (theo F. Sargent, 1974) Loi nc Bin v i dng Nc ngm Bng v bng h H nc ngt H nc mn Kh m trong t Tr lng (km3) 1.370.322.000 60.000.000 26.660.000 125.000 105.000 75.000

Hi nc trong kh m 14.000 Nc sng Tuyt trn lc a 2. Nc mt 1.000 250

S bc hi nc trong t, ao, h, sng, bin; s thot hi nc thc vt v ng vt..., hi nc vo trong khng kh sau b ngng t li tr v th lng ri xung mt t hnh thnh ma, nc ma chy trn trn mt t t
104

ni cao n ni thp to nn cc dng chy hnh thnh nn thc, ghnh, sui, sng v c tch t li nhng ni thp trn lc a hnh thnh h hoc c a thng ra bin hnh thnh nn lp nc trn b mt ca v tri t. Trong qu trnh chy trn, nc ha tan cc mui khong trong cc nham thch ni n chy qua, mt s vt liu nh khng ha tan c cun theo dng chy v bi lng ni khc thp hn, s tch t mui khong trong nc bin sau mt thi gian di ca qu trnh lch s ca qu t dn dn lm cho nc bin cng tr nn mn. C hai loi nc mt l nc ngt hin din trong sng, ao, h trn cc lc a v nc mn hin din trong bin, cc i dng mnh mng, trong cc h nc mn trn cc lc a. 3. Nc ngm l loi nc tch t trong cc lp t di su trong lng t, nc tch t lm t m t v lp y nhng t khng trong t. Phn ln nc trong cc t khng ca lp t mt b bc hi, c cy hp th v phn cn li di nh hng ca trng lc, trc di xung ti cc lp nham thch nm su bn di lm bo ha hon ton cc l trng bn trong cho cc lp ny ngm nc to nn nc ngm. Qu trnh hnh thnh nc ngm din ra rt chm t vi chc n hng trm nm. C hai loi nc ngm: nc ngm khng c p lc v nc ngm c p lc. Nc ngm khng c p lc: l dng nc c gi li trong cc lp ngm nc v lp ny nm bn trn lp khng thm nh lp dip thch hoc lp st nn cht. Loi nc ngm ny c p sut rt yu, nn mun khai thc n phi th phi o ging xuyn qua lp ngm ri dng bm ht nc ln. Nc ngm loi ny thng khng su di mt t, c nhiu trong ma ma v t dn trong ma kh. Nc ngm c p lc: l dng nc c gi li trong cc lp ngm nc v lp ny b kp gia hai lp st hoc dip thch khng thm. Do b kp cht gia hai lp khng thm nn nc c mt p lc rt ln v th khi khai thc ngi ta dng khoan xuyn qua lp khng thm bn trn v chm vo lp nc ny n s t phun ln m khng cn phi bm. Loi nc ngm ny thng su di mt t, c tr lng ln v thi gian hnh thnh n phi mt hng trm nm thm ch hng nghn nm.
105

4. Tnh hnh s dng nc trn th gii v Vit Nam a. Tnh hnh s dng nc trn th gii Khi con ngi bt u trng trt v chn nui th ng rung dn dn pht trin min ng bng mu m, k bn lu vc cc con sng ln. Lc u c dn cn t v nc th y p trn cc sng h, ng rung, cho d c gp thi gian kh hn ko di th cng ch cn chuyn c khng xa lm l tm c ni mi tt p hn. V vy, nc c xem l ngun ti nguyn v tn v c nh th qua mt thi gian di, vn nc cha c g l quan trng. Tnh hnh thay i nhanh chng khi cuc cch mng cng nghip xut hin v cng ngy cng pht trin nh v bo. Hp dn bi nn cng nghip mi ra i, tng dng ngi t nng thn x vo cc thnh ph v khuynh hng ny vn cn tip tc cho n ngy nay. th tr thnh nhng ni tp trung dn c qu ng c, tnh trng ny tc ng trc tip n vn v nc cng ngy cng tr nn nan gii. Nhu cu nc cng ngy cng tng theo pht trin ca nn cng nghip, nng nghip v s nng cao mc sng ca con ngi. Theo s c tnh, bnh qun trn ton th gii c chng khong 40% lng nc cung cp c s dng cho cng nghip, 50% cho nng nghip v 10%cho sinh hot. Tuy nhin, nhu cu nc s dng li thay i ty thuc vo s pht trin ca mi quc gia. Th d: Hoa K, khong 44% nc c s dng cho cng nghip, 47% s dng cho nng nghip v 9% cho sinh hot v gii tr (Chiras, 1991). Trung Quc th 7% nc c dng cho cng nghip, 87% cho cng nghip, 6% s dng cho sinh hot v gii tr. (Chiras, 1991). Nhu cu v nc trong cng nghip: S pht trin cng ngy cng cao ca nn cng nghip trn ton th gii cng lm tng nhu cu v nc, c bit i vi mt s ngnh sn xut nh ch bin thc phm, du m, giy, luyn kim, ha cht..., ch 5 ngnh sn xut ny tiu th ngt 90% tng lng nc s dng cho cng nghip. Th d: cn 1.700 lt nc sn xut mt thng bia chng 120 lt, cn 3.000 lt nc lc mt thng du m chng 160 lt, cn 300.000 lt nc sn xut 1 tn giy hoc 1,5 tn thp, cn 2.000.000 lt nc sn xut 1 tn nha tng hp. Theo pht trin ca nn cng nghip hin nay trn th gii c th d on n nm 2000 nhu

106

cu nc s dng cho cng nghip tng 1.900 km3/nm c ngha l tng hn 60 ln so vi nm 1900. Phn nc tiu hao khng hon li do sn xut cng nghip chim khong t 1 - 2% tng lng nc tiu hao khng hon li v lng nc cn li sau khi s dng c quay v sng h di dng nc thi cha y nhng cht gy nhim ( Cao Lim, Trn c Vin 1990 ). Nhu cu v nc trong nng nghip: S pht trin trong sn xut nng nghip nh s thm canh tng v v m rng din tch t canh tc cng i hi mt lng nc ngy cng cao. Theo M.I.Lvovits (1974), trong tng lai do thm canh nng nghip m dng chy c nm ca cc con sng trn ton th gii c th gim i khong 700 km3/nm. Phn ln nhu cu v nc c tha mn nh ma vng c kh hu m, nhng cng thng c b sung bi nc sng hoc nc ngm bng bin php thy li nht l vo ma kh. Ngi ta c tnh c mi quan h gia lng nc s dng vi lng sn phm thu c trong qu trnh canh tc nh sau: sn xut 1 tn la m cn n 1.500 tn nc, 1 tn go cn n 4.000 tn nc v 1 tn bng vi cn n 10.000 tn nc. S d cn s lng ln nc nh vy ch yu l do s i hi ca qu trnh thot hi nc ca cy, s bc hi nc ca lp nc mt trn ng rung, s trc di ca nc xung cc lp t bn di v phn nh tch t li trong cc sn phm nng nghip. D bo nhu cu v nc trong nng nghip n nm 2000 s ln ti 3.400 km3/nm, chim 58% tng nhu cu v nc trn ton th gii. Nhu cu v nc Sinh hot v gii tr: Theo s c tnh th cc c dn sinh sng kiu nguyn thy ch cn 5-10 lt nc/ ngi/ ngy. Ngy nay, do s pht trin ca x hi loi ngi ngy cng cao nn nhu cu v nc sinh hot v gii tr ngy cng cng tng theo nht l cc th trn v cc th ln, nc sinh hot tng gp hng chc n hng trm ln nhiu hn. Theo s c tnh th n nm 2000, nhu cu v nc sinh hot v gii tr s tng gn 20 ln so vi nm 1900, tc l chim 7% tng nhu cu nc trn th gii (Cao Lim, Trn c Vin - 1990). Ngoi ra, cn rt nhiu nhu cu khc v nc trong cc hot ng khc ca con ngi nh giao thng vn ti, gii tr ngoi tri nh ua thuyn, trt vn, bi li ... nhu cu ny cng ngy cng tng theo s pht trin ca x hi. b. Tnh hnh s dng nc Vit Nam

107

* Nc mt Vit Nam nm trong vng nhit i m c lng ma tng i ln trung bnh t 1.800mm - 2.000mm, nhng li phn b khng ng u m tp trung ch yu vo ma ma t thng 4-5 n thng 10, ring vng duyn hi Trung b th ma ma bt u v kt thc chm hn vi ba thng. S phn b khng ng u lng ma v dao ng phc tp theo thi gian l nguyn nhn gy nn nn l lt v hn hn tht thng gy nhiu thit hi ln n ma mng v ti sn nh hng n nn kinh t quc gia, ngoi ra cn gy nhiu tr ngi cho vic tr thy, khai thc dng sng. Theo s c tnh th lng nc ma hng nm trn ton lnh th khong 640 km3, to ra mt lng dng chy ca cc sng h khong 313 km3. Nu tnh c lng nc t bn ngoi chy vo lnh th nc ta qua hai con sng ln l sng Cu long ( 550 km3 ) v sng Hng ( 50 km3 ) th tng lng nc ma nhn c hng nm khong 1.240 km3 v lng nc m cc con sng ra bin hng nm khong 900 km3. Nh vy so vi nhiu nc, Vit nam c ngun nc ngt kh di do lng nc bnh qun cho mi u ngi t ti 17.000 m3/ ngi/ nm. Do nn kinh t nc ta cha pht trin nn nhu cu v lng nc s dng cha cao, hin nay mi ch khai thc c 500 m3/ngi/nm ngha l ch khai thc c 3% lng nc c t nhin cung cp v ch yu l ch khai thc lp nc mt ca cc dng sng v phn ln tp trung cho sn xut nng nghip(Cao Lim- Trn c Vin, 1990) * Nc ngm Nc tng tr trong lng t cng l mt b phn quan trng ca ngun ti nguyn nc Vit Nam. Mc d nc ngm c khai thc s dng cho sinh hot c t lu i nay; tuy nhin vic iu tra nghin c ngun ti nguyn ny mt cch ton din v c h thng ch mi c tin hnh trong chng chc nm gn y. Hin nay phong tro o ging khai thc nc ngm c thc hin nhiu ni nht l vng nng thn bng cc phng tin th cng, cn s khai thc bng cc phng tin hin i cng c tin hnh nhng cn rt hn ch ch nhm phc v cho sn xut v sinh hot cc trung tm cng nghip v khu dn c ln m thi. * Nc khong v nc nng

108

Theo thng k cha y th Vit Nam c khong 350 ngun nc khong v nc nng, trong nhm cha Carbonic tp trung nam Trung b, ng Nam b v nam Ty nguyn; nhm cha Sulfur Hydro Ty Bc v min ni Trung b; nhm cha Silic trung v nam Trung b; nhm cha St ng bng Bc b; nhm cha Brom, Iod v Bor c trong cc trm tch min vng H Ni v ven bin vng Qung Ninh; nhm cha Fluor nam Trung b....Phn ln nc khong cng l ngun nc nng, gm 63 im m vi nhit t 30o - 40o C; 70 im nng va vi nhit t 41o - 60o C v 36 im rt nng vi nhit t 60o - 100oC; hu ht l mch ngm ch c 2 mch l thin thuc loi m gp trung Trung b v ng Nam b. T nhng s liu trn cho thy rng ti nguyn nc khong v nc nng ca Vit Nam rt a dng v kiu loi v phong ph c tc dng cha bnh, ng thi c tc dng gii kht v nhiu cng dng khc. Trong nhng nm gn y nhu cu nc s dng cho cng nghip v sinh hot khng ngng tng ln theo pht trin ca cng nghip, s gia tng dn s, mc sng ca ngi dn khng ngng c nng cao v s pht trin ca cc th. Nc s dng cho nng nghip cng tng ln do vic m rng din tch t canh tc v s thm canh tng v. Theo s c tnh ca cc nh chuyn mn th t nay n nm 2000 a din tch ti cho nng nghip ln 6,5 triu ha th tng lng nc cn khong 60km3, cho chn nui khong 10 -15 km3, nhu cu v nc cho 80 triu dn khong 8 km3; tnh chung nhu cu v nc s tng ln khong t 90 -100 km3. Nh vy n nm 2000 lng nc cn cho s pht trin t xp x khong 30% lng nc c cung cp trn ton lnh th. iu c bit l nhu cu ny phn ln tp trung vo ma kh trong khi mc nc trong cc sng ngi xung thp nn c ni nc s khng dng, iu ny cho thy nu khng qun l v phn phi tt s xy ra tnh trng thiu nc gay gt nh hin nay. II. CC VN LIN QUAN N TI NGUYN NC 1. Hn hn Theo cc nh nghin cu th kh nng cung cp nc ngt hin nay l mt vn nghim trng trn ton th gii. C t nht 80 nc vng sa mc v bn sa mc (chim khong 40% dn s th gii) thuc hai lc i Chu v Phi Chu thng xuyn b hn hn v tht ma nn thng xuyn khng cung cp lng thc nui sng dn ca h.

109

Trong nhng thp nin 1970 thm ha hn hn e da trn khong 24, 4 triu ngi v hng nm git cht hn 23.000 ngi, hu qu ny vn cn ko di n 1980. Nm 1985 hn 154 triu ngi thuc 21 quc gia Phi Chu ri vo nn i do hn hn, thm vo s gia tng dn s qu mc v chin tranh lan rng, mt khc cn do vic qun l v s dng ngun ti nguyn v pht trin nng nghip km hiu qu. cc nc ny, ngi dn ngho phi mt nhiu thi gian i tm nc thng l nhng dng sng v sui b nhim v c c nc nhng ngi ph n v tr em phi i b t 16 km - 25 km mt ngy v ch mang c mt bnh y nc trn ng tr v( Miller, 1988 ). 2. Ngp lt Ngc li, nhng quc gia khc c v lng ma tng i ln th mt lng ln nc ma nhn c ch trong mt thi gian ngn trong nm. Chng hn nh n , 90% lng nc ma tp trung vo gia thng 6 n thng 9 thng gy nn ngp lt. Trong nhng thp nin 1970, thm ha lt li e da trn 15, 4 triu ngi v hng nm git cht trung bnh 4.700 ngi, lm thit hi trung bnh 15 t USD, hu qu ny vn cn ko di n nm 1980. Nguyn nhn dn n lt li l do con ngi ph rng, t rng ly t canh tc, khai thc qung m, m rng th ... Mc d lt li c xem l mt thin tai gy cht ngi v lm thit hi hoa mu, ti sn ca ngi dn nhng sau cc trn lt, do s lng ng ca ph sa lm tng thm mu m cho t ( Miller, 1988 ). ngn nga v lm gim s tn ph ca lt li nhng quc gia ny, nhiu bin php c thc hin nh xn kinh thot nc, xy p v h cha nc, trng cy gy rng trn cc i trc, gi li rng u ngun. 3. S ng nc nhng vng c a hnh thp hoc ni c mc nc ngm qu cao lm cho mt t lun b ph kn bi mt lp nc t ng lu ngy to nn trng thi ng nc, t b ng nc nn lun ym kh. Trn nhng vng t b ng nc thng c nhng thc vt thy sinh c trng nh mt s cc loi rong to, nn, lc rt pht trin v th nn t ni di do mn , m v cc acid hu c v th lm cho t v nc b chua, t ngho ln nhng li giu nhng cht c nh H2S, CH4, Fe 2+. Do

110

nhng tnh cht vt l v ha hc ca nc v t ca vng b ng nc khng tt cho s trng trt cng nh s dng nc cho cng nghip v sinh hot 4. Nc ngt b nhim Theo nhp pht trin ca nn cng nghip, nng nghip v s nng cao mc sng ca con ngi th nhu cu v nc s dng ngy mt tng. Vn v nc ngy cng tr nn nghim trng, c bit l nc mt ngy cng thoi ha v mc nhim nc ngy cng tng. Theo t chc y t th gii (WHO -1980) c tnh rng cc quc gia km pht trin th 70% dn chng cc vng ven thnh ph v 25% dn c cc th khng c nc sch s dng. Vit Nam, do nn cng nghip mi pht trin, s th v cc khu cng nghip cn t v cc im tp trung dn c cha nhiu nn lng nc dng cho cng nghip v sinh hot cn qu t so vi tr lng trong t nhin. Tuy vy, s nhim bn ngun nc bt u xut hin do vic s dng thuc tr su trong nng nghip; lng nc thi ra mi trng ca cc nh my luyn kim, nhit in, ha cht, thc phm ; cng vi lng nc thi do sinh hot... tr thnh mt vn cp bch cn phi c quan tm. III. QUN TR TI NGUYN NC 1. Gia tng s cung ng nc s dng Mc d khng th lm gia tng lng nc ngt trn tri t nhng con ngi c th iu phi li ngun nc ngt s dng. C hai vn c t ra trong vic qun tr ngun ti nguyn nc ngt: mt l gia tng s cung ng nc tiu dng, hai l gim s s dng v hao ph ngun nc. Vn v vic qun tr ngun ti nguyn nc rt khc nhau hai khi cc quc gia km pht trin (LDCs)v cc quc gia pht trin (MDCs): cc quc gia km pht trin d c hoc khng c nc th h cng khng c tin d xy dng cc p, h d tr nc v h thng phn phi nc, v vy nn dn c u tp trung sinh sng nhng ni c ngun nc. Ngc li cc quc gia pht trin, ngi dn tp trung sng nhng ni c kh hu thun li mc d nhng ni ny khng nc i na, nhng h vn c ngun nc s dng nh h thng dn nc phn phi n tn n hoc h cn c th tp trung sng nhng vng ngp lt th h cng c h thng gi nc hoc thot nc khi cn thit (Miller, 1988).

111

a. p nc v h cha nc p v h cha nc d tr li lng nc ma, nc do tuyt tan s dng cho thi gian kh hn trong nm. S xy dng cc p v h cha c nhiu li im nh kim sot c cc dng chy trnh c ngp lt cc vng thp, cung cp c ngun nc ti, s dng lm ngun thy in, c th s dng lm h bi, chi thuyn, cu c ... lm tng ngun li kinh t. Tuy nhin bn cnh nhng c im thun li cn phi tnh ton n hiu qu s dng trn chi ph b ra xy dng chng. Mt khc, do s lm gin on dng chy t nhin lm ngn cn s di c, ni c tr v sinh sn ca cc loi ng vt hoang d e do s sng cn ca chng v vic xy dng cng lm mt i cnh quan t nhin. Ngoi ra, do s xy dng cc p khng ng cch, do ng t, do ph hoi hoc do chin tranh c th l nguyn nhn lm cho cc p b h hng gy hu qu nghim trng. Th d nm 1972 mt p nc min Ty Virginia b v lm thit mng 125 ngi, sau mt p min Nam Dakota b v lm thit mng 237 ngi v lm thit hi nhiu t USD (Miller, 1988). b. Khai thc nc ngm Ngun nc ngm chim 95% l nc ngt cung ng trn th gii. S khai thc ngun nc ngm c tin hnh t lu cc quc gia pht trin. Hoa K, khong 50% nc ung cho dn c (96% vng ven v 20% th), 40% lng nc dng ti tiu u c ly t nc ngm. Vic gia tng s dng nc ngm hin nay t ra nhiu vn cn quan tm: - S cn kit ngun nc ngm: do s khai thc ly i nhanh hn s trc di ca nc lm cho ngun nc ngm tr nn cn kit. Th d s cn kit ngun nc ngm xy ra California, min Bc Trung Quc, Mexico v n ...l do khai thc ti tiu. - S ln sp: Khi lp nc ngm cn b ly i nhanh to nn khong trng trong cc lp ngm nc l nguyn nhn gy nn s ln sp. Hin tng ny xy ra vo nm 1981 California tn ph nh ca, nh my, ng dn nc, ng xe in ... - S nhim mn: S khai thc nc ngm cc vng ven b bin to nn khong trng trong cc lp ngm nc, lm cho nc bin trn vo chim
112

ly khong trng gy nn s nhim mn ngun nc. S nhim mn ngun nc xy ra nhng vng ven b bin ca Israel, Syria. - S nhim ngun nc: Khi khai thc nc ngm s dng cho ti tiu, cho sn xut cng nghip v cho sinh hot, lng nc thi c th len li theo cc ng ng dn lm nhim ngun nc ngm. S nhim nc ngm xy ra nhiu nc pht trin v c Hoa K, ngun ti nguyn nc ngm b nhim bi hot ng nng nghip v k ngh, nc ngm b nhim mun phc hi li phi mt hng trm thm ch n hng ngn nm. c. S kh mn L phng php ly lng mui ha tan trong nc bin hay nc l to ra nc ngt l s kh mn. Hai phng php thng dng l s chng ct v thm thu ngc (reverse osmosis): s chng ct bao gm vic un si nc mui, hi nc bc ln c dn theo ng dn n ni lm lnh, hi nc ngng ng li thnh nc ngt; s thm thu ngc l cho nc mui i qua mng mng, mng ny c l rt nh ch cho cc phn t nc i qua cn mui th c gi li. C hai phng php trn u c chi ph qu cao, khng c gi tr kinh t. Ngoi hai phng php trn, ngi ta cn s dng phng php cho dng in i qua dung dch nc mn, dng in l kt ta mui v phn nc cn li l nc ngt. d. Ma nhn to mt s nc, c bit l Hoa K thc nghim nhiu nm to ma nhn to nhng vng thiu nc ti vi nhng ha cht to ma. Phng php ny l bn vo trong nhng m my cc cht nh Iode bc hoc t la cho bc ln cao. Nhng ha cht ny hoc cc bui than c tc dng nh l ci nhn lm kt t dn nhng ht nc nh ri ln dn ln, nng v ri xung t to nn nhng cn ma nhn to. Nm 1977, ma nhn to thnh cng 23 tiu bang Hoa k v cung cp 7% lng ma trong c nc. Vic to ma nhn to khng thnh cng nhng vng kh v nhng vng ny khng my. Hn na, vic s dng Iode bc to ma lm cho t v nc b nhim Iode bc, ngoi ra s tch t Iode bc trong t bo ca thc vt v khuch i dn qua c th ca ng vt thng qua chui v li thc n v cui cng gy nhim c cho con ngi gy nn nhiu tranh ci ( Miller, 1988).

113

2. Bo tn nc a. Tm quan trng ca vic bo tn nc Nc rt cn thit cho mi c th sng v cng cn cho a s cc hot ng ca con ngi. Nhu cu v nc c con ngi s dng ngy cng tng theo nhp pht trin ca nn cng nghip, cng nghip v nng cao mc sng ca con ngi. Trong iu kin sn xut ngy cng pht trin v dn s ngy cng tng, cc hnh thi v quy m tc ng ca con ngi trong sn xut tng ln lm nh hng n ngun ti nguyn ny: - S pht trin mnh m ca nn cng nghip hin nay cng i hi s cung cp mt lng nc rt ln cho cc hot ng ca nh my. - S pht trin nn nng nghip theo hng thm canh tng v cn s dng nc ngy cng nhiu hn nn cng lm kit qu ngun ti nguyn nc ngt nht l ti mt s vng kh hn trn th gii. - S gia tng dn s ng thi vi s nng cao i sng x hi cng i hi lng nc s dng ngy cng nhiu cho nhu cu sinh hot ca con ngi. - Tt c cc hot ng mt mt lm tiu hao ngun nc trong t nhin, mt khc cn thi ra ngoi mi trng nhng cht thi lm nhim bn ngun nc gy nhiu nh hng tai hi trc mt v lu di. Ngy nay s nhim bn ngun nc cng ngy cng tr nn nghim trng. Trong tnh hnh ny, vn bo m nhu cu nc cho i sng x hi tr thnh mc tiu phn u trong pht trin kinh t v bo v ti nguyn. Loi ti nguyn ny l c gii hn, khng phi l v tn, khng cn l th ca tri cho, mc sc m s dng na. V th, vic bo tn nc trn th gii l iu cp thit. b. Gim s tiu hao nc do thy li Do s phn phi lng ma mi ni khc nhau ty theo iu kin kh hu v a hnh, c nhng vng th nc rt di do cng c nhng vng rt thiu nc. Nc c s dng canh tc nng nghip phn ln c ly ra t ngun nc mt i khi cng phi ly t nc ngm. Trong nng nghip, c nc cho canh tc ngi ta thng xy dng h thng thy li dn nc t ni c nhiu nc n ni thiu nc.
114

Ngun nc ny c dn theo h thng kinh mng c o theo quy hoch ca thy li, s s dng h thng knh mng dn nc lm tht thot i mt lng nc ng k. Theo s c tnh c khong 50% ngun nc ny b mt i do s bc hi ca lp nc trn mt cc knh mng v do s trc di xung cc lp t y cc knh mng. gim bt s hao ph , mt s nh nng s dng hu hiu h thng ri nc. Theo h thng ny th nc c bm vo phn trung tm cu h thng v t y nc theo mt h thng ng dn chng cht n ti cho cy trng vng kh hn, vi h thng ny, ngi ta lm gim s hao ph t 30% - 50% so vi khi s dng h thng thy li. H thng ri nc kiu ny rt ph bin Israel t nhng nm 60, cc ng dn chng cht v ch gii phng mt th tch nc rt nh ha tan phn bn cho r cy hp th, tit gim n mc ti thiu s bc hi nc v trc di nc xung cc lp t bn di. Hoa K, h thng ny cng c s dng vng California v Florida (Miller, 1988). c. Gim hao ph nc trong hot ng cng nghip Theo s c tnh th ch ring 5 ngnh cng nghip ln nh cng nghip thc phm, du ho, giy, luyn kim v ha cht s dng ht 90% tng lng nc c s dng cho ton b cc ngnh cng nghip. Lng nc sau khi c s dng c a tr li vo sng h cha y nhng cht gy nhim. lm gim bt nhim ngun nc v ng thi lm gim s hao ph nc trong hot ng cng nghip, cc phng hng cn c tin hnh nh tit gim ti a nc s dng trong cng nghip, k c vic chuyn nhiu x nghip qua quy trnh cng ngh kh; a cc trm nhit in v cc x nghip cng nghip vo chu trnh cung cp nc khp kn sao cho nc c s dng cho x nghip ny sau khi c lm sch ri s dng cho x nghip khc. d. Gim hoang ph nc gia dng S hao ph nc gia dng xy ra l do s r r ca cc ng ng dn, vi nc cc nh v sinh, nh tm trong mi gia nh v cng cn do s tiu xi hoang ph ca con ngi. Theo s c tnh s hao ph ny chim khong t 20%- 35% nc c cung cp cho sinh hot. Hin nay, hin tng hao ph ngun nc gim cc thnh ph do ngi ta s dng bin php ci

115

t ng h nc, do mc s dng nc trong sinh hot gim i 1/3 v mi ngi c gng tit kim nc tit kim tin.

116

CHNG 8 TI NGUYN KHONG SN v NNG LNG Khong sn v nng lng u l ngun nguyn liu t nhin c ngun gc v c hoc hu c, tuyt i b phn nm trong lng t v qu trnh hnh thnh c lin quan mt thit n qu trnh lch s pht trin ca v tri t trong mt thi gian di hng nghn nm, c khi hng triu nm. Trong qu trnh pht trin ca x hi loi ngi t giai on mng mui ban u n giai on vn minh hin nay th s hiu bit v s dng khong sn, nng lng ngy nhiu hn v a dng hn. I. TI NGUYN KHONG SN V tri t c phn lc a chim khong 50% khi lng ton b ca v tri t tng ng vi 2, 9% khi lng ca tri t. Phn ln v tri t c cu to bi cc nham thch b nng chy, ngui dn v kt tinh. Thnh phn cc nguyn t cu to nn v tri t c bit nhng cha y v nhng kho cu ch mi c thc hin trn lc a m thi. Hn na trn lc a cng c nhng vng khng kho cu c v ni ny c lp trm tch qu dy. Bng 1. Thnh phn cc nguyn t cu to nn v tri t (Masson - 1966) Thnh phn Oxy (O2) Silic (SiO2) Nhm (Al) St (Fe) Calci (Ca) Natri (Na) Kali (K) Trng lng (%) 46, 60 27, 72 8, 13 5, 00 3, 63 2, 83 2, 59

117

Magne (Mg) Titan (Ti) Hydrogen (H2) Cc nguyn t khc

2, 09 0, 44 0, 14 0, 83

Trong s pht trin ca nn kinh t hin i, nhng kim loi c nhu cu ln v c nhiu trong v tri t nh nhm, st v c nhng kim loi c t hn nh ng, ch, km... u b khai thc trit , tt nhin ch khai thc c chng khi chng tp trung thnh qung*, m **. Nhng kim loi him nh thic, thy ngn, titan...v cc kim loi qu nh vng, bc, bch kim...c tr lng rt t v phn tn nn kh xc nh c chnh xc. * Qung l tp hp cc khong sn trong hm lng cc thnh phn c ch (kim loi, hp cht ca kim loi...) t yu cu cng nghip, c th khai thc s dng c hiu qu kinh t. * M l mt b phn ca v tri t, ni tp trung t nhin cc khong sn do kt qu ca mtqu trnh a chtnht nh to nn. 1. Cc loi khong sn trn th gii Ty theo c im v tnh cht ca mi loi khong sn, ngi ta phn chng ra lm hai loi: khong sn kim loi v khong sn phi kim loi; mi loi li c phn thnh nhiu nhm khc nhau ty theo cng dng. - Khong sn kim loi bao gm tt c cc kim loi c bit hin nay, nhng kim loi thng gp nh nhm, st, mangan, magnesium, crom... v cc kim loi him nh ng, ch, km, thic, tungsten, vng, bc, bch kim, uranium, thy ngn, molypden... - Khong sn phi kim loi nh chlorua natri, carbonat calci, silic, thch cao, nc bin, nc ngm... Trong nhng ch s v pht trin kinh t x hi mi quc gia , ngi ta thng quan tm n ba ch s: tng trng dn s, tng trng sn xut cng nghip v tng tng sn lng thu hoch; v s gia tng cc ch s ny lun gn lin vi nhu cu ngy cng cao v nng lng v khong sn.
118

Lm c s cho s pht trin cng nghip hin nay bao gm mt s kim loi ch yu nh st, ng, nhm, ch, km... nhiu quc gia c nn cng nghip pht trin th nhu cu v cc kim loi ny chim t l 80% - 90% tng lng kim loi s dng trn th gii. Ngoi ra nhu cu v khong sn phi kim loi cng tng ln, ch yu c s dng lm phn bn, s dng trong xy dng v dng lm nguyn liu cho mt s ngnh cng ngip. Sau y ch cp n mt s khong sn kim loi ch yu c khai thc s dng: a. Qung st y l loi khong sn thng gp v kh ph bin trong v tri t, gm bn loi qung c tm quan trng trong thng mi l: Fe3O4 (magnetit), Fe2O3 (Hematit), FeO2 (limonit) v FeCO3 (Siderit). Cc loi qung ny c cha kh nhiu tp cht nn t l kim loi trong qung gim. Vng Siberia (Lin X c) l vng c tr lng st c xem nh ln nht th gii. Cng nghip sn xut thp trn th gii ngy cng tng theo s pht trin ca nn cng nghip, nm 1965 sn xut trn ton th gii l 370 triu tn n nm 1980 sn xut c gn 1 t tn. b. Qung ng Mc d tr lng ng trn th gii t hn nhng nhu cu s dng cng gia tng. Nm 1965 sn xut ng trn ton th gii l 6, 6 triu tn v vi nhp iu gia tng hng nm t 3, 4% - 5, 8%. D kin nhu cu v ng n nm 2.000 khong t 16,8 triu St n mc ti a l 34, 9 triu St ( St = Shortton = 907,2 kg ), nh vy so vi nm 1965 mc thp th tng gp 2,6 ln. Vn t ra hin nay trong cng nghip ng l nhu cu v ng cng tng trong khi phm cht ca qung li gim nn gi thnh ca sn xut ng cng ngy cng tng ln. V th, nhng cng c truyn thng vn lm bng ng dn dn c thay th bng nhm hoc bng cht do. c. Qung nhm Nhm khng c gp trng thi n cht trong t nhin mc d n chim n 8,13% trng lng v tri t. Bauxit cha hydroxyd nhm l qung chnh thng c khai thc ly nhm.

119

Nm 1948 sn xut nhm ton th gii ch t 0, 5 triu tn, n nm 1968 ln ti 8 triu tn v nhu cu v nhm cng ngy cng cao hn rt nhiu. Hin nay, hai ngnh xy dng v giao thng vn ti s dng nhm nhiu nht. Hn na do tnh cht bn v chc ca hp kim nhm nn ngnh k thut hng khng v hng khng v tr ngy cng tiu th nhiu nhm hn. Bng 2. Nhu cu v mt s kim loi chnh c s dng trn ton th gii (Mc.Hale) (n v Triu St; 1 St = 907, 2 kg) Nm Kim lai St ng Nhm 1966 469, 0 5, 4 7, 7 1980 900, 0 9, 2 32, 0 1985 1990 2.000 ( D kin) 2250, 0 20, 0 250, 0

1130, 0 1400, 0 10, 0 13, 5 55, 0 90, 0

d. Mt s khong sn khc - Qung thic: tr lng thic rt hn ch v tp trung mt s nc ng Nam nh Thi Lan, M Lai, Indonesia, Trung Quc v mt s quc gia khc Chu Phi nh Nigeria, Congo...Thic mm v d dt mng nn c s dng lm thng v hp cha thc phm kh (60%), trong k ngh hn (20%) v mt s cc cng vic khc. Do tnh cht d b han g ca thic nn ngy nay nhm v cht do dn dn thay th v tr ca thic trong vic sn sut cc thng cha thc phm - Nikel (kn): ch yu khai thc Canada (chim 80% ton th gii) ngoi ra cn c Lin X c, Cuba... - Ch: ch th mm, nng chy nhit tng i thp, khng b han g v nng hn c trong s cc kim loi thng thng. Trong thi gian qua th nhu cu ch ngy cng tng nht l Lin X v mt s nc Chu , mt phn do pht trin sn xut t khu vc ny. - Phn bn: Nng nghip ngy cng pht trin nn nhiu nc s dng cng nhiu phn ha hc tng thu hoch ma mng. Cng nghip phn ha hc cng pht trin, k thut ch to phn bn khng phc tp n i hi s nguyn liu c nh m v x l phosphat. Nguyn liu ch yu
120

 sn xut phn bn l P205, K20 v N2 di do trong lp v qu t nn gi thnh tr nn h. 2. Cc loi khong sn Vit Nam Nn cng nghip v nng nghip Vit Nam ang tng bc pht trin vi tc ngy cng tng i hi cng nhiu khong sn hn. a. Cc khong sn kim loi chnh - Qung st: Tr lng 700 triu tn phn b ri rc t Bc b n Nam trung b. Nhng m t tr lng cng nghip khng nhiu v tp trung Bc b, trong m Thch Kh (Ngh Tnh) c tr lng c tnh khong 500 triu tn, cht lng qung tt . Nm 1979 mi tin hnh khai thc m Thi Nguyn v luyn c 100.000 tn thp, nm 1980 ch khai thc c 60.000 tn, n nm 1989 c 75.000 tn, nm 1995 khai thc khong 150.000 - 175.000 tn. - Qung ng: Tr lng c tnh 600.000 tn, hu ht tp trung Ty Bc b nh T Khoa (Sn La) v Sinh Quyn ( Lo Cai ). Hin nay s khai thc th cng vi sn lng 2.000kg/ nm. - Qung nhm: Qung bauxit cha hydroxyd nhm c tr lng t yu cu cng nghip tp trung ng Bc b v khu 4 c, Ty nguyn, Lm ng... c tnh c 4 t tn, cht lng qung tt, hm lng qung t 40 43%. Tuy nhin, vic khai thc vn cha pht trin v cn thiu nng lng v c s h tng. Tng lai ngnh khai thc bauxit ly nhm c nhiu trin vng. - Qung thic: c tr lng 70.000 tn phn b 3 khu vc: khu vc ng bc Bc b (Cao Bng, Tuyn Quang); khu vc Bc trung b (Ngh An, H Tnh); khu vc Nam Trung b ( Lm ng, Thun Hi). Hin khai thc khng u, d kin nm 1995 khai thc c 1.000 tn. - Qung cromit: tr lng chung khong 10 triu tn phn b ri rc cc khu vc pha Bc cht lng qung khng cao, tr lng ln tp trung Thanh Ha c tnh khong 3,2 triu tn, hm lng 46%. Vic khai thc c tin hnh t lu song sn lng cha nhiu, hy vng trong tng lai gn s a sn lng ln khong 15.000 - 20.000 tn / nm.

121

- Cc kim loi khc: vng, titan, km, nikel, mangan...phn b rng ri nhiu ni t vng ni n cc bi bin. Vic khai thc cc qung ny cn hn ch v nh nc cha c bin php hu hiu qun l ngun ti nguyn ny nn vic khai thc ba bi lm hao ht ti nguyn v cn nh hng xu n mi trng. b. Phn bn - Apatit: tr lng trn 1 t tn tp trung Cam ng (Lo Cai) v Qy Chu (Ngh An) trong qung c cht lng cao ch khong 70 triu tn, s cn li km cht lng. Sn lng khai thc hin nay l 1, 5 triu tn / nm, t ch bin khong 500.000 tn phn ln. Nm 1995 sn xut c 1 triu tn phn ln, s phn ny ch p ng 50% nhu cu trong nc. - vi: l ngun nguyn liu ng k. Tr lng ln phn b Bc b v Trung b v mt s t vng Kin Giang. vi l nguyn liu lm xi mng v mt s t c dng bn rung. Hin nay, sn xut xi mng c th p ng c cho nhu cu trong nc v mt s t c xut khu. 3. Tng lai ca ti nguyn khong sn a. Tng lai ca ti nguyn khong sn trn th gii Ti nguyn khong sn khng phi l v tn, mt s li rt hn ch, nht l vi s pht trin ca nn cng nghip hin i th s cn kit ngun ti nguyn khong sn ang l mi e da i vi nhiu quc gia v ni chung l i vi c nhn loi. Theo nh gi ca cc nh chuyn mn v tnh hnh tr lng mt s loi khong sn nh sau: St, nhm, titan, crom, magnesium, platin...tr lng cn kh nhiu cha c nguy c cn kit; Bc, thy ngn, ng, ch, km, thic, molypden...cn t v ang bo ng; Fluorit, grafit, barit, mica...tr lng cn t, ang ng trc nguy c cn kit. Tuy nhin, cng c nhng kin lc quan hn, t hy vng vo s tin b ca khoa hc k thut trong tng lai v da vo ngun ti nguyn khong sn cha c khai thc cc i dng bn cnh ngun ti nguyn cn li trn lc a, ngi ta cho rng: - Vi tin b ca khoa hc k thut th tng lai c th pht hin v to nn nhng nguyn liu mi m bo cho nhu cu ca con ngi.
122

- Tn dng khai thc phn khong sn cn li trn lc a, khi cn th o su hn v thu nhn c nhng khong sn ngho hn. - S pht trin ca ngnh Hi dng hc (oceanography) v ngnh a cht hi dng (marine geology) hy vng rng s pht hin c mt kho tng phong ph v khai thc s dng. b. Tng lai ca ti nguyn khong sn Vit Nam Tim nng v khong sn kim loi v phi kim loi Vit Nam tng i ln, cc qung m dn dn c xc nh v mt k hoch khai thc ti nguyn khong sn c hiu qu ang tng bc c thc hin. Tuy nhin, thc hin c k hoch ny, c nhng kh khn cn c khc phc nh: - La chn gia vic m cng trng khai thc khong sn vi vic s dng t vi mc ch khc sau cho c hiu qu hn. - Cc hot ng khai thc c trnh hoc hn ch thp nht lm thay i a hnh, gy nn s nhim bn khng kh, nc, t v nh hng xu n cnh quang. - Trnh mi tn tht ti nguyn trong khu thm d khai thc, ch bin s dng. V vy, gii quyt cc vn trn, trong thi gian ti cn y mnh cng tc k hoch thm d, khai thc v ch bin s dng kt hp vi vic bo v ti nguyn trong lng t v mi trng chung quanh, chng nhim trong qu trnh khai thc, phc hi cc h sinh thi vng m, gim bt s tn tht ti nguyn trong qu trnh thm d, khai thc, ch bin s dng, y l vn cn c quan tm. II. TI NGUYN NNG LNG 1. Lc s v s s dng nng lng Thi c xa, con ngi nguyn thy ch dng sc mnh ca c bp sn sinh ra nng lng cho cuc sng, nng lng ny do thc n cung cp; giai on hi lm vo khong 2.000 kcalo/ngi /ngy. Sau khi pht hin ra la v ci bin cng c sn bt cc th ln th nng lng m con ngi tiu th c t thc n ti 4.000 - 5.000 kcalo/ngy (khong 100.000
123

nm trc cng nguyn), n cuc cch mng nng nghip vo thi i mi (5.000 nm trc cng nguyn) th nng lng t nhin bt u c khai thc l sc nc v sc gi, t than ci ly nhit nng. Vo u th k th 15 sau cng nguyn, nng lng tiu th theo u ngi mt ngy l 26.000 kcalo. n th k 18 vi cuc cch mng cng nghip ra i, s pht minh ra my hi nc u tin y bng piston, sau l vn ng bng tourbine; loi nng lng mi ny tng cng gp bi kh nng ca con ngi trong sn xut v trong lu thng phn phi. V th nng lng tiu th theo u ngi u th k th 19 c tnh khong 70.000 kcalo / ngy. T u th k th 19 tr v trc th nng lng cung cp do than, ci, rm, r chim 50% trong c cu s dng nhin liu ca nhn loiv sau dn dn c thay th bng than trong sut na u th k 20. n khi s pht minh ra ng c t trong th du m tr thnh ngun nhin liu chnh thay th dn than trong cng nghip. Nng lng tnh theo u ngi vo nm 1970 cc nc pht trin l 200.000 kcalo/ ngy. T nay n nm 2000 ngun nng lng ch yu m con ngi s dng l du m v kh t. 2. S dng nng lng trn th gii v Vit Nam a. S dng nng lng trn th gii * Than T th k 20 tr v trc, trong hng ngn nm, ngun nng lng c con ngi s dng cho cuc sng hng ngy ch yu ly t g ci, rm r, thn l thc vt. Than c khai thc vo th k th 10 c nhng khng c con ngi a chung v kh chy v li ta nhiu kh c khi t. n th k 15, ngnh cng nghip luyn kim ra i v ngy mt pht trin, nht l n u th k 19 v s ra i ca cc nh my nhit in th nhu cu s dng than chim t trng ngy mt ln. Tuy nhin, cho n nhng nm 60 ca th k 19 th lng than khai thc v s dng mi ch chim t 23% - 27 %trong tng nng lng c s dng, cn kh t v du m th coi nh khng ng k.

124

T u th k 20 th c cu thnh phn nhin liu s dng c s thay i ln, t l dng than , du m v kh t tng cao, theo s liu ca nm 1965 th t l l 40%, 33,5% v 16,3%. Tuy nhin, i vi tng khu vc v tng quc gia, c cu nng lng s dng ph thuc vo trnh pht trin ca nn kinh t - x hi ca mi quc gia, chng hn nh n vo nm 1965 th nng lng cung cp do than chim 40% trong khi nng lng cung cp t in nng, du m, kh t... ch t 7%. Tuy nhin trong thi gian qua xu hng s dng nng lng t than c s gim st r rt v du m v kh t c khai thc ngy cng nhiu nn gi thnh h. Trong nhng nm gn y, mt xu hng mi li xut hin nhiu nc, trc tnh hnh du m v kh t c hn, gi li tng nhanh nn ngi ta quay tr li s dng than ng thi ci tin k thut t chy nhanh hn v gim c s nhim mi trng do kh c thot ra. Bng 3. Nhu cu s dng than trn th gii (Lim, 1990). Nm 1900 1940 1950 1960 1972 Than (triu tn) 725 1.500 1.550 2.100 2.500 Cc nhin liu Tng cng T l% than (triu tn) khc(triu tn) s dng 50 775 93,6 600 1.150 2.100 5.300 2.100 2.700 4.200 7.800 71,4 67,4 50,0 32,0

Tr lng than th gii l 23.000 t tn trong khong 30% tp trung Lin X (c), Hoa K v Trung Quc. Cc nc c tr lng than ln hn 20 t tn l: Lin X (4.122 t tn), Hoa K (1.100 t tn), Trung Quc (1.011 t tn), Ty c (70 t tn), Canada (61 t tn), Ba Lan (46 t tn), Nam Phi (26 t tn), Nht Bn (20 t tn). Theo nhp khai thc hin nay th vic khai thc thc than c th tin hnh chng 250 nm na.

125

Hnh 1. Cng trng khai thc than (Miller, 1988) * Du m T nay n nm 2000, nng lng ch yu khai thc v s dng cho nhu cu cng nghip l du m v kh t. Ring du m, tr lng tnh cho ton cu (tr Lin X v cc nc XHCN) l 65,3 t tn trn cc lc a v n nm 1978 tr lng ny tng ln 74,9 t tn do qu trnh thm d khai thc bin v thm lc a. Khng k phn Lin X, th khong 65% d tr du m tp trung cc nc thuc khi Rp. T na sau th k ny th nhu cu v du m ngy cng tng v lng du khai thc cng tng ln gp i; theo c tnh vi nhp khai thc hin nay th tr lng du s cn trong vng 30 -35 nm na. Bng 4: Sn lng du th khai thc c trn th gii t nm 1900 Nm 1900 1920 1930 1945 Sn lng 19,9 96,9 196,5 354,6 Nm 1965 1970 1975 1980 Sn lng 1503,5 2336,2 2709,1 3624,0

126

1950 1955 1960

524,8 770,1 1051,5

1985 1990 1994

3700,0 3003,4 2982,5

C mu thun l khu vc sn xut du nhiu nht li l ni khng tiu th nhiu du, nn phn ln du khai thc c xut sang cc nc t bn pht trin. Theo s liu nm 1974 th Ty u nhp 733,8 triu tn, Hoa K nhp 315,4 triu tn, Nht nhp 268,1 triu tn. Lin X l nc c nhp khai thc du m tng nhanh v vt xa Hoa K, theo s liu th trc i chin th gii ln hai kt thc th 60% lng du xut khu trn ton th gii l ca Hoa K, n nm 1970 t l ny gim xung cn 22,3%, n nm 1977 th lng du m Hoa K sn xut c ch cung ng 70 - 75% nhu cu tiu th trong nc nn phi nhp khu t cc nc Chu Phi v Trung ng. Cn Lin X, trc i chin th hai th lng du khai thc ch bng 17% so vi Hoa K, n nm 1973 con s ny l 83% v t nm 1975 Lin X ng u th gii v lng du khai thc hng nm. * Kh t thin nhin Trong na sau th k 20, kh t l ngun cung cp quan trng sau du m. Tr lng kh t su hin ang khai thc (3.000 m) l 72,9 ngn t m3 trong c 20% nm i dng. Nu tnh su 5000 mt th tr lng kh t l 86 ngn t m3. Mc khai thc kh t cng khc nhau ty theo khu vc v tng nc l do nhu cu thc tin ca s pht trin kinh t - x hi ca mi nc. Nhu cu v kh t 1980 l 1.700 t m3 trong cc nc t bn 1.030 t m3 (ring Hoa K 680 t m3). Do nhu cu s dng cng tng nn tr lng ngy thu hp dn, nm 1972 c tnh cn 9,6 ngn t m3, n nm 1976 ch cn 5,9 ngn t m3. * in nng Cng nghip in ra i vo cui th k 19 v pht trin rt nhanh chng. Cng nghip in hin nay bao gm hai lnh vc chnh l nhit in v thy in. Cho n nay, in nng c s dng trn th gii l do cc nh my
127

nhit in sn xut l chnh, cn thy in cung cp ch l 1 phn nh chim t l t 3,5% - 5%. Nhu cu v in nng cng ngy cng cao, trung bnh trn th gii th bnh qun mi u ngi l 1.600 kwh/nm, c tnh n nm 2000 s l 4.600 kwh / nm. Theo bng di y, nu tnh trung bnh 10 nm th sn lng in tng ln gp i v nu so snh v mc tiu th nng lng in t na u th k 20 ny bng tng nng lng in tiu th ca ton b nhn loi trc . Bng 5: Sn lng in c sn sut trn ton th gii Nm 1900 1920 1950 1960 1970 15 130 957 2.295 5.000 Sn lng (T kwh)

Lin X c nn cng nghip in pht trin rt nhanh. Nm 1913 ch t sn lng 1,3 t kwh, nm 1935 t 26,288 t kwh ng hng th t sau Hoa K, c v Anh. Tim nng thy in ca Lin X cn rt ln trong khi nhiu nc khc s dng hu ht tim nng ca h nh Na-uy (99,7%), Thy in v Thy S (90%), v Php (50%)...

128

Hnh 2. Trm nhit in * in nguyn t Trong tnh hnh cc ngun nng lng s cp truyn thng cn dn th nn cng nghip in nguyn t ra i. Lin X l nc u tin xy dng thnh cng nh my in nguyn t (1954) vi cng sut 5.000 kwh, sau l Anh (1956), Hoa K (1957), Php (1959) v mt s quc gia khc nh n , Pakistan... Sau 20 nm k t khi nh my in nguyn t u tin ra i, nm 1974 tng cng sut ca cc nh my in nguyn t trn th gii t ti 55 triu kwh v hin nay cc nc c nn cng nghip in nguyn t pht trin mnh l Hoa K v Nht Bn v sau l Ty c, Anh , Php.

129

Hnh 3. Nh my in nguyn t California (Chiras, 1991) Nguyn liu s dng cho nh my in nguyn t l Uranium. Nng lng nguyn t c nhiu im u vit nn n s thay th dn cc ngun nng lng c in vo th k 21. Mt kg Uranium - 235 b phn r hon ton pht ra mt nng lng l 23 triu kwh tng ng vi 2.600 tn than . V th nn nh my in nguyn t chim din tch nh, my mc gn nh, tiu th in ca bn thn nh my cng t, trnh c vic lm nhim bn mi trng nh cc nh my nhit in. Nhng y c mt vn phi c c bit quan tm v phi gii quyt tt l x l cht thi phng x. b. Ti nguyn nng lng Vit Nam * Than Tr lng c xc nh l t 3 n 3,5 t tn, ch yu tp trung vng Qung Ninh, ngoi ra cn c 1 s ni khc tr lng t. Than vng Qung Ninh l than en c cht lng tt cn cc ni khc l than nu c cht lng xu hn. Hu ht than c khai thc t cc m l thin.

130

Tnh hnh khai thc than Vit Nam t nm 1955 n 1995 c bit theo bng 7 v hin nay sn lng khai thc ngy cng nhiu hn p ng nhu cu trong nc m cn xut khu sang cc nc khc. * Du m Tm kim v thm d du m thc hin t lu trong thi k chin tranh c 2 min Nam v Bc; trong nhng nm u ca thp nin 1960 - 1970 tm thy du v kh vng chu th Sng Hng song cha xc nh c du thng mi, cn min Nam vic thm d ch yu thm lc a vo nhng nm cui ca thp nin 60, kt qu l pht hin c 3 bn trm tich c kh nng c du kh quan trng l: bn Cu Long, bn Si Gn - Bruny v bn vnh Thi Lan; thng 8 - 1973 chnh quyn Si gn t chc u thu v c 4 t hp cc cng ty nc ngoi trng thu v bt u tin hnh thm d tim kim vo nm 1974 n thng 4 - 1975 phi b d v min Nam hon ton c gii phng. Bng 7. Sn lng than khai thc Vit Nam t 1955 Nm 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1998 Sn Than khai thc 641, 5 2.774, 6 4.890,1 2.776, 0 5.574,2 5.572, 1 6.294,9 5.197, 8 9.369, 0 lng (nv 1.000 Than sch 429, 9 2.575, 2 4.298, 1 2.604, 0 5.061, 9 4.988, 2 5.326, 7 4.218, 5 8.155, 5 tn) Than xut khu 65, 9 1.356, 3 2.103, 0 364, 9 1.219, 4 689, 5 604, 4 676, 5 2.728, 0

131

3.600,0 Sau n thng 12 -1983 chnh ph ta mi bt u thm d tm kim tr li v pht hin c du tng Miocene h (5/ 1984) ri tng Oligocene (2 / 1986). Tn du c khai thc u tin m Bch H (6/1986), thng 9/1988 bt u khai thc chnh thc. Bng 8. Sn lng du khai thc c Vit Nam Nm khai thc 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1995 1999 D kin n nm 2000 Khi lng (triu tn) 0, 04 0, 28 0, 68 1, 49 2, 70 3, 95 5, 50 6, 30 7, 70 12, 00 15 - 20

Khi lng du c khai tc trn y t 3 m ln l Bch H, Rng v i Hng vi 133 ging khai thc v 247 ging thm d. Ngoi ra mt ng ng dn kh di trn 100 km t m Bch H c dn vo t lin n B Ra t ngy 1 -5 -1995 cung cp 1 triu m3/ngy m v d kin n nm 2000 cung cp t 3 - 4 triu m3/ ngy m. Ngy 15 - 12 - 2000 bt u xy dng ng ng dn kh t di khong 300 km t m Lan Ty v Lan vo b.

132

Ngoi lin doanh du kh Vit X, hin c hn 10 cng ty nc ngoi cng ang tm kim v thm d du kh cc thm lc a pha Nam v pha Bc. 3. Nng lng mi Do tnh hn hu ca ngun nng lng c in truyn thng, nn vic tm kim cc ngun nng lng mi c th khai thc v s dng rng ri tr nn cp bch. Hin nay, s nghin cu, thm d tp trung ch yu vo ba lnh vc: bc x mt tri, a nhit v nng lng hch nhn. a. Nng lng mt tri Mt tri c ng knh chng 1, 4 triu km v cch xa tri t 150 triu km. Ngun gc ca nng lng mt tri l do nhng phn ng nhit hch xy ra lin tip bn trong lng mt tri nhit rt cao (15 - 20 triu C), cc phn ng ny pht ra nng lng di cc dng bc x nhit, quang v cc ht mang in...Nng lng mt tri m tri t nhn c l rt nh, c chng 5 x 1024 J / nm (tng ng v 115.000 t tn than v gp 10 ln ton b tr lng than , du m, kh t trong lng t). u th ca nng lng ny l v tn, khng i dng v trong sch nhng nhc im l s bin thin ca nng lng ny theo ngy v ma, theo kh hu v theo v tr ca tri t i vi mt tri; nn vn c t ra l cn phi suy tnh s dng kinh t nht. Ngi ta chia ngun nng lng ca mt tri ra lm hai dng l nng lng trc tip v nng lng gin tip: * Nng lng trc tip L dng nng lng chiu sng trc tip v khuch tn. Nng lng ny c th s dng sn xut ra nhit hay mt loi nng lng th cp nh in, nhin liu tng hp...V k thut s dng nng lng mt tri c bit nh sau: - Cn sc nng nhit thp (<100oC): k thut s dng nng lng nh sng mt tri bng h thng bn phng hng bc x (capteurplans) gi l gin thu nhit. Hin nay c s dng rng ri si m v lm cho nc nng. - Cn sc nng nhit cao (>100oC): th phi c k thut hi t bc x gi l L mt tri (pour solaire) chng hn nh l mt tri Odeillo min
133

Ty Nam nc Php c th t ti nhit 3.800oC. Vi nhit cao nh vy nn cn thit cho mt s ngnh cng nghip nh ngnh ch to vt liu xy dng hoc c chuyn i thnh c nng hay in nng. - Mt ng dng quan trng na ca dng nng lng trc tip l s chuyn i quang in nh nhng t bo quang in, hin nay c s dng ph bin trong cc thit b v tr. * Nng lng gin tip Nng lng gin tip ca bc x mt tri l gi, sng bin, thy triu v chuyn i nng lng sinh hc (bioconversion). - Nng lng gi: Ngi Ai Cp bit s dng ci xay gi trong nng nghip t 3.000 nm trc Cng nguyn. Sau ny nh ci tin k thut nn ch to c ci xay gi nhiu cnh v c kh nng hot ng ngay c khi tc gi ch chng 2, 5 - 3 m / giy. Trc khi c my hi nc ra i th nng lng gi c s dng rng ri nhiu ni.

Hnh 4. Ci xay gi (Chiras, 1991)

134

Hnh 5. Ci xay gi hin nay ven b bin California (Chiras, 1991) - Nng lng sng bin. Nng lng sng bin bt ngun t gi. Gi tr nng lng do sng bin to nn trn c hnh tinh c chng 2, 7.1012 kw (tng ng vi 85.1018 J) rt nh so vi nng lng mt tri. Mc tiu khai thc y l tm mt bin php c hiu qu chuyn i mt phn nng lng trong vn ng ca sng bin thnh c nng, in nng. iu kin a l v kinh t phi c tnh ton thn trng khi khai thc ngun nng lng ny. - Nng lng thy triu. Thy triu l do sc ht ca mt trng v mt tri kt hp li. Ton b cng sut thy triu trn hnh tinh khong 8.1012 kw (gp 100 ln cng sut ca cc nh my thy in ca ton th gii cng li. Con ngi s dng nng lng thy triu khng nhiu. - Nng lng do chuyn i sinh hc. y l dng nng lng gin tip c khai thc tng i c hiu qu l s chuyn i kh sinh hc t cc cht thi ng vt v Thc vt. Li ch ca s chuyn i ny c nhiu mt: gim s dng trc tip g ci, gim tn ph rng, m bo v sinh mi trng, ph liu cn li sau qu trnh chuyn i dng lm phn bn hu c c cht lng tt. b. Nng lng a nhit c s dng sm nht t u th k ny, nhng mi cho n nay m c ch do trin vng ca n trong tng lai. Mi ngi trong chng ta u bit khi su xung mt t t 30 m - 40 m th nhit tng ln 10C, nh vy su t 30 km - 40 km nhit s t t 100oC; nhng min gn ni
135

la th c th t ti 100oC mc cn hn nhiu. Trn th gii, cc vnh ai a nhit c xc nh r l nh vo cc hot ng ng t lin tc v lch s phn xut ca ni la trong lch s t xa xa, vnh ai a nhit bao ph chng 10% din tch ca tri t v sc nng m cc vnh ai ny to ra phn ln do s phn r dn nhng yu t phng x t nhin c trong cc lp . Ti nguyn a nhit gm c bn dng c bn: - Dng thy nhit. Gp trong cc lp c cc l v k thng nhau v cha y nc, s vn ng ca nc trong cc ny ti nng lng nhit t lp m di su t ni ny n ni khc v c th theo cc k nt chy trn trn mt t. - Dng thy nhit m thnh phn kh l ch yu. t gp hn dng thy nhit trn. Tuy nhin, mt vi quc gia khai thc v s dng loi nng lng ny nh nh my a nhit Larderello , nh my Geyser California, nh my Matsukawa Nht Bn... - Dng thch nhit. b un nng th rn hoc th nng chy, loi ny nm rt su trong lng t. Hng nghin cu l a nc lnh ti cc min su ny ri khai thc nc nng bng cc h thng ging song song. - Dng a p nhit. Nm su trong lng t, nc b kp gia cc lp st, khi b nn cht nc i vo cc lp kt (gres) k cn vi nhit cao trn vi trm C. Trong nc nng c kh methane ha tan, c khi bo ha lm thnh mt ngun hydrocarbur quan trng. Hin nay, cha c mt k thut no khai thc c ngun ti nguyn ny. c. Nng lng nhit hch c nghin cu khai thc chng 30 nm qua v thnh tu thu c ngy cng su rng hn. Nng lng nhit hch c to ra t nhng phn ng ht nhn c thc hin gia nhng nguyn t nh dng lm nguyn liu nh cc ng v ca Hydrogen, Helium, Lithium, Bor...Hin nay, vic s dng hai ng v phng x ca Hydrogen l Deuterium (D) v Tritium (T) i hi nhng iu kin m c kh nng thc hin c. Nguyn liu c nung nng nhit rt cao (20 triu C) s bc hi to nn mt trng thi ion ha cc mnh (plasma) xy ra lng nhit hch. Trong l phn ng nhit hch (hay trong bom H) xy ra s kt hp ht nhn gia D2 (1proton v 1 neutron) vi nhn T3 (c 1 proton v 2 neutron) sinh ra nhn
136

helium (c 2 proton v 2 neutron) v phng x 1 neutron, ng thi gii phng mt nng lng rt ln bng my chc tn thuc n. Trong l phn ng nguyn t (hay trong bom nguyn t) nng lng c gii phng l do phn ng phn hch ph v cc ht nhn nng ca Uranium 235. Deuterium kh ph bin trong t nhin c ly t nc c tr lng 46.1012 tn. Tritium l cht phng x nhn to t Lithium, trong l phn ng nhit hch cht ng v Li6 s bin thnh Tritium do hp thu thm cc neutron nhanh: 3 Li6 + o n1 ---------> 2 He+ + T3 + Q Lithium cng c nhiu, nu khng k phn ha tan trong nc th c chng 106 tn, nu khai thc phn ha tan trong nc bin th tr lng gn nh v tn l 184.109 tn. Vic khai thc v s dng ngun nng lng ny rt kh khn v mt vn c t ra l lm sao khng ch c ngun nng lng khng l to ra c trong l phn ng nhit hch v nh my in nhit hch ngun nng lng ny pht ra t t v iu khin c n s dng, ch khng th s n ra trong khonh khc nh qu bom. Ngi ta hy vng rng vic khng ch v iu khin ngun nng lng nhit hch ny c trin vng thc hin c trong tng lai.

137

CHNG 9 TI NGUYN LNG THC THC PHM S gia tng dn s t nhin trn ton th gii hin nay c tnh khong hn 238.000 ngi cho mi ngy, nh vy n nm 2000 dn s th gii l 6,1 t, nm 2020 c th t n 8 t ngi. Vn t ra y l m bo cho s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi trong giai on hin nay v trong tng lai th con ngi cn phi c cung cp lng thc, thc phm, qun o, thuc men, nh v nhiu nhu cu khc... Trc tnh hnh cc ngun ti nguyn t nhin cng ngy cng cn kit v suy thoi, s nhim mi trng cng ngy cng trm trng; bn cnh nn hn hn v l lt v ang xy ra nhiu ni trn th gii, s tn cng ph hoi ca cc loi dch hi.., nh hng tiu cc n sn lng lng thc v thc phm ca con ngi. la nhng nguyn nhn dn n nguy c ca nn i c th xy ra cho nhn loi trong tng lai. Vn ny ang c cc nh khoa hc ca cc quc gia trn th gii c bit quan tm v t vch ra nhiu bin php nhm c th lm tng nhanh sn lng lng thc v thc phm cho nhn loi trong thi gian ti th mi hy vng c th trnh c nguy c ny. I. CC H THNG NNG NGHIP TRN TH GII 1. Nhng loi ng vt v thc vt nui sng th gii Thc vt v ng vt l hai ngun ti nguyn cung cp lng thc v thc phm nui sng nhn loi trn ton th gii. Theo s nh gi, hin nay c khong hn 80.000 loi thc vt c th s dng c lm thc n (Miller, 1988), trong c khong 30 loi c con ngi s dng lm lng thc vi 4 loi ch yu l la, la m, la mch v khoai ty. Cc loi ng vt cung cp tht, sa, trng, b v ph mt; hu ht cc loi thc phm ny ch yu ly t cc ng vt nui nh heo, b, g, g ty, ngng, tru, d, tru v c..., mt s ni cn s dng cc ng vt hoang d b sung thm cho khu phn n hng ngy. Tuy nhin, vic s dng lng thc v thc phm khng ging nhau cc quc gia trn th gii. cc quc gia chm pht trin (LDCs) th cc loi thc phm t tht v cc sn phm khc t tht th vn cn t i vi b
138

phn ln dn c, nht l i vi nhng ngi lao ng ngho, nn trong khu phn n ca h ch yu l ng cc cn tht v cc sn phm t tht th li rt t; v th trong khu phn n m h s dng rt ngho cht dinh dng, vitamin v khong cht. Ngc li, cc quc gia pht trin (MDCs), do nn nng nghip c c gii ha v chn nui pht trin vi qui m ln nn sn lng lng thc, thc phm sn xut ra rt di do; v th trong khu phn n ca h th tht v cc sn phm t tht l ch yu, cn ng cc th s dng rt t, nn khu phn n rt di do cht dinh dng, cc vitamin v khong cht. 2. Cc loi hnh nng nghip chnh Hai loi hnh chnh ca nng nghip hin nay trn th gii l s pht trin trong lnh vc trng trt v chn nui. Tham gia vo 2 lnh vc ny, theo c tnh c khong 2/3 dn s th gii (khong 4 t ngi) v chim phn ln l cc quc gia km pht trin. Trong tng sn lng lng thc v thc phm nng nghip thu c hng nm trn ton th gii th c khong 60% sn lng c to ra t sn xut th cng cc quc gia km pht trin v 40% c to ra t sn xut nng nghip c c gii ha cc quc gia pht trin. Cc nh nghin cu cho rng ngun nng lng c trong mi sn phm nng nghip c to ra t cc quc gia km pht trin l s tng hp cc ngun nng lng t nh sng mt tri kt hp vi ngun nng lng ca nh nng v sc ko ca ng vt tri qua mt thi gian lao ng vt v to nn. Cn ngun nng lng c trong mi sn phm nng nghip c c gii ha l s tng hp ca ngun nng lng mt tri, nng lng t du m thng qua my mc c gii, ca phn bn, thuc tr su, thuc dit c v ch c mt phn rt nh l nng lng ca nh nng b ra (Miller, 1988). II. CC VN LIN QUAN N LNG THC THC PHM 1. Tng trng dn s S tng trng dn s trn tri t hin nay t sinh quyn vo tnh trng khng hong. Vo u Cng nguyn ton th gii ch c 136 triu ngi, phi n nm 1850 dn s th gii mi t n 1 t ngi ri 80 nm sau (1930) t 2 t, nm 1960 t 3 t, nm 1974 t 4 t v n 11/07/1987 th

139

gii c 5 t ngi. Ton th gii n nay (thng 07/1994) c 5,63 t ngi v d kin n nm 2000 s c khong 6, 1 t ngi. Trc nguy c v dn s bng n, nhiu nc thc hin quc sch "k hoch ha gia nh" nn hn ch mt phn tc pht trin ca dn s. Trong thp nin 80, mi nm th gii c 130 triu tr em mi sinh th n nay con s ch cn 86 triu ngi, nh vy mi ngy th gii vn cn tng khong 238.000 ngi. Mc tng dn s khng u: cao nht l Trung M (3,4%), M La Tinh (3%), Chu Phi (2,5%), Chu (2,3%), Bc M (1,3%), Chu u (0,8%).... Trc y 20 nm, tc pht trin ca dn s th gii l 2% th n nm 1994 gim xung cn 1, 57%. Mt c im cn lu l theo s c tnh, trung bnh c 10 a tr c sinh ra th c 9 a c ra i cc quc gia ngho v cc quc gia ang pht trin, dn s cc quc gia ny hin nay chim khong 2/3 dn s th gii. Ti thi im 1987, cc quc gia ng dn nht l Trung Quc (1,2 t), n (919 triu), Lin X (280 triu) Hoa K (261 triu), Indonesia (195 triu), Bresil (159 triu), Pakistan (137 triu), Nht Bn (120 triu). Ngy 12/10/99 ngy nh du dn s th gii trn 6 t ngi tng gp 4 ln so vi u th k 20. t ai th c hn, dn s tng nhanh, nn bnh qun din tch t tnh theo u ngi gim lin tc. Bng 1. Tp hp mt vi s liu bnh qun din tch t vo thi im nm 1980 Quc gia Trung bnh trn ton th gii Lin x Hoa k Bungari t t nhin t nng nghip t canh tc (m2 / ngi) (m2 / ngi) (m2/ngi) 33.600 12.000 4.000 86.900 43.500 12.600 24.000 20.000 7.000 8.800 8.900 4.700

140

Php Nht bn Vit Nam

10.400 3.250 5.600

6.400 650 1.300

3.300 400 900

Dn s tng vt l nguyn nhn gy ra nhiu lo lng cho nhn loi khi sp bc sang th k 21: mi trng sinh thi b ph hy ht sc nghim trng n mc bo ng, lo sn xut khng nui sng nhn loi, lo v nh , thuc men, qun o v nhiu nhu cu cp thit khc....Nhng vn chin lc t ra cho ton cu, cho tng quc gia m khu u tin gi vai tr quyt nh l khu dn s v k hoch ha gia nh. 2. Nng sut sinh hc s cp v th cp a. Nng sut sinh hc s cp Tng din tch ca i dng v bin khong 36 t ha (chim 71% din tch qu t) v ca cc lc a l 15 t ha (chim 29% din tch tri t). Ngun nng lng mt tri m tri t nhn c l 5.1020 kcal/nm, trong lc a nhn 1,4 1020 kcal/nm, cn li 3,6. 1020 kcal / nm dnh cho i dng v bin. * Nng sut sinh hc s cp ca cc lc a Nng sut sinh hc c to ra t rng trn ton th gii, nu tnh c hoa v r th c th t trung bnh 7 tn/ha/nm, tt nhin l nng sut ca tng loi rng l c khc nhau, cn nng sut to ra t t trng trt l 6 tn/ha/ nm. Theo Leith, nng sut sinh hc hng nm ca cc h sinh thi lc a khong 53 t tn cht hu c. * Nng sut sinh hc s cp ca i dng v bin. Nng sut sinh hc s cp ca i dng thp hn nhiu so vi t lin. nhng vng bin v i dng c dng nc tri t di su ln c nhiu cht dinh dng th ni nng sut cao (th d dng Bengal l 12 tn/ha/nm). Tuy nhin, din tch ca i dng v bin c dng nc tri rt t v c gii hn.

141

Nng sut sinh hc s cp c to ra t cc thc vt ph du, theo c tnh ca Steeman v Nielsen th nng sut ny t c 30 t tn/nm (tnh trn ton b din tch i dng v bin). Nh vy, tng nng sut sinh hc s cp ca sinh quyn l 83 t tn/nm. Bng 2. Nng sut sinh hc s cp hng nm ca cc h sinh thi lc a (Leith, 1965) Thnh phn Din tch T l Nng sut %din (triukm2) tch (tn/ha/ 40, 6 28% 10% 17% 36% 9% 100% nm) 7 6 4 1 #0 Nng sut Nng lng

chung(t tn/ tng ng nm) 28, 4 8, 7 10, 4 5, 4 # 0, 0 52, 9 kcal 11, 4.1016 3, 5.1016 4, 2.1016 2, 2.1016 #0 21, 3.1016

Rng

t trng trt 14, 5 Tho nguyn 26, 0 v ng c 54, 2 Hoang mc 12, 7 Cc vng cc Tng s 148

b. Nng sut sinh hc th cp Thc vt thu nhn nng lng mt tri vi hiu sut t 0, 1% n 1%. ng vt n c tiu th gn 10% nng lng do thc vt tch t, ng vt n tht bc mt tiu th 10% nng lng tch t trong ng vt n c. iu c ngha l hiu sut ca ng vt n tht bc mt i vi nng lng mt tri l 0, 001%; v vy ng vt n tht l ngun chuyn ha nng lng rt km. mi trng nc th mc ng vt n c chnh l cc ng vt ph du, trn cc lc a th ng vt n c rt a dng nhng ch yu l cn trng v cc loi th n c cn cc ng vt cn li u l ng vt n tht. Con ngi c coi l mt loi ng vt tp thc thng u cui ca chui thc n hoc nh ca thp sinh thi. Con ngi c th s dng ngun ti nguyn ca sinh quyn lm thc n vi cc mc tiu th khc nhau:
142

- mc sinh vt tiu th bc mt: con ngi tiu th cc sn phm c ngun gc t thc vt (phn ln l cy nng nghip) hng nm s dng khong 8,7t tn cht hu c tng ng vi 3, 5 .1016 kcal. Theo ti liu ca FAO (1959), thc t con ngi ch s dng cc sn phm nng nghip lm thc n xp x 3,8 .1015 kcal, iu ny c th gii thch l trong cc sn phm nng nghip con ngi ch s dng mt s b phn ca cy trng nh c, qu, ht; cn phn thn, l, r, th b i. Hn na, cc sn phm nng nghip khc m con ngi khng s dng lm lng thc nh cy cng nghip, cy lm thc n gia sc, cy lm thuc, cy cnh.... Mc khc, trong cc sn phm nng nghip c con ngi s dng th c s hao ht t khu sn xut sang khu lu tr, bo qun, khu lu thng phn phi v khu ch bin; nhng s hao ht ny chim t l khng nh. - cc bc sinh vt tiu th cao hn: nng lng m con ngi c th nhn c chim t l cng nh khi cng xa sinh vt sn xut v hiu sut chuyn ha t bc dinh dng ny sang bc dinh dng sau ch c 10%. Theo s c tnh ca cc nh chuyn mn th nng sut sinh hc th cp do cc sinh vt to ra m con ngi s dng lm lng thc thc phm l 74,5 triu tn protein/nm, trong c 23, 7 triu tn t cc ng vt. Nu nhu cu protein ngi l 1gr/1kg trng lng c th th lng protein cn cho nhn loi l 68,2 triu tn/nm. Theo s tnh ton ny chng t sinh quyn c kh nng tha mn nhu cu protein ca con ngi. Trn thc t, sn lng protein khng phn b ng u cc quc gia trn cc chu lc v lng protein ng vt trong tng sn lng protein cn t so vi protein t thc vt, s mt cn i ny cn tng nhiu nhng nm mt ma. 3. Nhu cu dinh dng ca con ngi Con ngi mun sng v lm vic c th cn phi n, trc ht l xy dng c th v sau l b p phn nng lng b mt i trong qu trnh trao i cht, c bit l hot ng v thc hin nhng cng vic lao ng chn tay v tr c mt cch c hiu qu. Ngi ta o nng lng tiu th bng s calo cn c trong khu phn n. i vi ngi lao ng nng cn t 3.500 - 5.000 kcal/ngy, ngi lao ng trung bnh cn t 3.000 - 3.500 kcal/ngy v ngi lao ng nh cn 2.500 3.000 kcal/ngy. Tuy nhin, nhu cu nng lng ny thay i ty theo gii

143

tnh, la tui, iu kin kh hu... Th d nh nhu cu nng lng ca mt em trai t 1 - 19 tui tng t 1.300 - 3.600 kcal/ngy, trong khi th mt em b gi cng khong tui li cn t hn. Mt c gi cn 1.900 kcal/ngy, trong khi mt thanh nin 25 tui khe mnh li cn 3.200 kcal/ngy. Ngi sng x nng cn thc n t calo hn ngi sng x n i v x lnh. Nu tnh s lng trung bnh i vi tt c nhng iu kin n ung khc nhau th khu phn n hng ngy thay i t 2.150 kcal/ngy - 2.750 kcal/ngy. Nn ta c th cng nhn con s trung bnh l 2.400 kcal/ngy, con s ny c coi l nhu cu va phi cung cp cho kh nng lao ng chn tay v tr c c hiu qu. Ly mc ca nm 1963 th dn s ca th gii l 3, 11 t nn nhu cu ca nhn loi trong 1 nm l 3, 11 x 109 x 2400 x 365 = 2,7.1015 kcal, trong khi sinh quyn ch cung cp c 2,6.1015 kcal/nm. Nh vy, c th tm coi l ngun thc n do sinh quyn cung cp nu c phn phi ng u cc ni trn th gii th cng ch va nui sng nhn loi. Tuy nhin s phn phi ngun lng thc ny khng ng u trn th gii nn nhu cu tha mn cho mi ngi mi ni li khc nhau Bng 3. Lng thc n tnh theo u ngi/nm (FAO, 1963) Quc gia Ng cc(kg) ng (kg) B Hoa K 81 65 28 41 36 16 Tht(kg) 64 97 103 8 Sa M (kg) Protein(kg) 5 8 8 5 1 8 5 1

Argentine 89 Nht 149

Bng 4. Kh nng v nhu cu v calo i vi mi ngi trong ngy cc ni (Sukhatme, 1961) Khu vc Kh nng hin c Nhu cu (Kcal) 2.500 T l % gia kh nng v nhu cu 89%
144

(Kcal) ng Nam Chu 2.050

2.400 Cn ng Chu Phi Chu M La Tinh Chu u Bc M Chu i Dng 2.450 2.350 2.450 3.000 3.100 3.250 2.400 2.400 2.600 2.600 2.600 102% 98% 102% 115% 119% 125%

Bng 5. Lng calo v protein trong khu phn hng ngy/ngi (FAO, 1963) Quc gia B Hoa K Veneznela 2.950 3.090 2.340 Kcal Protein Thc vt(g) ng vt(g) 83 46 91 60 65 22

n 2.000 51 6 4. Thiu dinh dng, suy dinh dng v bi dinh dng a. Thiu dinh dng v suy dinh dng c sc khe tt th khng ch c thc n m thc n phi c y cht dinh dng nh protein , carbohydrate, du m, vitamin v khong cht. Nhng ngi dn ngho m i a s cc quc gia km pht trin, cuc sng ca h phi da vo mt s cy lng thc ch yu nh la go, la m, ng, khoai ty... nn ch n ung ca h thng xuyn thiu dinh dng. Vic s dng lu di khu phn n thiu cht dinh dng dn n c th ri vo tnh trng suy dinh dng, lm cho sc khe suy gim n mc khng cn kh nng khng vi bnh tt.

145

Hi ngh quc t v lng thc c t chc ngy 13/11/1996 c tnh hng nm c khong khong 800 triu ngi b suy dinh dng m phn ln tp trung 2 lc a chu v Phi chu, trong c 200 triu tr em. Hng nm c khong 5 triu tr em suy dinh dng b cht v cc bnh nhim trng nh si, cm, tiu chy (trong c khong 3/4 tr em cht v b tiu chy) v i a s cc tr ny thuc v cc nc ngho v cc nc ang pht trin (Miller, 1988). Suy dinh dng khng phi l nguyn nhn trc tip dn n ci cht m l do c th khng c kh nng khng vi cc bnh nhim trng nn thng dn n cht non c bit l di tr em di 5 tui. Tr b suy dinh dng c thn th gy guc bng to, mt to v su, khun mt gi hn i. Tnh trng ny nu khng b ko di qu lu th c th phc hi c khi cho chng n ung tr li vi khu phn n c y cht dinh dng, tuy nhin phi mt mt thi gian kh di. Kwashiorkor t a phng ca ngi Ty Phi gi nhng a tr b suy dinh dng l tr b thay th, c ngha l nhng a tr ny b thay th bi a em nh ca n, nn phn sa phi nhng li cho em v thc n ca n by gi ch yu l thc go, ng, khoai nn thiu protein, vitamin v cc khong cht nn dn n suy dinh dng. Ngi ln b suy dinh dng th sc khe cng b tn hi v lun trong tnh trng c th suy yu, kh nng lao ng chn tay hoc tr c b gim; cc con ca h c sinh ra cng ri vo tnh trng suy dinh dng nh h. Ba n hng ngy thiu cc Vitamin m c th khng c kh nng tng hp c s gy nhiu hu qu tai hi: - Thiu Vitamin B1 gy bnh ph thng dn ti cng t chi, ln tim, t bi au nhc, h thn kinh sa st, n ung khng ngon. - Thiu Vitamin A: gy lon sc t mt dn n m mt, hng nm c khong 250.000 tr em b m do thiu vitamin A. - Thiu st: nu thiu qu nhiu st gy bnh thiu mu, ph n bnh ny dn n t vong khi sinh n. - Thiu Iod: gy bnh bu c thng gp cc c dn thuc vng ni Chu M La Tinh, Chu v Phi Chu. Thiu Iod cng l nguyn nhn gy bnh cm ic tr em.
146

b. Bi dinh dng Bn cnh hng t ngi thiu n hoc khu phn n thiu cht dinh dng cng c hng chc triu ngi sng cc quc gia thuc Chu u, Bc M, Chu c v Tn Ty Lan..., s dng khu phn n tha thi, thm ch qu tha thi cht dinh dng m ta c th gi l bi dinh dng. n ung tha thi hn cng khng phi l iu d chu v khng nn ngh rng mt ngi c n ung tt l ngi ch n nhng thc n ngon v tha thi so vi nhu cu v protein, carbohydrate, du m, vitamin v khong cht. n qu nhiu v qu tha dinh dng cng c kh nng mc nhiu bnh nguy him v cng c th lm tng t l t vong. Cc bc s Hoa K cho rng vn c bn ca vic bo v sc khe cho dn c nc h khng phi l bnh ung th cng khng phi l bnh vim thng m l s d tha v trng lng ca c th gy nn gi l hi chng bo ph. 5. Nguy c ca nn i trn th gii Trc tnh hnh gia tng dn s, ngun ti nguyn ngy cng suy thoi v cn kit, bn cnh l thin tai, dch bnh, chin tranh xy ra nhiu ni trn th gii, sn xut lng thc thc phm khng cung ng cho dn s ngy cng ng. Tnh hnh xy ra nghim trng n ni c th ngh ti nn "i khu vc"v hin ti c khong 1/3 dn s th gii n cha tt, m s ny li nm trong cc quc gia km pht trin v li c tc tng dn s rt nhanh. T chc lng nng th gii (FAO) c tnh rng, n nm 2000 dn s th gii c th t ti 6,1 t ngi. tha mn nhu cu lng thc v thc phm giai on hin nay (1987) th sn lng lng thc phi tng 100% v sn phm c ngun gc ng vt phi tng 200%. Nh vy, nu gi mc ny th n nm 2000 s ngi b thiu n tng ln t 2 t n 3 t ngi. ng trc nguy c nghim trng ca nn i c th xy ra, nhiu quc gia v nht l nhng quc gia chm pht trin m c t l gia tng dn s cao a quc sch "Dn s v k hoch ha gia nh" ln hng u; nu thc hin c iu ny th n tr thnh mt nhn t tch cc hn ch nguy c ca nn i. ng thi c th gia tng lng thc thc phm, mi quc gia u phi chnh sch bo v cc ngun ti nguyn, chng li nhng hot ng lm suy
147

thoi v nhim lm hy hoi hoc cn kit cc ngun ti nguyn. Mun lm tt c iu ny phi huy hoch, s dng hp l cc ngun ti nguyn ng thi gio dc nng cao hiu bit cho nhn dn nhn thc c tm quan trng ca cc ngun ti nguyn v hu qu nghim trng xy ra khi tn ph n. III. GIA TNG SN XUT LNG THC THC PHM 1. Cch mng xanh v nhng gii hn ca n a. Cch mng xanh Hu ht cc chuyn gia trong lnh vc chn ging u ng rng, mun nng cao nng sut cy trng cn phi tuyn chn c nhng ging cy trng mi c kh nng thch ng c vi iu kin kh hu, t ai, khng c cc loi su bnh v c b gen cho nng sut cao nht. thc hin c iu ny th cn phi ci tin nhng ging cy trng hin c bng nhiu phng php khc nhau v phng php c nhiu nh chuyn mn chp nhn l cho lai chng vi nhng loi hoang di ri tin hnh tuyn chn. Mt s quc gia thc hin phng php ny v nhn c kt qa ng khch l l cuc cch mng xanh ca nhn loi. T nhng nm 1950 n 1970, cch mng xanh to c kt qu thuyt phc Hoa k v cc quc gia pht trin. T nm 1967, nhng quc gia km pht trin nh Mexico, n , Pakistan, Philippin v Th Nh K sau 30 nm nghin cu ci tin tnh di truyn v qua cc th nghim tuyn chn thnh cng nhng ging la nc v la m mi c cc c tnh tt nh ngn ngy, thn thp, cho nng sut cao v thch nghi c vi kh hu nhit i v cn nhit i. Trong nhng nm gn y cch mng xanh em li nhng kt qu quan trng i vi nhiu loi cy trng khc, chng hn nh th Ng lai l mt th d in hnh cho thy sau 15 v h ta thy nng sut tng t 50% - 75% ( Cao Lim, 1990).... b. Mt s yu t gii hn ca cch mng xanh Ging mi c tnh di truyn n nh l iu kin cn c gia tng sn lng lng thc. Tuy nhin s gia tng sn lng lng thc cn ph thuc vo nhiu yu t khc na nh nc, phn bn, dch hi.... , l nhng yu t hn ch ca cch mng xanh
148

* Nc: l yu t hn ch quan trng nht i vi cch mng xanh. Ta bit rng lng ma khng phn phi ng u cho cc ni trn th gii, nhng vng kh nh sa mc v bn sa mc hoc nhng vng m v lng ma thp u nh hng ngay n nng sut cy trng; chng nhng khng lm tng nng sut m cn lm gim nng sut cy trng. Do cch mng xanh ch c hiu qa cao nhng vng c lng ma tng i v c h thng thy li tt. * Phn bn: Phn bn l yu t nh hng n nng sut mc d l ging mi cho nng sut cao i na. mt s quc gia , chng hn nh mt s vng ca n th t canh tc rt ngho cht dinh dng nht l cht m, v th khi canh tc trn nhng vng ny phi s dng nhiu phn bn rt tn km. Trong trng hp ny cc nh chuyn mn khuyn co rng thay v trng la hay la m th nn thay th trng cc cy thuc h u, v cc cy ny c vi khun c nh m (Rhizobium sp.) sng cng sinh trong cc nt r, chng c kh nng thu ly m t do trong khng kh tng hp nn m hu c. Khi cy u cht, cc cht m hu c ny tr li cho t v c cc vi sinh vt phn hy thnh nhng cht dinh dng lm cho t cng ngy cng di do thm cht dinh dng. * Dch hi: y cng l mt yu t khng km phn quan trng trong sn xut lng thc thc phm v n lm gim nng sut ca cy trng nn hn ch hiu qu ca cch mng xanh. Mt s cc loi cn trng, giun trn v nm...c tc ng ph hoi ma mng gy thit hi nghim trng, c bit l cn trng. Cn trng thng gy tc hi nhiu vng c canh, trong trng hp ny nu s cn bng sinh thi b ph v, mt s k th t nhin ca nhng cn trng c hi b bin mt v do khng th ngn cn chng pht trin mnh m vi s lng ln. Co co l mt th d in hnh, chng c kh nng sinh sn vi mt tc ln, con ci trong t c th ti 20.000 trng trn 1m2, chng thng tp trung li thnh n khng l, m khi c n bay ln c th ko ti 80km chiu di v vi chng y chiu ngang to nn mt m my co co ph kn bu tri. Khi n co co h cnh xung t, sinh khi ca n c th t ti 1.750 tn/ha v mi ngy chng c th ngn mt lng cy xanh c trng lng tng ng vi trng lng c th ca chng, nn thng li mt bi hoang vu ni chng p xung.

149

Cc nh chuyn mn c tnh rng hng nm trn ton th gii, cn trng ph hy khong 33 triu tn la m v la go ngha l bng mt lng lng thc nui sng 150 triu ngi trong mt nm. Ngoi cn trng ra th mt s loi chim v th cng c kh nng ph hoi ma mng nh chim Ri (Ploccus baya), chim S la Chu Phi n c xp th hai sau co co v mc thit hi; th , chut, ln rng.. cng gy thit hi ma mng mt s vng rt ng k. Nm, virus v giun trn ...cng l nhng tc nhn gy bnh cy nh hng n nng sut cy trng. S gim st ngun lng thc v thc phm cn xy ra trong khu bo qun l do cc loi mt go, mt bt, chut, cc loi nm mc... C ti liu cho rng, nm 1959 trong s 856 triu tn ng cc thu hoch c trn ton th gii (tr Lin X) th b gim i 10% do khu bo qun, s thit hi do bo qun tng ng vi 85 triu tn, mt lng lng thc nui sng 300 triu ngi trong vng mt nm . Trong mt thi gian di con ngi s dng nhiu loi thuc bo v thc vt d dit tr chng; giai on u thuc t ra c hiu qu r rt nhng cng v sau th hiu qu cng km dn v do s pht sinh tnh khng mt s loi dch hi i vi nhiu loi thuc. Nh vy ngoi s chi ph tn km khi s dng thuc st trng, thuc cn lm nhim mi trng nc, t v khng kh; trc tip v gin tip nh hng n sc kho ca con ngi. 2. Nhu cu t canh tc Din tch t s dng cho canh tc nng nghip chim t l rt thp; nh ta bit khong 51%din tch ca cc lc i khng s dng c cho nng nghip v b tuyt v bng h bao ph cng vi nhng vng i nguyn, ni cao v sa mc; 28% t c kh nng canh tc nng nghip m con ngi cha c kh nng khai ph trong c 8% t rng ma nhit i v 20% t kh thuc vng hoang mc v bn hoang mc; ch c khong 21% t c con ngi v ang canh tc trong c 10% s dng cho chn nui v 11% cho trng trt; nhng din tch t ny cng ngy cng b thu hp dn v b suy thoi v tr nn hoang ha hoc b chuyn ha thnh t phi nng nghip. Nh vy c lng thc v thc phm nui sng nhn loi v c kh nng trnh c nguy c ca nn i th mt mt phi m rng thm din

150

tch t canh tc, mt khc phi phc hi li t trng trt b suy thoi v hoang ha. * M rng din tch t canh tc - Khai thc t thuc cc vng hoang mc v bn hoang mc c th s dng c vi iu kin l phi tin hnh vic dn nc rt nhiu v rt tn km. nhng vng ny lng ma tng i rt t v khng u nn thm thc vt y rt ngho v tha tht; thnh phn ha hc ca t kh c nh: chng ngho cht hu c do ngho cht m v c ln na, rt t cc nguyn t vi lng cn thit cho s pht trin ca cy nh st v km....Hn na, nhng vng ny c nhit tng i cao lm nc trong lp t mt b bc hi mnh, nc ngm bn di dng ln mang theo nhiu mui ha tan lm cho t b ha mn. V vy, canh tc c hiu qu trn nhng vng t ny th ngoi vic cn nc ti ra cn phi s dng phn bn v ra mn cho t v ch nn canh tc nhng ni trng v ni y thng ch nhiu ph sa, ng thi phi bin dng chy ca nc bng nhng cng trnh xy dng d tr nc v s dng n trong thi gian khng ma. Mt khc cc loi cy trng c s dng trng vng ny phi c kh nng sinh trng v pht trin trong iu kin mi trng bt li v nhit v m nh v ca ht phi cng v c kh nng ny mm trong thi gian khng c lng ma. Ngoi ra bn cnh nhng cy trng chnh cn phi trng thm nhng cy cho phn xanh tt nh cc cy thuc h u bi b thm cht dinh dng cho t. Nhng cy thng c trng trn cc hoang mc hin nay Israel nh Ch L (Pheonix dactylifera) c kh nng chu ng c t mn 0,3%, Bc (Yuncus maritinus) cy ny c trng s dng lm giy... - Ln bin: c thc hin mt s quc gia , in hnh nht l Ha Lan, nh vng Zuydecze vo thi Trung c vng ny l mt h kn trong t lin v c tch ra khi bin nh mt dy t hp. Sau dy t ny b thy triu v sng bin ph hy v ri vng ny tr thnh mt hi cng nhn nhp. Tri qua mt thi gian di cc nhnh sng ni lin bin vi h ny b lp y ct, th l n u th k 20 n tr thnh mt ci h cht khng cn li ch g m nc ca n li trn ngp cc vng chung quanh theo chu k hng nm. Mt d n ci to vng ny c t ra v thc hin bao gm vic xy dng mt p chn phi bc ca th trn v vic ci to t; ci

151

to t trc tin l phi tt cn 5 vng t thp vi din tch khong 220.000 ha v xy dng mt h cha nc ngt nhn to vi din tch 125.000 ha. Cc cng trnh tt nc, ra mn, thot nc v cc bin php hon thin t bin vng ny thnh mt vng t mu m; ngy nay n l ni cung cp cc sn phm nng nghip s dng trong nc v xut khu sang cc nc khc, bao gm cc loi ng cc nh la m, la mch, yn mch, ng cng vi cc loi hoa mu khc nh c chua, c ci ng, ci du, cy thc n gia sc, cc loi hoa ti.... *Mt s bin php khc: Ngoi vic m rng din tch t canh tc ra cn c nhiu bin php khc nhm gia tng ngun lng thc nh phc hi li din tch t trng trt trc y nay b hoang ha, trng cy lng thc thay th cho cy cng nghip... - Phc hi t canh tc b hoang ha Cc hot ng ph rng ly g hoc ly t canh tc, s chn th qu mc....l nguyn nhn dn n s xi mn t do gi v do nc v hu qa l t cng ngy cng b suy thoi v tr thnh hoang ha. c th phc hi li nhng vng t ny con ngi thc hin nhiu bin php nh trng rng trn cc nh i trc, trn cc sn dc nhm hn ch tc xi mn ca dng chy v ng thi iu ha c lng nc s dng trong ma kh hn; trng nhng hng cy chn gi; nhng trin dc th san rung thnh hnh bc thang; trng nhng cy hoa mu ph ph kn mt t v ng thi phc hi li ph ca t nh vo phn bn. - Trng cy lng thc thay th cy cng nghip mt s quc gia, gia tng sn lng lng thc ngi ta trng nhng cy lng thc thay th cho nhng cy cng nghip. Th d nh Hoa K, nh thnh tu trong lnh vc cng ngh ngi ta sn xut c cc loi si ha hc thay th cho si t bng vi nn nhng vng t trng bng xa kia c thay th trng cy lng thc, cn Nht Bn th chm dt trng du. 3. Gia tng nh bt v nui trng thy sn Cng nghip nh c v khai thc cc ngun li thy sn khc hng nm cung cp khong 6% lng protein cho con ngi; 24% lng protein cn li l do cc loi ng vt nui cung cp t tht, b, sa v trng. Ngoi

152

protein ra, cc loi thy sn cn cung cp nhng nguyn t vi lng rt cn thit cho c th nh st, iod v calcium. Phn ln thy sn c khai thc t bin v ch yu l thm lc a chim 91% tng sn lng khai thc v 9% cn li c khai thc t nc ngt trn cc lc a. Sn phm khai thc gm 3 nhm chnh l: c, tm-cua v s-c. Nh nhng phng tin nh bt cng ngy cng c trang b hin i v chnh xc (trc y ngi ta s dng phng php SONAR xc nh ni tp trung ca c ba li, sau s dng khng nh, my tm ng hoc o nhit nc ng trng...) nn sn lng nh bt c hng nm cng tng ln. Theo s liu thng k th t 1950 n 1970 sn lng nh bt tng t 23 triu tn n 77 triu tn. Sau thi gian ny mc d sn lng nh bt c tng nhng khng ng k. Nhng k t nm 1987 n nay th sn lng nh bt ngy cng gim, nguyn nhn l do mi trng bin c nhiu bin i, s cn kit ngun c do s nh bt qu mc v khng c chn lc cng vi s nhim v s ph hy cc vng ca sng v cc vng ven b bin. Theo FAO (1985) do s khai thc qu mc m hin nay trn th gii c 12 loi c c gi tr thng mi b cn kit v kh c kh nng phc hi; Peru trong thi gian t 1971-1978 do s nh bt khng kim sot c lm cho loi c Trng (Anchovy) sng vng nc tri ven bin khng cn na. Trc tnh hnh sn lng c v cc ngun li thy sn nh bt c ngy cng gim trong khi dn s trn th gii ngy cng tng, y l vn cn c quan tm l bng cch no gia tng c sn lng nh bt cung ng cho nhn loi trong khong thi gian ti?. Cc nh chuyn mn a ra nhiu bin php khc nhau trong c 3 bin php chnh l phc hi ngun ti nguyn thy sn ven cc lc i , m rng ng trng nh bt v gia tng nui c v cc thy sn khc. * Phc hi ngun ti nguyn thy sn ven lc i: Hin nay vic nh c ch yu tin hnh cc vng c nhiu sinh vt hn c, tc l nhng vng c nc xanh dng ln trn thm lc i v hnh thnh mt dy hp chng 30km dc theo cc b bin. Nhng ngi nh c c nhiu kinh nghim cho bit rng hin nay cc vng ven b c khong 17 nghn loi c khc nhau, trong c nhng loi c c gi tr thng mi c s lng gim r rt c th k nh: nhm c Trch (Sardin, Anchovy,
153

Heming, Mackerei..), nhm c Hi (Salmon), nhm c Bn, nhm c Nng nc (c Thu, c Ng). c th gia tng sn lng nh bt trong thi gian ti th mi quc gia c ngun ti nguyn ny phi kim sot cht ch vic nh bt hp l, chng vi phm cn bng sinh hc do khai thc nhng loi c qu mt cch bt hp l; b sung khai thc nhng loi c hin nay c th s dng m cha c khai thc v nhng l do l sn lng khai thc thp hoc i hnh khng thun li cho s khai thc. Mt khc, c th gia tng sn lng nh bt cn c th thc hin bng cch bn phn cho vng thm lc i nhm lm gia tng sn lng thc vt ph du; chng hn nh Scotland ngi ta lm th nghim bn 200kg superphosphate v 300kg mui Nitrat trn 7 ha mt bin, sau mt thng tng s lng thc vt ph du t 2.000 n 8.000 c th trong m3 (Gross, 1941), iu ny kch thch s sinh trng ca c Bn sau 13 thng tui c kch c bng kch c ca c 2 tui hoc 4 tui. * M rng ng trng nh bt: thm lc i, ni m ngh c ht sc tp trung th y i dng l mt th gii t c bit n, n bao gn khong 7.000 loi c sng trong vng bin cha c nghin cu; h ng vt y su ca i dng l ngun d tr protein rt ln. Ngun d tr to ln ca h ng vt trn mt v y cc i dng va mi c nghin cu. Cc nh kho cu cho bit rng s tn ti ca h ng vt bin su v su thm rt quan trng bao gm cc loi gip xc, c pht sng, c Tuyt ui di..., nhng hiu bit ca chng ta v chng rt t. Theo Guerrin (1959) th nu nn cng nghip nh c pht trin v mt k thut khai thc ti nhng ni ny th c th kh nng t c ti 225 triu tn c mi nm, y l mt trin vng y ha hn. *Gia tng nui c v cc thy sn khc: - Nui c nc mn: Trn cc b bin dc thoai thoi v c bit l nhng ch ca bin v t lin xen k nhau thng hnh thnh nhng h sinh thi bin phong ph nht m trong h ny cc nguyn t khong khng ngng tham gia do chng lun c phng thch t t trong qu trnh ra tri v xi mn. Nu mt khu vc no ngn cch tt vi bin th c th xy dng cc c s chn nui c, iu ny c thc hin mt s ni
154

nht l cc quc gia thu c kt qu ng k l sn lng c th t 12 tn cho mi ha. Ngoi c ra cng cn c th nui cc loi thy sn khc c gi tr kinh t nh: s, c, cc loi tm cua... - Nui c nc ngt: Ngh nui c nc ngt cng i hi phng php chm sc mt cch khoa hc trn c s nghin cu su v h sinh thi nc ngt. Hin nay ngh nui c nc ngt pht trin mt s quc gia, ngui ta th c bt vo cc h nhn to cha nc dng s dng cho thy in hoc ti tiu, th vo cc rung la hoc vo trong cc b ni trn sng...nui chng bng thc n v sau mt thi gian s tin hnh thu hoch. Catanga ngi ta th c vo cc h nhn to rt ln v hng nm thu hoch c khong 50.000 tn c cc loi (Symoens, 1961), Nht Bn ngi ta th c vo nhng cnh ng la vi din tch chng 50.000 ha v hng nm thu c khong 5,5 triu tn c Chp; cn Vit Nam, ngh nui c nc ngt trong cc ao mng rt ph bin v ch mang tnh cht gia nh nn li tc khng cao. Hin nay, ngh nui c trong cc b ni trn sng v nui trong cc rung la ang pht trin mnh mt s a phng, mt s t sn phm thu c s dng trong nc v phn ln c xut khu mang li mt ngun li tc ng k. 4. Cc cht b sung ca sn xut lng thc thc phm nhng quc gia ngho v cc quc gia ang pht trin th phn ln ngi dn s dng nhng sn phm nng nghip m h thu hoch c. Trong khi cc quc gia pht trin ngi ta s dng cc sn phm nng nghip c ch bin sn v c by bn trong cc ca hiu thc phm v cc siu th. Hu ht nhng thc phm ny c b sung nhng gia v c tc dng ko di thi gian s dng, lm tng thm mi v, mu sc ph hp vi th hiu ca ngi tiu dng v c cht lng cao hn nh c b sung nhiu loi khong cht v cc vitamin cn thit cho c th con ngi. Tuy nhin, cc loi thc phm ny cng ch c s dng trong mt khong thi gian nht nh no , nu vt qu thi hn s dng th thc phm c th tr nn c i vi con ngi. V vy khi nhng loi thc phm no gn ht hn s dng th s c cc ca hiu thc phm thng phi bn gim gi. Hu ht cc thc phm u c thm vo nhng hp cht ha hc tng hp nhn to nh Hoa K ngi ta tnh c c khong 2.800 loi hp cht

155

ho hc c s dng trong cng ngh ch bin thc phm. Mi nm trung bnh mt ngi dn ca Hoa K s dng khong 55kg ng, 7kg mui v khong 4,5 kg nhng gia v c trong cc loi thc phm ch bin, v mi ngy trung bnh mt ngi s dng 1 mung nh (c mung c ph) mu, mi v cht bo qun nhn to (Miller, 1988).

156

CHNG 10 TI NGUYN SINH HC Cng vi ngun ti nguyn t v nc, Thc vt v ng vt cng l loi ti nguyn c kh nng ti sinh v c vai tr quan trng trong s tn ti v pht trin ca con ngi nh cung cp ngun nguyn liu, nhin liu, cc hp cht ha hc, lng thc v thc phm, bo v s trong lnh ca khng kh, chng li s xi mn t ng thi p ng c nhiu nhu cu khc na. Do c vai tr quan trng nn vic s dng, bo v v pht trin ngun ti nguyn ny l mt vic lm cp thit i vi mi quc gia hin nay trn th gii. I. TI NGUYN RNG 1. Tm quan trng ca rng i vi i sng con ngi Rng l mt h thng phc tp bao gm cc yu t l hc, ha hc v sinh hc tc ng qua li vi nhau, l mt tng th ca kh hu, t ai, ng vt, thc vt v vi sinh vt; l mt siu c th tin ha tng i chm chp, tham gia vo cc chu trnh C, O2, N2, H2O v ca nhiu loi cht khong khc. Ngoi ra rng cn c vai tr quan trng trong vic iu ha kh hu, gi nc chng xi mn t, chng l lt, chng sa mc ha, chn gi v bo v ma mng... a. Rng vi kh quyn Kh quyn v s sng trn hnh tinh l 1 th thng nht do nhng iu kin c bn trong thnh phn cu to ca n. Thnh phn kh trong kh quyn trn tri t hu nh khng thay i mc d chng lin tc b hp th hoc gn vo cc kt hp ha hc trong cc chu trnh Sinh a Ha ca t nhin, u c vai tr ng gp ca rng. Vai tr quan trng nht ca rng i vi kh quyn l s cung cp oxy, oxy l nhn t c bit quan trng cho s tn ti ca sinh vt. Thnh phn oxy trong khng kh khng i mc d oxy lin tc i vo cc phn ng oxy ha di nhiu dng khc nhau nh m bo cho qu trnh h hp ca ng vt v thc vt, s bin i cc hp cht hu c v tham gia hng lot cc phn ng ha hc trong t nhin.... Lng oxy ca kh quyn b mt i s c hon tr li bng con ng quang hp ca cy xanh. Ngi ta tnh rng,
157

hng nm bng con ng quang hp, cy xanh to ra khong 1011 tn cht hu c v thot ra ngoi kh quyn mt lng oxy t do tng ng nh th; trong s ny cy rng m ng phn ln. Nh vy rng l nhn t ch yu tham gia vo vic gi cn cn oxy trong thnh phn ca kh quyn. Ngoi vai tr cung cp oxy cho kh quyn, rng cn l mng lc khng kh trong lnh nh cn khi bi, hn ch nhiu loi vi khun v siu vi khun gy hi cho con ngi v cc ng vt. Ngoi ra rng cn c vai tr quan trng trong s iu ha kh hu ca qu t. V vy, rng c xem l l phi xanh ca qu t b. Rng i vi t Rng v t c mi quan h mt thit vi nhau th hin bi rng tham gia vo qu trnh hnh thnh v pht trin t; ngc li t l c s duy tr s tn ti v pht trin ca rng. H thng t-rng m nhim chc nng quan trng l yu t ti cn thit cho s sng ca con ngi v cc ng vt khc. Rng ly cht dinh dng t t pht trin; cc cnh, l rng xung s c cc vi sinh vt phn hy thnh mn v mn tip tc c khong ho cho ra nhng cht dinh dng mi cung cp li cho cy. Theo s c tnh, di tn l rng thun loi 5-6 tui, th lng cnh, l rng hng nm trung bnh t 5-10 tn/ha tng ng vi khong 80-90 kg N2, 8 kg P2O5 v 8 kg K2O (Nguyn Vn Trng, 1989). Qu trnh sinh hc gia t v rng l lin tc, m bo cho ph nhiu ca t v cho c nng sut sinh hc ca rng. Tun hon sinh hc trong h sinh thi rng s trng thi cn bng bn vng nu nh khng c s can thip ca con ngi. Rng phn nh tnh cht ca t: Ty theo tng loi t v iu kin a hnh khc nhau s hnh thnh nn nhng loi rng khc nhau. Rng ngp mn vng duyn hi c nhng loi cy khc hn vi rng i ni, mc d trong cng mt ai kh hu nhit i. Th d: rng ngp mn chng ta gp cc loi thc vt c trng cho t ngp mn m nhng thc vt ny ta khng gp chng vng i ni... T b bin vo ni i, t cao dn v mn thp dn nn cc loi thc vt sinh trng trn nhng vng t cng khc nhau: trn t ly ven bin l Mm, nhng cy tip n l c, Vt vo su na l Cc, D v trn t
158

kh l Ch l.... Nhng loi thc vt xc nh tnh cht ca t c th xem l cc thc vt ch th. Rng bo v cho t chng li s xi mn: nhng ni t c dc cao v lng ma ln th tc xi mn ca ma v ca cc dng chy trn mt t s cng ln. V vy rng c vai tr quan trng trong s bo v lp t mt chng li s xi mn do nc v do gi, v lp cnh v l mc c th gi c nc; thn v r cy c kh nng ngn cn c phn no tc ca dng chy, cc tng l c kh nng chn gi v phn tn cc ht nc ma bo v c lp t mt trnh c s tc ng xi mn khi ht ma ri xung..., nh vy rng l c cu hu hiu nht gi li c lp t mt vn d b cun tri. Do cc hot ng ca con ngi nh ph rng ly g, ly t canh tc... l nguyn nhn lm cho t b xi mn tr thnh bc mu v hoang ha. c. Rng i vi ma mng i vi ma mng, rng c vai tr trc tip hoc gin tip n nng sut ca cy trng v vt nui th hin cc mt sau: - Rng c tc ng che chn gi, cng ma ri, cng dng chy... nn hn ch xi mn t, bo ton c cht dinh dng trong t cung cp cho cy trng. - Rng cung cp cht dinh dng cho t lm tng ph ca t gip cho cy trng pht trin. - Rng gi nhit cho tng t mt v lp kh quyn st vi tng t mt, iu ha tiu kh hu gip cho cy trng pht trin thun li. - Rng iu ha nhit nn lm gim s thot hi nc ca cy, s bc hi nc ca t v gi li nc trong t gip cho s ha tan cht dinh dng, nh m r cy hp th c d dng. - Rng ngn chn c cc lung gi mnh, chn rt cho n gia sc, gip cho cy trng trnh c s gy . - Rng cn cung cp cht t cho vic sy hoa mu, lng thc, ch bin thc phm... d. Rng cung cp ngun gen qu
159

Trong thp k 80, cc nghin cu quc t v ti nguyn rng cho thy cc ti nguyn ng vt v thc vt qu ca nhn loi phn ln tp trung trong cc rng nhit i (FAO, 1984), trong rng nhit i Chu c nhiu loi cy v con c gi tr qu gi nht hay ni khc i l rng nhit i l mt ngn hng ti nguyn gen to ln v a dng. T cc nghin cu , nng cao hiu qu trong sn xut nng- lm nghip, cc nh di truyn hc ang tp trung nghin cu ngun ti nguyn gen thc - ng vt nhm pht hin cc gen qu, bo tn v pht huy nhng c tnh di truyn qu gi ca chng hng chng vo vic phc v li ch ca con ngi. Hin nay do nhu cu pht trin kinh t v x hi ca mi quc gia m rng cng ngy cng b tn ph nng n, nht l cc khu rng nhit i, nay n mc bo ng. V vy bo tn c ngun gen qu him ny, trc tin l phi ku gi cc quc gia c ngun ti nguyn qu gi hy v li ch chung ca c nhn loi m ra sc bo v ngun gen qu gi s tr thnh v gi. e. Cc li ch khc ca rng Trong cc phn trnh by trn cho ta thy c vai tr chung ca rng trong mt s mt ch yu. Ngoi ra rng cn c nhiu vai tr khc na trong cuc sng ca con ngi: - Rng l ngun cung cp g v cc sn phm ca g: rng cung cp g c s dng lm vt liu xy dng, vt liu trang tr, l ngun cung cp cc sn phm ha hc, cung cp si dt, lm bt giy, ly tinh du, nha cy, thuc nhum...Theo s liu ca nhiu ti liu cho thy bnh qun trn ton th gii c 45% lng g khai thc c con ngi s dng lm cht t, 35%dng cho xy dng v trang tr, 12% s dng lm bt giy v s cn li c s dng cho nhiu nhu cu khc ca con ngi. - Rng l ngun cung cp v iu ha ngun nc ngt: nhng vng c lng ma nhiu; vo ma ma, nc ma c gi li trong thm l mc v trong lp t ti xp ri trc di xung cc tng t su hn hnh thnh nn nhng mch nc ngm, nn ta c th xem rng l kho d tr nc v iu phi ngun nc ngt cho nhu cu sinh hot v cc hot ng nng nghip ca con ngi vo ma kh hn.

160

- Rng l kho thc phm: Rng l ni cung cp nhng loi thc vt v ng vt c th s dng lm ngun lng thc v thc phm cho ngi. Theo s liu thng k cho bit c 62 quc gia s dng 25% lng prtein t cc ng vt trong rng, 19 quc gia s dng 50% lng protein, Thi Lan: 51%, Philippin: 52%, Indonesia: 68%... v c bit cc nc nh Ghana, Congo (Zaire) v nhiu nc Ty v Trung Phi s dng n 75% lng protein c ly t cc ng vt rng. - Rng c tc dng chng s bi lp : rng gip cho t chng li s xi mn, gin tip chng s bi lp lng sng, h, cc cng trnh thy in v cc cng trnh thy li. - Rng cn l kho thuc v gi: rng c rt nhiu loi thc vt v ng vt c dc tnh c s dng lm thuc phc v sc khe ca con ngi. Hin nay, rng trn ton th gii b con ngi tn ph thu hp din tch vi mt tc rt nhanh nht l cc khu rng nhit i. Theo cc chuyn gia v cc nh bo v rng cho bit hng nm trn th gii c khong 4,6 triu ha rng nhit i b ph hy. V cc li ch nu trn v v s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi nn vn t ra l mi ngi trong chng ta phi c nhim v bo v, duy tr v pht trin ngun ti nguyn ny. 2. Ti nguyn rng trn th gii Rng phn b khng ng u trn cc Chu lc v din tch cng nh v th loi. Tnh tng th th rng chim 29% din tch ca cc i lc tng ng vi 3.837 triu ha gm 1.280 triu ha rng thng vng n i v hn i, 2.557 triu ha rng rm vng nhit i v xch o. Bng 1. Din tch rng trn cc Chu lc (Deveze, 1973) Cc Chu lc Din tch Tng din Din tch rng Chu u (Tr Lin x c) Lin x (c) tch rng rng ca Bnh qun theo u

(Triu ha) (%) 136 3,5 743 19,4

khu vc(%) ngi (ha) 28,3 0,3 33,9 3,8

161

Bc M M la-tinh Chu Phi Chu Chu i dng Tng cng

656 890 801 525 86 3837

17,1 23,2 20,9 13,7 2,2 100%

32,3 44,0 27,0 19,8 10,0 29,1 (Trung bnh)

4,2 5,2 3,9 0,4 6,7 1,6 (Trung bnh)

Rng phn nh cc ai kh hu thng qua cu trc v thnh phn ca n: - vng cc: do kh hu qu lnh nn cc cy g ln khng pht trin m ch yu l rong, nm, a y v mt s loi thn tho; chng pht trin vo 3 thng ma h to nn lp thm thc vt gi l i nguyn. - vng n i: do kh hu n ha hn v c 4 ma r rt trong nm hnh thnh 3 loi rng: rng cy l kim, rng hn hp v rng cy l rng thay l theo ma. Ngoi ra nhng ni thuc vng n i c ma kh ko di, lp thm thc vt gm cc loi thn tho gi l tho nguyn. - vng nhit i v cn nhit i: kh hu nng m v lng ma nhiu. Rng nhit i rt a dng v thnh phn loi. Phn ln l cy l rng v l thng xanh quanh nm, to nn t 3 - 5 tng cy thn mc. Loi rng ny cho nng sut g cao nht. - vng kh hu kh, nng nh sa mc v bn sa mc: do nhit cao v kh hn nn lp thm thc vt tha tht, ngho nn bao gm cc loi thn tho, cy bi, cy g nh gi l Savane. Khi i t xch o hng v cc, thm thc vt rng bin i v kch thc cy, v chng loi v cu trc... l do c s khc bit v kh hu nh nhit , m v cng chiu sng ca mt tri. Ta cng thy s bin i tng t nh vy khi i t ng bng ln dn trn ni cao.

162

Bng 2. Din tch v sc sn xut ca cc loi rng trn th gii (Deveze, 1973) H sinh thi rng trn th gii Din tch(triu km2) Rng rm nhit i 17,0 Rng thay l nhit i Rng cy l kim n i Rng cy l rng n i Rng thng phng Bc ng c n i Savane Toundra Sa mc v bn sa mc 7,5 5,0 7,0 12,0 90,0 15,0 8,0 18,0 Sc sn xut g/m2/nm 2.200 1.600 1.300 1.200 800 600 900 140 90 3

Hoang mc v vng cc 24,0 3. Ti nguyn rng Vit Nam

Theo ti liu ca Maurand th trc nm 1945, Vit Nam c 14 triu ha rng chim hn 42% din tch t nhin ca c nc, nm 1975 din tch rng ch cn 9,5 triu ha (chim 29% din tch t nhin), nm 1985 cn 7,8 triu ha (23,6%) n nm 1989 ch cn 6, 5 triu ha (19,7%) (Vin iu tra qui hoch rng Vit Nam, 1989). Do t nc ta tri di t bc xung nam v i hnh vi nhiu cao khc nhau so vi mc nc bin nn rng phn b trn khp cc dng a hnh, vi nt c o ca vng nhit i v rt a dng: c nhiu rng xanh quanh nm, rng gi nguyn thy, rng cy l rng, rng cy l kim, rng th cp, trung cy bi v c bit l rng ngp mn... Bng 3. Ti nguyn rng Vit Nam (Maurand, 1945) Khu vc Din tch t nhin Din tch rng T l %
163

( 1.000 ha ) Bc b ( 1.000 ha ) 11.570 din tch rng 6.955 60,8 6.580 44,0 817 13,0 14.325 48,3

Trungb (gm c Lm 14.574 ng v Thun hi) 6.470 Nam b 32.804 Tnh chung c nc

Rng Vit Nam c ngun ti nguyn sinh vt a dng. C th ni nc ta l trung tm thu nhp cc lung thc vt v ng vt t pha bc xung, pha ty qua, pha nam ln v t y phn b n cc ni khc trong vng. ng thi, nc ta c cao ngang t mc nc bin n trn 3.000 m nn VN c nhiu loi rng vi nhiu loi thc vt v ng vt qu him v c o m cc nc n i kh c th tm thy c: - V thc vt, theo s liu thng k gn y th c khong 12.000 loi thc vt, nhng ch c khong 10.500 loi c m t (H, 1991- 1993), trong c khong 10% l loi c hu; 800 loi ru; 600 loi nm... Khong 2.300 loi cy c mch c dng lm lng thc, thc phm, lm thc n cho gia sc. V cy ly g gm c 41 loi cho g qu (nhm 1), 20 loi cho g bn chc (nhm 2), 24 loi cho g mc v xy dng (nhm 3)..., loi rng cho g ny chim khong 6 triu ha. Ngoi ra rng VN cn c loi rng tre, trc chim khong 1,5 triu ha gm khong 25 loi c gy trng c gi tr kinh t cao. Ngoi nhng cy lm lng thc, thc phm v nhng cy ly g ra, rng Vit Nam cn c nhng cy c s dng lm dc liu gm khong 1500 loi trong c khong 75% l cy hoang di. Nhng cy c cha ha cht qu him nh cy T hp (Altingia sp.) c nha thm c vng ni Ty Bc v Trung b; cy Gi bu (Aquilaria agalocha) sinh ra trm hng, phn b t Ngh tnh n Thun Hi; cy Du ri (Dipterocarpus) cho g v cho du nha... - V ng vt cng rt a dng, ngoi cc loi ng vt c hu Vit Nam cn c nhng loi mang tnh cht tng hp ca khu h ng vt min nam Trung Hoa, n , M Lai, Min in. Hin ti thng k c khong

164

774 loi chim, 273 loi th, 180 loi b st, 80 loi lng c, 475 loi c nc ngt v 1.650 loi c rng ngp mn v c bin; chng phn b trn nhng sinh cnh khc nhau, trong c nhiu loi c gi tr kinh t cao, c ngha khoa hc. Nhiu loi qu him c tn trong Sch ca th gii. 4. Bo v v pht trin ti nguyn rng Khi cha c s xut hin ca con ngi, rng che ph hu ht t ai ca cc lc a. Trong lch s pht trin ca loi ngi vo thi k c, con ngi sng hon ton ph thuc vo rng bng cc hot ng sn bt v hi lm, cc hot ng ny khng gy thit hi g cho rng. n khi con ngi bt u bit chn nui v trng trt th con ngi c nhng hot ng tc hi n rng, mc d cc tc ng ny c phn no hn ch s pht trin ca rng nhng cng cha ng k lm. K t th k th 3 trc Cng nguyn tr v sau th rng mi thc s b con ngi tn cng khai ph. S tn cng khai ph rng c thy r nt nht chu u, khi y dn s ng dn, nng nghip cng ngy cng m rng ng thi ngh luyn kim xut hin, con ngi t rng trng ta, ly g lm nhin liu, lm nh, o g lm thuyn, lm b... c nh th rng b thu hp dn. Cng vi s pht trin nn cng nghip, dn c cng ngy cng tp trung cc th lm cho rng cng ngy cng b thu hp hn. a. S tn ph rng * Chu u Rng Chu u b tn ph sm nht m ch yu Ty u. S tn ph ng k xy ra t thi k Trung C (t th k th V n th k XII) v ko di n thi k Phc hng (t th k th XV n th k th XVIII). Do s pht trin ca cc th, cc thnh ph ln, nh th, cng xng k ngh, xng ng tu ngy cng nhiu; k ngh luyn kim v thy tinh xut hin; nn nng nghip cng pht trin... cung cp nguyn liu cho nhu cu pht trin ni trn phi tiu th rt nhiu g dn n s khai ph rng lm thu hp din tch rng mt cch ng k. Sau vo na cui th k th 19, giao thng ng st pht trin, cng nghip ha hc v cng nghip giy ra i gia tng nhu cu s dng g. Ch ring v cng nghip giy cho thy vo nm 1850 sn xut giy trn ton th gii ch c mt triu tn giy/nm v n nm 1990 ln n 80 triu tn/ nm, hin nay nhu cu cn cao hn rt nhiu.
165

* Trung Cn ng, Bc Phi v Bc M Trung Cn ng, Bc Phi th rng b tn ph nng n ch yu l do vic chn nui th d, cu gy nn v cng do tng dn s. Chng hn nh Syria mt nc nh ch c 182.000 km2 c khong 2,4 triu con cu v 1,2 triu con d; Th Nh K vi din tch 775.000km2 c ti 26 triu con cu v 20 triu con d. V vy hin nay Trung ng v Bc Phi l nhng vng cn kit rng nhiu nht trn th gii. Bc M, nguyn nhn tn ph rng Bc M l do li nhun trong vic xut khu g. Trc y ti nguyn rng khu vc ny tng chng nh v tn, t th k 15 n th k 18 bt u c s khai thc g a sang bn cho chu u trong giai on ny cha c nh hng g ln; nhng nhp khai thc tng nhanh k t na sau th k 19 a rng vo tnh trng bo ng. * S tn ph rng nhit i Rng nhit i trc y rt ln, chim ti 16 triu km2 (bng 10 % din tch qu t) n nay ch cn 9 triu km2. Rng ma nhit i c sinh khi rt ln 500 - 800 tn kh/ha v rt a dng v thnh phn loi; nhiu ti liu cho bit 50% s loi ng v thc vt trn tri t c tr trong cc vng ca rng nhit i, bnh qun c 10 km2 rng c ti 1.500 loi thc vt c hoa, 125 loi th, 400 loi chim, 100 loi b st, 60 loi ch nhi, 150 loi bm, 42.000 loi cn trng (Lim, 1990). Do nhu cu s dng v ngun g, ngun nhin liu ngy cng tng l nguyn nhn ca s khai thc rng ba bi; ng thi do p lc gia tng dn s ngy cng cao trong cc thp k va qua dn n s khai ph rng ly t canh tc, ni c tr v m rng sn bay, pht trin cc th, xy dng cc p thy in... v cha k n s tn ph do chin tranh v nn chy rng, y l nhng nguyn nhn khin cho din tch rng cng b thu hp nhanh. * S tn ph rng Vit Nam Nm 1945 din tch rng Vit Nam l 14 triu ha n hin nay ch cn li khong 6, 5 triu ha, nh vy trung bnh mi nm rng Vit Nam b thu hp t 160 - 200 ngn ha. Nguyn nhn dn n s gim st nghim trng v din tch l do khai hoang trong chin tranh, do tp qun sng du canh ca

166

s dn tc vng cao, do chy rng, do s khai ph rng ba bi ly g ly t canh tc... Ngun ti nguyn ng vt a dng ca rng Vit Nam cng b gim st nghim trng l do s sn bt th ba bi ly da, lng, tht, sng v cc sn phm khc lm thuc, cn do vic bun lu th qu him ra nc ngoi. Trong 4 thp k qua theo c tnh s b c 200 loi chim b tuyt chng v 120 loi th b dit vong. Trong nhng nm gn y, do li ch trc mt ca ngun li thy hi sn, dn n s tn ph cc rng ngp mn ly cht t v lm vung nui cc loi thy hi sn c gi tr kinh t ; iu ny xy ra nghim trng vng ng bng sng Cu long, sng Hng v mt s cc tnh ven bin v hu qu ca n l ph v s cn bng h sinh thi rng ngp mn, lm mt i ni sinh sn ca mt s loi tm c nc ngt v bin, ng thi gy nn hin tng xi mn b bin do sng v do gi. b. S dng, bo v v pht trin ti nguyn rng * Tm quan trng ca vic bo v v pht trin ti nguyn rng S tn ph rng cc ni trn th gii gy hu qu nghim trng cho con ngi. Mc d con ngi nhn thc c iu ny, nhng mi quc gia c nhng bin php x l khc nhau ty vo s thc ca ngi dn v ty vo kh nng v iu kin c th ca tng quc gia, cho nn n nay mt s quc gia tnh trng khai ph rng vn cn xy ra nghim trng. ng lo ngi nht hin nay l cc khu rng nhit i, do s gia tng dn s, do vic xut khu g l mt ngun li tc ng k cho cc quc gia nm trong khu vc ny, nn nn khai thc cc khu rng nhit i din ra vi tc ng lo ngi; chng hn nh rng Amazone l khu rng nguyn sinh ln nht hnh tinh hin nay ang b khai ph nghim trng. Theo cc nh chuyn mn cho rng vi tc khai ph hin nay th ch trong vng vi mi nm na th khu rng ny s b hy dit hon ton v lc con ngi s nhn nhng hu qu kh lng xy ra do s bin i v kh hu trn tri t. Nhng nc chu u sm ph hoi rng v sm nhn ra c hu qu ca nguy c mt rng nn vic bo v v khi phc ngun ti nguyn rng cc nc ny cho nhiu kt qu ng khch l. l mt bi hc rt c gi tr, v vy vic s dng, bo v v pht trin trng rng phi c coi l mt chnh sch ln ca mi quc gia trn th gii hin nay.
167

* Chin lc bo v v pht trin rng trn th gii Trong tnh hnh hin nay cho thy vic bo v ti nguyn rng v vic khi phc ngun ti nguyn ny m bo cho s cn bng sinh thi ng thi bo tn tnh a dng sinh hc, ngn chn s dit vong ca cc loi nht l cc loi qu him l mt vic lm ht sc cp bch. Chin lc khi phc v bo v rng trn th gii tp trung vo cc vn chnh yu sau y: + Ngn chn cng sm cng tt nn ph rng nht l rng nhit i: Cc nc ang pht trin s dng n 80 % lng g ci trn th gi. y bnh qun mi u ngi dng 0,2 - 0,3 m3 g/nm un nu, chim gp 10 ln s lng g dng trong xy dng, vt dng trang tr v lm giy. Vic xut khu g sang cc nc pht trin l mt nguyn nhn ph rng nht l rng nhit i. Nht l nc hng u trong vic nhp khu g vi 15 triu tn / nm, trong nm 1987 Nht nhp 1,825 triu tn g t Malaysia, 372 ngn tn t Indonesia, 300 ngn tn t Philippin v hng triu tn g x nhp t Hoa k, s g ny dng vo k ngh giy v dng vo xy dng. c bit Nht l nc tiu th a n nhiu nht, nm 1988 Nht tiu th 2 t i a Waribashi (loi a lm bng mt loi g trng v ch dng 1 ln ri b), mt na s a ny nhp t Trung quc, Indonesia, Triu tin v Philippin. S bng n kinh t Nht l nguyn nhn lm gim ng k din tch rng nhit i; tnh t 1968 n 1988 tha mn v nhu cu bt giy cao cp cho Nht m Thi Lan mt i 100.000 ha rng S Vt, Philippin mt 200.000 ha cn Indonesia mt n 2 triu ha. Hin nay, sau khi khot rng cc khu rng ca cc nc ny, ngi Nht ang dm ng ti NewZealand v thm ch ti c khu rng gi nguyn thy Amazon (Lim, 1990). Hin nay, trc nhng hu qa do s tn ph rng em li nhiu nc v ang c nhng chng trnh bo v v phc hi ngun ti nguyn ny. Cc nc nhit i nh Thi Lan c sc lnh cm khai thc g, Vit Nam th cm xut khu g trn, g x m ch xut khu g dng thnh phm; song song cn pht ng rng ri cc chng trnh y mnh vic trng rng v ng thi tm ra cc ngun nhin liu khc thay th dn g ci.

168

+ y mnh cng tc gio dc cho mi ngi dn v vai tr ca rng cng nh hu qu ca vic khai thc rng ba bi: Cn gio dc cho mi ngi hiu bit vai tr ca rng i vi i sng ca con ngi, nh quan nim thi quen cho rng rng l ca tri cho m s dng phung ph. Vic a ni dung bo v cc ngun ti nguyn ni chung v ngun ti nguyn rng ni ring vo chng trnh gio dc l mt iu ht sc cn thit. Tuyn truyn gio dc, h tr v hng dn, to iu kin mi ngi nht l ng bo cc dn tc lm quen vi li sng nh canh, nh c. + S dng phng php Nng - lm kt hp v Lm - nng kt hp: - Trong phng php Nng - lm kt hp th sn xut nng nghip l ch yu, vic trng xen cc cy thn g lu nm nhm mc ch phng chng gi bo, chng xi mn, gi m v gi nc.... to iu kin lm tng sn lng nng nghip. - Trong phng php Lm - Nng kt hp th sn xut cy lm nghip l chnh, vic trng xen cy nng nghip vi cy lm nghip nhm hn ch c di chng xi mn v ng thi lm tng s lng sn phm nng nghip. Ngoi ra ngi ta cn c th kt hp gia Nng nghip, Lm nghip v chn nui gia sc, thy sn. +Xy dng v bo v cc khu rng quc gia: T xa xa con ngi cng c quan tm n vic bo v thin nhin l cc khu rng cm ca cc vua cha thi xa. Quan nim v khu bo v thin nhin thng nht im l mang li li ch cho dn c a phng, bn x v kinh t gp phn thc y s pht trin x hi v vt cht, tinh thn v o c. S xy dng v bo v cc khu rng quc gia cn c ngha quan trng khc l bo tn c tnh a dng sinh hc, bo tn ngun gen qu v bo v t chng xi mn.. Hin nay nc ta c 10 vn quc gia (khong 254.807ha), 52 khu d tr (khong 1.401.658 ha), 18 khu bo tn loi/sinh cnh, 22 khu bo v cnh quan v d kin c 16 khu bo tn bin Vit Nam. Cc vn quc gia v ang c bo v c hiu qu nh vn Quc gia Bav (7.337 ha), Ba b (23.340 ha), Bch M (22.030 ha), Bn en (16.634 ha), Cc Phng (22.200 ha), Ct b (15.200 ha), Cn o (15.043 ha), Nam Ct tin (37.900 ha),

169

Tam o (36.883 ha), Yokdon (58.200 ha) (B Khoa hc- Cng ngh v mi trng, 1998). II. TI NGUYN NG VT v THC VT HOANG D 1. Vai tr ca thc vt v ng vt hoang d i vi con ngi ng vt v thc vt hoang d l ngun ti nguyn c kh nng ti sinh v c vai tr rt quan trng cho s tn ti v pht trin ca nhn loi: a. V kinh t Sinh vt hoang d l ngun d tr c tim nng to ln v c kh nng p ng nhng nhu cu ca con ngi v lng thc-thc phm v nhng nguyn vt liu khc nh da, lng, gia v, hng liu, sp, du n, tinh du, cc ha cht, giy, si, cao su, phm nhum .... Ngi ta c tnh rng khong 90% lng lng thc v thc phm m con ngi s dng c to ra t cy trng v vt nui m cc cy trng v vt nui ny u c ngun gc t cc loi hoang d v tri qua mt qu trnh thun dng v ci tin hnh thnh nn. Mc d hin nay ngun lng thc v thc phm con ngi s dng t cc cy trng v vt nui, tuy nhin cng c mt s ni trn th gii ngi ta vn cn s dng lng thc phm phn ln t nhng loi ng vt hoang d; chng hn nh ti mt s vng Ghana, Congo v nhiu nc Ty v Trung Phi c ti 75% prtein ng vt c khai thc t ng vt hoang d. Ngoi vic s dng lm thc phm, cc ng vt hoang d cn c khai thc nhng b phn khc ca c th nh da, lng, sng... lm trang phc, trang tr v nhiu mc ch khc; cc sn phm ny cng c mt gi tr kinh t rt ln. Canada vic mua bn lng th nui sng khong 40.000 ngi sn bt; trong ma sn 1975 - 1976 h thu c 25 triu USD lng th ch yu l ca Hi ly, Chut hng, Linh miu, Hi cu, Chn Vison v Co; cng trong thi gian ny vic chn nui cng thu c 17 triu USD lng th trong c 90% l ca chn Vison. Trong nm 1975, Hoa k chi ti 1 t USD nhp cc sn phm t da v lng ca cc loi ng vt hoang d. Mu dch quc t v cy v con hoang d cng em li mt doanh thu ln, nhng nc pht trin chn nui ng vt hoang d nh Nam Phi, Dimbabwe, Namibia hng nm thu c li nhun t 1,3 -2,4 triu USD;
170

Australia hng nm xut khu 1,8 triu con Kangaroo thu c 8,5 triu USD. Mc d ti nguyn v ng vt hoang d em li li ch rt ln cho nn kinh t tng quc gia, tuy nhin n cng l mt trong nhng quan tm ln ca nhn loi hin nay. b. V y hc D rng ch c mt phn rt nh ng vt v thc vt l i tng nghin cu v li ch trong y dc, nhng ngnh y hc hin i ph thuc rt nhiu vo . Mt bng phn tch cho thy l khong 40% cc n thuc c cc bc s cung cp hng nm ti Hoa K cho thy c nhng v thuc n l hoc kt hp u c cha cc cht t nhin c ly t thc vt bc cao (25%), t cc vi khun v nm ( 13%) hoc t cc ng vt (3%). Ch tnh ring ti Hoa K, cc v thuc c ly trch t thc vt bc cao c gi tr khong 3 t USD hng nm v con s ny cn tip tc c gia tng na. Cc ng dng quan trng trong y hc hin nay c th k l: * Cc cht ly trch c s dng trc tip cha bnh nh Aspirin c s dng rng ri trn th gii c ly t l ca cy Liu vng nhit i, Penicillin c ly t loi nm Penicillium v Streptomycin c ly t loi vi khun Streptococcus.... * Cc cht ly trch c dng lm vt liu ban u tng hp nn thuc nh cc hormone Corticosurrenale c ly t v thng thn ca ng vt, cc hp cht Corticoid thng thng c tng hp t cc cht Sapogenin steroid c ngun gc t thc vt... * Cc cht ly trch c dng lm m hnh tng hp nn thuc nh cht cocain c ly t cy Cca c ngun gc Nam M, da theo ngi ta sn xut thuc gy m cc b hin i. Nu khng c nhng gc c hot tnh t nhin trong c th cu cc sinh vt hoang d, th con ngi kh c kh nng pht hin c nhng gc c hot tnh m s dng hoc da vo lm m hnh tng hp. Hin nay, cng pht hin c nhiu loi ng vt hoang d c kh nng s dng chng lm vt th nghim v sn sut nn nhng loi vaccin dng trong vic phng bnh v cng c tnh c khong 1400 loi thc vt bc cao v 10% cc loi sinh vt bin c cha cc cht ha hc c kh nng chng bnh ung th.
171

c. V tnh a dng di truyn Vic bo tn tnh a dng di truyn cc loi sinh vt hoang d l mt vic lm cp thit trong giai on hin nay, v chng l ngun nguyn liu di truyn qu gi dng ci tin nhng th cy trng v nhng ni vt nui hin c nhm nng cao sn lng thu hoch trong sn xut nng -lm -ng nghip. Nguyn liu di truyn nm trong cc loi gy nui (bao gm tt c nhng th cy trng, cc ni vt nui, cc thy hi sn) u c quan h mt thit vi ngun nguyn liu di truyn ca cc loi sinh vt hoang d, ngun nguyn liu ny ng vai tr ch yu trong vic ci to ging cy trng v vt nui nh nng cao nng sut, cht lng dinh dng, mi v, tui th, sc khng, sc chu ng v kh nng thch nghi vi cc iu kin kh hu, t ai khc nhau. Ngun nguyn liu di truyn trong cc loi hoang d rt him v gn nh khng bao gi l vnh cu. Nhng ging c truyn qu thng ch phn b tng i phng, chnh nhng c im hu ch ca n nh sn lng cao hoc sc khng dch bnh ca n lm nn tng to nn nhng ging mi tin b hn. Vic thay th nhng ging c truyn bng nhng ging mi trong sn sut l mt vic lm cn thit v tch cc bi v chng ta cn nhiu lng thc - thc phm hn na; nhng iu s tr thnh nguy hi nu nh cc ging c truyn c lin quan li khng c bo v v nhng loi dch hi c kh nng tin ho nn c kh nng xm nhim tr li v ch c ngun cc ging c truyn mi c ngun nguyn liu di truyn c kh nng chng li nhng loi gy hi v dch bnh. Cho nn vic bo v tnh a dng di truyn cc loi hoang d l ht sc cn thit trong giai on hin nay v cho c tng lai. d. V sinh thi ng vt v thc vt hoang d l thnh phn ch yu ca h sinh thi v c vai tr rt quan trng trong s iu ha cc chu trnh vt cht v nng lng trong h sinh thi ca qu t. Trong h sinh thi, cc thc vt hoang d l ngun cung cp cht dinh dng cho cc sinh vt trn t lin v i dng l mt xch u tin ca chui - li thc n, cung cp v duy tr s cn bng oxygen v cc cht kh khc trong kh quyn, l mng lc khi bi v nhng c cht lm cho khng kh trong lnh hn, iu ha kh hu, d tr v iu phi nc ngt, duy tr v gia tng ph nhiu ca t, ti to ngun cht

172

dinh dng trong sn phm nng nghip, kim sot dch hi lm nh hng n nng sut vt nui v cy trng, l kho d tr ngun nguyn liu di truyn khng l c kh nng p ng khi cc iu kin mi trng bin ng, l ngun d tr nng lng mt tri di dng ha nng trong lng thc thc phm, trong g v nng lng trong cc nhin liu ha thch. Bi v hin nay chng ta bit rt t v vai tr ca cc sinh vt hoang d cng nh mi lin h phc tp gia chng vi cc thnh phn khc trong h sinh thi nn nhng vic lm ca con ngi hin nay s gy nhng thit hi khng lng ht c trong tng lai. e. V gii tr v du lch Cui cng, ng vt v thc vt hoang d cn c nghi quan trng i vi vic gii tr v du lch ca con ngi sau thi gian lm vic mt mi. Nhn nhng chic l vng ri, nhng con chim bay ln trn bu tri, nhng con c heo lt trn mt nc, phng pht u y hng thm ca mt loi hoa di... con ngi s c c nhng cm gic ti vui v thch th, nhng cm gic khng th mua c bng tin. mt s quc gia th ti nguyn sinh vt hoang d em li mt khon li tc ng k t du lch; chng hn nh Kenya, du lch ch yu da trn cc loi ng vt hoang d l 1 trong 3 ngun thu ngoi t chnh ca quc gia ny. mt s quc gia pht trin, th ng vt hoang d c s dng trong sn bn th thao l mn rt c a chung v c kim sot bi lut php mt cch cht ch nh Canada ch c 11% dn s mi c giy php i sn v 13% c giy php i cu; cn Thy in con s ny l 12% v 18%. Tuy nhin cng c mt s ng ngi h ch thch ngm cc sinh vt hoang d m thi, theo thng k th Hoa K c 7 triu ngi chuyn quan st chim, 4,5 triu ngi chuyn chp nh cc ng vt hoang d v 27 triu ngi thch ngm cnh vt hoang d ca t nhin (Miller, 1988). 2. Nguy c tuyt chng ca cc loi him Cng nh cy trng v vt nui, nhiu loi ng vt v thc vt hoang di b bin mt trn tri t v khong 25.000 loi ng vt c xng sng ang b e do dit vong, cc con s ny cha tnh n s mt i khng th trnh khi ca nhng loi ng vt nh nht l cc ng vt khng xng sng nh nhuyn th, cn trng, san h....Nu ch tnh ring cc loi hu nh
173

v chim, theo E.O.Wilson v Norman Meyers th t l tuyt chng ca hai nhm ny tng gp 1.000 ln k t 8.000 nm trc Cng nguyn cho n nm 1975 ( Miller, 1988). E. O. Wilson cng vi cc nh sinh vt hc v cc nh bo v mi trng cn cho bit rng nu tnh chung cho cc loi b bin mt trong nm 1975 l 100 loi(t l 1loi/3 ngy); nm 1985 l 1.000 loi ( t l 3 loi/1 ngy), cc ng cn cnh bo rng nu nh s tn ph rng vi tc nh hin nay nht l cc khu rng nhit i, s ph hy cc vng t ngp nc v cc rng san h vn cn tip tc th c th c t 500.000 loi n 1 triu loi s b tiu dit t 1975 n nm 2000, theo s c tnh ny th trung bnh c 30 pht tri qua th c 1 loi vng bng vnh vin trn tri t. Nu gi thuyt ny l s tht th l mt tn tht rt ln cho nhn loi (Miller, 1988). Khi phn tch nguyn nhn e da s tuyt chng ca cc loi hoang d cc nh sinh vt hc v cc nh bo v mi trng u thng nht do nhng nguyn nhn chnh sau y: Hot ng ca con ngi lm thay i ni c tr ca cc loi hoang d: con ngi lun lun lm thay i ni c tr ca cc loi hoang d bng cc hot ng nh vic xy dng cc thnh ph, m rng ng x, xy dng sn bay, bn cng, xy dng cc p nc v cc h cha nc, khai ph rng, vic m rng cc nng tri, khai thc cc khu du lch, th thao.... Ni c tr b ph v lm nh hng trc tip n s sinh trng, sinh sn, di c v cc hot ng sng ca cc sinh vt hoang d. Chng hn nh s xy dng cc p nc phc v cho cc mn th thao nh ua thuyn, trt vn... lm ngn tr s di c sinh sn ca c Hi trn cc sng ngi Columbia gim ng k, trc y hng nm thu hoch c khong t 10 15 triu con m ngy nay ch thu hoch c khong 2,5 triu con (Chiras, 1991). Hot ng sn bt thng mi, sn bt lm thc phm v sn bt th thao: cc hot ng ny cng l nguyn nhn dn n nguy c tuyt chng ca cc loi hoang d. Sn bt c Voi l mt th d in hnh e da s tn ti ca loi ny: hoang d. Sn bt c Voi l mt th d in hnh e da s tn ti ca loi ny: Bng 4. S lng c Voi trc v sau 1 thi gian sn bt (Miller, 1988)

174

Loi c Voi Blue Bowhead Fin Gray Humpback Minke Right Sei (Includes Brydes) Sperm

S lng trc khi sn bt 166.000 54.680 450.000 15.000 - 20.000 119.000 250.000 50.000 108.000 1.377.000

S lng cn li hin nay 7.500 - 15.000 3.600 - 4.100 105.000 - 122.000 13.450 - 19.200 8.900 - 10.500 130.000 - 150.000 3.000 36.800 - 54.700 982.300

Chu Phi v c bit l Kenya, sn voi ly ng gy nn s st gim ng k s lng voi hoang d, vo thi im 1973 c khong 130.000 con voi trong cc khu rng th hin nay ch cn li khong 20.000 con (Chiras, 1991). n vo u th k 20, trong cc khu rng c khong 40.000 con h nhng n hin nay (1999) ch cn khong 2.000 con. Sn bt th thao cng l nguyn nhn dn n nguy c tuyt chng ca cc loi hoang d nu nh khng c kim sot mt cch cht ch. V vy mt s quc gia nh Canada, Thy in, Hoa k... u c nhng iu lut qui nh cho sn bn th thao v ch c nhng ngi c giy php mi c tham gia vo hot ng ny v ng thi hng nm cng b sung thm vo nhng loi b sn bt. S du nhp cc loi ngoi lai: S du nhp cc loi mi vo l mt bi hc i vi mt s quc gia, cc loi mi du nhp vo c nh hng tiu cc i vi cc loi bn a nh s cnh tranh v thc n, cht dinh dng, ni c tr, ni sinh sn, truyn nhim bnh tt, k sinh...c th lm cho mt s loi bn a ng trc nguy c b tiu dit. Th d nh c Anh v v c Gic nhp ni vo Hoa k e da nhiu loi c y; th nhp ni vo Chu

175

Uc sinh sn v pht trin rt nhanh d tn ph ma mng gy thit hi nghim trng. Kim sot dch bnh v thin ch: Trong qu trnh canh tc nng nghip con ngi thng s dng cc loi thuc st trng dit tr cc loi gy hi; trc mt l con ngi c kh nng bo v c ma mng ca h, nhng vic s dng thuc st trng cn c tc ng trc tip n cc loi hoang d dn ti nguy c tuyt chng ca chng. S s dng thuc st trng trong nhng rung la tiu dit hu nh hon ton cc loi ng vt hoang d thy sinh v cn nh hng gin tip n nhng loi khc. Hoa k vic s dng DDT v nhiu loi thuc st trng khc trong thp nin 1960 gy tn tht rt ln cho cc loi hoang d, nhng com chim ng v chim B nng cng ngy cng gim s lng v gy yu hn ; khi phn tch hm lng DDT trong lp m ca chng th thy hm lng DDT tch t rt cao v c trong trng ca chng c th ti 1.400ppm (Chiras, 1991). Hot ng su tp, hun luyn xic v xy dng cc tho cm vin cng gp phn lm gim s lng cc loi hoang d nht l i vi nhng loi him. Hng triu loi thc vt v ng vt hoang d c thu gom vo trong cc Tho cm vin, cc su tp c nhn, cc ca hiu bun bn cc sn phm t ng vt hoang d, s dng ng vt hoang d trong cc on xic v cc trung tm nghin cu...Nm 1988, Hoa k nhp hn 125 triu con c, 1,2 triu con b st v 1,5 triu tm da ca b st; mi nm hng triu con chim vng nhit i c xut sang Hoa k, Canada v Anh quc. nhim v s ph hy cc khu vc sinh trng l hai mi e da nghim trng nht hin nay. S nhim nng n nht l nhim vng ca sng v vng ven b bin do cc cht thi ca cc khu cng nghip, d lng ca phn bn v thuc st trng, cc tai nn m tu du... tiu dit nhiu loi ng vt thy sinh cng vi s tch t nhng c cht theo chui thc n, u l nhng mi e da cho cc loi hoang d. Bn cnh s ph hy cc khu vc sinh trng lm thay i cc iu kin vt l v ha hc nh hng n s sinh sn v pht trin ca cc loi, s xy dng cc p nc ngn cn s di c ca cc loi thy sinh nht l s di c vo ma sinh sn.. 3. Bo v cuc sng hoang d Hin nay trn th gii c rt nhiu loi ng vt v thc vt hoang d ang ng trc nguy c tuyt chng. Trc tnh hnh ny nhiu t chc quc t c thnh lp nhm mc ch tm nhng bin php thch hp bo v

176

nhng loi hoang d trn ton th gii: T chc quc t bo v thin nhin v ti nguyn thin nhin (International Union for the Conversation of Nature and Natural Resources = IUCN ), Hip hi quc t bo v chim (International Council for Bird Preservation= ICBP ) v Qy bo v sinh vt hoang d th gii (Word Wildlife Fund= WWF) thng nht quan im v nhng mi e da v nguy c tuyt chng ca cc loi hoang d hin nay v a ra nhng bin php bo v nhng loi ny. IUCN thu thp c mt danh sch cc loi hoang d trn th gii cn c bo v v ph bin rng ri gi l Sch (The Red Data Book). Ban u nhng hi ngh v bo v sinh vt hoang d ch c s tham gia ca mt s t quc gia v cng v sau cng c nhiu quc gia tham gia hn. Mt trong nhng hip nh c k kt vo nm 1975 l hip nh v mu dch quc t cc loi sinh vt c nguy c b tiu dit (Convention on International Trade in Endangered Species = CITES) di s bo tr ca Chng trnh ngh s ca Lin Hip Quc v mi trng (United Nation Environmental Programme = UNEP), hip nh ny c cc hi on sn bn v khai thc ca 93 quc gia trn th gii k kt v a ra danh sch gm 700 loi ang b e da v c nguy c tuyt chng. Nhng qui nh rng buc trong cc hip nh c k kt lm gim i s bun bn tri lut php i vi cc loi hoang d cn c bo v. Mt s quc gia nh Hoa k, Canada v Lin x tun th v thc hin nghim tc cc hip nh v thnh cng trong vic bo v c mt s loi thot khi nguy c tuyt chng. Tuy nhin cng c mt vi quc gia cha thc s quan tm v vic bo v nhng loi sinh vt hoang d nn thng xy ra nhng hot ng vi phm cc iu khon c k kt trong hip nh, iu ny lm cho vic bo v cc loi hoang d khng mang li kt qa mong mun. Hn na hnh pht v vic mua bn sinh vt hoang d cn nh i vi ngi phm ti dn ti t nn bun lu cng pht trin hn v li nhun cao ca n, chng hn nh nm 1979 ti Hng Kng ngi ta bt gi mt ngi Ethiopie bun lu 319 b da ca mt loi Bo m Chu Phi c tr gi 160.000 USD nhng ch b pht c 1.540 USD. Singapore c coi l trung tm quc t trong vic trung chuyn nhng loi hoang d v cc sn phm ca n t nhiu quc gia ra cc nc ngoi, hin tng ny cng xy ra mt s nc khng c k kt vo cc hip nh(Miller, 1988).

177

 Vit Nam, do nhiu nguyn nhn nh chin tranh, t ph rng, khai thc rng ba bi, sn bt qu mc, mi trng sng b ph hy hoc thu hp, gim ngun thc n... nn ngun ti nguyn sinh vt gim st ng k, nhiu loi tr nn him hoc c nguy c tuyt chng. c s h tr v phi hp ca cc chuyn gia t cc t chc quc t IUCN, ICBP, WWF v NYZS (Hi ng vt Newyork) tin hnh cc cng trnh nghin cu v d kin s lng cc loi sinh vt c a vo sch ca Vit Nam gm: 78 loi th, 83 loi chim, 54 loi b st v lng c, 37 loi c bin, 38 loi c nc ngt, 45 loi sinh vt bin, 23 loi ng vt khng xng sng nc ngt, 2 loi ng vt t, 4 loi cn trng v 360 loi thc vt cc loi v trong qu trnh bo v cu c 3 loi th thot khi nguy c tuyt chng nh loi Hu sao (Cervus nippon), Voi (Elephas maximus) v Kh vng (Macaca mulatta). 4. Qun l ng vt hoang d Qun l ng vt hoang d bao hm vic bo v s thnh vng v ni c tr ca loi hoang d, nhng s thnh vng ca n khng nh hng n s thnh vng ca cc loi khc. Tin trnh qun l phi c tin hnh theo tng giai on, m giai on u tin ca tin trnh l phi xc nh l loi no, thm ch l mt nhm c th ca loi cn phi bo v, sau l vic chn ni thch hp no bo v chng v khi tin hnh qun l phi theo ng k hoch nhm t c mc tiu mong mun. S hiu bit trong k hoch qun l da trn c s ca s hiu bit v nhng c im sinh hc ca loi cn bo v nh thnh phn tui, t l gii tnh, ch s sinh sn, ch s t vong, kh nng t v v kh nng thch nghi vi mi trng, cc nhu cu v thc n, nc, khng gian, nhit ,... v kh nng bin ng ca qun th; nhng thng tin ny c kh nng thu thp c nh phi c theo di kim tra v tin cy ca chng. Chnh nhng s i hi phi thc hin ng nhng iu kin ca tin trnh nn iu ny c th gii thch c ti sao ni qun l ng vt hoang d va l mt cng vic c tnh khoa hc v va mang tnh ngh thut. a. Qun l s thnh vng ca cc ng vt hoang d Qun l s thnh vng ca cc loi hoang d bao gm v s lng, gii tnh, tui v s phn b ca chng trong khu vc qun l bng bin php l kim sot cht ch s sn bt v nhng hot ng c nguy c lm nhim v xo trn mi trng sng nh hng n s sinh trng v pht trin ca

178

loi c bo v. mt s quc gia pht trin nh Hoa k, Canada, Thy in... tin hnh qun l bo v cc loi hoang d bng lut php v xc nh chnh xc thi gian no trong nm mi cho sn bn, qui nh c th cc phng tin sn bn chng hn nh cung tn, sng ngn, sng trng; gii hn khu vc v thi gian sn bn; loi no c php sn bn; gii hn s lng, kch thc, gii tnh ca loi no c cho php sn; mi ngi i sn th thao phi c giy php. Cc nh qun l cn phi c nhng bin php hu hiu qun l hoc loi tr nhng loi ng vt hoang d c hi cho cc lnh vc trng trt v chn nui, gy nguy him cho nhng th sn, nhng ngi khai thc lm sn v nhng nhm ngi khc c hot ng gn vi khu vc qun l bng nhiu bin php khc nhau nh loi tr chng bng cch sn bn, dng by hoc nh thuc c; hoc lm hng ro bo v gii hn vng qun l hoc chuyn chng n mt ni no khc bo v ( Miller, 1988 ) b. Qun l ni c tr ca cc loi hoang d cn bo v Cc loi ng vt hoang d c th pht trin thnh vng c hay khng cn ty thuc vo nhng iu kin sng trong khu vc bo v nh cc yu t ca kh hu, nc, nhng loi thc vt lm thc phm m chng a thch v mi quan h gia chng vi cc loi khc trong cng ng khng xy ra s xo trn mi trng sng ca chng. C hai phng php qun l ni c tr ca cc loi hoang d l qun l nh v (in Situ)v qun l chuyn v (ex Situ); trong qun l nh v c nhiu li im hn so vi qun l chuyn v v khng lm thay i cc iu kin sng v mi quan h ca chng vi cc loi khc trong cng ng. c. Qun l cc loi di c Nhng loi ng vt di c, phn ln l cc loi chim nc nh Vt tri, Ngng tri, Thin Nga... cn phi c mt s qun l ht sc c bit i vi nhng quc gia trn ng di c ca chng. Chng hn nh Canada, hu ht cc loi ny ch sng ti y vo ma h v chng thng di c n cc quc gia pha nam nh Hoa k v cc quc gia Trung M, trn dng di c ca chng li ri ng vo ma sn bn v vy y l mi e da i vi nhng loi di c. Nm 1932, mt hi ngh c t chc bao gm cc quc gia c chung ngun ti nguyn ny nhm mc ch hn ch vic sn bn v ng thi qui
179

nh nhng iu kin cho cc loi di c n tr ng. Theo nhng iu qui nh trong cng c th nhng nh i sn phi c giy php gi l Duck stamp cho mi nm, vic bn cc giy php ny mang li 300 triu USD cho mi ma sn, s tin thu c ny dng vo vic nghin cu v chng, dng cho vic bo v v pht trin ngun ti nguyn ny nh: ngoi vic bo v nhng m ly hin c cn c th m thm nhng m, knh nhn to tng thm ni , ni sinh sn v ni hot ng ca chng. Cng c v cc loi di c ra ngha v cho cc nc tham gia phi bo v cc loi di c b e da v khi chng gp tnh trng bt li. Cc hip ngh khu vc v song phng v cc loi di c cho thy l cc cng c quc t v cc loi di c l bin php duy nht c hiu qu bo v cc loi vt qua bin gii ca nhiu quc gia. 5. Qun l ngh c Hin nay vic kinh doanh nh bt c cha c qun l ng mc s dng lu di v vy s ng gp cu ngh c vo ngun thc phm v ti chnh ca cc quc gia c nguy c ngy cng gim st. Vic nh c qu mc trong qu kh v hin ti em li hu qu l sn lng nh bt hng nm b gim st t 15 -20 triu tn v t nht c 25 vng nh c quan trng ca th gii b ngho kit i mt cch nghim trng. S vic ny xy ra Ty bc i Ty Dng l mt minh ha l sn lng c t 4,3 triu tn nm 1970 tt xung cn 3,5 triu tn nm 1976. Khng ai c th khng nh rng liu cc n c b kit qu c kh nng c phc hi li c khng?, bi v c c con cng b nh bt lm bt c cng lc vi cc loi thuc i tng nh bt, ng thi cu h sinh thi c th b thay i v mt loi khc c th thay th loi b kit qu v n khng cn sc cnh tranh, hn na bi sinh n v cc ni sinh sng cu c con l nhng vng sinh trng ch yu b thoi ha hoc b ph hy do s nhim v do s tn ph ca con ngi. a. Qun l ngh c nc ngt Mc tiu ca qun l c nc ngt l thc y s sinh trng v pht trin ca cc loi c c khai thc v ng thi lm gim i hoc loi b nhng loi c khng c a chung hoc c hi, y l c vng ca nhng ngi lm ngh khai thc c thng mi v ca nhng ngi a thch mn th thao cu c.

180

Nhiu iu lut c t ra v thay i theo tng quc gia, nhng tu trung u bao hm nhng lut nh nh sau: qui nh thi gian ko di cu ma khai thc cho tng loi c, qui nh kch thc c cho php nh bt, mc nh bt, ln cu mt li ng vi kch c cu c trng thnh trnh cho c con khng b thu hoch, khng s dng in, cht n hoc ha cht c nh bt c, bo v ni sinh sng v cc bi sinh sn, bo v cc ao h thong mt, c thc vt thy sinh sinh sng cung cp oxygen ni y su, kim sot k sinh v dch bnh, trnh s nhim v trnh mi hot ng lm ngn tr s di c nht l s di c n ni sinh sn ...c khi cn cm c vic khai thc ti mt vng no hoc mt loi c no khi chng ng trc nguy c cn kit. b. Qun l ngh nh c bin Theo lch s cu ngnh khai thc c bin v k ngh sn bn c voi t s thnh cng rt ng k th cng l tm thm kch chung cho nhn loi v ngun ti nguyn ny ang b gim st nghim trng v ang ng trc nguy c cn kit. Vic nh c qu mc l mi e da chnh i vi cc ngun ti nguyn sinh vt bin, n xy ra tng i phng trn tt c cc vng ca th gii nhng r nt nht l cc vng bin do cc nc pht trin khai thc, c bit c t nht 5 trong 8 vng nh vng Ty bc i ty dng, ng bc i ty dng, i trung hi, Ty bc Thi bnh dng v ng bc Thi bnh dng u b cc nc pht trin khai thc n kit qu gm Php, Nht, Ba lan, Ty ban nha, Lin x v Nam phi. Nu vic nh c qu mc lm kit qu nhiu vng c trn th gii, n cn dn ti vc thm dit vong cu nhng loi khc nh cc ng vt thn mm, ra bin, c voi v v s cc ng vt c xng sng v khng xng sng khc. Vic git cht nhng loi ngoi i tng sn bn v nh bt l mt trong nhng vn c tnh cht ph hoi nht (th nhng thng c b qua) i vi vic qun l ti nguyn di nc, ngi ta c tnh rng hng nm c hng triu con chim bin bt ng b sa vo li v cht ui. Ngoi ra, cc khu vc ven bin v cc vng ca sng c bit l cc vng nc nng v cc rng ngp mn l ni cung cp thc n, ni tr ng v sinh sn ca cc ng vt bin v c ng vt nc ngt phc v cho 2/3 sn lng ca cng nghip c; cc bi rong bin l ni nui sng c loi c c gi tr kinh t, cc bi san h l ni sinh trng v ni ln trn ca chng khi gp nguy him hin nay u b ph hy, u dn ti hu qu rt nghim trng n ngun li thy hi sn v lm st gim nng sut khai thc ca

181

ngh c. Hoa k, vic ph hy cc vng m t ven bin gy thit hi cho ngnh nh c bin 86 triu USD hng nm; cn Srilanka, vic khai thc vi cc o san h ly vi nghim trng ti mc l ngh nh c i phng khng cn cch sinh sng. Nh vy, i vi ngnh cng nghip nh c bin ngoi nhng qui nh v vng nh bt, phng tin nh bt, i tng v kch c cu nhng i tng cho php nh bt...cn phi c nhng bin php ngn chn v phc hi cc vng ca sng, cc vng m t ven bin v cc bi san h...

182

CHNG 11 CC NHU CU KHC CA CON NGI Ngoi cc nhu cu thit yu s mt l ci n, con ngi cn c cc nhu cu khc. l nhu cu v qun o, nh , i li, hc tp, vn ha, th thao du lch... Chng ny nhn mnh cc nhu cu v qun o, nh , i li v s lc v cc nhu cu cn li. I. NHU CU NH V QUN O 1. Khi nim S trang sc cho c th v s qun t x hi c th l nhng sc mnh thc gic ngi nguyn thy trang im ngh thut hn v xy dng k lng hn. Nhng chc chn l s gi nhit ca qun o v nh cho php con ngi, vn c ngun gc xch o, c th di chuyn v hai cc v cho php duy tr cc hot ng khi phi i ph vi cc k bng h ang ti. Hai cch lm m bng qun o v nh tip tc b sung nhau, ci ny b p cho s thiu st ca ci kia. Ngay c ngy nay, s s dng cc qun o tng i mng trong nh, trong cc vng kh hu khc nhau, tht s l do hiu qu ca vic si m trong nh ni cc vng lnh, cho php con ngi c mi trng t khc nghit hn, vi vic b sung phn che chn bn ngoi khi m ma lnh n. Gi nhit c hiu qu l mc tiu hng u ca vic to mu qun o v nh . Nhng mc tiu th hai li pht trin nhanh, lm lu m mc tiu trc. Khi con ngi di chuyn v hai cc, h phi ng u s thay i ngy m v ma ca iu kin mi trng m theo thi quen ca h cn phi sa i. Vic sn bn v hi lm c l ch din ra vo ma thun hp, thc phm c d tr cho ma bt li, khi ngi ta khng lm vic nhiu m thng t tp li c th xem xt v nh gi cc dng c th cng. Qun o v nh c xem xt t m, c bit l tnh hiu qu ca chng trong iu kin kh hu v cng vic mi. Ngh thut c a vo s tin dng ca qun o v nh . Dng v v kiu mu ca mt cng c no s c a thch hn, nn ga tr thm m c ch hn. Quyn s hu s c vai tr trong vic pht trin ca s to mu, lm cho khi nim v ci ca ti v ci ca anh (meum and tuum) n su vo hnh vi sinh vt hc ca con ngi. Kha cnh ngoi cnh, tin dng, thm m v s hu s lm cho cc kiu dng c cng c hay tranh u vi nhau. S c vi kiu dng hu dng hn v chim u th. Kha cnh kinh t xut hin, ci g c gi tr x hi ng k s tr thnh tp qun ca nhm. Qun o v nh s c cc mi quan h sinh thi hc trong mi trng.

183

Vi qun th nh v khng gian rng, con ngi khng cn ngn np v cu k. Khi mt s gia tng, khng gian tr nn c hn v khi c may di di n ni tr ph khc gim i, buc ngi ta phi sng trong mt h thng khp kn. Khi , ngi ta phi to ra s trt t ngn np, tc phi u t nng lng nhiu hn, tc phi khai thc v s dng ti nguyn nhiu hn. Ti nguyn thin nhin, lm cc vt liu tiu dng, khng phi l khng b cn kit. Cc ph phm t cc x nghip mau chng lp y mt cch v ti v cc khong t trng. Nh v nh my xy dng chng ln nhau v tranh ginh cc khong khng gian cht hp. Rc thi sinh hot v cng nghip gy ra vn nhim, i hi phi c x l. V nh vy, con ngi phi chu th thch khng nhng vi mi trng t nhin m cn vi nhng iu kin phi t nhin uc to ra mt cch v tnh hay v trch nhim. Tht vy, trong nhiu trng hp, chnh mi trng nhn to gy nhiu e da v to ra tnh trng tin thoi tam nan hin i (modern trilemma*): hoc chng ta ch n gin tip tc con ngi chu cc tc ng xu ca cc sai phm v mt mi trng; hoc chng ta cho h phung tin bo v trc cc tc nhn i nghch; hoc chng ta s tm cch gim thiu v loi tr cc th nhn to v b v khng cn thit ? * Ch cch dng t: dilemma l s nan gii, tin thoi lng nan; cn trilemma cha c trong t in (theo s hiu bit ca ngi son). 2. Vai tr c bn ca qun o v nh a. Vai tr c bn ca qun o v nh Cu hi t ra cho chng ta l vai tr ca qun o v nh trong vic to ra v gii quyt cc vn ca ngi. Mt ci nh l v qun o l gi m. C hai lin quan mt cch phc tp vi ton b i sng v do ti sinh thi hc ngi. Qun o v nh c nhiu chc nng khc nhau i vi con ngi. - Qun o v nh bo v con ngi khi b tc hi cu nhit qu cao hay qu thp. - Qun o v nh cn chng li cc tc hi vt l khc, nh ting n, bc x. - Qun o v nh bo v con ngi khi cc tc hi ha hc v sinh hc. Cc th d, rn c v cc loi thin ch khc t xa xa l k th ca ngi, v gn y cc tc nhn gy bnh v cc vt truyn bnh (vectors) li cn ng s hn. Ngoi ra khi bi v cc kh c khc c th gy hi sc khe nu khng c cc phng tin phng trnh hu hiu. Nh * Chc nng ca nh

184

Nhu cu u tin ca ngi l s che ch khi tc hi mi trng, k n l cha v bo v ti sn ca mnh khi cc e da t ngoi, k c cc hnh ng n tht ca nhng ngi khc. Cc hot ng trong nh (ngoi cc hot ng chuyn mn), nh nu nng, n ung, tm git v ng ngh l cc nhu cu ngy cng gia tng, i hi m rng cn nh. Ngoi ra cn cc nhu cu vui chi gii tr khc trong v quanh nh. * iu cn c ca nh Nh cn tha cc yu cu c bn sau y: Bn chc T chc khng gian lin quan ti thit k kin trc, cn p ng cc mt: - To iu kin cho cc lin h ca ngi trong nh, thun li cho cc hot ng c nhn, nh sn xut, vic thng thng hay gii tr - Tng hp khong khng trong v ngoi nh, v phi hp cc hot ng bn trong v xung quanh - To cm gic thoi mi, t do, hay t ra khng c cm gic t tng. - C nt thm m. b. Chc nng v yu cu ca qun o Qun o c chc nng che ch khi tc hi ca mi trng, i khi trong cc mi trng c bit (qun o khng gian, th ln, lnh cha la, o gip che n...). Nhiu e da t thin nhin (cn trng, ve, rn rt...) hay nhn to (ho cht, kh c...) i hi ngi ta phi c nhng qun o thch hp. Do yu cu hng u ca qun o l s tin dng cho ngi mc. Thoi mi trong di chuyn, gia c cc ni tip xc nhiu (ci ch, u gi), cc ti, dy ai, dy nt mng dng c lm vic l nhng th ngi ta ch khi ch to v s dng. Hn na qun o cn bn chc (nht l cho cng vic c bit) , d git, d sa cha.... Ngoi ra , qun o ngoi nhim v che thn cn lm p v mang tnh c nhn hay cng ng ca cc dn tc.Vn thi trang i khi gt qua mt bn iu thit yu ca c s tin nghi v cn trng, v i khi a ngi mc ti nhiu phin toi khng cn thit: tay chn lnh cng, chn bin dng, thiu thng thong... Tm li, qun o v nh l cc nhu cu thit yu ca con ngi. Khi dn s gia tng, cc khu th pht trin v ti nguyn thin nhin c s dng nhiu, th s rng buc ca qun o v nh vi sinh thi hc ca ngi cn c xem xt t m v lin tc. Nhu cu lch s ca vic che thn (bo v) c m rng, cc nhu cu mi c thm vo v s tc ng ln mi trng ngy cng gia tng mnh lit. S nh gi cc vn t ra v cc

185

bin php sa i cn c thc hin trong s phi hp ca nhiu lnh vc khc nhau. II. NHU CU I LI Nhu cu i li hay di chuyn cng l mt trong cc nhu cu thit yu ca con ngi. H thng hot ng ca ngi (human activity system) bao gm 3 im nt hot ng (activity nodes), hay l 3 ni c trng cho cc hot ng ny. l sng, lm vic v vui chi. Chnh s di chuyn ni lin 3 hot ng hay 3 ni thc hin cc hot ng trn. Ngi ta cn c th xp cc hot ng ca ngi theo cc cch khc nhau. Nhng tu trung c th xem nh l trung tm, t ngi ta di chuyn n cc ni khc lm vic, hc tp, giao dch v gii tr.
S di chuyn (i li) a chng ta i t ni n cc a im khc thc hin cc sinh hot khc nhau. l s i li thng ngy, c tnh lp li. Nn vic b tr khong cch v cung cp phng tin di chuyn sao cho tin li, tit kim l iu quan tm ca cc nh thit k th. Ngoi ra cn cc s di chuyn ng di, lin quc gia hay lin lc a, cn cc phng tin nhanh hn, hin i hn v d nhin tiu tn nhiu nhin liu hn.

Cng vic Loi hot Sn xut ng Dch v Phn phi Loi a im Bn trong hay ngoi: sn, x nghip, tim, vn phng...

Hc tp - Gii tr Vic nh (nh ) Nhm- c nhn; Nu nng; may/sa din gi-khn gi; qun o; nui dy con; ch ng-th ng; ng ngh, tm git, hc tp, gii tr, tn phc hi tinh thn... gio, l hi... Bn trong hay ngoi: Bn trong: nh th, cha, trng nh thng xuyn hc, bo tng, th vin, hay tm thi cho nhiu nh, trung tm sinh hay t ngi, chung c, hot, cng vin,sn khch sn, nh di ng, chi, sn bng, thin lu... nhin...

Di chuyn

186

(Theo Lee, 1974)

Du <= => biu din s di chuyn Tm li, i li (di chuyn) l mt nhu cu c bn ca con ngi. N i hi phung tin v nng lng. Chnh nng lng s dng cho cc phung tin di chuyn cc quc gia pht trin (xe hi, my bay...) l nguyn nhn chnh cho s cn kit ti nguyn khng ti to v nhim khng kh. III. NHU CU VN HA V X HI 1. Nhu cu vn ha Vn ha l nt c trng ca loi ngi, khng thy bt k mt sinh vt no khc. Cc nn vn ha ca cc dn tc khc nhau trn th gii c duy tr, ph bin v pht huy thng qua gio dc v cc phung tin, nh ting ni, ch vit v cc k hiu khc.

187

Mt trong cc phng tin ca vn ha l ch vit. Trong lch s ca loi ngi, ch vit c vit trn t, , g, l cy, da th, xng, kim loi... v hin nay ph bin nht l giy. Giy c lm t g, rm r, b mi... ni chung l t thc vt. Ngy nay, nhn loi s dng mt lung giy khng l, v iu ny gp phn lm suy thoi thm thc vt. Hn na cng nghip ch to giy cn gy nhim mi trng, nht l mi trng nc. Hin nay, my tnh c nhn l phng tin hin i v hu dng ln lao cho con ngi. Ngi ta tng nh c n, chng ta tit kim giy hn. Nhng tri li, lng giy dng khng gim v in n nhanh v d hn, nn ngi ta thi giy nhiu hn l khi nh my hay vit tay. Ngoi ra, cc th h my tnh thay th nhau rt nhanh, khi lng my thi ra (thng lm bng cc vt liu kh b phn hy) cng t thnh vn cho cc quc gia pht trin. Tn ngng cng l mt mt ca nn vn ha. Cc tn gio khc nhau c nhng cng trnh kin trc ghi li cng n ngi sng lp v tn thc hnh tn ngng. Cc nh th Thin cha gio Chu u v cha chin Pht gio Chu trc y thng c xy ct bng g tt, s dng mt lng g ng k ca cc khu rng ln cn. 2. Nhu cu du lch, gii tr, th thao y cng l cc nhu cu quan trng ca con ngi. Du lch ngy nay tr thnh ngun thu nhp ln cho nhiu quc gia. Tuy gi l ngnh cng nghip khng khi, nhng du lch cng gy nhiu thit hi cho mi trng v sinh vt hoang d, v cng lm nhim mi trng nhng ni thiu s qun l cht ch. min Nam , ai quan tm n mi trng s thy au lng trc s tn ph nhanh chng ca thc vt v ng vt vng bin H tin, Vng tu, Nha trang... v cc o Ph quc, hn Khoai... Cc cng vin, sn bi th thao, cc t im vn ha... l khng th thiu cho cc khu dn c ca x hi cng nghip. S lng v cht lng ca cc a im trn ngy cng gia tng theo s gia tng dn s v s pht trin ca x hi. IV. X HI CNG NGH NG I V TC NG CA N LN SINH QUYN tho mn cc nhu cu ngy cng tng, con ngi khng ngng thm d, khai thc v s dng cc ngun ti nguyn. Vic ny c tc ng tch cc l lm x hi loi ngi ngy cng pht trin. T nn vn minh hi lm v sn bt, con ngi tri qua nn vn minh nng nghip v hin nay l vn minh cng nghip. Chnh vo u th k 19 manh nha cc bin chuyn cho php s bung ra ca x hi cng ngh m chng ta hin ang sng. Cu trc kinh t ca cc nc chu u thay i mau l; vic pht minh cc my k ngh, vic ng dng cc k thut mi ta thun li cho v s nh my. ng thi nhiu cy trng
188

c nhp ni v cc phng php trng trt v chn nui c ph bin. Tt c cc chuyn bin ny to ra tin cho mt s thay i c bn trong mi tng quan gia con ngi v thin nhin. Xem xt h sinh thi con ngi trong x hi k ngh hin thi, ngi ta thy 3 ngun xo trn ch yu gy mt n nh thin nhin. Gim thiu s a dng ca sinh gii ca cc mi trng khai thc bi con ngi. Vic to ra cc thnh ph, s n iu ho (uniformisation) nng thn bi s c canh k ngh trn cc vng t rng ln, s tn ph cc thm thc vt rng, s tn dit cc ni c cho l khng khai thc c bi con ngi (m ly). Cc ng vt hoang d hu nh hon ton b tiu dit trong cc vng "pht trin" ca tri t (Ramade, 1989). Chu trnh vt cht b gin on v cht thi do con ngi khng c phn hy, khong ha bi cc sinh vt phn hy. Hot ng phn hy ca cc sinh vt ny b ngncn bi cc cht nhim rt c hi. Hn na k ngh ch ra v s cht khng th phn hy sinh hc c, chng tch t trong kh quyn, thy quyn v t, gy xo trn cho s hot ng ca hu ht cc HST. S tch t khng ngng ca cht thi khng ti sinh trong nhiu sinh cnh gy ra 1 s o ln cc chu trnh vt cht. Thm vo con ngi cn a vo 1 lng ln sn phm nhn to. S s dng t v ngy cng tng cc nhin liu ha thch lm thay i su xa cc chu trnh carbon v lu hunh, v thay i mc chu trnh m. Hn na con ngi cn ly t thch quyn nhiu loi khong sn (dng ch to phn bn chng hn), cc kim loi t c trong sinh quyn (nh thy ngn) v nhiu khong sn khc ri pht tn ra mi trng vi s lng ng k. S tch t rc l 1 vn nn ln ca nn vn minh hin nay. Dng nng lng b bin i hon ton. Vn minh ty phng l ni ngn nng lng. Nh Hoa K, ch 4,9% dn s th gii (1985), tiu th n 1 phn t ca sn lng nng lng ton cu, tc l 1,8 t tn tng ng du la (TEP = Tonne d'Equivalent-Ptrole) trong tng s 7,4 t TEP ton cu. Trong nc ny, c lng s tiu th nng lng trung bnh trong nm 1985 l 210.000 Kcal/ngi/ngy, t s t chy hydrocarbon ha thch v than g. Con ngi ly nng lng t 2 ngun. Th nht l t thc phm, tc l dng nng lng long, t hat ng quang hp ca thc vt. Cn li l t mt ngun nng lng m c, do s tch t (trong nhiu trm triu nm) nng lng mt tri bin i bi thc vt ha thch v tch tr trong qung du m v than , gi l nhin liu ha thch. Chnh nh s s dng ngun nng lng m c ny m con ngi c th lm tng sn lng nng nghip vi thp k gn y. Sc ko c hc ca my mc cho php canh tc trn nhiu din tch rng ln m trc y dng
189

nui ng vt ly sc ko. Do , theo H.T. Odum (1971) "th x hi cng nghip c o tng rng s gia tng sn lng nng nghip l do s th c cc kin thc mi trong vic s dng nng lng mt tri. l o tng v con ngi k ngh khng cn n khoai ty do quang hp na. Nay th h n khoai ty mt phn lm ra t du la." Tht vy, ngun nng lng khng t quang hp (nhin liu ha thch) dng trong trng trt thng qua cc cng c lao ng, phn ha hc, nng dc. S gia tng khng ngng ca vic tiu th nng lng trong nn vn minh k ngh gy nhiu quan ngi cho nhn loi. Ngoi s nhim, l s cn kit cc ngun ti nguyn khng ti sinh v tng qut l s siu tiu th cc ti ngun ca sinh quyn. S gia tng dn s qu nhanh cng lm cho vn cng nghim trng. Khng mt loi sinh vt no c th khai thc mi trng thin nhin m khng bit n cc nh lut v s ti to cc cht v vi mc khng tng quan vi s trng tn ca sinh gii. Qun th no tiu th nhiu hn sc sn xut ca h sinh thi, tc tiu th khng ch li nhun m c vn, t phi b nguy c dit vong (Ramade, 1989).

190

CHNG 12 NHIM NC Vn nhim nc l mt trong nhng thc trng ng ngi nht ca s hy hoi mi trng t nhin do nn vn minh ng thi. Khng hong v nc ang honh hnh c hnh tinh, khng ring ai c. C ch v nh hng ca nhim nc th c bit r. Chng loi cc loi nhim, cch tc ng sinh hc ca chng c nghin cu nhiu. Tuy nhin, vn l nhng cht rn c th ho tan hay l lng trong nc s c mang i xa ngun thi. Do s ng nht ca mi trng nc, cc cht gy nhim gy tc ng ln ton b sinh vt di dng, i khi c n vng ven b v vng khi ca bin. Vn c bit na l nc l dung mi ca nhiu cht, nc chy qua nhng a hnh thp v vng ngho O2 ho tan. Nhit cng cao th O2 ha tan cng t. Nhit Nng O2 bo ha trong nc Trongnc ngt bin (2%NaCl) Th tch( cm3/l) Trng lng(mg/l) (th tch)cm3/l o 0C 10,24 14,16 7,97 5oC 8,98 12,37 7,07 o 10 C 7,96 10,92 6,35 o 15 C 7,15 9,76 5,79 o 20 C 6,50 8,84 5,31 o 25 C 5,95 8,11 4,86 o 30 C 5,48 7,53 4,46 iu ny chng t rng O2 l nhn t hn ch trong mi trng nc. T ta thy: - ng vt thu sinh phi c s trao i kh qua mang rt mnh, d b nh hng ca nhim ho hc. - Chng c th thiu O2 khi nhit gia tng, nht l vo ma h, lu lng nc sng t, nhit cao.

191

- Dao ng nhit ca nc sng t, a s sinh vt l hp nhit. Cc c im trn cho thy l mi trng nc rt d b nhim, cc nhim t t, khng kh u c th lm nhim nc, nh hng ln n i sng ca ngi v cc sinh vt khc. I. TNH TRNG NHIM NC TRN TH GII V VIT NAM 1. Tnh trng nhim nc trn th gii Trong thp nin 60, nhim nc lc a v i dng gia tng vi nhp ng lo ngi. Tin nhim nc phn nh trung thc tin b pht trin k ngh. Ta c th k ra y vi th d tiu biu. Anh Quc chng hn: u th k 19, sng Tamise rt sch. N tr thnh ng cng l thin vo gia th k ny. Cc sng khc cng c tnh trng tng t trc khi ngi ta a ra cc bin php bo v nghim ngt. Nc Php rng hn, k ngh phn tn v nhiu sng ln, nhng vn cng khng khc bao nhiu. Dn Paris cn ung nc sng Seine n cui th k 18. T vn i khc: cc sng ln v nc ngm nhiu ni khng cn dng lm nc sinh hot c na, 5.000 km sng ca Php b nhim mn tnh. Sng Rhin chy qua vng k ngh ha mnh, khu vc c hn 40 triu ngi, l nn nhn ca nhiu tai nn (nh nn chy nh my thuc Sandoz Ble nm 1986 chng hn) thm vo cc ngun nhim thng xuyn. Hoa K tnh trng thm thng b pha ng cng nh nhiu vng khc. Vng i h b nhim nng, trong h Erie, Ontario c bit nghim trng. 2. Tnh trng nhim nc Vit Nam Nc ta c nn cng nghip cha pht trin mnh, cc khu cng nghip v cc th cha ng lm nhng tnh trng nhim nc xy ra nhiu ni vi cc mc nghim trng khc nhau (Cao Lim v Trn c Vin, 1990). Nng nghip l ngnh s dng nhiu nc nht dng ti la v hoa mu, ch yu l ng bng sng Cu Long v sng Hng. Vic s dng nng

192

dc v phn bn ha hc cng gp thm phn nhim mi trng nng thn. Cng nghip l ngnh lm nhim nc quan trng, mi ngnh c mt loi nc thi khc nhau. Khu cng nghip Thi Nguyn thi nc bin Sng Cu thnh mu en, mt nc si bt trn chiu di hng chc cy s. Khu cng nghip Vit Tr x mi ngy hng ngn mt khi nc thi ca nh my ha cht, thuc tr su, giy, dt... xung Sng Hng lm nc b nhim bn ng k. Khu cng nghip Bin Ha v TP HCM to ra ngun nc thi cng nghip v sinh hot rt ln, lm nhim bn tt c cc sng rch y v c vng ph cn. Nc dng trong sinh hot ca dn c ngy cng tng nhanh do dn s v cc th. Nc cng t nc thi sinh hot cng vi nc thi cu cc c s tiu th cng nghip trong khu dn c l c trng nhim ca cc th nc ta. iu ng ni l cc loi nc thi u c trc tip thi ra mi trng, cha qua x l g c, v nc ta cha c h thng x l nc thi no ng ngha nh tn gi. Nc ngm cng b nhim, do nc sinh hot hay cng nghip v nng nghip. Vic khai thc trn lan nc ngm lm cho hin tng nhim mn v nhim phn xy ra nhng vng ven bin sng Hng, sng Thi Bnh, sng Cu Long, ven bin min Trung... (Cao Lim v Trn c Vin, 1990). II. CC LOI NHIM NC C nhiu cch phn loi nhim nc. Hoc da vo ngun gc gy nhim, nh nhim do cng nghip, nng nghip hay sinh hot. Hoc da vo mi trng nc, nh nhim nc ngt, nhim bin v i dng. Hoc da vo tnh cht ca nhim, nh nhim sinh hc, ha hc hay vt l. 1. nhim sinh hc ca nc nhim nc sinh hc do cc ngun thi th hay k ngh c cc cht thi sinh hot, phn, nc ra ca cc nh my ng, giy...

193

S nhim v mt sinh hc ch yu l do s thi cc cht hu c c th ln men c: s thi sinh hot hoc k ngh c cha cht cn b sinh hot, phn tiu, nc ra ca cc nh my ng, giy, l st sinh... S nhim sinh hc th hin bng s nhim bn do vi khun rt nng, t thnh vn ln cho v sinh cng cng ch yu cc nc ang pht trin. Cc bnh cu trng, vim gan do siu vi khun tng ln lin tc nhiu quc gia cha k n cc trn dch t. Cc s nhim bnh c tng cng do nhim sinh hc ngun nc. Th d thng hn, vim rut siu khun. Cc nc thi t l st sinh cha mt lng ln mm bnh. Th d l st sinh La Villette, Paris thi ra 350 triu mm hiu kh v 20 triu mm ym kh trong 1cm 3 nc thi, trong c nhiu loi gy bnh( Plancho in Furon,1962). Cc nh my giy thi ra nc c cha nhiu glucid d dy men. Mt nh my trung bnh lm nhim bn nc tng ngvi mt thnh ph 500.000 dn. Cc nh my ch bin thc phm, sn xut hp, thuc da, l m, u c nc thi cha protein. Khi c thi ra dng chy, protein nhanh chng b phn hy cho ra acid amin, acid bo, acid thm, H2S, nhiu cht cha S v P, c tnh c v mi kh chu. Mi hi ca phn v nc cng ch yu l do indol v dn xut cha methyl ca n l skatol. nhim hu c c nh gi bng BOD5: nhu cu O2 sinh hc trong 5 ngy. l hm lng O2 cn thit vi sinh vt phn hy ht cc cht hu c trong 1 lt nc nhim. Th d Paris BOD5 l 70g/ngi/ngy. Tiu chun nc ung ca Php l lng hu c c BOD5 di 5mg/l, nng O2 ho tan l hn 4mg/l, cha di 50 mm coliforme/cm3 v khng c cht no c c. Tiu chun ca cc quc gia khc cng tng t. 2. nhim ho hc do cht v c Do thi vo nc cc cht nitrat, phosphat dng trong nng nghip v cc cht thi do luyn kim v cc cng ngh khc nh Zn, Cr, Ni, Cd, Mn, Cu, Hg l nhng cht c cho thy sinh vt. S nhim do cc cht khong l do s thi vo nc cc cht nh nitrat, phosphat v cc cht khc dng trong nng nghip v cc cht thi t cc ngnh cng nghip.
194

Nhim c ch (Saturnisne) : l ch c s dng lm cht ph gia trong xng v cc cht kim loi khc nh ng, km, chrom, nickel, cadnium rt c i vi sinh vt thy sinh. Thy ngn di dng hp cht rt c i vi sinh vt v ngi. Tai nn vnh Minamata Nht Bn l mt th d ng bun, gy t vong cho hng trm ngi v gy nhim c nng hng ngn ngi khc. Nguyn nhn y l ngi dn n c v cc ng vt bin khc b nhim thu ngn do nh my thi ra. S nhim nc do nitrat v phosphat t phn bn ha hc cng ng lo ngi. Khi phn bn c s dng mt cch hp l th lm tng nng sut cy trng v cht lng ca sn phm cng c ci thin r rt. Nhng cc cy trng ch s dng c khong 30 - 40% lng phn bn, lng d tha s vo cc dng nc mt hoc nc ngm, s gy hin tng ph nhiu ho sng h, gy ym kh cc lp nc di. 3. nhim do cc cht hu c tng hp nhim ny ch yu do hydrocarbon, nng dc, cht ty ra... a. Hydrocarbons (CxHy) Hydrocarbons l cc hp cht ca cc nguyn t ca cacbon v hydrogen. Vi CxHy c trng lng phn t nh (methan, ethan v ethylen) dng kh trong nhit v p sut bnh thng. Tuy nhin , i a s CxHy l lng v rn. Chng t tan trong nc nhng tan nhiu trong du v cc dung mi hu c (Walker et al., 1996). Chng l mt trong nhng ngun nhim ca nn vn minh hin i. Vn ht sc nghim trng nhng vng nc l v thm lc a c nhiu c. i khi c bt c khng th n c v c mi du la. S nhim bi cc hydrocarbon l do cc hin tng khai thc m du, vn chuyn bin v cc cht thi b nhim xng du. c tnh khong 1 t tn du c ch bng ng bin mi nm. Mt phn ca khi lng ny, khong 0,1 - 0,3% c nm ra bin mt cch tng i hp php: l s ra cc tu du bng nc bin. Cc tai nn m tu ch du l tng i thng xuyn. c 129 tai nn tu du t 1973 - 1975, lm nhim bin bi 340.000 tn du (Ramade, 1989).

195

c tnh c khong 3.6 triu tn du th thi ra bin hng nm (Baker,1983). Mt tn du loang rng 12 km2 trn mt bin, do bin lun lun c mt lp mng du trn mt (Furon,1962). Cc vc nc t lin cng b nhim bn bi hydrocarbon. S thi ca cc nh my lc du, hay s thi du nht xe tu, hoc l do v lm ri vi xng du. Tc thm ca xng du ln gp 7 ln ca nc, s lm cc lp nc ngm b nhim. Khong 1,6 triu tn hydrocarbon do cc con sng ca cc quc gia k ngh ha thi ra vng b bin.

Hnh 1. Con ng vn chuyn du m b. Cht ty ra: bt git tng hp v x bng Bt git tng hp ph bin t nm 1950. Chng l cc cht hu c c cc (polar) v khng c cc (non-polar). C 3 loi bt git: anionic, cationic v non-ionic. Bt git anionic c s dng nhiu nht, n c cha TBS (tetrazopylne benzen sulfonate), khng b phn hy sinh hc. X bng l tn gi chung ca mui kim loi vi acid bo. Ngoi cc x bng Natri v Kali tan c trong nc, thng dng trong sinh hot, cn cc x bng khng tan th cha calci, st, nhm...s dng trong k thut (cc cht bi trn, sn, verni). c. Nng dc (Pesticides)

196

Cc nng dc hin i a s l cc cht hu c tng hp. Thut ng pesticides l do t ting Anh pest l loi gy hi, nn pesticides cn gi l cht dit dch hay cht dit ho. Ngi ta phn bit: - Thuc st trng (insecticides). - Thuc dit nm (fongicides). - Thuc dit c (herbicides). - Thuc dit chut (dit gm nhm = rodenticides). - Thuc dit tuyn trng (nematocides). Chng to thnh mt ngun nhim quan trng cho cc vc nc. Nguyn nhn gy nhim l do cc nh my thi cc cht cn b ra sng hoc s dng cc nng dc trong nng nghip, lm nhim nc mt, nc ngm v cc vng ca sng, b bin. Nc dng ca dn thnh ph Arles (min nam nc Php) c mi kh chu khng s dng c, vo nm 1948. Nguyn nhn l do mt nh my sn xut thuc dit c 2,4-D cch hng trm km thi cht cn b k ngh ra sng lm nhim ngun nc. nhim ca vng b bin Thi Bnh Dng ca Hoa K, vnh Californie, bi hng Montrose Chemicals do s sn xut nng dc. Hng ny sn xut t u nm 1970, 2/3 s lng DDT ton cu lm nhim mt din tch 10.000 km2 (Mc Gregor, 1976), lm cho mt s c khng th n c tuy nhiu nm tri qua. S dng nng dc mang li nhiu hiu qu trong nng nghip, nhng hu qu cho mi trng v sinh vt cng rt ng k. 4. nhim vt l Cc cht rn khng tan khi c thi vo nc lm tng lng cht l lng, tc lm tng c ca nc. Cc cht ny c th l gc v c hay hu c, c th c vi khun n. S pht trin ca vi khun v cc vi sinh vt khc li cng lm tng c ca nc v lm gim xuyn thu ca nh sng.
197

Nhiu cht thi cng nghip c cha cc cht c mu, hu ht l mu hu c, lm gim gi tr s dng ca nc v mt y t cng nh thm m. Ngoi ra cc cht thi cng nghip cn cha nhiu hp cht ho hc nh mui st, mangan, clor t do, hydro sulfur, phnol... lm cho nc c v khng bnh thng. Cc cht amoniac, sulfur, cyanur, du lm nc c mi l. Thanh to lm nc c mi bn, mt s sinh vt n bo lm nc c mi tanh ca c. III. HU QU CA NHIM NC 1. Do cht thi giu dinh dng a. cc vc nc chy

Hnh 2. nhim hu c vc nc chy.

198

Hnh 3. S ph dng ha vc nc ng S thi cc cht hu c s gy mt s xo trn ton b h sinh thi vi s xut hin 4 vng dc theo dng nc. - Vng pha trn gia nc sng v nc thi. - Vng phn hy tch cc, nm v vi khun sinh si v phn hu cht hu c. Nu tt c O2 c s dng ht, vng ny s tr nn hi thi. - K n s l vng phc hi, nc s c lm gim lng cht nhim. - Vng nc sch tr li sau khi phc hi. Ngi ta c th xem s nhim mt con sng vi mt h thng dy men lin tc vi kh nng t thanh lc. S thanh lc ny c hiu theo ngha loi tr cc cht hu c dng sinh hot hay ho tan. b. Cc vc nc ng (h, ao, m ly...)

199

Thng b lp y nhanh chng do s pht trin mau l ca thc vt v cc sinh vt khc. S vic gi l ph dng ho (eutrophisation), do s gia tng ph nhiu ca nc bi cc nhn t dinh dng nht l nitrat, phosphat lm sinh si ny n cc phiu sinh thc vt v cc sinh vt thu sinh. Qu trnh lm s trm tch tng nhanh: h hp li dn v cn i. 2. Do cht thi c hi a. c t ca nhim ho hc chnh S s dng nng dc tr dch hi, nht l phun thuc bng my bay lm nhim nhng vng rng ln. Cc cht ny thng tn ti lu di trongmi trng, gy hi cho nhiu sinh vt c ch, n sc khe con ngi. Mt s dch hi c hin tng quen thuc, phi dng nhiu hn v a dng hn cc thuc tr su. Ngoi ra cc hp cht hu c khc cng c nhiu tnh c hi. Nhiu cht thi c hi c cha cc hp cht hu c nh phenol, thi vo nc lm cht vi khun, c v cc ng vt khc, lm gim O2 tng hot ng vi khun ym kh, to ra sn phm c v c mi kh chu nh CH4, NH3, H2S... Thuc ty ra tng hp rt c cho ngi v vi khun nc. b. Nng dc Mui ng, cc chromates rt c cho to vi nng nh mc ppm. Thuc tr c rt c vi phiu sinh thc vt. Thuc tr c gc ur (Monuron, Diuron) cn ngn s tng trng ca Phytoflagellata nng thp mc ppb. ng ngc nhin l thuc st trng cng c i vi phiu sinh thc vt. DDT v cc thuc tr su khc ngn cn quang hp ca phiu sinh thc vt v s ny mm ca cc tip hp bo t (zygospores) ca to lc Chlorophyceae. Cc thuc st trng thng c c t cao i vi ng vt c xng sng mu lnh v cc ng vt khng xng sng. Thuc st trng thng c hn thuc dit c v thuc tr nm trong lnh vc ny. Cc nng dc s dng tr mui v xt trong rung la c nng s dng cao hn CL 50 nhiu ln.
200

Nng dc cn lm xo trn s to phi v pht trin hu phi ca ng vt c xng sng thy sinh. Lindane v Fenthion cn tr s bin thi ca nng nc ch. Thuc tr c c v v hi nh Aminotriazole nh hng ln tuyn sinh dc v lm bt th c. Parathion gy tn thng non so c nc ngt. Cc thng s dng xc nh nh hng mt cht nhim i vi ng vt thu sinh thng l CL 50, CL 100 (concentration ltale, nng gy cht), CI 50 (concentration d'immobilisation, nng gy bt ng), TLm v TL 50 (temps ltal, thi gian gy cht). c. Cc Hydrocarbons Gy tn tht cao cho cc qun x sinh vt. Tai nn m tu du "TorreyCanyon" v "Amoco-Cadiz" l nhng th d ng gi cho kiu tai ho cho sinh vt bin bi sn phm du. C, tm, cua, balanes cht hu ht. Chim bin l nhng nn nhn u tin v d thy ca tai nn du. Sau khi bc hi, cc phn d bc hi du trn trn s b phn hy sinh hc bi vi khun v nm. Sau , chng s ng thnh vin 0,1- 10cm v dt vo b. Ngy nay, bin v i dng y nhng cn b trn.

Hnh 4. nhim do du m bin v i dng d. Thy ngn (Hg) L cht t c trong t nhin, nhng nhim thy ngn rt ng s. Thy ngn t b phn hy sinh hc nn c khuynh hng tch t trong sinh vt
201

thng qua chui v li thc n. Rong bin c th tch t lng thy ngn hn 100 ln trong nc; c thu c th cha n 120 ppm Hg/kg. Bnh Minamata, Nht, do mt x nghip thi ra vnh Minamata cht CH3Hg l c cho sinh vt v ngi. Ngi v gia sc n c v hi sn nh bt vng ny tr thnh nn nhn ca nhin do cng ngh hin i. c hng trm ngi cht, v hng ngn ngi b thng tt sut i (Ramade, 1987).

202

CHNG 13 NHIM KHNG KH nhim khng kh (ONKK) ngy cng gia tng theo s pht trin cng nghip ca cc nc pht trin. S gia tng sn xut cng nghip v s lu thng xe c ng c lm cho s thi vo khng kh mt s lng ngy cng ln ca khi, kh c v cc cht nhim khc. ONKK l do rt nhiu yu t tiu biu ca vn minh hin i: gia tng sn xut nng lng, luyn kim, giao thng, t rc... Ngun gc ca nhim khng kh v cng a dng. u tin l s s dng nhin liu ha thch. Tip theo l ph phm dng kh ca cng ngh ha hc, bi do luyn kim, k ngh xi mng... ngoi ra cht phng x th kh do cc trung tm ht nhn, cc ht phng x do th v kh ht nhn. Sau cng, s ln men cht hu c to ra H2S v cc hp cht ca S khc. th, ONKK cn do lu thng ca xe c ng c. vng xa th, do s s dng ha cht trong nng nghip, cc c s ha du. ONKK rt kh phn tch v cht ON thay i nhiu do iu kin thi tit v a hnh. Hn na, nhiu cht cn phn ng vi nhau to ra cht mi rt c. Th d, SO2 kt hp vi hi nc to ra acid sulfuric. I. CC LOI CHT GY NHIM KHNG KH Ngi ta c th xp nhim khng kh vo hai nhm ln: th kh v th rn. Cc kh chim 90%, cn li l cht rn. Ngoi ra ngi ta cn xem ting n cng l mt loi ONKK. (Bng 1). 1. Cc cht nhim th kh a. Thn kh (CO2, dioxyd carbon) CO2 l cht cu to bnh thng ca kh quyn. Nng 350ppm (1988), nhng khng n nh m tng lin tc t cui th k trc. Ch yu l do ngi ta dng nhin liu ha thch to nng lng. Nm 1986 tng s nng lng to ra trn th gii vt 11 t tn ng lng carbon, m 9/10 l t nhin liu ha thch.
203

Bit rng 12g C khi b t chy to ra 44g CO2 , ta thy lng CO2 to ra t s oxyd ho s nhin liu trn ln c no. c lng c 19 t tn CO2 thi vo kh quyn trong nm 1985 do vn minh k ngh (Ramade, 1989). Vic s dng nhin liu ho thch ngy cng tng hn mt th k nay lm xo trn chu trnh carbon. Con ngi lm cn tr s cn bng ng gia lng CO2 thi ra (h hp, ln men, ni la) v lng hp thu (quang hp v trm tch). Cc nhn t n nh s cn bng khng cn hu hiu, lng CO2 t 268ppm vo gia th k ln n 350ppm hin nay. S xo trn chu trnh carbon do hot ng ca chng ta l 1 hin tng sinh thi hc ng quan tm hng u v cc hu qu ca n c th d kin c. Bng 1. Chng loi v ngun gc cc nhm cht ONKK chnh TH TH KH CO Hydrocarbure Hp cht hu c CHNG LOI CO2 Ni la H hp ca sinh vt Nhin liu ha thch Ni la My n Thc vt, vi khun My n K ngh ha hc NGUN THI

t rc - S chy SO2 v cc dn xut ca S Ni la - Nhin liu ha thch Dn xut ca N Cht phng x TH Kim loi nng - Khong Sng m bin - Vi khun Vi khun S t chy Trung tm nguyn t N ht nhn Ni la - Thin thch
204

RN

Xm thc do gi Nhiu k ngh My n Hp cht hu c t nhin Chy rng hoc tng hp t rc Phng x Nng nghip (Nng dc) N ht nhn

b. Monoxyd carbon, CO Trong iu kin t nhin, CO c hm lng rt nh, khong 0,1 - 0,1 ppm. Ngun gc t nhin ca n cn cha bit ht. Ni la, s dy men mi trng him kh, sm chp, chy rng l ngun ch yu ca CO. Cc sinh vt bin cng c vai tr ng k. Cc to nu nh Fucus v Neocystis, sa Physalia physalis v cc sa ng khc cng c cha CO vi lng ng k. Ngoi ra thc vt cng to ra CO khi cc tinh du thc vt b oxyd ho. Mc d vy, s t nhin liu do con ngi vn l ngun nhim ch yu. ng c xe hi l ngun thi chnh ca CO. Ch ring Hoa K, trong nhng nm 1970, c n hn 67 triu tn kh CO thi vo khng kh do xe hi hng nm. Ngoi ra, s t than , ci v s chy rng cng l ngun thi CO do con ngi. CO c nhiu tc ng khc nhau ln sinh vt. Liu qu cao s gy c cho thc vt v ngn chn qu trnh h hp. ng vt mu nng rt mn cm vi CO, v CO kt hp vi hemoglobin, to thnh carboxyhemoglobin, lm cc t bo thiu oxygen, gy ngt th. Ht khng kh nhim 6,4 x 1000 ppm CO trong vng 2 pht gy nhc u v chong vng, trong vng 15 pht c th bt tnh v t vong. Liu 100ppm CO c xem l gii hn ti a cho php (Ramade, 1987). c. Hydrocarbon, Cx Hy

205

Thc vt l ngun to ra Cx Hy thuc nhm terpne t nhin. Cn ngun nhn to l do my n hay diesel cng nh l si dng du cn (fuel). S chy khng trn vn cc hp cht CxHy khng no s to ra peroxy-acylnitrates (PAN) trong khng kh th b nhim nng v nng nhiu gy nn sng m quang ha (Smogs photochimiques). Cng trong qu trnh chy khng hon ton s tng hp nn cht Cx Hy a vng gy ung th, nh benzo-3,4-pyrene, benzanthracne... d. Aldhydes Cht acroline l hp cht rt c v gy kch thch (irritant) c trong khng kh quanh nh my v c trong hi thi ca s chy khng hon ton. Cc nh my lc du, l t rc v my n l ngun thi acroline ch yu. N cn l mt trong nhng cht c ca khi thuc l. e. Dioxid lu hunh, SO2 Ni la l ngun t nhin chnh yu ca SO2. Nhng a phn ca n thi vo khng kh l do hot ng ca con ngi, ch yu cng do s t chy nhin liu ha thch. Than v du FO (fuel oil) cha mt lng ng k SO2. Than c th cha 5% v du nng 3% lu hunh. Luyn kim v iu ch acid sulfuric cng c vai tr thi ra lu hunh. SO2 thi vo khng kh c th bin i thnh SO3 v acid sulfuric. Cht ny l mt nguyn nhn ca ma acid nhiu vng trn th gii. SO2 cng rt c i vi thc vt v ng vt. f. Dn xut ca Nidrogen Cc oxyd nit (NO v NO2) l kh cu to ca kh quyn. Nhng chng l sn phm vi s lng quan trng ca s chy nhit cao v nht l cc my n xng v du. Chng l nhng cht c vai tr ng k trong ONKK. NO2 l mt kh bn vng, mu vng sm, lm gim tm nhn v to nn mu nu c trng bao ph vng th. N c hp th mnh i vi tia cc tm to nn nhim quang ha hc. NO2 cng to ra ma acid. g. Ozon (O3) l mt cht cu to kh quyn. Nng O3 tng dn theo cao v t tr s ti a trong tng bnh lu, trong khong 18 -35 km. Trong khng kh th c nhiu sng m quang ho, nng O3 c th ln trn 1 ppm. Khi
206

 n tr nn c cho sinh vt. Nu ONKK th gy nn O3 gn mt t, th 1 qu trnh nhim khc li lm gim O3 trong tng bnh lu. Vic gim ny l do cc oxyd nit t s chy, s s dng ngy cng tng phn m v nht l vic thi kh Frons (Molina v Rowland, 1974, 1975). 2. Cht nhim th rn: bi ("Arosols") S thi cc ht rn vo kh quyn to nn yu t quan trng cho ONKK do hot ng ca con ngi . Cn nh rng c nhiu ngun t nhin c bi (xm thc gi, ni la). S can thip ca con ngi cn thm vo mt lng bi b sung. S chy khng trn vn l ngun thi chnh. Cc my n thi ra cc cht khong khng chy hay bi khi ra t ng x khi. C 2 nhm bi xp theo kch thc ca chng: - Ht ln, kch thc ln hn - Ht nh, di , cn c gi mt cch sai lm l aerosols.

a. Ngun gc v cu to ca bi - Phn ln bi trong kh quyn l t cc trn bo ct trong vng sa mc. thng l cc ht c 0,3(m, a s gc silic. Ni la thi vo khng kh cc ht kch c khc nhau v kh SO2. Bo bin to ra sng m bin (embruns). S chy rng v hnh thc du canh to ra bi c ngun gc t nhin v nhn to. Sng m mu xanh dng do v tinh quan st c bn trn chu Phi, N v Brsil l do cc nguyn nhn va k. - S t chy thi vo kh quyn nhiu cht khong, kim loi v b hng. Khi nh my v nh dn s dng than v du nng cng cha nhiu bi nh va ni. Khi x xe hi cn cha nhiu ch.

207

Hnh 1. Ni l phun

Hnh 2. Chy rng K ngh khai m, ch to hay s dng vt liu xy dng: ct, xi mng, cng trnh xy dng, cng chnh... thi nhiu bi vo khng kh. K ngh luyn kim, kho cha qung m, than , gang... to mt lng bi ln. Bi vng k ngh gm thch anh, vi, thch cao, asbeste. Asbeste l mt loi amiante, s dng rt nhiu lm dng c cch nhit. l silicat magne ngm nc dng lm b thng, tm lp... N gy tn thng phi khng phc hi d vi liu rt thp. Ngoi ra cn c oxyd st, oxyd kim loi khc v kim. b. nh hng ca bi

208

Cc ht ri trn l cy lm gim hot ng quang hp v ngn cn s ny mm ca ht phn v tc ng c hc. Bi xi mng gy bnh chlorosis cho l cy. Sc kho ngi b tc ng mnh do khng kh nhim bi. Cc ht ln c lc b bi xoang mi, hu v kh qun, nhng nhng ht c ng knh nhhn c th n ph qun v cc ht nh hn vo n ph bo. Chng gy nhiu hu qu nghim trng cho sc khe ngi. 3. Ting n Bng 1. Bng mc ting n v phn ng ca ngi MC NGUN TIU BIU DECIBEL 150 Ting n ng c phn lc 140 130 120 110 Gii hn ti a ca ting ni Ting n ng c phn lc cch 200 ft Discothegue Kn xe hi cch 3ft 100 90 80 70 60 50 My p kim loi Ting n phn lc c cch 2000 ft Sng n cch 0,5 ft Trm xe ngm New York Xe ti nng cch 50 ft Ba hi cch 50 ft Ting thng xe la cch 50 ft Rt c hi Hi thnh gic (8 gi) C hi C nghe in thoi PHN NG CA NGI ic hon ton

Lu thng trn xa l cch 50ft My iu ho khng kh cch 20 ft Gy ch (Intrusive) Lu thng ca xe hi nh cch 50 ft Yn tnh

209

40 30 20 10 0

Phng khch Phng ng Th vin Ting th thm Phng thu thanh Tai cm nhn c Ngng nghe c Rt yn tnh

Ngun : Hi ng Cht lng mi trng hoa K (1970) trong Dasmann (1984) a s linh trng l nhng ng vt gy n v con ngi cng khng phi ngoi l. Cho nn ch ng ngi, nh th l nhng ni rt n o. nhim ting n l chuyn khng mi m g, nhng nhng vng pht trin mnh v cng ngh th nhim ting n t mt qui m mi. Ting n c tnh bng decibel. Bng thang bc decibel l s o mc nng lng ting n. Thang ny tnh theo logarithm, c ngha l mc 130 decibel th 10 ln ln hn 120 decibel, v 100 ln ln hn 110 decibel. Trong mi trng yn tnh, ting n mc 50 decibel hay t hn . 80 decibel ting n tr nn kh chu ( gy phin nhiu, annoying). Vy m thnh ph, con ngi thng phi chu n mc 110 decibel hay hn, nh gn cc my dp kim loi, sn bay, discotheque (Dasmann, 1984). Cc mc ting n khc nhau c th gy cc phn ng khc nhau cho ngi (Bng 1). 4. Phng x a. S lc v phng x T khi c s pht trin ca nng lng ht nhn v v kh nguyn t, th c nhiu kin khc nhau v s an ton ca cc mc thp ca phng x ln mi trng. Tt c chng ta u tip xc vi phng x c bn (background radiation) t tia v tr v s phn hy t nhin ca cc ng v phng x. Vi ngi xem l c li v n thc y c ch nhn i ADN. Nhng ngi khc li cho l khng c mt mc phng x no l an ton c. S
210

ng gp ca nhiu ngun khc nhau vt qu mc phng x c bn ca mt ni th ty thuc vo a cht a phng. Mt trong nhng ngun phng x quan trng nht l kh radon, n c th t mc gy tc dng trong cc nh km thong kh, c bit nu nh xy trn nn ho nham (nh hoa cng chng hn, HTH) (Mose v CSV, 1992). C 3 yu t xc nh ng v phng x l c hay khng. Th nht tnh cht v cng ca s phn hy phng x c lin quan n khi lng v nng lng ca cc ht to ra. Th nh, thi gian bn hy (half life) ca cht ng v. Th ba l sinh ha hc ca nguyn t phng x. V mt sinh ha hc, cc ng v phng x ca cc nguyn t c cng tc ng vi cc ng v n nh ca chng (tc l cc nguyn t tng ng) v tch ly trong cc c quan c bit trong c th sinh vt. b. Tnh cht v cng ca cc sn phm phn hy phng x Khi mt nguyn t ca mt cht phng x phn hy, n s to ra mt trong 4 loi ht sau: hay trung ha (neutron). N c th phn hy mt hay nhiu ln cho n khi nguyn t n nh. S nh hng ca cht phng x i vi ngi c biu din bng nhiu cch. n v c s dng kh ph bin l rad. Rad l lng phng x c hp thu, hoc n gin hn l lng nng lng c a vo trong m (hay mt mi trng khc) khi nng lng phng x (irradiated). Mt rad bng 100 ergs (n v ca nng lng) i vo mt gram m. Cng phng x c o bng n v quc t l becquerel (Bq), v l s nguyn t phn r trong 1 giy. Trc kia, tnh phng x (radioactivity) c o bng curie (Ci) v bng s ln phn r ca 1g radium trong 1 giy. Suy ra: Bq v 1 Ht alpha gm 2 protons v 2 neutrons v l nhn helium mang in tch dng. Cc ht alpha qu ln so vi cc ht phng x khc. D chng ch i t cm trong khng kh v vi mm trong m c th, khi lng ln ca chng gy hi rt ln khi chm ti t bo, c bit khi c ht vo phi ca ng vt c xng sng. Ht beta l mt in t c in tch m. Cc ht beta c kh nng xuyn thu mnh hn cc ht alpha, c th dn vi mt trong khng kh. Ngun phng

211

x beta c th ngn chn bi mt mng nha mng. Khi lng nh ca chng gy hi hn ht alpha cho m sinh vt. Tia gamma l lng t ca phng x in t (quanta of electromagnetic radiation). Chng xuyn thu rt su v c th i qua nhiu cm ch (Walker v CSV, 1996, tr.21), hay c vi mt ch! (Ramade, 1987, tr.205). Tc hi ca chng cng ging nh cc ht beta. Ht trung ha khng mang in tch v ch c phng thch khi vi nguyn t b bn ph bng tia alpha v gamma. Chng phn ng vi cc nguyn t khc ch bng va chm trc tip (direct collision). S sn xut ra cc ht trung ha l c s cho s phn i ht nhn trong l phn ng. Ht trung ha c th xuyn qua b dy nhiu cm ch. Trong lnh vc sinh hc, nu chng ta o tnh phng x ca mt cht ch bng becquerel th c t thng tin v tc ng gy cho cc m c th bi v becquerel khng k n tnh cht phn r ht nhn, nht l tn s ca n. Cho nn ngi ta s dng thm hai n v gray v sievert. Gray (Gy) l lng phng x lm cho 1 kg m hp th 1 joule nng lng. Tuy nhin, nhiu loi phng x khc nhau gy ra nhiu loi tc hi khc nhau cho m bi cng mt nng lng. iu ny i khi kh hiu, nn cn s din t n gin hn. Nu mt v s hng nng nn vo cm anh bng 100 c m v chia s X joule nng lng cho mi c m, th anh cm thy b au v xng hm khng b thit hi g. Nhng nu anh ta dng ht s X joule nng lng cho ch mt c m thi, th chc l anh b b xng hm v bt tnh trong nhiu gi. Nh quyn anh dnh cng mt nng lng cho ci cm ca anh, nhnh t l chia (chia cho 1 hay 100) ca nng lng gy nn cc nh hng khc nhau. Do , cn c n v khc, l sievert. Sievert (Sv) tnh n cc cch khc nhau m theo cng mt nng lng c th c dnh cho m. S tip xc "an ton" hng nm ca cng chng thng c cho l 5 mSv. Mt lng 20 mSv (lng m hng trm cng nhn nhn ti Chernobyl) l bng vi 20 Gy ca phng x beta hay gamma, hoc ch bng 1 Gy ca ht alpha. Nn ht alpha c tc ng gp 20 ln ca beta hay gamma, vi cng mt s lng gray nh nhau (Walkre v csv, 1996). c. Thi gian bn hy (half life)

212

Thi gian bn hy hay thi gian phn na i sng ca cc ng v phng x. l thi gian cn thit phn hy phn na ca s nguyn t ca ng v phng x. ng biu din phn hy gim theo hm exponentiel. Th d 32 P l ng v phng x ca ln dng nhiu trong cc th nghim sinh hc phn t v sinh l thc vt. Thi gian bn hy ca n l 14 ngy. Nu chng ta bt u t ngy 0 vi 1 g 32 P, th vo ngy 14 chng ta s c 0,5 g 32 P v 0,5 g 32 S (lu hunh n nh). Vo ngy 28 chng ta s c 0,25 g 32 P v 0,75 g 32 S v tip tc nh th. Qua 10 ln bn hy, tnh phng x ca mt ng v khng cn khc vi mc phng x c bn v c xem l "an ton". Do 32 P c th khng cn cc iu kin ngn nga sau 140 ngy phn r. d. Sinh ha hc Vi ng v phng x c bit nguy him bi v chng c cng cch tc ng sinh ho nh cc nguyn t n nh i vi c th sinh vt. Th d nh hn 80% ca tng iod ca ngi c cha trong tuyn gip trng ni n to ra kch thch t tng trng thyroxin. Nu iod phng x c hp thu, n s tp trung trong tuyn gip trng v c th gy ra ung th tuyn ny. R rng l ung th tuyn gip trng c thy tng khng khip dn chng sng gn nh my Chemobyl (Kazakov v csv, 1992). ng v phng x strontium phng x theo sau s pht tn cht ny sau cc v th bom nguyn t trong khng kh vo nhng nm 1950 v 1960. Caesarium- 137 theo con ng ca potassium v l vn c bit ca cc vng chu nh hng ca cc v tai nn Chernobyl, Ty bc Anh quc v vng Scandinavia (Bc u). Cc ni m cht dinh dng c thc vt s dng nhiu ln th phi cn n nhiu thp nin cho mc nhim bn Chernobyl h xung mc phng x c bn. II. HU QU CA NHIM KHNG KH ONKK lm hi sc kho ca ngi, i sng sinh vt v gy nh hng xu cho mi trng, c bit l kh hu ton cu. 1. nh hng ln sc kho con ngi a. Gy hi sc kho ONKK c nhiu nh hng tai hi cho sc kho con ngi. Chng loi v s trm trng ca cc nh hng ny ty thuc vo loi ho cht, nng v
213

thi gian nhim. Cc nhm c bit nhy cm l nhng ngi b ri lon tim phi, tr em, nht l cc em hiu ng v nhng ngi b suyn v b nght mi phi th bng ming. Kh m ni mt cch chnh xc cht c no gy ra mt bnh no. V cc cht ON tc ng trong mt thi gian di, c s cng hng ca nhiu cht v thi gian bnh lu nh bnh kh thng (emphysema), vim ph qun mn tnh, ung th phi v bnh tim. b. S t v ca c th ngi chng ONKK Rt may l h h hp ngi c nhiu c ch t v chng li ONKK. Khi ta ht vo, lng mi chn cc bi ln v khi cht ON kch thch mi th ta nhy mi (ht hi) y khng kh ra. Hn na vch mi, kh qun, ph qun v vi ph qun c ph cht nhy. Cht nhy thu gi cc bi nh v ho tan vi cht ONKK. Phn ln ng h hp c tri bi mng tim mao (cilia), chng un ln y cht nhy v cht nhim v pha ming ni chng s c tng ra. Nu phi b kch thch, cht nhy chy nhiu hn v to ra ho, y KK d v cc cht nhy b nhim ra. c. S qu ti v xung cp ca c ch t v Khi b nhim cht nhim mnh hoc thi gian nhim ko di tuy vi nng thp, cht nhy b bo ho, cht nhim s vo su trong h h hp v gy hi nhiu hn. Bi mn rt hi v c th vo su mang theo cc cht c gn vo cc b mt ca ph qun hay ph bo. Nhim khi thuc lu di v cc cht nhim khc nh ozon, SO2, NO2 lm hy hoi tim mao. Do vi khun v cc ht mn xuyn thu ph bo lm vim nhim v ung th phi. Ngoi ra ht thuc lu nm v nhim ONKK lu di lm cht nhy nhiu, ngn chn lung kh v to ra ho. Khi c ca ph qun b chai v ho lu, cht nhy tch t v th ngy cng kh, s dn n vim ph qun mn tnh. Bnh kh thng (emphysema) xy ra khi mt s ln ph bo b h hi lm cho bnh nhn khng th th ra ht kh trong phi, ph bo b ng li, kh c s lan sang cc ph bo k cn, chng mt kh nng n hi v c th b rch, lm gim din tch cn thit O2 vo mu. Bnh nhn c th cht v suy tim hay nght th. Bnh kh thng git cht nhiu ngi nhiu hn ung th v nan y.
214

Ung th phi l do s tng trng bt bnh thng ca t bo mng nhy ca phi v ph qun. Ht thuc l nguyn nhn hng u, nhng n cng do ht phi cc cht ONKK: cht phng x, bi amiant, arsenic, crm, nickel... Cc cng nhn lm vic trong cc nh my l i tng ca ONKK mn tnh. H thng b ho, th ngn, vim phi, vim ph qun, kh thng v ung th phi. ng ch l si asbete (mt loi amiant) d vi lng nh nhng vn gy ung th phi 15 n 40 nm sau. Tm lp fibrociment c si amiant l mt nguy him tim tng cho chng ta.

Hnh 3. H h hp ngi 2. nh hng i sng sinh vt ONKK gy nh hng tai hi cho tt c sinh vt. a. Thc vt, n hoa cng nh hin hoa, u rt nhy cm i vi nhim khng kh. Mc nhy cm mt vi nhm thc vt, nh a y v tng bch, cao n ni ngi ta ngh n vic dng chng nh l cc ch th sinh hc cho cc nhim ny. SO2 l mt trong nhng cht ONKK rt c cho thc vt. K n l NO2, ozon, fluor, ch...Chng gy hi trc tip cho thc vt khi chng i vo kh khng (stomates). Chng s lm h hi h thng gim thot nc v gim kh nng khng bnh. ONKK cng c th ngn cn s quang hp v tng trng ca thc vt; gim s hp thu thc n, lm l vng v rng sm.
215

Ma acid cn tc ng gin tip ln thc vt v lm cy thiu thc n nh Ca v git cht cc vi sinh vt t. N lm ion Al c gii phng vo nc lm hi r cy ( lng ht) v lm gim hp thu thc n v nc. Nhng thit hi do ONKK gy ra cho rng v nng nghip v vy rt quang trng, nht l nhng nc k ngh ho. b. i vi ng vt, nht l vt nui, th fluor gy nhiu tai ha hn c. Chng b nhim c do ht trc tip v qua chui thc n. Ch cng c nhiu tc hi cho ng vt. Ma acid gy nhiu thit hi cho ng vt thy sinh. Thy in, 4000 h khng cn c. Hoa K, Canada, Anh... cng c hin tng nh vy. 3. nh hng ln kh hu C s tc ng h tng gia ONKK v cc nhn t kh hu. Hng gi, chiu sng, lng ma chi phi cng ONKK. Ngc li, khi m ONKK mc cao s bin i nhn t kh hu, nh dng quang nng ri ti tri t s b gim theo ngy c sng m th. Anh hng ONKK ln vi kh hu l hin nhin. Nhng i vi kh hu ton cu th vn ht sc phc tp. Tht vy, s gia tng lng thn kh trong KK hay s gia tng lng bi lm vic nh gi nhit mt t tr nn kh khn. a. nh hng trn i kh hu (macroclimat) Kh hu trung bnh mt t ty thuc trc ht vo s nng lng nhn c trn mi n v din tch. Cng nng lng mt tri khi xuyn qua khong khng v tr n mt t chu chi phi bi nhiu thng s. l h s hp thu v phn x ca cc ht cht rn, l do gc ca cc tia nh sng ti. * Hiu ng nh knh. a s cc kh u trong sut i vi bc x nn h s hp thu bng khng. Ngc li, CO2, cc oxyd nit v ozon hp thu mt phn quang ph bc x mt tri, c bit vng hng ngoi (infra-rouge), l cc bc x sng ngn cha nhiu nhit nng. Do chng c c tnh ti hp thu cc tia hng ngoi pht ra bi mt t v bin (do nng ln di tia mt tri) trc khi thot vo khng gian. Cho nn cc kh ny to nn "hiu ng nh knh" (green house effect) lm gia tng nhit h tng kh quyn. Hi nc trong kh quyn cng c vai tr tng t.
216

Hnh 4. S gia tng hm lng CO2 theo thi gian Hiu ng nh knh lm cho nhit tri t gia tng, gy hin tng nng ln ton cu (global warming). Bng 2 cc tri t tan, nc bin dn n lm chm ngp cc vng thp v cc hi o. Ngoi ra, hn hn, l lt s thng xuyn hn; ma bo d di hn. Mt khc vn c ca KK c vai tr ngc li, lm gim nhit mt t, trong khi lm tng nhit tng bnh lu. Hot ng ca con ngi lm thay i cc h s hp thu, phn x v pht tn cng nh sng, nn lm thay kh hu ton cu. Nghin cu nh hng ca cc cht nhim, c bit l ca CO2 v bi (arosols), l i tng rt nhiu c quan v cc nh khoa hc nhm tm hiu nh hng ca chng ln kh hu hin ti v tng lai. b. nh hng ln kh hu a phng (Msoclimat) mc vng, s bin i kh hu lin h vi ONKK c bit t lu. Cc vng th nhim nng c kh hu b thay i, khc ng k vi vng ln cn. nh hng chnh thy s chiu sng mt t. nh sng b gim bi c h tng kh quyn. Hn na vo ma ng sng m k ngh (smogs) l mt trong nhng vn nn ca cc thnh ph k ngh.

217

Hnh 5. Sng m quang ha thnh ph Los Angeles, Hoa K 4. Ma acid Cc cht SO2, NOx do con ngi thi ra l ngun ch yu gy lng ng acid. Chng c th kt vi khi hay bi to thnh bi acid lu li trong kh quyn. Chng c th nhn nguyn t oxygen trong kh quyn v sau ho tan vo nc ma to acid sulfuric H2SO4 v acid nitric HNO3 , ri xung di dng ma, tuyt, ma . Ma acid c bit nghim trng cc vng chu nh hng ca vic dng nhin liu ha thch: nh than , du m. Chu u, Bc M l cc ni nghim trng nht. Vo ngy 10.04.1974 Pilochry (Scotland), pH nc ma l 2,4. K lc th gii ghi nhn Wheeling, West Virginia, USA,1979, vi pH nc ma l 1,7 tc l khong nc tri chanh v nc acid bnh acquy xe hi (theo Vie le Sage,1982). S gim pH ca nc lm gim s a dng v sn lng s cp ca phiu sinh thc vt, nn tng ca chui thc n, nh hng gin tip n sn lng th cp. S acid ho cng gy nh hng c trc tip cho c nc ngt, c bit c Hi cc h Canada v Thy in. 5. Mng mn ozon

218

Mn ozon chim khng 2/3 trn ca tng stratosphere, tc cch mt t t 20 - 40 km. Tng ny l tm mn che bo v sinh vt khi b gy hi bi tia cc tm (UV, utraviolet) c bit c th gy ung th v t bin. Khi tia cc tm chm cc phn t ozon, n s ct cc phn t ny, to ra O v O2. Cc cht ny mau chng kt hp tr li, ti to ozon v sinh nhit... nh vy l tng ozon l tng c th ti to, bin tia cc tm c hi tr thnh nhit (v hi).

S sng trn tri t ty thuc vo tc ng bo v ny cu tng ozon. Nu khng, s sng khng th tn ti.

Hnh 6. Thay i nng ca O3 v ClO theo v Nhng vi hot ng ca con ngi li ph tng ozon. Ba hot ng ch yu c lit k: s dng CFCs (cn gi l kh freon), ng c phn lc siu thanh v n v kh ht nhn. a. Kh freon Cn c bit vi tn chloro-fluoro-carbon (CFC), dng trong my lnh, t lnh, my iu ha khng kh v cc bnh xt (keo xt tc, chng mi = deodorant). Chng tc dng vi ozon tng bnh lu, lm mng lp bo v ny.

219

Phn ng c tm tt nh sau: - Kh freon b phn gii bi tia cc tm trong tng bnh lu, to ra gc clor t do. Gc clor t do c th phn ng vi ozon mn ozon, lm gim nng ozon v loi tr mn ngn chn tia cc tm.

- Mt phn t ca kh freon c th phn hy thnh hng ngn phn t ozon, bi v gc Clor t do c kh nng ti to.

Oxid clor cng c th phn ng vi ozon:

b. Cc my bay phn lc siu thanh Bay tng stetratosphere cng ph mn ozon v ng c phn lc thi ra oxid nitric. Kh ny phn ng vi ozon to ra dioxid nitrogen v oxygen.

c. S n v kh ht nhn: cng to ra oxid nitric, ph hy mn ozon cng ging nh phn ng trn. Ngoi ra phn m s dng trong nng nghip cng c th chuyn thnh oxid nitric thot ln tng stetratosphere phn ng vi phn t ozon v tn ph mn ny. Mn ozon b mng s lm tia cc tm gia tng mt t. liu hp l, tia UV lm sm da v kch thch s to vitamin D da. Tuy nhin, phi di tia
220

UV mnh d gy phng nng v dn ti ung th da. Cc nh nghin cu y khoa tin rng mn ozon gim i 1% c th lm tng 2% ung th da. c lng t y n nm 2000, ozon mng i 10 - 15% th ung th da s tng 20 - 30 %. Mng ozon mng cn gy bnh m mt do c thy tinh th. Thc vt cng chu nh hng ca tia UV. Chng thng b cht liu cao; cn liu thp , th l cy b h hi, quang hp b ngn tr, tng trng chm v t bin. Tm li, mn ozon v ang b ph hy bi hot ng ca con ngi. iu ny e do s sng ca tt c sinh vt trn hnh tinh chng ta.

221

CHNG 14 NHIM T nhim t l do ngi ta s dng cc loi ha cht trong nng nghip v do ngi ta thi vo mi trng t cc cht thi a dng khc. Trong cc cht thi ny, c nhng cht kh hay khng th phn hy sinh hc v c bit l nhng cht phng x. t cng nhn nhng kim loi nng t kh quyn di dng bi (Pb, Hg, Cd, Mo...) v cc cht phng x. Rc t th, vic s dng phn ti bn rung ry cng gp phn lm nhim t. c bit t l trung gian ca kh quyn v thy quyn, l v tr chin lc trong trao i vi cc mi trng khc. nhim t phn ln l do sn xut nng nghip hin i v cc hot ng khc ca ngi. Cc nhm quc gia khc nhau c cc loi rc thi khc nhau (rc nh giu khc vi rc nh ngho). Nhng tt c u gp phn lm nhim t trc tin, ni sinh sng ca con ngi v ca cc sinh vt sng cn khc. Sau lng rc thi ngy cng tng ny cn gy nhim mi trng nc v khng kh. I. NHIM T BI NNG NGHIP HIN I nhim t xy ra ch yu nng thn. Trc ht l do s bnh trng ca k thut canh tc hin i. Nng nghip hin nay phi sn xut mt lng ln thc n trong khi t trng trt tnh theo u ngi ngy cng gim v dn s gia tng v cng v s pht trin thnh ph, k ngh v nhng s dng phi nng nghip. Ngi ta cn phi thm canh mnh hn, dn ti vic lm xo trn dng nng lng v chu trnh vt cht trong h sinh thi nng nghip. Phn bn ha hc chc chn gia tng nng sut, nhng vic s dng lp li, vi liu rt cao gy ra s nhim t do cc tp cht ln vo. Hn na Nitrat v Phosphat ri mt cch d tha s chy theo nc mt v lm nhim cc mc thy cp. Cng th, nng dc v c hay hu c cng c th lm nhim t v sinh khi. Trong nhiu ha cht s dng trong nng nghip, ngi ta c th phn bit cc cht khong (v c) v cc cht hu c tng hp. Chng l cc cht gy nhim thng ngun ca t trng. Nhng s gin on ca chu trnh vt
222

cht trong cc h sinh thi nng nghip hin i cn gy mt nhim h ngun ni mt s t ai. Tht vy, cc ni rc khng l c ngun gc nng nghip, sn phm do s khai thc hay s tiu th sn lng ng vt v thc vt th c thy tt c cc nc cng nghip ha. Cc cht ny khng quay tr li rung ng, khc vi li canh tc c truyn. Chng khng b ti sinh nhng cht ng bi rc vi s ln men him kh to ra cc hp cht S v N c, lm cho nhim t gia tng. Thm canh khng ngng ca nng nghip, s dng ngy cng nhiu cc cht nhn to (phn ha hc, nng dc...) lm cho t nhim tuy chm nhng chc, khng hon li (irreversible), t s km ph nhiu i. II. VN PHN BN 1. Cc loi phn bn Phn ha hc c ri trong t nhm gia tng nng sut cy trng. Nguyn tc l khi ngi ta ly i ca t cc cht cn thit cho cy th ngi ta s tr li t qua hnh thc bn phn. Trong cc phn ha hc s dng nhiu nht, ta c th k phn m, phn ln v phn kali. Trong mt s t phn ngi ta cn bn vi, thch cao. Do mt s lng ln phn bn (ch yu l N, P, K) c ri ln t trng. S tiu th phn bn ca th gii gia tng 16 ln t nm 1964 - 1986 . 2. nhim do phn bn V l do li nhun, cc cht trn khng c tinh khit. Do chng cha nhiu tp cht kim loi v kim c v t di ng trong t (bng 1). Chng c th tch t cc tng mt ca t ni c r cy. Bng 1. Cc tp cht trong phn superphosphate (Theo Barrows, 1996) Arsenic Cadmium Chlomium Cobalt ng Ch 2,2 - 12 ppm 50 - 170 66 - 243 0-9 4 - 79 7 - 92
223

Nicken Selenium Vanadium Km

7 - 32 0 - 4,5 20 - 180 50 - 1490

i tm nng sut ti a trong khai thc cng nghip nhng din tch rng ln l nh vo s gia tng ti a lng phn ha hc. l mt nhn t nhim mi cho ng qu. nh lut v nng xut gim dn (Loi de rendements dcroissants), dng nh l khng c bit bi cc nh khai thc nng nghip, nhng chng c khng bit mt cch t gic bi nhng bun bn phn bn l k thng khuyn bo nng dn. III. NHIM T DO NNG DC S s dng c h thng mt lng nng dc ngy cng tng nng thn l mt dn chng cho mt thm ha sinh thi t vic s dng thiu suy ngh ca mt k thut mi. Nng dc chim mt v tr ni bt trong cc nhim mi trng. Khc vi cc cht nhim khc, nng dc c ri mt cch t nguyn vo mi trng t nhin nhm tiu dit cc k sinh ca ng vt nui v con ngi hay vo nng thn trit h cc loi ph hi ma mng. Cc din tch c s dng thuc (phun xt) rt ln. 5% lnh th Hoa K c phun xt. Php, 18 triu ha c s dng nng dc mt ln mt nm, chim 39% lnh th. 1. Cc loi nng dc ( Pesticides) Cc nng dc hin i a s l cht hu c tng hp. Thut ng pesticides l do t ting Anh pest l loi gy hi, nn pesticides cn gi l cht dit dch hay dit ha. Ta phn bit: - Thuc tr su (insectides) - Thuc tr nm (fongicides) - Thuc tr c (herbicides) - Thuc tr chut (gm nhm = rodenticides)

224

- Thuc tr tuyn trng (nmatocides) S lng nng dc gia tng mnh trong vi thp k nay. Php, c hn 300 hp cht, M hn 900 v c thng mi ha di 60.000 tn gi khc nhau. a. Thuc tr su (insecticides) Thuc tr su c chia ra lm 3 nhm chnh: Cht v c, cht c gc thc vt v cht hu c tng hp. Thuc tr su hu c tng hp c s dng nhiu nht hin nay. Chng c chia lm 4 nhm ln: - Clor hu c - Ln hu c - Carbamates - Pyrethroides Thuc tr su clor hu c y l mt nhm tng i ln ca thuc tr su vi s a dng v cu trc, tnh cht v cng dng. Ba loi chnh c k y. l DDT v cc hp cht tng cn, thuc tr su clor vng (aldrin v dieldrin) v hexachlorohexane (HCHs) nh lindane. Thuc tr su clor hu c l cht rn bn, t tan trong nc v c i lc mnh vi lipid (liphophilicity). Vi cht rt bn b trong th ban u hay nh l cht bin dng bn. Tt c u l cht c thn kinh. DDT thng mi cha 70 - 80% ng phn st trng ca ppDDT. Thuc tr su tng cn bao gm rhotane (DDD) v methoxychlor. Tnh cht st trng ca DDT c khm ph bi Paul Muller ca cng ty Ciba-Geigy nm 1939. DDT c dng vi qui m nh (tr cn trng mang mm bnh, vectors) trong th chin 2, nhng sau c dng rt rng ri tr dch hi nng nghip, sinh vt mang mm bnh (nh mui gy st rt), ngoi k sinh ca gia sc, v cn trng trong nh v c s k ngh. Do t tan trong nc (< 1 mg/l), DDT c pha ch di dng nh tng, tc l dung dch ca thuc trong dung mi hu c, dng phun xt. DDT c LD50 l 113 450 mg/kg chut v c cho l c va phi.
225

Hnh 1. Cc nng dc chnh (I): thuc tr su; (H) thuc dit c; (F) thuc tr nm Aldrin, dieldrin v heptachlor l cc thuc tr su c vng. Chng ging DDT ch l cht rn bn, a lipid, t tan trong nc, nhng khc cch tc ng. Chng rt c vi hu nh (LD50 l 40 - 60 mg/kg). Chng c dng t nhng nm 1965 chng li cc cn trng, nh l cht bo v ht ging v thuc tr su ca t. HCH c tip th nh l hn hp th ca ng phn BHC , nhng rng ri hn dng tinh ch c cha ch yu ng phn gamma, nh (HCH, (BHC hay lindane. (HCH c cng cc c tnh vi cc thuc tr su clor hu c khc, nhng n phn cc hn v tan trong nc nhiu hn (7mg/l). Nh tng ca HCH c dng tr cc dch hi nng nghip v cc k sinh
226

trng ca gia sc. Chng cng c dng bo v ht ging. HCH ch c va phi i vi chut (LD50 l 60 - 250mg/kg) (Walker v CSV, 1996). Thuc tr su ln hu c Trong th chin ln th hai, hp cht ln hu c c dng lm cht c thn kinh (neurotoxin), v chng c kh nng ngn tr enzim acetylcholinesteraz (AchE). Chng c sn xut v hai cng dng chnh, l thuc tr su v v kh ha hc. Chng l nhng ester hu c ca acid phosphoric. Ngy nay mt s lng ln hp cht ln hu c c tip th nh l thuc tr su. a s thuc tr su ln hu c l cht lng a lipid, vi loi bay hi, mt t l cht rn. Chng t bn vng hn thuc tr su clor hu c v b phn hy d hn bi cc tc nhn ha hc hay sinh ha hc. Do , chng phn hy nhanh trong mi trng, nhng c tnh cp thi l ng k. Chng phn cc v tan trong nc nhiu hn thuc tr su clor hu c. Cc hot ha ca vi th thuc tr su ln hu c ha tan trong nc t n nng cao trong m dn nha (phloem) ca cy, gy c cho cn trng n phi (cht c lu dn ?). Dng thc ch to ca cc hp cht ln hu c th quan trng trong nhim mi trng do chng gy ra. Nhiu th c ch bin di dng nh tng phun xt. Nhiu loi khc l cht bao bc ht ging hay dng vin nh. Dng vin cn cho cc thuc tr su ln hu c c tnh cao, v dng ny an ton hn dng nh tng khi thao tc. Thuc b cm gi trong vin, v ch thot t t ra mi trng. Trong nhiu quc gia, thuc tr su ln hu c hin vn cn c s dng cho hoa mu di nhiu dng thc khc nhau. Chng c dng kim sot ngoi k sinh ca gia sc v c ni k sinh, co co, dch hi cc kho cha, mui, k sinh ca c... Thuc tr su carbamate y l cc dn xut ca acid carbamic v pht trin gn y hn 2 nhm thuc tr su ni trn. Ging nh thuc tr su ln hu c, chng c tc ng ngn tr enzym acetylcholinesterase (AchE). Carbamate thng l th rn, vi th th lng. S ha tan vo nc thay i ng k. Ging nh thuc tr su ln hu c, chng d b phn hy bi cc tc nhn ha hc hay sinh ha hc v thng khng c vn lu tn lu di. c tnh cp thi
227

ca chng l iu ng ni. Vi loi (aldicarb v carbofuran) tc ng nh thuc lu dn. Mt t (methiocarb) dng dit c sn. Cn phn bit carbamate tr su v carbamate tr c (propham, chlopropham) t c vi ng vt. Thuc tr su carbamate c ch bin nh cch ca thuc tr su ln hu c, nh cc th cc c (aldcarb v carbofuran) ch ch to dng vin. Chng c dng kim sot cn trng trong nng nghip v hoa mu, tr tuyn trng (nematocides) v thn mm (molluscides). Thuc tr su pyrethroid Thuc tr su pyrethroid thin nhin c tm thy trong hoa u cc cy cc Chrysanthemum, t gi cho ngi ta lm cc thuc tr su pyrethroid tng hp. Pyrethroid tng hp th bn hn pyrethroid thin nhin. Pyrethroid l cht rn, t tan trong nc, v l cht c thn kinh nh DDT. Chng l cc ester c to bi mt acid hu c (thng l acid chrysanthemic) v mt baz hu c. Mc d pyrethroid bn hn pyrethrin, nhng chng d b phn hy sinh hc v khng gy vn thi gian bn hy sinh hc. Tuy nhin, chng c th kt cht vi cc ht mn ca t v cht trm tch, v chng s lu tn lu di. Chng ch yu gy c tnh cp thi, c chn lc trong s cc cn trng, th v chim. Vn mi trng ca chng l c tnh i vi c v cc VKXS khng l i tng phng tr. Pyrethroids c ch tc ch yu thnh nh tng phun xt. Chng c dng kim sot mt ph rng cc cn trng gy ha trong nng nghip v hoa mu, v c dng ph bin tr cn trng mm bnh (mui tsetse Chu Phi). b. Thuc tr c tng hp Cc thuc tr c pht trin mnh vi chc nm nay. Cc dn xut ca acid phenoxyacetic l nhng hp cht u tin c thng mi ha. Chng tc dng ging nh auxine thc vt v gy s ri lon tng trng ca song t dip. Ngoi ra cn c nhm Triazine, Simazine (ngn chn quang hp bng cch chn ng chu trnh Calvin, cy khng th c nh CO2). Pichloram l cht c v rt n nh trong mi trng. Cc dn xut ca acid phenoxyacetic l nhm thuc tr c quan trng nht. Cc th d quen thuc l 2,4-D, 2,4-DB, 2,4,5-T, MCPA v CMPP. Chng tc ng bng cch ri lon qu trnh tng trng theo cch ca cht iu
228

ha tng trng t nhin Indole acetic acid (IAA). Chng l cc dn xut ca cc acid carboxylic phenoxyankal. Khi ch to di dng mui kim, chng rt ha tan vo nc, nhng khi ch to di dng ester n th chng li a lipid v t ha tan vo nc. a s thuc tr c phenoxy d b phn hy sinh hc v khng lu tn trong c th sinh vt hay trong t. Chng tc dng c chn lc, nh chn lc gia n t dip v song t dip, chng c s dng ch yu tr ht n t dip trong t trng song t dip (ng cc v ng c). Vn mi trng c hai loi. Th nht l vn c tnh thc vt (phytotoxycity) do phun xt hay phun sng. Th hai l vi loi c cha hp cht cc c l dioxin (TCDD = tetrachlorodibenzodioxin), tc nhn mu da cam ca 2,4-D v 2,4,5-T dng nh thuc lm rng l cy Vit Nam. y l cht cc c cho hu nh (LD50 l 10 - 200 (g/kg chut). c. Thuc chng ng mu tr gm nhm Hp cht Warfarin c dng t nhiu nm qua nh thuc tr gm nhm. N l phn t a lipid, t tan trong nc v tc ng nh cht i khng ca vitamin K. Gn y, khi cc gm nhm hoang d khng c Warfarin, th th h th hai ca thuc ny c tip th, cng c cng thc tng cn qua Wafarin. Chng bao gm diphenacoum, bromadiolone, brodiphacoum v flocoumafen. Chng ging vi Wafarin tnh cht tng qut nhng c hn cho th v chim nhng li lu tn lu trong gan ca VCXS. Do chng c th c chuyn t gm nhm sang cc ng vt n tht v cc loi n xc cht ca cc gm nhm ny. Nh chim c Anh quc chng hn, c cha mt lng thuc tr gm nhm ni trn. Thuc tr gm nhm thng c trn vo b mi, t trong nh hay ngoi ca, chng s c cc gm nhm hoang d n. 2. Tnh cht sinh thi hc ca nng dc D nng dc c nhiu li ch nhng mt s bt li xut hin dn v tr nn trm trng. V nng dc tc ng ln c h sinh thi ch khng ch loi gy hi. Thc vt, bt k mt nng dc no cng gy mt bin i su xa n h sinh thi c s dng n, v c tnh cht sinh thi hc sau y: - C ph c tnh rng cho ng vt v thc vt. - c tnh cho ng vt mu nng v mu lnh.

229

- Ngi s dng nng dc ch dit khong 0,5% s loi, trong khi nng dc s dng c th tc ng ln ton th sinh vt. - Ngi ta s dng nng dc lun lun chng li cc qun th. - Tc dng ca chng c lp vi mt nhng ngi ta dng khi mt ln n mc gy hi (nn dng thuc li l thuc mt ). - Lng dng thng cao hn lng cn thit v cho chc n. - Din tch phun xt kh ln. Chu u l hng chc triu ha. - Nhiu nng dc tn lu lu di trong mi trng. S nhim do nng dc hin l hin tng ton cu, nht l thuc ln hu c. IV. RC THI Tt c sinh vt u thi rc, nhng khng c sinh vt no thi rc c thnh phn a dng nh con ngi. Rc thi do t cc hot ng khc nhau. Phn ny cp n rc thi rn ca th, bao gm rc t vn phng, bnh vin, trng hc, kho cha, nh dn. Hoa K, mi nm c hn 145 triu tn rc, tc khong 580 kg/ngi. Trung bnh mi ngi, n ng, n b, tr con, to ra 1,6 kg rc mi ngy (Chiras, 1991). Thnh ph 1 triu dn mi nm thi mt lng rc lp y mt sn banh. S lng rc th gia tng hng nm t 2-4%. Khi lng rc thi ny gy ra vn ln cho cc th, ni t dng rc ngy cng him. Mi ngi dn thnh ph trung bnh Vit Nam, nh thnh ph Cn th chng hn, thi 0,6 kg rc mi ngy. S rc ny c thu gom mt phn, em bi rc Chu thnh (Ci rng), gy nhim mt vng ngoi . Cc bi rc lm nhim t , nc v khng kh, tiu tn nng lng, chim mt din tch t ln. S t rc to ra kh c theo gi i rt xa, tro c th cn cha cht c li dng lp cc ni trng hay trng cy. Ngoi cc vt liu thng thng, rc cn cha cc cht khng b phn hy sinh hc v cc cht phng x. Ngoi mc ch s dng cho qun s, cc
230

cht phng x cn c s dng kh ph bin cho dn dng v y hc. Nhng vic tch ly cc cht thi phng x ngy cng nhiu v ang gy nn mt vn nn khng ch ring cho cc quc gia ang s dng chng. Hoa k, hng nm c hn 250 triu tn cht thi c hi, tc trung bnh mi ngi dn mt tn. Cc nc Chu u cng khng km. Ch mt phn ca s rc trn c x l, cn phn ln c tp trung bi rc hay thi ra sng h, bin v i dng. Mt vn mi trng khc l vic cc nc cng nghip xut khu rc thi c hi sang cc nc ngho. y l cch lm t tn km cho cc quc gia sn xut khc, li cn c th gip cc nc c c ngun ngoi t tr n v chi tiu khc. Cc loi rc ny hoc c bn vi gi r lm vt liu ti ch, hoc c php mt x ngho no chu Phi hay chu i li mt s dollar cho chnh quyn s ti. V. HU QU CA NHIM 1. Do phn bn Ngoi vic nhim nc do d lng Nitrat v Phosphat, cc phn bn cn lm nhim thc n. Tht vy, nhng liu cao ca phn dng trong t trng lm gia tng lng Nitrat trong m thc vt mc y. Nn x lch trng trn t bnh thng, cha 0,1% m Nitrit so vi trng lng kh. Con s ny ln n 0,6% t bn 600 kg Nitrat/ha. Mng ti (pinard) c th cha mt lng m Nitrit rt cao. Ngi ta cho thy l Mng ti M cha 1,37 g/kg v c l 3,5 g/kg Nitrat trong m thc vt ny (Schupan, 1965). Lng m cao vy l c tc hi cho sc khe v chng gy chng methemoglobinemie, th hin qua vic ion NO2 kt hp vi Hemoglobin, lm cho h hp (tip nhn O2) kh khn. Khi chun b thc n cho tr, khi tr trong t lnh hay do hot ng ca vi khun ng rut, Nitrat bin thnh Nitrit rt c. Nhng nguy hi hn, Nitrit c thnh lp trong ng tiu ha c th bin thnh Nitrosamine, l mt cht gy ung th mnh. Nhng lm dng phn bn khng ch e da sc khe con ngi, m cn lm mt n nh h sinh thi nng nghip. Kiu canh tc dng nhiu phn v c, kt hp vi vic ngng quay vng ca cht hu c trong t trng, to nn mt e da nghim trng trong vic gi ph nhiu ca t. L do s tch ly lin tc cc cht tp (kim loi, kim) c trong phn ha hc v s bin i cu trc ca t. Thnh phn cht hu c ca t b gim nhanh v kh nng gi nc v thot nc ca t b thay i.

231

Cht mn khng cn quay v t. S ngho mn lm ph hy cu trc ca t, gim phc hp hp th st mn (complexe absorbant argilo humique) nn gim ph ca t. Phn ng vt v thc vt khng quay v vi t m cht ng s nhim mc thy cp sau khi ln men amoniac. Hoc chng b em thiu t b, khng v t c. S t rc c ngha l thay i nhim i phng ca t bng s nhim khng kh din rng hn nhiu. 2. nh hng ca vic dng nng dc a. nh hng ln cc qun th Dng thuc dit c s lm thay i thm thc vt ca h sinh thi nng nghip. V nh hng ca chng ng rung v cc vng ph cn, v cy 2 l mm rt nhy cm vi thuc tr c trong gieo trng ng cc. Vit Nam, trong chin tranh chng M, mt lng ln thuc tr c c s dng gy nhiu thm ha cho mi trng. D ch mt ln phun nhng cc thuc khai quang ny lm cht cc cy i mc nhit i, c bit rng St: Mm, c, Vt ... Hay Du, Thao lao v cc cy mc h Caesalpiniaceae cc rng vng ni (Westing, 1984). Cc dn xut ca acid phenoxyacetic cng c i vi cc ng vt thy sinh. Ngoi ra chng cng c th gy t bin ngi. Nh Vit Nam, s bin dng thai nhi c thy cao hn mc bnh thng ni cc b m b nhim nng bi vic phun xt thuc khai quang trong thi gian chin tranh chng M. Dng thuc tr su gy cht cc qun x ng vt trong hay quanh vng x l. Phun xt thuc tr su trn rng gy cht nhiu chim v th. Cui nhng nm 50, Hoa k chin dch dit Kin la (Solenosis soevissina), trn 110.000 km2 bng my bay, s dng cc ht Heptachlore v dieldrine vi liu 2,5 kg/ha nm u; 1,4 kg/ha vo 2 nm tip theo. Chin dch ny c li cho cc nh kinh doanh nng nghip, nhng gy nhiu thm ha cho ng vt y. So, Sn ca v cc chim b S khc b nh hng mnh. B st, cn trng sng trong t b gim s lng mnh. Thuc tr nm mc d khng qu c i vi cy xanh v ng vt, nhng hu qu sinh thi hc ca chng vn c. Nh chng t ra c i vi trn t l sinh vt ng vai tr quan trng trong sinh thi hc t, nht l vic gi phi nhiu cho t. Ht ging trn vi thuc dit nm gy hi cho chim. Mt s cht c th c tch ly trong m ca ng vt.

232

b. nh hng ln cc qun x a s cc hu qu ca sinh thi hc ca vic dng nng dc l nh hng gin tip th hin sm hay mun. Anh hng ca s nhim c mn tnh l do hp th lin tc cc nng dc cng vi thc n. N gy cht cho cc tui v lm gim tim nng sinh hc, nn lm gim s gia tng ca cc qun th b nhim, dn n s dit chng ca loi. Anh hng ca nng dc do s chuyn vn qua sinh khi, vi s tch t nng dc trong mi nc dinh dng, lm cho nng nng dc trong cc vt n tht lun rt cao. Trng hp nng gp cc nng dc t hay khng b phn hy sinh hc. Cho nn thc vt c th tch t nng dc trong m. n phin chng lm thc n cho nhng bc dinh dng cao hn, s lm nng dc chuyn n cui chui thc n:

iu ny lm nhim c mn tnh cc ng vt, d thy l ri lon chc nng sinh sn (chm trng thnh sinh dc, s trng t, trng c v mng). Cc chlor hu c nh DDT, dieldrine, heptachlor v PCB, cng nh cc thuc dit c u nh hng n sinh sn ca chim. Cc nh hng trn cn c th dn n cc hu qu sau y: - Gim lng thc n. Mt trong nhng xo trn do nng dc gy cho qun x l lm gim lng thc n ng vt v thc vt cn thit cho cc loi cc bc dinh dng khc nhau trong h sinh thi nng nghip (Pimentel v Edwards, 1982). S bin mt dn cc thc vt hoang di do s dng thuc tr c trong cc vng t canh tc lm thay i su xa ngun thc n v ni ca nhiu loi chim nh c sng trong vng hay xung quanh . Tng t, vic s dng cc thuc tr su phn hy nhanh (ln hu c, carbamate v pyrethroid) tuy khng gy c lu di nh nhm chlor hu c, nhng cng gy hi cho cc loi chim n cn trng v chng v con chng s khng c thc n. - Lm thay i cn bng trong t nhin. Nng dc c th gy ra s pht trin qu ng ca mt loi thc vt hay ng vt no . Khi s dng thuc dit c cc ni trng ng cc th ht song t dip b loi tr, khi cc c h ha bn kh a s pht trin mnh v vng cc loi cnh tranh. S dng nng dc c th loi tr cc k th t nhin ca nhng loi gy hi. Nh Hoa k chng hn, vic s dng qu ng azodrin, thuc tr su ln hu c,
233

 tr cn trng gy hi cy bng vi cho thy mt tnh hung tiu lm. Thay v lm gim qun th su Heliothis zea, thuc azodrin li dit cc thin ch v k sinh ca su ny, lm cho vng trng bng c dng thuc b thit hi nhiu hn vng khng dng thuc (Ramade, 1987). - nh hng ln din th. Din th ca cc qun th ng vt l thuc cht ch vo din th ca cc qun th thc vt, nn thuc dit c nh hng mnh hn thuc tr su trong din th ca qun x. Thuc dit c t chn lc tc ng ging nh la. N lm h sinh thi tr li giai on u ca giai on chim c bi cc thc vt tin phong. Trong vi trng hp, s s dng c h thng ca thuc tr c c th to ra giai on cao nh nghn (dysclimax). Cc khu rng Vit Nam, ni b tn ph hon ton bi thuc khai quang, th t trng c tre v ng c bao ph, rng khng th phc hi tr li c. Rng tre v ng c pht trin thnh qun x cao nh nghn (tc nghn, dysclimax). VI. U TRANH SINH HC Dng nng dc ko theo nhiu bt li. Ngoi vic mt cn bng sinh thi hc cn l vn sc kho cng cng. S c ca nng dc khin ngi ta phi lp cc mc chu ng: ngng ti a chp nhn c trong thc n ca ngi. Ngoi ra, nng dc khng ch dit loi c hi m c loi c li. Sau cng vn khng thuc kh ln. S loi khng tng theo thi gian. Cho nn ngi ta tm cch gim s loi gy hi bng cch s dng bin php sinh hc, nhm vo vic dng sinh vt dit cc loi gy hi. Ngi ta tm cch lm tng t sut v gim sinh sut ca chng. 1. Phng php nh hng t sut Nhm lm tng t sut bng cch da vo k th t nhin ca loi gy hi, nh thin ch hay k sinh ca n. Lch s m ni th t nm 1888, nh cn trng hc Riley gii quyt vn su ry Icerya purchari bng cch nhp vo California, mt trong nhng k th t nhin ca n l B ra Novius cardinalis.

234

Nhiu s nhp ni nh th cho nhiu kt qu tch cc. Nhng cng c khi nhng loi nhp ni khng thch nghi: trng hp nhp nhng k th ca doryphore (ph hoi Khoai ty) . Phng php s dng cc loi n cn trng (entomophages) cho nhiu kt qu kh quan. Ngi ta cng ch cc loi n trng (oophages). K n, ngi ta ch cc vi sinh vt gy bnh cho loi gy hi (nm n cn trng v vi khun dit trng). Ngoi ra, ngi ta c s dng c siu khun, nh trng hp virus Sanarelli, gy bnh Myxomatose cho th, tiu dit 99% s th Php nm 1952. Chuyn cng xy ra nh vy c. 2. Phng php nh hng n sinh sut Nhm lm gim sinh sut ca nhng loi khng mun c. Ln u tin, nm 1954, Knippling th nhng c th ci ca Cochliomyia hominivorax lm bt th bi Co60 o Curacao, tiu dit hon ton loi 2 cnh ny, l tc nhn ca bnh myiases. K thut ny da trn nguyn tc theo th mt c th b bt th s bnh trng s bt th trong qun th bi v n gy cm ng (induction) cho bn tnh ca n. Trong trng hp ca Cochliomyia, thnh cng d dng l do cc con ci ch giao phi mt ln trong i. Ngi ta cn s dng cc cht gy bt th nh tia bc x ion trong ha hc. Hin ngi ta s dng Phromone v cht dn d. Nm 1960, Jacobson ly trch cht Giplure, phromon sinh dc ca Lymantria dispar, c th thu ht nhng con c ca loi ny nng cc nh (10 - 9 ug/lt khng kh). Ch to cc by c feromone (cht dn d) v cht bt th gc ha hc l trong nhng cch hay dn d nhng loi gy hi. 3. Qun l tng hp cc loi dch hi (IPM) a. Vi v d Mc ch ca IPM l lm tng sn lng nng nghip ng thi gip nng dn gim chi ph mua nng dc v gim tc hi do nng dc. IPM s dng nhiu hnh thc qun l ng rung nh l mt h sinh thi.
235

S lun canh l cch canh tc lm cho t ch c cc cy trng khc nhau trong mi ma. iu ny lm cho cc dch hi khng c c may sinh sn lin tc. Chin thut ny cn thit hoa mu trnh c cc loi ph hi. vi ni chin thut trnh n ny khng thc hin c, nn canh tc mt v mt nm l c li hn. c bit, rung la nc ng nam phi gieo cy nhiu v mt nm, v khng hoa mu no khc c th cho mt lng thc phm snh bng. Cuc cch mng xanh dng cc ging thn k, gia tng s dng phn bn v nng dc. Trong nhng nm 1960 u 70, cch lm ny t ra thnh cng nhng tn km. Khi chnh ph tr gi vic dng phn bn v nng dc thc y k thut mi. Hu qu ca vic tr gi l nng dc gim gi v c dng lung tung. Mt tc ng bt ng ca vic dng qu nhiu nng dc l chng tiu dit cc thin ch hu ch. Ngay sau , cc trn dch, nh dch ry nu xy ra. Ry nu tr nn khng thuc, nhng thin ch ca chng th khng. Ry nu bt tr ph hi rung la Indonesia, gy thit hi hn mt triu tn la vo nm 1977. Cch sa cha ngn hn l trng cc ging la khng ry, nhng trong t nm, ry nu li thay i tnh khng mt ln na v tr nn chim li th trong rung la. Nm 1986, Tng thng Indonesia cm 57 trong tng s 66 loi nng dc s dng cho la v khng tr gi cc loi nng dc khc. S tiu th nng dc t i v ry nu cng gim i. Cc thin ch ca ry nu nh ong (Wasps) v nhn, gia tng hn ch ry. Sau nm 1986, lng nng dc gim 60%, chnh ph tit kim c 120 triu USD cho vic tr gi nng dc v sn lng la gia tng 15%. Trng hp ca Indonesia cung cp bng chng in hnh l IPM c th l gii php v gi c - hiu qu (cost-effective solution) cho vn cc loi dch hi (Bush, 1997). Mt th d v IPM p dng cho cc n in Da du Malaysia. Hng ngn mu rng nhit i chuyn thnh n in Da trong vng bnh nguyn Malaysia. Du da dng trong gia nh v k ngh, v l ngun thu nhp quan trng. Thit hi sau thu hoch do chut lm gim thu nhp ca ngi trng da, trong khi thuc dit Chut th mc v khng hu hiu. Ngi ta du nhp chim C mo l thin ch ca chut. Khng bao lu, qun th Chut gim thiu v ngi ta tit kim c tin mua thuc tr Chut. b. Tm lc phng php qun l dch hi tng hp Phng php ny s dng tng cc bin php kim sot dch hi: mi trng, di truyn, ha hc v canh tc. Nhng bin php ny cn phi c s tp hun cho ngi p dng v s quan trc cc loi dch hi (Chiras, 1991).

236

 Tp hun (gio dc) v theo di (quan trc) Khi c su ry xut hin trn ng rung, ngi nng dn ngh ngay ti vic dng nng dc sm tiu dit chng. Nhng h cng ngh cch lm sao c th bo v hoa mu m khng cn dng n cc cht c ny. T xa xa ngi ta bit nui Kin vng trong cc vn cam qut chng hn. Cc kinh nghim dn gian l rt cn nhng cha . Cc c s nghin cu, cc trng i hc c th gip nng dn hiu bit nhiu hn. Cn phi nhn thy rng hin nay nng dn nhn hng khi li khuyn ca cc nh sn xut v nhng ngi bn nng dc. Cho nn c nhiu khc mc trong vn ny. Nng dn cn c tp hun nhiu iu p dng IPM. Hiu bit v sinh hc cn trng, k nng nhn bit cn trng v ci thin vic theo di qun th cn trng c th gip nng dn qun l ng rung tt hn. Tp hun v theo di l nhng iu tin quyt cho IPM. Nu khng, s l thuc nng n vo nng dc s vn c tip tc. Bin php mi trng Bin php ny nhm lm cho cc iu kin mi trng (v sinh v hu sinh) tr nn bt li cho cc loi dch hi. V bin php ny da nhiu vo kin thc hn vo cng ngh, nn c bit ph hp cho cc nc ngho. Nhng bin php ny vn hu hiu trong cc x hi nng nghip hin i. Tng cng a dng hoa mu bng cch a canh v lun canh, nhm lm gim ngun thc n cho mt loi dch hi no v gip ngn chn s tng trng nhanh ca n. Thay i thi gian gieo trng. Vi loi thc vt trnh dch hi mt cch t nhin bng cch mc sm hay tr trong ma tng trng. Th d cc nc n i, Ci hoang mc sm trc khi c s xut hin ca Bm ci. Nng dn c th gieo trng mt hoa mu no sm hoc tr hn bnh thng, lc m cn trng cha hay bc pht ri. Thay i cht dinh dng ca cy v t. Mc ca vi cht dinh dng trong t v cy trng cng c th nh hng s lng qun th dch hi. Nit l ngun dinh dng quan trng m cn trng v k sinh nhn t thc vt. Lng Nit qu nhiu hay qu t c th lm thay i s lng c th ca nhiu loi dch hi. Th d Rp cy (Aphid) sinh sn nhiu hn trn cc ht cha nhiu Nit. Cc cn trng khc, nh Thrips v Mites li sinh sn t hn
237

trn Mng ti (Spinach) v C t-mt khi cc rau qu ny cha nhiu Nit. Cho nn bit c nhu cu dinh dng ca dch hi, mc cht dinh dng ca t v ca thc vt c th gip kim sot dch hi. Kim sot hoa mu v c di ln cn. Hoa mu v c di c th l ngun thc n v ni ca dch hi, nht l cn trng. Cho nn cn kim sot hoa mu v c di ln cn l cn thit. i khi hoa mu km gi tr ln cn c dng lm by (trap crop) li ko cn trng. Khi cy linh lng (alfalga) trng cnh cy bng vi, s thu ht ry bng, lm gim thit hi cho bng vi. Du nhp thin ch, k sinh v vt gy bnh. Trong thin nhin hng ngn loi cn trng l dch hi tim tng, nhng khng tr thnh dch hi tht s, bi v s kim sot t nhin do thin ch, k sinh v bnh tt. Nng dn c th s dng s hiu bit ny ca u tranh sinh hc hay kim sot chui thc n qun l c di, cn trng, gm nhm v cc dch hi khc. C rt nhiu th d v vic kim sot dch hi bng thin ch hay k sinh. Th d c in nh cn trng dit xng rng Uc. Nng dn Vit Nam dng kin vng kim tra su ry cho vn tc. Trung quc dng vt con th vo rung la n bt cn trng ph la. Siu khun v vi khun cng c nghin cu v ng dng nhiu ni. Bin php di truyn C hai chin lc ch yu, l lm cho con c tr nn bt th v to cc cy trng v vt nui khng bnh v phng din di truyn. Bin php ha hc Bao gm vic s dng nng dc khi tht cn thit, pheromon, hormon v cc cht tr su t nhin. Vic s dng nng dc phi tun th cc nguyn tc sau y: - S dng hn ch - S dng ng thi im hn ch s ln phun xt - Nng dc t gy hi cho thin ch v cc sinh vt lan can (non target organisms)

238

- Khng phun xt gn ngun nc ung - th nghim cn thn c tnh - Trnh dng nng dc bn vng v c th tch t sinh hc - Trnh ti a vic nng dn phi tip xc nng dc (trnh ht phi khi thao tc) - S dng lm gim s c th dch hi ti di ngng gy hi, sau kt hp vi cc bin php khc gi cho qun th ny mc thp. Bin php canh tc Dng nhiu bin php nh trng nhiu cy che khng cho c di mc; ting ng v b nhn e da chim ... Gn y ngi ta dng vi ba (microwaving) tr mt s cn trng nh dn, mi, con hai ui n giy v h dn ba sch (Chiras, 1991). Phng tr dch hi tng hp t ra c nhiu li ch v nhiu mt, nhng bo m cho s thnh cng, cn s n lc v u t thch hp. iu quan trng l chnh nng dn, ch khng phi ai khc, l ngi ng vai tr quyt nh y.

239

CHNG 15 PHNG HNG V CHNG TRNH HNH NG V BO V MI TRNG S sng tn ti trn tri t t hn 3 t nm. Con ngi l sinh vt mi xut hin sau ny, cch nay khong 2 triu nm. Vi s lng ngy cng tng, con ngi tc ng ngy cng nhiu ln ci ni ca mnh v gy nhiu hu qu lm gim kh nng duy tr s sng ca hnh tinh. S tn ph ca a s ngi ngho phi u tranh sng cn, cng s hoang ph ca mt s t ngi giu tiu th phn ln ngun ti nguyn ca th gii lm cn kit cc ngun vt cht cn thit v gy ra s nhim trm trng c a cu. n lc loi ngi phi thc c mi quan h gn loi ngi vi sinh quyn nh l mt thnh vin ca h sinh thi khng l. Mt nn o l cho mi trng l mt i hi cp thit nht. n nh dn s mc gii hn ca hnh tinh cng s bo v nhng ngun ti nguyn l nhng iu kin tin quyt cho vic pht trin bn vng. Vic pht trin l s sa i cc iu kin ca sinh quyn cng cc ngun ti nguyn tha mn nhu cu v ci thin cht lng cuc sng con ngi. Vic bo v nhm qun l v s dng cc ngun ti nguyn sao cho th h hin nay c c nhng li ch v vt cht v tinh thn, ng thi bo m cho n tn ti lu di, cho nhng nhu cu v nguyn vng ca th h tng lai. Tm li vic pht trin v bo v l phc v loi ngi. Pht trin l s dng sinh quyn, t mc ch th bo v cho php con ngi s dng sinh quyn c lu bn. T vic tm hiu tnh trng mi trng th gii v ca Vit Nam l cn thit cho vic ra cc chin lc bo v ti nguyn v mi trng. I. TNH TRNG MI TRNG TH GII 1972-1992 Khng hong mi trng trm trng hn. Trong 20 nm gn y, s ph hoi sinh thi gia tng, h ngn cch giu ngho cng rng thm v tr em tr thnh nhng nn nhn u tin ca s qun l km ci v mi trng .

240

Theo mt bo co quan trng hng u ca chng trnh LHQ v mi trng (PNUE), s nhim khng kh v nc xuyn bin gii tip tc gia tng, theo l s ph rng, m rng din tch sa mc, s gim sc sn xut t nng nghip, t l gia tng dn s qu ng trong lch s nhn loi. S tn ph t n tm vc hnh tinh v bao gm s gim tng ozone, s thay i kh hu v s nng ln ton cu, s gia tng cht thi c hi v s tuyt chng hng lot ca sinh vt. Bo co v tnh trng mi trng 19721992 m t nhng yu t ch yu nh hng ln mi trng v pht trin trong sut 2 thp k qua. Sau y l mt s vn ng k. 1. Dn s hin nay l 5,4 t ngi, ngi ta d on s c thm mt t ngi na trc nm 2000, l s gia tng nhanh nht trong lch s. 90% cc ca trong nhng nc ang pht trin ni m c 1,1 t ang sng trong ngho kh. Mi ngy c 35 ngn tr em di 5 tui cht v bnh tt l ra c th trnh c nu c bin php phng nga. 2. Trc nm 2000, s gim ca tng ozone c th t 5-10% nhng v trung bnh vo ma h. Ngi ta d kin l s mt 10% ca tng ozone s gy ra mt s gia tng ung th da n mc 26%. S gim ozone c th lm gia tng cc trng hp ui m do c thy tinh th, lm suy gim h thng min nhim ngi v gim s sn xut thc vt. 3. Khoa hc khng nh rng s thay i kh hu xy ra ri. Nhng nh hng c th l: s gim st nghim trng sn lng nng nghip mt s vng, mt s gia tng kh hn, c bit trong nhng quc gia kh ro v s gia tng mc bin e da cc vng (b bin) thp. 4. Nhng x ang pht trin chim 77% dn s th gii nhng ch c 15% thu nhp ton cu. 5. Gn 900 triu ngi sng trong vng th l nn nhn ca SO2. Nhiu thnh ph Chu u, trong c Paris, thng c mc nhim vt qu gii hn chp nhn c i vi SO2 v s thi cc ht (bi) l lng trong khng kh. 6. Mt phn t dn Chu u ung nc cha lng Nitrat cao hn mc ti thiu l 25 mg/l, tiu chun ca lin minh Chu u. 7. Hng nm, th gii sn bt c (k c ng vt thy sinh khc) t 31 triu tn nm 1970 ln n con s 91 triu tn nm 1989. S khai thc tm th

241

gii khng c vt qu tr s 100 triu tn/nm nu khng mun phc tp ha vic phc hi. 8. C khong t 200.000 n 300.000 tn cht thi nguy him c mang t Lin Hip chu u sang cc nc trung u v ng u hng nm. 9. c lng 75% vng chu u b thit hi do mc qu cao ca Sulfure v 60% b hi do mc qu ln ca Nitrogen . 10. Mt phn t ca a dng sinh hc ca hnh tinh c th b tuyt dit trong vng 20-30 nm ti do hot ng ca con ngi. C khong t 100-200 loi bin mt hng ngy. 11. S xi mn qu ng lm bin mt hng nm 25 t tn t canh tc trn th gii. 12. S ngi b i kinh nin trn th gii t 460 triu, nm 1970 gia tng n 550 triu ngi nm 1990. Chng ta c th thy rng mc d khoa hc v mi trng c mt s thnh tu ln, nhng tnh trng mi trng xu i so vi 20 nm trc. II. TNH TRNG MI TRNG CA VIT NAM Theo B KHOA HC CNG NGH v MI TRNG, 1994 th mi trng ca nc ta b suy thoi v nhim trm trng, th hin qua cc mt sau y. 1. Suy thoi v nhim t C n hn 13 triu t suy thoi, t trng i ni trc. m cao, ma nhiu, bo ln nn cc qu trnh suy thoi din ra nhanh chng, nn khai thc t khng hp l, nht l vng t dc khng c rng che ph. Cc cht dinh dng b ra tri c th n 150-170 tn/ha/nm t dc 20-220. Ngoi ra hm lng khong vi lng rt t, pH gim mnh, lp mn b kt vn, ong ha dn ti mt kh nng canh tc. Ngoi vic t mt canh tc, hay gim ph nhiu ca t, th vic s dng khng hp l t v nc trn cc lu vc s gy hin tng bi lp dng sng, lng h, ca bin.

242

 min Trung, gi y cc cn ct duyn hi vo t lin gy suy thoi t trm trng. ng bng Bc B v Nam B, hng trm ngn ha t mu m b nhim mn v nhim phn. t cn b xi l cc vng dn c ven sng, ven bin. Ngoi ra t cn b suy thoi hoc nhim do khai thc nng nghip qa ng, khng b p s cht khong ly i qua nng sn. Vic dng phn ti bn rung hay vic dng cc cht c hi lm nhim t. 2. S suy thoi rng Rng nc ta b gim st nghim trng v s lng cng nh cht lng. T hn 14 triu ha (44% din tch) nm 1945, hin nay ch cn khong 20-28% din tch t cn rng. Trong rng giu, tt ch chim di 10%, rng trung bnh 23%, cn li l rng ngho v mi phc hi. Rng cn tip tc b suy thoi nu khng c bin php hu hiu th trong vi thp k ti nc ta s khng cn rng. 3. Suy thoi v nhim nc Vo ma kh, nhiu vng b thiu nc trm trng (ng Vn, Lai Chu...) Hn hn ko di trong nm 1993 v 1994 ti nhiu tnh Trung B, c bit l Qung Tr gy thit hi nghim trng. Ngc li ma ma, xut hin nhiu cn l c bit ln, l cc dng sng ln cao ko di nhiu ngy gy ng ngp, lm thit hi nghim trng n ngi v ti sn. nhim nc mt ngy cng pht trin do cht thi cng nghip, nng nghip, giao thng vn ti thy b, khu dn c v s ra tri trn cc b mt sng sui. Nc ngm ngy cng s dng nhiu. Nhng do khng qun l tt, s dng qu mc nn suy thoi v lng v cht. T nc mn xm nhp nhiu ni, cng lp nc thi sinh hot, cng nghip, gy ln t, nc ngm khng hay khng cn s dng c. 4. Suy thoi v nhim khng kh(ONKK) Mi trng khng kh cc th, khu cng nghip v cc vng sn xut b suy thoi nh hng n sc khe ngi dn. ONKK l do cc ha cht c trong sn xut cng nghip (ch, benzen, clor...), trong nng nghip (nng dc) v sinh hot (cht chi, ng c, nh chut).

243

5. Suy thoi v nhim mi trng bin Vit Nam c 3260 km b bin v trn 3000 o vi cc vng c quyn kinh t trn 1 triu km2. T l cc thnh ph ln ven bin chim n 53% dn s c nc. Bin ng c nhiu c nhng c nhiu nguy c b nhim bn do cc lung tu i v ti cc cng, nn nhim Hydrocacbon y l kh cao. Cc vng ngp mn, m ph v rng san h b khai thc qu ng v s dng nhng phng tin khng hp php (mn, thuc c, li dit chng, ph rng nui tm...) 6. Suy thoi s a dng sinh hc Ti nguyn sinh hc ca nc ta rt phong ph. thng k c 12.000 loi thc vt, trong nhiu loi cho g qu, lm dc liu v cc mc ch khc. ng vt gm 273 loi th, 774 loi chim, 180 loi b st, 80 loi lng th, 475 loi c nc ngt, 1650 loi c bin v hng ngn loi ng vt khng xng sng. S tn ph rng, sn bt qu mc, nh c bng mn... ph hy v thu hp mi trng sng lm gim s lng loi, gy tuyt chng hoc nguy c tuyt chng mt s loi. Vic bn tht th rng, xut lu th, chim qua bin gii... gp phn lm suy thoi ti nguyn sinh vt nc ta. 7. Suy thoi v nhim mi trng th Nc ta c khong 500 th ln nh (1992). Dn th tng nhanh lm tng lng cht thi (rc, nc thi, kh thi) lm gim cht lng cuc sng v sc khe con ngi. 8. Suy thoi v nhim mi trng nng thn Din tch t trng chia u ngi ngy cng gim do dn s tng nhanh. Thm canh dt qu ng khng ng k thut, ph rng ly t canh tc cy lng thc lm t b suy thoi. Nh cha bo m cho cuc sng, thiu v sinh, thiu din tch... nc ung sch cho vng nng thn nht l vng rng ni l vn cp thit.

244

Vn nhim c do ha cht trong nng nghip cho rau, qu, c tm... l vn y t cng cng khng ring cho dn nng thn m cho c dn th. Nhim c v hay c (t t do thuc st trng) gy nhiu hu qu xu cho gia nh v x hi. Vic s dng nng dc trn lan cn lm gim a dng sinh hc. III. PHNG HNG V CHNG TRNH HNH NG V BO V MI TRNG QUI M TON CU Nm 1992, hi ngh v mi trng ca Lin hip quc qui t cc nguyn th quc gia v cc chuyn gia mi trng ca tt c cc nc trn th gii. Hi ngh nh gi tnh trng mi trng ton cu trong 20 nm (t 19721992) v ra cc hnh ng cho thi gian ti. Hi ngh son tho v thng qua cc cng c (convention) v cc vn mi trng ton cu. Trong ta c th k: - Cng c v a dng sinh hc - Cng c v thay i kh hu - Cng c v s sa mc ha - Cng c v i dng Cc cng c ny sau c cc quc gia duyt v k tn, xem l c s hnh ng v phi hp hnh ng bo v mi trng ca tt c mi ngi. Cc phng hng v chng trnh hnh ng bo v mi trng qui m ton cu c ph bin rng ri cho tt c cc nh lnh o, cc nh chuyn mn v cng chng c quan tm. Cc ti liu ny c lu tr cc th vin v mi ngi u c th tham kho. IV. PHNG HNG V CHNG TRNH HNH NG V BO V MI TRNG VIT NAM 1. Dn s Dn s nc ta gia tng qu nhanh vi t l gia tng hng nm l 2,1%, cao hn mc trung bnh ton th gii (1,7%). Mi nm c thm 1,5 triu nhn khu. iu ny gy mt p lc thc s to ln cho vn sn xut lng
245

thc, ti nguyn v mi trng. Cho nn, nht thit phi gim gia tng dn s trong vi thp nin ti dn s c th t c mc n nh. 2. Sn xut lng thc Trong 50 nm qua, nng nghip nc ta pht trin chm v sn lng lng thc, nng sut cy trng v bnh qun lng thc tnh theo u ngi cn khong hn 300 kg, tc cn rt thp, v l mi e da thng xuyn ca mi ngi. Cho nn trong thi gian ti, cn gia tng sn lng lng thc bng cch gii phng sc sn xut nng nghip, khai thc v s dng hp l tim nng t ai, sc lao ng, vn v kinh nghim sn xut ca nng dn. Cn cn nhc k vic khai khn t mi, ph rng trng la, sao cho c hiu qu kinh t ng thi bo v mi trng. 3. Trng rng v bo v sinh hc Trong my chc nm qua, rng v a dng sinh hc ca nc ta b tn ph nghim trng. Nm 1943, rng che ph 44% tng din tch, n nay ch cn 20 n 28% tc l rt thp so vi mc an ton sinh thi (bng hay trn 1/3 tng din tch). Hng nm c t 160-200 ngn ha rng b mt i. Rng b mt ko theo s gim a dng sinh hc vn rt phong ph v a dng. Nhiu loi v ang b tuyt chng. Trong 4 thp nin qua, c t nht l 200 loi chim v 120 loi th b dit vong (Bo co ca CHXHCNVN, 1992). Bin php bo v rng v a dng sinh hc l cp thit sng cn ca t nc. Chng ta cn thc hin cc bin php trc mt v lu di nh sau: - Cm ph rng nguyn sinh, rng u ngun. - n nh dn s, gim ngho i cho dn vng rng ni v cc vng nng thn. - C chnh sch giao t, giao rng bo m li ch nng dn v li ch quc gia - Trng li rng v cy phn tn tt c cc ni. - Kim sot vic sn bt, bun bn v tiu th ng vt hoang d.
246

- Cm cc phng tin nh bt c tnh cch hy dit s sng (cht c, bom mn, in, li dit chng...). - Cng c v m rng cc vn quc gia, cc khu bo tn ti nguyn. 4. Phng chng nhim Mi trng nc, khng kh v t b nhim, c khi n mc trm trng c thnh th ln nng thn. Rc thi, nc thi v kh thi cc th l vn phc tp nht. nng thn, tp qun theo kinh rch, khng iu kin v sinh, lm dng phn bn v nng dc lm cho mi trng nng thn cng nhim, c bit l khan him nc sch. iu ng ni l nc ta cha c h thng s l cht thi, cho nn nhng th d bn iu vt trc tip ra mi trng. tng bc ci thin tnh trng nhim mi trng cn c cc bin php sau y: - Nng cao dn tr, lm cho mi ngi thy rng mi trng xung quanh v cc cng trnh cng cng l ca chng ta, ch khng phi ca chng n. - Cc tiu chun quc gia v a phng v cht thi phi c mi ngi tun th. Do , nh my, x nghip phi t gim thiu cht thi bng qui trnh cng ngh v xy dng h thng x l cht thi ca c s. - Khuyn khch cng ngh sch (s dng phn hu c thay th mt phn phn ha hc, bin php qun l tng hp dch hi (IPM) nng thn; cng ngh t cht nhim trong cng nghip...). - Xy dng nh my x l cht thi sinh hot. 5. Qun l v qui hoch mi trng - Thnh lp B Khoa hc - Cng ngh - Mi trng v cc S Khoa hc Cng ngh - Mi trng cc tnh. - Xy dng chnh sch v php lut v mi trng. - Ban hnh tiu chun mi trng v cch nh gi tc ng mi trng. - Xy dng h thng quan trc (monitoring system) quc gia.

247

- y mnh nghin cu v mi trng nhm gii quyt cc vn cp bch, ng thi hng ti vic pht trin bn vng. - Tng cng hp tc quc t v khu vc trong vic bo v v qui hoch mi trng. 6. Tng cng cc bin php h tr : gio dc, o to... - Nng cao dn tr tng qut v ci thin iu kin sng ca qun chng. - a chng trnh gio dc v mi trng, tnh yu thin nhin vo cc lp hc chnh kha v ngoi kha (du kho, tham quan). - S dng cc phng tin thng tin i chng. - o to i ng cn b c kin thc c bn v khoa hc mi trng v c kh nng xut cc kin x l v bo v mi trng. Tt c chng trnh hnh ng trn c th lm c s chng ta pht trin, ng thi s dng v bo v ti nguyn v mi trng ca mi a phng, quc gia v gp phn bo v tri t, ci ni ca s sng.

248