BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

BLM 3

Topak

SCADA SSTEMNN KONTROL BRMLER

3.1. KONTROL MERKEZ (MTU)
3.1.1. TANIMI: ngilizce de, yaygn olarak kullanlan ad Master Terminal Unit (MTU) Trke ye ana veya ynetici giri nitesi olarak evrilebilir. Yapt ilevleri de gz nne alarak bu birimi Ana Kontrol Merkezi veya ksaca Kontrol Merkezi olarak Trke ye evirebiliriz. Kontrol Merkezi geni bir corafi alana yaylm tesislerin, bilgisayar esasl bir yapyla uzaktan kontrol edildii, izlendii ve ynetildii yer olarak tanmlanabilir. Kontrol merkezleri genelde SCADA sistemlerinin ve kontrol edilecek tesislerin merkezi bir yerine kurulur. Kontrol merkezi, sistemin gvenilirliinden sorumludur. Yetki verilmeksizin ama kapama ilemi yaplamaz. Bunun sonucunda merkez; bakm iin datm birimlerinin hizmetten ekilmesi, iletme modelinde deiiklikler yapak, datm sisteminde arza durumunda ortaya kan sorunlarn zm iin gereken btn ama kapama ilemlerinde msaade eder ve bunlar denetler. Kontrol Merkezi, yklerin izlenmesinden sorumludur ve bunlarn kabul edilebilir snrlar iinde kalmas iin, ya uygun otomatik cihazlar devreye almak suretiyle yada iletme programn deitirmek suretiyle nlemleri almak zorundadr. Datm Sisteminde arza olmas durumunda kontrol merkezi sorunlar gidermek ve mmkn olan en ksa srede normale dn salamak zorundadr. Bir yandan datm donanmnn devre d kalma stratejisini hesaba katarak, kritik durumlarn ortaya karlmasna imkan verecek ada izleme yntemleri kullanlmal, dier yandan arzalarn annda yerlerinin tespitine imkan vermelidir. Kontrol merkezinde zellikle tketim miktarlar, datm donanmnn kullanm saylar ve arzalar hakknda istatistiksel tutulmas ok nemlidir. Bu istatistikler daha sonra gemiteki iletme planlamasnda ayn zamanda sistem planlamasnda kullanlr. statistiklerin yaplmas; nicelik ve nitelik bakmndan verilerin toplanmasn, ileride kullanlmak zere bu verilerin kaytlara geirilmesini, planlama ve bilgisayar donanmn gereksinimlere uyarlanm hesaplama yntemlerini kullanmay gerektirmektedir.

16

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

SCADA Sisteminde geni bir alan yaylm RTUlarn koordineli almas, RTUlardan gelen bilgilerin yorumlanmas, kullanclara sunulmas ayrca kullanclarn isteklerini RTUlara ileterek merkezi kumandann salanmas ilevlerini SCADA Sisteminde Ana Kontrol Merkezi yerine getirir. Merkezi bilgisayar; RTUlardan periyodik olarak gelen verileri, sistem zerinden alnan ikazlar, istenilen bilgileri dzenli olarak saklar. Merkezi yazlm bu bilgileri deerlendirerek kontrol eder. SCADA Sistemlerinde merkezi bilgisayar vastas ile RTUlardan ve sistemin dier elemanlarndan toplanan bilgiler gerek duyulan hallerde her trl raporlar kt olarak kullancnn istemine sunulur. Merkezi Sistemin denetlenen sistemin ak diyagramnn ekran zerinde grntlenmesi salanr. Dolaysyla operatr tm sistemi ekran zerinde gzlemleyerek sistem takibi yapabilir. Sistemin almas asndan RTUlardan gelen alarm ve arza uyarlar ok nemli olduundan merkezi yazlm bu durumlar grsel ve sesli olarak operatre bildirir. Merkezi Sistem birimi; yneticilerin iletme operatrlerini, bakm elemanlarn ve tm iletim sistemini gerek zamanl grsel olarak izleyebildikleri fiziksel evredir. Kontrol merkezinde merkezi bilgisayardan baka bulunan kullanc ara birimleri aadaki gibi sralanabilir: Bilgisayar Terminalleri: Birok kullancya alma imkan veren bu terminaller operatrlerin sistemi takip edebilmelerini salar. Sistemin kontrol iin gerekli bilgilerin girilmesi veya deitirilebilmesi mmkn olabilmektedir. Bilgisayar Ekranlar: Ekranlar ile dinamik iletme noktasnn (kesici, ayrc, motor, vana, l noktas) srekli gzlenmesi salanr. Yazclar: letmeye ve sisteme ait tm durum ve arza hallerini raporlama imkan salar.[5] Kontrol merkezinin sistem iindeki yeri ifadesinde ,sistem iinde bulunmas gereken nokta anlalmaktadr.Kontrol merkezi iin iletme sahasnda merkezi bir blge seilmelidir.Bu durum SCADA sisteminin haberleme performans asndan nemlidir.Kontrol merkezi ,sistem iinde bir noktada olabilecei gibi birden fazla da olabilir.hatta ; ok byk sistemlerde ana kontrol merkezi altnda ana kontrol merkezleri de bulunabilir. Kontrol merkezinde birden fazla operatre kullanm imkan vermek iin bilgisayar terminalleri bulunmaktadr.Bu bilgisayarlardan sistemin kontrol iin gerekli bilgilerin girilmesi veya deitirilmesi mmkn olabilmektedir.

17

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 3.1.2.ANAL TERMNAL BRMNN GREVLER

Topak

Kontrol merkezinin grevleri ;kullanlan SCADA yazlmnn fonksiyonlar ve kontrol merkezinde bulunan bilgisayar ve haberleme sistemi donanmlarnn fonksiyonlar dorultusunda yerine getirilmektedir.Kontrol merkezi grevlerini yerine getiren SCADA yazlm haricinde kullanlan donanmlar aadaki ekilde sralanabilir: 1. Bilgisayar terminalleri 2. Bilgisayar ekranlar 3. Yazclar ve iziciler Bu donanmlar ve SCADA yazlm fonksiyonlar dorultusunda kontrol merkezi grevlerini aadaki ekilde sralayabiliriz: 1. 2. 3. 4. 5. Uzak u birimlerinden (RTU lardan )bilgilerin toplanmas Toplanm bilgilerin yazlm programnda ilenmesi lenmi bilgi sonucuna gre kontrol komutunun gnderilmesi Belli olaylar sonucunda alarm oluturma Oluan olaylar ve verileri zaman srasna gre, alarm ve trend ekranlarndan operatre grntlemek 6. Toplanm ve ilenmi bilgiyi sonularnda yazc ve izici ile rapor karma 7. yazc, izici, haberleme birimleri gibi ek donanmlarn kontrol oluan olaylar ve allan verileri zaman srasna gre, alarm ve trend ekranlarndan operatre grntleme ilemi, rnek birer alarm ve trend ekran ile aadaki gibi aklanabilir: Alarm ekran:Her SCADA yazlmnn sunduu fonksiyonlar farkl olduu gibi, kontrol noktalarndan sistem operatrne bildirilen alarmlarda yazlma gre deimektedir.Ancak bu temel ilemler ynden ortak zellikler bulunmaktadr.nemli olan zelliklerden biri,;alarm oluaca durumu, sistem alr durumda iken ayarlayabilmek ve deitirebilmektir.Kontrol bilgisayar ana sayfasndan alaram sayfasna gei tek bir butonla kolaylkla yaplabilir. Bir alarm sayfasnda kontrol edilen sisteme ait u bilgiler bulunmaktadr: 1. Alarmn ait olduu sisteme ad 2. Alarmn cinsi (type) En dk alarm (low low alarm) Dk alarm (low alarm) Sapma alarm (deviation alarm) Yksek alarm (high alarm ) En yksek alarm (high high alarm ) 18

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL Arza alarm (disable alarm ) 3. proses durumu (state ) Durduruldu (inactive ) alyor (active ) 4.alarmn saati (saat, dakika, saniye ) 5.alarmn tarihi (ay, gn, yl ) 6.proses ad (seviye kontrol, scaklk kontrol vb.) 7.lm sonucu (value ) 8.mesaj

Topak

Yukarda belirtilen zellikler bir alarm sayfasnn stunlarn oluturmaktadr. Satrlara alarmlar olu srasna gre ve zellikleri ile ilgili stunlara kaydedilir.Bu zellikler yukardaki alarm ekrannda grlmektedir. Alarm olu srasna gre ikiye ayrlmaktadr. 1. imdiki alarm :Alarm sayfasnn bir ksmnda toplanr.Bu blmn belli bir alarm says vardr. 2. Gnlk alarm:Alarm sayfasnn dier ksmdr.Current alarm blmndeki alarm says ald durumda her yeni alarm oluumunda, eski alarmlar olu srasna gre blgeye kaydedilir. Bir prosese ait alarmlar bu sayfada toplanmaktadr.Bu bilgiler sistem ileyii hakknda nemli bilgiler vermektedir.Oluan arzalar annda grlmekte ve mdahale edilebilmektedir.stenildii taktirde alarm sayfas kontrol merkezi bilgisayar tarafndan yazdrlmaktadr. (raporlama) Trend ekran :trend szc szlk anlamyla eilim, eri anlamna gelmektedir.SCADA yazlmlarnda kullanlan anlam ise :kontrol edilen sisteme ait deerlerin deiimini gsteren eridir.Trend ekrannda birden fazla deere ait eriler yer alr.Bu deerler farkl renklerdeki erilerle temsil edilirler ve trend ekrannda hangi rengin hangi resmi temsil ettii belirtilir. Bir sistemde srekli deien deerler olmakla beraber anlk deien deerlerde olabilir.Srekli deiim gsteren deere rnek olarak :kontrol ve kumandas yaplan bir tanktaki sv seviyesi verilebilir.Bir vanann ak ve kapal konumlar ise anlk deien deere rneklerdir.

19

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 3.1.3.KONTROL MERKEZ MMARS

Topak

a) Sistem bilgisayarlar b) Kullanc ara birimleri insan makine ara birimleri(MMI), operatr ara birimi de denir. c) Veri toplama giri-k birimleri(frond-end bilgisayarlar), d) Mimik diyagram ya da ekran projeksiyon sistemleri, e) Yazclar ve iziciler, f) Veri toplama birimleri, g) Kesintisiz g kayna, h) Zaman ayar sistemi, i) Yerel iletiim a, j) zole, ykseltilmi tabanl kumanda odas veya odalar gibi bileenlerden oluur. 3.1.3.1. SSTEM BLGSAYARLARI Bilgisayarlar, kontrol merkezindeki her trl ek birimler zerinde, denetimi ve koordinasyonu salayan birimlerdir. Bu ilemleri giri, k, bellek, merkezi ilem, bilgisayar iletim sistemi ve uygun yazlm programlar vastas ile yerine getirmektedir.[6] Giri Birimi : Giri birimi, merkezi ilem birimine d birimlerden verilerin gelmesini salar. Bu birimin kontrol ettii birimler unlardr. a) Klavye: Yazlarn girilmesi iin kullanlr. b) Grafiksel giri birimi: Mouse, digitizer, scanner gibi ekil ve benzeri eylerin bilgisayara aktarlmasnda kullanlr. c) Haberleme birimleri: Bilgisayarn dier bilgisayarlarla iletiim kurmasn salar. Bu iletiim genellikle MODEM (telefon hatlar) ya da veri alaryla (LAN, WAN gibi) salanr. d) Depolama birimleri: Depolama birimleri gelen verileri ya da bilgisayarda alan programlar depolamak iin kullanlr. Bu birimler sabit disk, manyetik teyp gibi birimlerdir. k Birimi : k birimi verilerin d dnyadaki nitelere ulatrlmasn salar. rnein ekrandaki bir bilginin yazcya aktarlmas iin bu birim kullanlr. k birimine bal olan birimler yle sralanabilir: a) Yazclar: Raporlar, alarmlar gibi bilgilerin kat zerine aktarlmasn salar. b) Depolamam birimleri: Yedekleme ve depolama amacyla kullanlr. c) Grafiksel gsterim birimleri: Bilgisayarlardaki verilerin kullancya gsterilmesinde kullanlr. Bu birimlerden bir ka Monitr, Projeksiyon cihazlar, Mapboard lardr.

20

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Bellek : Bilgisayarn altrd programlarn bulunduu ve verilerin depoland birimdir. RAM (Rasgele Eriimli Bellek), ROM (Sadece Okunabilir Bellek), CACH (Hzl Tampon Bellek) olmak zere eit bellek vardr. Bilgisayarn iinde bulunan veri yolu bir ok niteye gitmektedir. Bu yzden veri yolu zerinden hafzaya eriimin bir nite tarafndan denetlenmesi gerekir. Bilgisayarda bu ilev Bellek Eriim Denetleyicisi tarafndan yerine getirilmektedir.[6] Merkezi lem Birimi : Merkezi lem Birimi, bilgisayarn iindeki birimlerin koordinasyonunu salar. Veriler zerinde aritmetiksel ve mantksal ilemler yapar. Farkl birimler arasnda veri transferi salar. 3.1.3.1.1.KONTROL MERKEZLERNDE KULLANILAN BLGSAYAR ETLER SCADA Sistemi Kontrol Merkezlerinde kullanlan bilgisayar sistemlerini; a) b) c) d) Kiisel Bilgisayarlar, Mini Bilgisayarlar, Sper Mini Bilgisayarlar, Mainframe Bilgisayarlar, olarak snflandrabiliriz

a. Kiisel Bilgisayarlar : Olduka yaygn olarak kullanm alanlarna sahip bu bilgisayarlar SCADA Kontrol Merkezlerinde kullanlrlar. Geniletilebilir olma zelliine sahiptirler. Kontrol Merkezlerinde alarm ve raporlarn alnmasnda, istatistiksel analizlerde, RTU larla haberleme ve ek nitelerin kontrol amacyla kullanlrlar. b. Mini Bilgisayarlar : Mainframe bilgisayarlara gre daha az yer tutarlar. Ancak onlardan daha yavatrlar. Kontrol merkezlerinde ana bilgisayarlara veri salama, ek niteleri kontrol etme, dolaysyla sistemin performansn ykseltmek amacyla kullanlrlar. Genellikle bir tane merkezi kontrol birimleri vardr. c. Sper Mini Bilgisayarlar : Paralel merkezi kontrol sistemi ile donatlmlardr. Bu yzden yksek hzlarda alabilirler. Bu hz saniyede 20 ila 100 milyon komut ilemeye kadar kabilir. Sper Mini Bilgisayarlar yava yava Mainframe Bilgisayarlarn yerini almaya balamlardr. Bu yzden kontrol merkezinde ana bilgisayar olarak kullanlabilirler. d. Mainframe Bilgisayarlar : ok yksek kapasiteli veri ileme hzna sahiptirler. Birden fazla merkezi kontrol birimleri vardr. ok kullancl bir iletim sistemi ierirler. En byk dezavantaj ok fazla ter kaplamasdr. Ayrca zel olarak hazrlanm mekana ihtiya duyarlar. Bulunduklar mekann scaa, neme ve kirli havaya kar korunmu olmas gerekir. Kullandklar enerjinin de regle ve filtre edilmi olmas gerekir. Arza durumunda btn sistem durmaktadr.

21

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

e. Mainframe bilgisayarlar kontrol merkezinde ana bilgisayar olarak kullanlrlar.[6] 3.1.3.1.2. BLGSAYAR LETM SSTEM Bilgisayar letim Sistemi, bilgisayar sisteminde alan programlarn denetimini yapar, ek birimlere eriimi salar. Verilerin depolama yada yedekleme birimlerine transferini salar, bellek eriimini ve sistem kullanclarnn eriimini denetler. letim sistemlerinin tek grevli ve tek kullancl, ok kullanlc olmak zere iki tipi vardr. Bunlardan ilki ayn anda sadece bir tek kullancnn bilgisayar altrmasna izin verir. kincisinde birden fazla kii, birden fazla program ayn anda iletebilmektedir. Bu sistemler genel olarak iletiim a tabanldr. Dolaysyla verilerin ortak kullanm sz konusudur. rnek olarak UNIX, POSIX iletim sistemleri gsterilebilir.[6] 3.1.3.1.3. KONTROL MERKEZ BLGSAYARI YAZILIM PROGRAMLARI Elektrik datm sistemlerinin iletilmesi ve ynetilmesinde otomasyonun bulunmad lkemizde, zellikle byk ehirlerde, datm otomasyonu ve SCADA sistemlerinin kurulmas kanlmaz olmutur. Bilgisayar yazlm ve donanm teknolojilerindeki gelimeler otomasyon sistemlerinin tasarmn da etkilemekte, bu tr otomasyon ilevlerini ekonomik ve teknik adan mmkn klmaktadr. Yazlm teknolojisinde yeni bir teknik olan nesneye dayal programlama (Object Oriented Programming : OOP) metoduyla gerekletirilebilir. OOP, bilgisayar teknolojisinde byk yazlm sistemlerinde zm getiren nemli bir gelimedir. OOP yaklam ve avantajlar yle zetlenebilir: Fiziksel nesneler ve dnceler program iinde nesneler ve snflar olarak tanmlanr. Mhendis daha ok kendi alanyla ilgili konularda alr ve bilgisayar tabanl sorunlarla uramaz. Algoritmik srelere alternatif olarak nesneler birbirlerine mesaj gndererek sreci olutururlar ve hepsi sadece mesaj gndererek iletiim kuran bamsz program paracklardr. Fiziksel dnyadaki nesneler aras ilikiler program nesneleri arasnda da kurulabilir. Bylece sistem mimarisi insann alglad biimde tasarlanp sunulabilir. Birbirine benzer nesneler gerek dnyada olduu gibi bir soya ekim hiyerarisi iinde bulunur ve zelliklerini kendilerinden nce gelen snftan alrlar. Bu temel zellikleri yannda, OOP, programlamaya veri gizleme, soyutlama ve ok ekillilik gibi kolaylklar getirir.

22

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Mteri/Hizmetli (Client/server) mimarisi ok sreli datm sistemlerde yaygnca kullanlan bir mimaridir. Ak sistem yaklamnn ngrd biimde baka sistemlerden alnan paralarn asl sisteme eklenebilmesi bu mimari sayesinde gerekletirilebilir. Entegre edilmesi dnlen modl sistem katmanlarndan kendi dzeyinde olan birine mteri olur. letiim protokollerinde olduu gibi her katman, altndaki katmann hizmetlerini kullanr ve kendi stndeki katmana hizmet verir. Her katman ayrca alt katmanlardan oluabilir. SCADA sistemi yazlm programlar olduka karmak bir yapya sahiptir ve geliimi yllar alr. Bu nedenle SCADA gibi byk sistemlerde yazlm ok pahaldr. Byle karmak yapl yazlmlar yazlm mhendisliinin konusudur. Yazlm mhendisliinin amac kaliteli yazlm retmektir. Yazlmn pahal olmas, elde edilmesinin ve gelitirilmesinin zor olmas nedeniyle donanmda olduu gibi yazlmda da kalite ve performans stnl aranmaktadr. Bir program yazlm srecinde, analiz, tasarm, kodlama ve test aamalarndan gemektedir. Yazlm srecinin %60 n analiz ve tasarm aamalar oluturmaktadr. Bu nedenle bir yazlmda esas nemli olan analiz ve tasarmdr. Bilgisayar Yazlm Programlarnn Yazlm Kalitesi Yazlm kalitesini belirleyen i ve d etkenler unlardr: Gelitirilebilirlik, Doruluk, Anormal durumlara kar koyabilme, Uyumluluk, Yeniden kullanlabilir olma, Verimlilik, Tanabilir olma, Dorulanabilirlik, Modler olma, Okunabilir olma renme ve kullanma kolayl,

Gelitirilebilirlik: Teknolojideki deiimlere, yeni isteklere kar ak olmas Doruluk: Yazlmn btn istekleri doru olarak yerine getirmesidir. Anormal Durumlara Kar Koyabilme : Tanml olmayan durumlarda, istenmeyen tepkiler vermemesidir. Uyumluluk: Yazlmn baka yazlmlarla kolay entegre olabilmesi baka sistemlerle beraber alabilmesi Yeniden Kullanlabilir Olmas : Yazlmn yada onu oluturan paralarn baka amalarla kullanlabilmesi ve yeni programlara destek verebilmesidir. 23

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Verimlilik: Programn, kaynaklar verimli kullanmas ve performansnn yksek olmas Tanabilir Olma: Programn farkl yazlm yada donanm ortamlarnda alabilir olmas; Yani sistemde kullanlan makineden, ek birimlerden ve iletim sisteminden bamsz olmasdr. Dorulanabilirlik: Program test edebilmek ve hatalar bulabilmek iin test programlarnn yada test yntemlerinin tanmlanm olmasdr. Modler Olma: Programn birbirinden bamsz kk modllerden olumasdr. Okunabilir Olma: Programn dkmnn yeterince ak ve anlalr olmasdr. renme ve Kullanm Kolayl: Program kullanacak olan kiilerin programn i yapsn bilmesine gerek duymadan renebilmesi ve kullanabilmesidir. Gerektiinde kullancy uyaracak ve istedikleri bilgileri salayacak yardm fonksiyonlarna sahip olmasdr. Yazlm mhendisleri kaliteli yazlm karken bu unsurlara dikkat etmelidir. Alcnn da yazlmdan sadece istenilen fonksiyonlar yerine getirmesini deil, bu kalite unsurlarn da salamasn da beklemelidir. Grnrde ayn ii yapan (hatta ayn performansa sahip) iki programdan, bu unsurlar gz nne alndnda, biri dierinden ok farkl olabilir. ok karmak olan yazlm sistemlerinde kaliteye ulamak iin aadaki unsurlarn gz nne alnmas genel bir zm salar. a) b) c) d) e) Standartlara uyma, Ak sistemler gerekletirme, Tasarma gereken nemi verme, Standartlam yksek dzeyli diller kullanma, Nesneye dayal tasarm tekniklerini ve programlama dillerini kullanma

3.1.3.1.4. YAZILIM SSTEMN OLUTURAN PARALAR SCADA yazlm sistemi; bir veri taban, veri toplama sistemi ve bunlarla birlikte alan programlardan oluur. Programlar CPU lar zerinde datlm olabilir. Ayn zamanda bir CPU birden fazla program kontrol edebilir. Modern SCADA merkezlerinde irili ufakl yzlerce program ayn anda yada istee bal olarak deiik alabilir. Programlarn ou dier programlarla iletiim halindedir. Genelde ama; veri toplama donanmndan verileri veri tabanna kaydetmek, kullanc arabiriminde grntlemek, denetim ilevini salamak ve gncel yada gemie dnk veriler zerinde analizler yapmaktadr.

24

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL SCADA merkez sistemini oluturan yazlm birimleri; 1. Veri toplama sistemi, 2. Veri taban be Veri taban ynetimi, 3. Kullanc arabirimi, 4. Yerel Giri k, 5. Rapor karma, sebep gsterme 6. Veri analizi, 7. Uygulama programlar, 8. Konfigrason aralar 9. Donanm ynetim programlar 10. Eitim, test, simlasyon ve hata bulma programlar, 11. Yerletirme ve kurma programlar, 12. Dier aralar 1. Veri Toplama Sistemi : a) Veri tarama, b) Olay dizisi bilgisi alma, c) letiim istatistiklerinden oluur

Topak

a. Veri Tarama Sistemi: RTU dan bilgi taramak, veri tabanna ve dier ilgili birimlere iletmekle ykmldr. RTU dan nasl tarama yaplaca bu sistem iindeki tarama programlarnda tanmldr ve deiebilir olmaldr. Tarama skl veri tarama sistemi iinde nemli bir kavramdr. Analog ve saysal veriler iin farkl olabilir. Gnmzde btn verilerin birka saniye aralkla yenilenmesi mmkndr. Tarama iin farkl teknikler kullanlabilir. Baz tekniklerde gzlenen noktada bir deiim varsa veri alma ilemi gerekleir. Hatta deiim hzna gre veri alma ilemi skl arttrlp azaltlr. Verilerin alarm yaratp yaratmamas, RTU dan yaplp istasyona kesme olarak gelebilecei gibi, merkezde de alarm yaratabilir. b. Olay Dizisi Alma ve letiim statistikleri: Gerektiinde milisaniye dzeyinde bilgi almay salar. Olaylar aras ncelik srasn gsterir. Veri toplama sistemi toplanan verilerin doruluu zerinde istatistikler yaplabilir ve RTU larla olan iletiimin gvenilirlii hakknda rapor karlabilir. Bu raporlar nda iletiim teknolojisi deitirilir yada gelitirilir. 2. Veri taban ve Veri taban Ynetimi : a) b) c) d) SCADA gerek zaman verileri SCADA ya ait statik veriler Kontrol Merkezi konfigrasyonu ile ilgili veri taban Yazlmlara ait dier veri tabanlar

25

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

a. SCADA Gerek Zaman Veri taban: RTU lardan elde edilen ve zaman bilgisi tayan verilerin tutulduu veri tabandr. Her taramada yenilenir. Verilerin okluu zamanla artar ve eriim hznn yksek olmas beklenir. Her gzetleme noktasna ait u veriler bu veri tabannda tutulur:[6] Noktann grntlenecei renk Noktann durumu Varsa snrlar Denetlenebilir olup olmad Zaman grafiinin izilip izilemeyecei Gerek, hesaplanm yada varsaylan bir deer olduu llen yada elle girilen bir deer olduu Farkl uygulama programlar ile uyumlu olabilmesi iin veri tabannn standartlara uygun olmas gerekir. Veri taban ynetimi SQL gibi standart eriim yollarna ak olmaldr. likisel veri taban kullanm uygun olmakla beraber gnmzde nesneye dayal veri taban sistemleri ilikisel veri taban sistemlerinin yerini almaktadr. Veri taban ilemlerini yapacak CPU nun dierlerinden ayr olmas ve dier birimlere veri taban hizmeti vermesi ngrlr hem bu veri taban yneticisinin hz hem de dier programlarn hz asndan nemlidir.[5] b. SCADA Statik Veri Taban:SCADA sistemi ile ilgili konfigrasyon verileri tutar. Bunlar u verilerdir : Eleman adresleri RTU iletim tipi stasyon emalar Network bilgisi, balant bilgisi Elemanlara ait Statik bilgisi

Bu veri taban statik olmakla beraber g sisteminde olacak deiiklikler karsnda gncelletirilebilir olmaldr. 3. Kullanc Arabirimi Kullanc arabirimi sistem gzetleme ve kontroln esas yapld noktadr. Veri taban ve veri toplama sistemi ile iletiim kurarak verileri grntler ve kullancnn komutlar SCADA ya iletilir. Kullanc arabiriminin zellikleri unlar olmaldr : Sistem emalarn kolayca grntleme Herhangi bir noktann btn verilerini grntleyebilme ve zerinde yazabilme Sisteme yeni veri noktalar ekleyebilme Zoom, pan gibi grafik grntleme tekniklerine sahip olma Ekran zerinde baka programlar arabilme Balant bilgisini emalar zerinde gsterilebilme eitli dzey ve detaylara ema grntsn verebilme

26

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL renme ve kullanma kolayl Gvenlik iin eriim snrlamas

Topak

Modern MMI sistemleri tm grafik ekranlar zerinde ok pencereli ortamlar aracl ile ok iyi bir kullanc arabirimi oluturmaktadr. 4. Yerel Giri - k Yerel RTU yu tarama ve yerel denetim k denetim sinyalleri yaratma Mapboard iin sinyal oluturma Yerel saat ve frekans bilgisini elde etme

5. Rapor karma, Sebep Gsterme SCADA, gerek zaman veri taban kullanarak gemie dnk yada gncel veriler hakknda istatistiksel raporlar karr. Olay dizisi verilerinden de faydalanarak sebep gsterir ve hata yerini bulur. ktklar yazc ile ekrandan verebilir. 6. Uygulama Programlar SCADA programlar gerek zaman verilerine ve baka verilere dayanarak sistem bakm ve onarm ve geliimi iin kullanlan programlardr. GIS (Geographic Information System: Corafi Bilgi Sistemi) rnek olarak verilebilir. 7. Konfigrasyon Aralar Sistemin ilk kuruluunda ve sistemin deimesi durumunda verilerin doru noktalardan doru aralklarla grntlenmesi iin konulan parametrelerin girilmesi amacyla kullanlr. Bu programlarn kolay kullanlabilir olmas ve hata yapmaya kar korumal olmalar gerekir. Sistemdeki deiiklikler fonksiyon deiimi gerektirmedii srece yeniden programlama gerekmemelidir. 8. Donanm Ynetim Programlar letim Sistemi Network Sistemi Pencere Sistemi

a. letim Sistemi : eitli iletim sistemleri kullanabilmekle beraber SCADA sisteminin datlm ilevlerden oluan yaps ok grevli (multitasking) iletim sistemlerinin kullanmn gerektirir. SCADA sistemleri iin UNIX iyi bir adaydr. Ayrca standart iletim sisteminin seimi farkl firmalardan alnacak rnlerin birlikte altrlmasna olanak salar.

27

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

b. Network Sistemi: Sreler aras veri alveriini ve ek birimlerle eitli noktalardan eriim olana tanr. Network sisteminde standartlara uyumun faydalar Tek bir firmaya bal kalmama Kaliteli rnler Fiyatlarn dmesi Uyumlu rnler c. Pencere Sistemi:Pencere sistemi bir pencere ktphanesinde ve iletim sistemi ile birlikte alan pencere yneticisinden oluur. Grafik ekran zerinde alan drtgen alanlar pencere olarak adlandrlr. Pencere sistemleri men, tu gibi grafiksel giri aralarnn eklenmesine izin verirler. X-Windows pencere sistemleri iinde en ok kullanlandr : Donanm marka ve modelinden bamszdr. Nesneye dayaldr. Olay gdml bir sistemdir. Network tabanldr. Yaygndr. Ak bir sistemdir. X-Windows uygulamalar tanabilir. 9. Kurma ve Yerletirme Programlar Sistemin ilk kurulularnda program kodlarn disk alan iinde uygun yerlere yerletirmek ve ilk alma alann yaratmak, veri tabannn ilk durumunu hazrlamakta grevlidir. 10. Eitim, Test ve Simlasyon Programlar Kullanclarn yetitirilmesi, sistemin alrlnn kontrol amacyla, genellikle SCADA ya bal olmadan alan programdr. Simlasyon programlar RTU ve dier SCADA elemanlarn simle ederek eitim programlarna yardm eder. 3.1.3.2. KONTROL MERKEZ KULLANICI ARABRM (nsan Makine Arabirimi - IMA) (Man Machine Interface - MMI) Kullanc Arabirimi: SCADA Sistemi ile operatr arasndaki ilikiyi kuran temel birimlerden biridir. SCADA Sistemi kumanda merkezine balayan kullancya sistemin her konusunda bilgi salayp yardmc olan merkezi ve karmak bir yapdr. Sper Mini bilgisayarlar sayesinde daha kaliteli, hzl, ak seik, yeterli bilgileri, gelimi yazlm programlarn da kullanarak sunmaktadr. Kullanc arabirimi yap olarak karakter grafik veya gerek grafik olabilir.

28

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Karakter Grafik Yap:Gnmz teknolojisinde kullanlmaktadr. Hzl fakat snrl grnt verme zelliine sahiptir. Terminal mant ile altklarndan grnt arma sresi fazladr. Terminaller ortak ilemcilere kontrol edildiklerinden terminallerin biri dierini beklemek zorundadr. Olduka byk ve ok yer igal ederler. Gerek Grafik Yap:En yeni ve yaygn kullanma sahiptir, dosyaya erime ve arma hz grnt kalitesi ve yetenei yksektir. zel grafik kartlar sayesinde her trl grnty hzl bir ekilde verebilir. Byklk olarak, karakter grafik yapya yayma sresi olduka az yer kaplar. Kullanc arabirimi iin en uygun konfigrasyon budur. 3.1.3.2.1. KULLANICI ARABRMNDE BULUNAN CHAZLAR 1. 2. 3. 4. Kullanc arabiriminde olmas gereken balca cihazlar unlardr : Monitrler Klavyeler Fare Yazc ve iziciler

1. Monitrler: Grntleme birimleridir. Son yllarda olduka kaliteli trler gelitirilmitir. Bunlar yksek znrle sahip SCDA sistemleri iin uygun boyutlarda, dk radyasyonlu ve yan monitrlerdir. 2. Klavyeler : Genel SCADA uygulamalarna zel klavyeler olmak zere ikiye ayrabiliriz. Genel Klavyeler; Standart Q ve F klavyelerdir. Genel amal bilgisayar iin zel tular ieren klavyelerdir. Fonksiyonel klavyeler; zerinde SCADA sisteminde kullanlan baz zel tular ieren istasyonda alan yazlm programlarna zel klavyelerdir. Bu tr klavyelerde beklenilmeyen operasyonlar nlenmitir. Yazlm programnn kark ilemleri bir fonksiyon tuuna balanarak komut vermek hzl ve kolay hale getirilmitir. Ancak gnmz teknolojisi ile gelitirilen programlarn klavye bamll ortadan kaldrlmtr. Btn operasyonlar fare ile yaplabilmektedir. 3. Fare: zerinde 2 veya 3 tu bulunan ve ekrandaki kursrn hareket ettirilmesinde kullanlan aletlerdir. Ekrandaki menlerden madde seme ve programlara deiik komutlarn gnderilmesinde kullanlr. 4. Yazc ve iziciler: eitli rapor dosyalarn ve grafik bilgilerini kada aktarmak amacyla kullanlrlar.

29

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 3.1.3.2.2. KULLANICI ARABRM LEVLER

Topak

1. SCADA Sistemi yazlm programlarnn kullanlmas 2. Grntleme ve SCADA kapsamndaki kontrol edilen ve bilgi toplanan cihazlarn ekranda izlenmesi, bu cihazlara komut gndererek durumlarndaki deiikliklerin ekranda izlenmesi 3. Alarm retme, alarm seviyelerinin ayarlanmas ve analog deerlerin eitli seviyelerinde ayarlanabilmesi 4. SCADA Sisteminde kullanlan elemanlar hakknda detayl bilgilendirme(Bakm tarihleri, markas, zerindeki arza durumlarnn izlenmesi, karakteristik deerlerinin bilinmesi, SCADA kontrolnde olup olmad vb.) 5. Balant bilgilerinin grntlenmesi ve yk analizi sonularnn ekrana ilenmesi gibi eitli Network analizlerinin sonularnn verilmesi, 6. Alarmlar ve bilgileri olu srasna gre kaydetme ve listeleme, kullancnn gerekletirdii ilemleri kayt etme ve raporlama 7. SCADA kartlar ve programlar ile ilgili raporlar, 8. Baka analiz programlarnn arlmas ve bu programlarn kendi raporlarn retmesi 9. Gvenlik kontrolnn eitli ifreleme yntemleri ile salanmas, yetkili olamayanlarn kullanmna izin verilmemesi, 10. Kullanc vastas ile veri girilmesi ve bylece sisteme bal olmayan nesneler iin kullancnn telefon veya baka yollarla ald bilgileri ilemesine olanak tanma. 3.1.3.3. KONTROL MERKEZ GR IKI BRMLER Giri-k birimleri bilgisayarlarn giri k birimlerine de RTU larla iletiim hatlarna balanabilen cihazlardr. Bu birimleri kontrol eden birka standart denetleyici vardr. Bunlar seri, paralel, SCSI denetleyicileridir. Bu denetleyiciler bilgisayar en az yoracak ekilde gerekli fonksiyonlar yerine getirirler. Bu denetleyiciler: Yazc denetleyicisi : Yazclar kontrol eden veri transferi salayan seri veya paralel denetleyicilerdir. Haberleme Denetleyicisi : Bilgisayarn dier birimlerle balant kurmasn salar. Genellikle seri kanal ve modem yardm ile telefon hatlar kullanarak iletiim salanr. Kullanc Arabirimi Denetleyicisi :Verilerin kullanc arabirimleri arasnda gidip gelmesini kontrol eder. Bu balant genellikle yerel iletiim alar ile olur. RTU Denetleyicisi : RTU transferi salarlar. denetleyicileri Haberleme niteleri kullanarak veri

SCSI Denetleyicisi : Seri ve paralel portlarda her denetleyici sadece bir niteyi kontrol edebilmekteydi. Fakat teknolojilerinin gelimesiyle yaygnlaan SCSI

30

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

denetleyicilerinde, her denetleyici birden fazla niteyi kontrol edebilmektedir. Farkl niteler iin ayn SCSI denetleyicisi kullanlabilmektedir. Ses Denetleyicisi : Sesle ilgili eitli denetlemelere olanak salar. 3.1.3.4. KONTROL MERKEZ VER DEPOLAMA BRMLER Depolama birimleri, SCADA Sisteminin veri ve alarm bilgileri ile bilgisayar programlarnn depoland yerdir. Bu depolama birimleri aadakilerden biri veya birka olabilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Hareketli Kafal Diskler, Sabit Kafal Diskler, Floppy Diskler, Deitirilebilen Sabit Diskler, Optik Diskler, Manyeto-Optik Diskler, Yedekleme Birimleri

1. Hareketli Kafal Diskler En tannan depolama birimleridir. Yksek eriim hzlar vardr. Bu nedenle hzl veri transferi yapabilirler. Yksek depolama kapasitesine sahiptirler. 2. Sabit Kafal Diskler Olduka eski teknolojiye sahiptirler. Fakat ok hzl eriim salayabilmektedirler. Ancak; depolama kapasiteleri hareketli kafal disklere gre daha azdr. 3. Floppy Diskler Tanabilir depolama birimleridir. Fakat depolama kapasiteleri azdr. Genellikle PC tabanl bilgisayarlarda ok yaygn olarak kullanlr. Gvenilirlilikleri, hzlar ve kullanm sreleri azdr. 4. Deitirilebilen Sabit Diskler Bu tr diskler hareketli kafal disklerle ayndr. En nemli zellikleri floppy diskler gibi tanabilir ve deitirilebilir olmasdr. 5. Optik Diskler Optik diskler olduka yksek veri depolama kapasitesine sahip birimlerdir. Boyutlar 5.25 inch apnda bir daire kadardr. Yksek eriim hzlar vardr. Manyetik

31

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

ortamdan kesinlikle etkilenmezler. En byk dezavantajlar sadece okunabilir olmalardr. 6. Manyeto Optik Diskler Optik disklere gre en byk avantajlar tekrar yazlabilir olmasdr. Veri depolama kapasiteleri olduka yksek olan birimlerdir. 7. Kontrol Merkezi Yedekleme Birimleri Yedekleme birimleri veri depolama birimlerinde oluacak hatalara veya bozukluklara kar verilerin yedeklenmesi iin kullanlr. Kullanlacak veri yedekleme birimleri unlar olabilir. a) Teyp nitesi: Dk hzlarda alr. 100 Mbyte n zerinde depolama kapasitesi vardr. b) V8 Teyp nitesi: Yksek kapasiteli veri depolama zellii vardr. Yksek veri hz salar. c) Yazlabilen Optik Diskler: Yazlabilen optik diskler, az yer kapladklar ve yksek veri depolama gcne sahip olduklar iin, yedekleme birimi olarak kullanma aktr. 1.1.3.5. KONTROL MERKEZ VER LETM AI Kontrol merkezinde bilgisayar arasnda veri paylamn, program paylamn salamak ve ok sayda bilgisayar ve farkl zelliklerde bilgisayarlar,byk hzlarda veri iletiimini 1-100 Mbyte/saniye gibi salamak iin Yerel letiim Alar oluturulur. Bu yerel iletiim alar (Lokal Area Network-LAN) ayn zamanda ek nitelerin de paylamn salamaktadr. Yerel iletiim alar zerinden bilgisayarlar Rink, Yldz veya dz veri yolu eklinde balanabilirler. 3.1.3.6. KONTROL MERKEZ MMK DYAGRAM YADA EKRAN PROJEKSYON SSTEMLER Ekran projeksiyon sistemi SCADA sisteminde kontrol edilecek sistemin byklne bal olarak istee gre kullanlr. Yani kullanlmas zorunlu deildir. Sistem veri ileme sistemine bal bir kullanc arabirimi ile kumanda edilir. Kontrol edilen geni bir corafi alana yaylm sistemin genel grnn kullanclara salar. Srekli gsterim alan 4x2 metre ve 1x1 metre lik ekranlardan oluabilir.

32

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

letme mhendisi tarafndan kumanda merkezi st kademe yneticilerine abuk bilgi vermek ve kullanclara zet bilgi vermek iin kullanlabilir. Bu nedenle sistem ak ve izlenmesi kolay olmaldr. Kontrol merkezlerinde yeri, kullanclarn bilgisayar sistemlerini kullanma pozisyonlarn bozmakszn, ekran projeksiyon sistemini rahat grmesini salayacak ekilde seilmelidir. 3.1.3.7. KONTROL MERKEZ KESNTSZ G KAYNAI Kesintisiz g kayna bilgisayar sistemlerinin ve hassas elektronik cihazlarn almas iin daima sabit kl AC gerilim salamaktadr. Bu konuda ehir ebekesine gvenmek imkanszdr. Ayrca elektrik kesilmesi durumunda g kayna sisteme yeterli srede enerji salamaktadr. Elektronik cihazlar (bilgisayar,kontrol ve l cihazlar,emniyet cihazlar,vb.) elektriim kesilmesine, voltajn aa yukar dalgalanmasna kar ok hassastr. Bu durumlar arzalara sebep olur. Kesintisiz G Kayna (UPS) elektrik kesintisine, voltaj deimelerine ve ebekeden gelecek zararl elektriksel parazitlere engel olarak, besledii elektronik cihazlarn problemsiz almasn salar ve arzalardan korur. Yap olarak UPS; bir redresr, bykl ihtiaca gre deien ak grubu ve bir invertrden oluur. Redresr ebeke kullanmda iken ebekeden beslenerek AC gerilimi DC gerilime evirir ve kesinti durumunda kaynak olarak kullanlacak ak grubunu arj eder. Kesinti durumunda invertr girii ak grubu tarafndan beslenir ve kndan parazitsiz regleli AC gerilim salayarak iletmeyi besler. deal bir kesintisiz g kaynanda bulunan temel zellikleri aadaki gibi sralayabiliriz: 1. ehir ebekesinden tam izoledirler. Daima 220 V 50 Hz k verirler. Normal besledii yklerin ilk kalk akmn karlayarak normal balatmay salar. Bunun iin ebekeye ihtiya duymaz. ebeke olmadan yalnz ak ile besledii cihazlarn ilk al akmn karlar ve almay salar. Yalnz ak ile uzun sre (byk ak ile 24 saat gibi) alabilir. Generatr destei ile senkronize sorunu yaratmadan daima alr. 2. UPS arzalandnda ebekeye geme ON-LINE sistemlerde yoktur. Bu yaplrsa izolasyon kalkar. UPS arzas zerine sistem mant tasarlayp nemli zellikleri yok etmek ve arza annda ebekenin varln kabul edip yedeklemeyi dnmek doru deildir. nk arza genelde ebeke yokken olumaktadr. Bu gibi durumlarda da ebeke genelde problemlidir ve bunun iinde UPS kullanmdadr. 3. ON-LINE UPS ebekeden ok daha gvenli olmak zorundadr Aksi halde kullanm mantkl olmaz. Bu nedenle sistem izole yaplmaldr. zole olmas temel zelliidir. Gvenli sisteme az gvenli sistemi ilave ederek daha gvenli hale getirmek mmkn deildir. Bu nedenle ebekeye yedeklenmez. (Statik anahtarla ebekeye geili deildir.) zolasyonla elde edilen zellikler ebekeye rleli geite veya elektronik (statik) anahtarla balant halinde kaybedilir. k kalitesi srekli ayndr.

33

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 4. zolasyonla elde edilen zellikler unlardr: Srekli regleli 220 V Srekli regleli 50 Hz Parazitsiz, darbesiz, filtreli k Sonu olarak problemsiz a haberlemesi Uzun sreli kesintiyi karlama ebeke yokken balama olana

Topak

5. Btn bu zelliklere karlk izole ON-LINE UPS ar ve pahaldr. Ancak sabit kaliteli enerjiyle en gvenli bilgisayar ve program korumas salanabilir.[6]

3.2. UZAKTAN BLG TOPLAMA VE DENETLEME BRM

3.2.1. REMOTE TERMNAL UNT (RTU) Remote Terminal Unit Trke ye tam kelime anlamtla Uzak U Birim veya Uzak Giri Birimi olarak evrilebilir. Uzak U Birimin yapt ilevler gz nne alndnda Trke ye evrinin Uzaktan zleme ve Denetleme nitesi veya Uzaktan Bilgi Toplama ve Denetleme Birimi olarak yaplmas daha dorudur. Bir SCADA Sisteminde RTU, bulunduu merkezin deikenlerine ilikin bilgileri toplayan, depolayan gerektiinde bu bilgileri kontrol merkezin belirli bir iletiim ortam yolu ile gnderen, kontrol merkezinden gelen komutlar uygulayan bir SCADA birimidir. SCADA Sistemi ierisinde yerel lm ve kumanda noktalar oluturan RTU lar birbirine balanabilen eitli cihazlara, kesicilere, ayrclara kumanda edebilir. llmesi gereken akm, gerilim, aktif ve reaktif g, g faktr gibi deerler llebilir. Ayrca ayrc, kesici, durumlarn kontrol edebilme imkan salar. RTU yardmyla merkezi kumanda ve izlemeyi salamak iin RTU lar lm sonular ile cihazn alma durumlarn (Kesici ak, Ayrc kapal) merkeze ileterek merkezden gelen komutlar dorultusunda bulunan (Kesici a, Ayrc kapa) ilemlerini yapar. Bylece merkezi denetim birimlerinin banda bulunan sistem operatrnn tm lm sonularn grmesini ve gerekli komutlar gndererek sistemin denetlenmesini salar. Fakat RTU nun grevi sadece lm yapmak ve komut uygulamak deil lm sonularnn belirli snrlar ierisinde olup olmadn da denetleyerek aykr ya da alarm durumlarnda merkeze bildirmektir. lk zamanlarda SCADA Sistemlerinde kullanlan RTU lar mikroilemcisizdi, mikroilemcisiz RTU lar sadece lm yaparak bu lm bilgilerini merkeze bildirerek merkezden gelen komutlar dorultusunda ilem grrlerdi. Bu tip RTU lar kullanlarak oluturulan SCADA Sistemlerinde bir ok olumsuzluklar meydana gelmekteydi.

34

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Alarm durumlarnda ve dier btn ilemlerin merkezi denetim sistemi zerinden yaplmasndan dolay ortaya kan problemler u ekilde sralanabilir: 1. Merkezin devre d kald yada merkezle RTU larn iletiiminin kesildii durumlarda oluacak sorunlarla mdahale edilmemekte ve sonu olarak da sistemin iletimi aksamaktadr. 2. Alarm durumlarnda, merkezin alarm karar verip RTU ya komut gndermesi belli bir sre almaktadr. Bu da, annda mdahale edilmesi gereken durumlarda sakncalara yol amaktadr. 3. Mikroilemcisiz olan RTU larla oluturulan SCADA Sisteminin alabilmesi iin merkezin srekli olarak RTU lar ile iletiim halinde olmas gerekmektedir. Ancak bu sayede merkez, denetlenen cihazlar hakknda bilgi sahibi olup istenen ilemleri yerine getirebilir. Bu durumda ok youn iletiim trafiinin yaand SCADA Sistemlerinde zel bir iletiim hattnn bulunmas gerekir. 4. Mikroilemcisiz RTU lar kullancnn zel gereksinimlerinin bulunduu yada karmak kontrol algoritmalarnn uyguland durumlarda yetersiz kalmaktadr. 5. Tm SCADA Sisteminin yk merkez bilgisayar zerinde olacandan ok hzl, yksek ilem gc olan, pahal bilgisayar kullanmak gerekmektedir. Bu da ekonomik yk getirmektedir.[5] lemcili RTU lar tm olumsuz yanlar deerlendirerek alarm uyarlar retebilir ve bu durumlarda ne yaplacana annda kendileri karar vererek mdahale edebilir. Ayn zamanda ilemcili RTU lar kullancnn zel isteklerini yerine getirecek ekilde programlanabilir, bylece denetleyici cihazlarn kullanc gereksinimleri karlayacak ekilde salanm olur. Bu esnada dier ilemcili RTU larla haberleerek ilemlerin yerine getirilmesi salanm olur. Birbirleri arasndaki iletiimi salarken ayn zamanda merkezi birim tarafndan srekli gzetlenerek sistemin tmnn denetlenmesine izin verirler. lemcili RTU larn endstrideki avantajlar : 1. Mikroilemcili RTU lar en karmak kontrol yntemlerinin dahi uygulanmasn salarlar. 2. Mikroilemcili RTU lar kendi balarna karar verebildikleri iin, ou zaman merkez birimine gerek duymadan uygulamann devam iin gerekli ilemi yerine getirirler. Bu da toplam sistem performansn nemli lde arttrr ve tepki sresini azaltr. Bylece kalc yada lmle sonulanan hasar durumlarna acil mdahale edilebildii iin tm sistemin gvenilirlii salanr. 3. Mikroilemcili RTU lar normalde kullanlan pek ok elektro mekanik yada mekanik cihazn ilevini stlenmektedir. Mekanik cihazlar, uzun kullanm sreleri sonucunda anmakta, verimleri dmekte ve gvenilirlikleri azalmaktadr. Tamamyla elektronik yapdaki RTU ise hassasiyetinde hibir deiiklik olmadan dahi uzun sre alabilmektedir. 4. Mikroilemcili RTU lar kendi balarna karar verebildikleri iin merkez bilgisayarn da yapaca pek ok ilemi stlenmi olur. Bu genel sistemin gvenilirliini arttrmaktadr. Merkez biriminin durmas veya iletiimin kesilmesi

35

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

durumunda akll RTU hi durmadan grevini icra etmekte ve gerekli tm ilevleri yerine getirmektedir. 5. Merkezin ilem yknn RTU lara dalmas sonucunda, merkezin RTU lar ile sk iletiim kurma gereksinimi kalmayacak, iletiim trafii hafifleyecek, iletiim ortam daha verimli klnacaktr. 3.2.1.1. RTU NUN SSTEM ERSNDEK YER RTU nun fiziksel olarak zerinden bilgi toplayabilecei, gerektiinde kumanda edebilecei giri ve k noktalar vardr. Elektrik tesislerinde; akm ve gerilim trafolar, ayrc, kesici ve rle durumlar RTU tarafndan izlenmekte ayrca ayn RTU tarafndan tali merkezdeki eitli birimlerin kontrol mmkn olabilmektedir. Bir SCADA Sisteminde bir veya birka kontrol merkezi olabilirken ayn sistemde RTU says yzlerce olabilmektedir. Bu nedenle RTU lar sistemin tanabilirlii, gvenilirlii ve zellikle maliyeti gibi nemli elerinin dorudan belirleyicisi olmaktadr. RTU larn kk boyutta olmas ve kullanlacak blgelerin doal koullarna dayanabilecek ekilde retilmesi ok nemlidir. RTU lar tali merkezlerde en fazla 3 4 metrekarelik yer kaplayacak boyutlarda ve 1,5 2 metre ykseklie sahip panolara yerletirilir. Tali merkez boyutlar ile karlatrldnda bu ller olduka normaldir. Eer bir sistemin kontrol ve gzlenmesi iin mevcut cihazlarda daha byk cihaz kullanlyorsa; hem maliyet hem de tanabilirlik asndan kurulan sistemin nemli dezavantaja sahip olaca aktr. 3.2.1.2. RTU NUN GREVLER Gnmzde RTU lar mikroilemcilerin her geen gn deimesi sayesinde esnek, ok fonksiyonlu, daha akll ve daha ekonomik hale gelmektedir. Temel fonksiyonlar deimemek kaydyla RTU lar gn getike artan kullanc isteklerine cevap verecek ekilde gelitirilmektedir. Tanmndan da anlalabilecei gibi RTU Bilgi Toplama ve Denetleme Biriminin en nemli 2 grevi ; Bilgi Toplamak ve Depolamak Gerekli Kumandalar Gerekletirmektir Bu iki grev RTU nun deimeyen temel zelliidir. Bir RTU nun kontrol fonksiyonlar kstl olabilir. Ancak yukardaki zelliklerinden taviz verilemez. RTU nun kullanclarna daha verimli hizmet etmeleri istendiinde, bu fonksiyonlara zamanla bir yenisi daha eklenmitir. Bu da tali merkez seviyesinde gsterimdir. RTU nun yukardaki iki grevinin birletirilmesi ile oluan bir dier grevi daha vardr. Bu da arza tespiti ve izolasyondur.

36

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL RTU nun grevlerini tekrar sralayacak olursak; 1. 2. 3. 4. 1.Bilgi toplama ve depolama 2.Kontrol ve Kuman 3.zleme (Monitoring) 4.Arza Yeri Tespiti ve zolasyon

Topak

3.2.1.3. BLG TOPLAMA VE DEPOLAMA RTU lar tali merkezlerde, analog deeler, alarm, durum bilgileri ve saya deerleri toplarlar. Bylece bal olduklar tali merkezlerin ve ait olduklar ana merkezi ihtiyac olan tm bilgileri toplayarak otomasyonun ilk prensibini gerekletirmi olurlar. Toplanan bu bilgileri kendi zerlerindeki hafzalarnda saklarlar. Bu bilgiler; MTU kendilerini sorgulaynca kadar veya ayarlanan belli sreler iin saklanr. Bilgi toplama iini kendilerine verilen periyodik aralklarla veya ayarland deerlerden sapmalar olduunda yeni deerleri kaydetmek eklinde yerine getirirler. Analog deerler; rnein elektrik tesislerinde akm, gerilim, aktif ve reaktif g gibi deerler sistemden izole durumundaki l trafolar, transduserler yardmyla gerektiinde analog oklayclar kullanlarak alnr. Durum deerleri ise mekanik ve/veya optik izolasyonla alnabilir. RTU lar bilgilerin toplanmasn ve gnderilmesini RS-232 veya RS-485 seri formatta alan cihazlarla yapmaktadr. Bu SCADA fonksiyonelliini arttrmamakta fakat sahadaki lokal veri transferini basitletirmektedir. RTU toplad deerleri gerekirse bir n ilemciden geirebilir. n ilem; bilgilerin kullanc tanml hale getirilmesidir. Yani analog bir bilgi saysal bir bilgiye evrildikten sonra RTU da oluturulmu bir veri taban vastasyla, o deere ait snr deerlerle karlatrmaya veya matematiksel bir hesaplamaya tabi tutulur. Bu ilemlerden sonra o bilginin kontrol merkezine gnderilmeye deer bir bilgi olup olmad da ortaya kar. rnein uzun bir sre ayn deerde seyreden bir bilgiyi her lldnde kontrol merkezine gndererek iletiim kanaln megul etmektense, sadece deiiklik olduunda gndermek daha mantkl ve pratik olmaktadr. Buna ngilizce de Ayklamal raporlama anlamna gelen Report by exception denmektedir. Bilgi alndktan ve ilemden geirildikten sonra gerekliyse ya o anda Kontrol merkezine gnderilir yada daha sonra sorgulandnda gnderilmek zere RTU da depolanr. Depolanan bu bilgiler RTU da oluturulmu veri taban ktne olu srasna gre kaydedilir. Olu srasna gre kayt; beklenmedik durumlarda farkl zaman ve blgelerde oluan hzl durum deiikliklerinin tek bir zaman ekseni zerine kaydedilir. Hata sonras analizlerde ve gerek zaman iinde operatrn gerekli manevray yapmasnda kullanlr. Olu srasna gre kayt ngilizce siyle Sequence

37

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Of Events Tagging bilgilerin, RTU da olsun, kontrol merkezinde olsun belli bir zaman hassasiyetine ve olu srasna gre kaydedilerek rapor edilmesi anlamna gelir. Bu hassasiyet tipik olarak durum deerleri iin 1msn , analog deerler iin 20 msn dir. rnein bir kesicinin amas ile bir dier kesicinin kapanmas arasnda 1 msn den daha ok bir zaman fark varsa, bu iki olayn ayn zamanda deil farkl zamanlarda gerekletii sylenir. Bu ekilde bir depolama ilemi sayesinde bir gn iinde hangi olayn, tam olarak ne zaman ve ka defa gerekletii Kontrol Merkezi tarafndan rahatlkla izlenmektedir. Bu SCADA gibi gerek zamanl (Real Time) bir sistemde mutlaka bulunmas gereken bir zelliktir. 3.2.1.4. KONTROL VE KUMANDA Elektrik tesislerinde uzaktan kumandal olarak bir kesiciyi, bir ayrcy amak, kapatmak reglasyon amacyla trafolarn sekonder kademelerini deitirmek vb. kumandalar RTU tarafndan gerekletirilir. 3.2.1.5. ZLEME (MONTORNG) RTU nun dier bir grevi ise, yukarda belirtilen btn grevlerin doru ekilde yerine getirildiine ilikin blge operatrne kant olarak grnt sunmasdr. rnein elektrik tesisleri trafo merkezlerindeki bir bilgisayarda gsterim ilevidir. Bu, dier iki grev kadar nemli olmamakla birlikte, tali merkez seviyesinde byle bir ileme de zamanla ihtiya duyulmutur. Bylece tali merkezden dier tali merkezlere bilgi gndermek, kontrol iareti gndermek, programlama yapmak bilgisayar teknolojisinin hzla gelimesi ile birlikte, mmkn hale gelmitir. Burada RTU; ald bilgileri, yaplan kumandalarn sonularn sadece Kontrol Merkezine bildirmek ve bnyesinde istee bal olarak depolamakla birlikte, ayn zamanda snrl bir veri taban yapsna sahip yerleik veya portatif bir gsterim bilgisayarna da bildirmektedir. Bilgisayar yapsnda yazc ve izici gibi donanmlar da kullanmak mmkndr. 3.2.1.6. ARIZA YERN TESPT VE ZOLASYONU RTU nun btn bu grevlerine ek olarak, tesis iin olduka nem tayan bir grevi daha vardr. Bu grev; Arza yerinin tespiti ve zolasyonudur. Bu zellik genellikle birok SCADA Sisteminde olmayan bir zelliktir. Bu grevi yerine getirmek zere RTU kendi bnyesinde; Arza Arabirimi Modl ve buna bal bulunan Arza Akm Alglayc Modlleri bulunmaktadr. Bu modller vastasyla arzalar alglanmakta ve RTU ya bildirilmektedir. RTU Arza Arabiriminden tm Arza Alglayclarn sorgulanmas iin gerekli komut verilir. Arabirim, Arza Akm Alglayc Modlleri ile haberleerek arza akmnn getii noktalar renir ve RTU ya gnderir. RTU bu bilgilerin ve Kontrol Merkezinden gelen komutlarn nda sistemin arzal blgesinin izole edilmesi iin harekete geerek gerekli komutlar Arza Akm Alglama Modllerine gnderir ve arza izolasyonu tamamlanm olur.

38

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Klasik yntemlerle arza yerinin bulunmasnn ve izolasyonunun saatlerle llecek bir zaman ald bilinmektedir. Bunun yerine SCADA Sisteminin getirdii ve RTU nun grevleri arasnda bulunan yntemlerle arzalar; saniyelerle llecek bir srede tespit edilmekte ve izole edilmektedir. st paragrafta bahsedilen olaylar sadece 1 10 saniye srmektedir. RTU nun bu grevi sayesinde kullancya ok nemli bir avantaj salanmakta, arza yerinin belirlenmesi ve izolasyonu kaypsz ve en ekonomik biimde halledilmi olmaktadr.[5] 3.2.2. RTU NUN ANA BLMLER Yukardaki bulunmaktadr. grevleri yerine getirmek : iin RTUnun 6 ana blm

Bu blmler yle sralanabilir a) b) c) d) e) f) letiim nitesi Ana lem nitesi Giri k zolasyon nitesi Kullanc Arabirimi nitesi Test nitesi G Kayna nitesi

3.2.2.1. LETM NTES Bu nite RTU ile iletiim ortam arasnda bir kpr rol oynar ve iletiimden sorumlu blmdr. Bu iletiim ortam birden fazla olabilir. Gnmzde, bu ortamlar zerine kurulu bir takm iletiim standartlar ve bu standartlarn oluturduu iletiim protokolleri vardr. letiim nitesi Kontrol Merkezinden gelen ve bu protokoller dahilinde oluturulmu komutlar deerlendirerek, gerekli ilemleri ana ilemciyle temasa geerek balatr. Bu ilemlerin sonunda da uygun cevaplar ayn protokoller erevesinde dzenleyerek Kontrol Merkezi ynnde iletiim ortamna yollar. Yeterli bir iletiim performans iin letiim nitesinde olmas gereken zellikler : a) letiim kanallarnda oluacak grltye kar, RTU nun korunmu olmas. Bunun iin gelen iletiim sinyalinin topra ile nite toprann farkl olmas. b) Baka RTU larla yada Kontrol Merkezleri ile haberlemeyi salayacak birden fazla kanal yaps. c) Kanalda kullanlabilecek eitli iletiim ortamlarnn ve protokollerinin desteklenmesi d) Hata bulucu ve hata giderici yapya sahip olmas. Sinyalin hatal gelebilecei olasl nedeniyle fark edilebilir lde dzeltme yapabilecek bir yazlm yaps. e) Kanaln grlt seviyesini devaml kontrol eden bir donanm yaps.

39

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

f) RTU Mesaj Yolla(Transmit) konumundan belli bir sre sonra Mesaj Al(Receive) konumuna gemez ise RTU nun kendini otomatikman kanaldan ayrma zellii (Anti-streaming) nin desteklenmesi. 3.2.2.2. MERKEZ LEM BRM (CPU CENTRAL PROCESSOR UNT) Bu nite, tm RTU nun beyni durumundadr. Dier nitelerde hi gerekmeyen Mikroilemci Tabanl Mimari bu ksmda bir zorunluluktur. RTU nun ulaabildii tm noktalarla ilgili bilgilerin bulunduu bir veri tabann saklayan hafza birimi de bu mimari iindedir. Bu nitenin grevleri birka madde ile u ekilde zetlenebilir :

a) Her trl analog ve durum iaretlerini ve alarm bilgilerini Giri-k-zolasyon nitesinden toplamak ayklayp szmek etmek, gereksizleri elemek. b) Kontrol lemleri iin gerekli sinyalleri ayn niteye gndermek. c) Kontrol merkezinden gelen, letiim nitesinin ald ve tercme ettii komutlara ve sorgulamalara cevap vermek. d) Mevcut veri tabanndaki bilgilerin nda olaylar olu srasna gre rapor etmek. 3.2.2.3. GR IKI / ZOLASYON NTES Birok RTU da Giri k ve zolasyon niteleri i ie gemi durumda bulunmaktadr ve genellikle beraber incelenmektedir. Bulunduu merkezdeki olumsuz evre artlarna kar RTU nun korunmas grevini stlenir. Bulunduu yerdeki tm analog ve durum deikenleri ile analog ve saysal klar bu birim tarafndan alnr, gerekli izolasyonlar bu birimde yaplr. zolasyon optik ve mekanik olmak zere iki eittir. Bir ok RTU da her iki seviyede de izolasyon gvenlik asndan mevcuttur. 3.2.2.4. KULLANICI ARABRM NTES RTU nun bulunduu istasyon bilgilerinin sadece Kontrol Merkezinde kullancya sunulmas dncesi yllarca korunmu olmasna ramen modern birok RTU da kullanc arabirimine gerek duyulduu anlalmtr. stasyon seviyesinde otomatik yada manuel olarak yaplacak ilemlerden durum bilgilerinden orada bulunan operatrn de haberdar olmas iin istasyonda bir bilgisayar ile yazc ve izicinin bulunmas kanlmaz olmutur. Sadece merkeze ilikin bir veri tabanna ynelik bir gsterim ilevi RTU nun kendisi tarafndan yaplmaldr.

40

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 3.2.2.5. TEST NTES

Topak

SCADA RTU nun fonksiyonlarn yerine getirip getirmediini Test nitesi vastasyla ile gerek zamanl olarak izler. RTU nun btn niteleri bu nite tarafndan test edilerek arza olup olmad tespit edilir. Arza halinde gerektiinde RTU nun dier RTU lar etkilemeyecek biimde iletiim kanalnda izole edilme (Antistreaming) grevi de yine bu nite tarafndan yerine getirilir. 3.2.2.6. G KAYNAI NTES RTU nun g kayna genellikle bulunduu merkezde hazr bulunan 48 volt ve 125 volt DC kaynaklardr. Bunlarn bakmsz ak-redresr kayna olmas tercih edilir. G Kayna nitesinin RTU da salkl alabilmesi iin RTU topra ile bulunduu merkezin toprann birbirinden ayr olmas gerekir. Bu G Kayna nitesi RTU nun tm dier nitelerini beslemektedir. Ayrca merkezde yedekte kullanlmak zere standartlar dahilinde 250 volt AC ve 24 volt DC kaynak vardr.[6] 3.2.3. TRAFO BLG TOPLAMA VE DENETLEME BRMNN (RTU) LEVLER Trafo merkez birimi RTU; kontrol merkezi ve kontrol edilen cihazlarla ilikili gzetim bilgilerinin toplanmas ve ilenmesinde ve mantksal otomatik ilevlerin yerine getirilmesinden sorumludur. a) Datm trafolarnda bulunan besleyici u birimleri veya arza alglama birimleri vastasyla besleyicilerin arzal ksmn otomatik ayrr ve besleyicilerin geri kalan arzasz ksmnn yeniden enerjilenmesini salar. b) Bu ilev gerektiinde kontrol merkezinden yaplabilir. c) Trafo merkez birimi; her bir OG k iin yk dzeylerini saklar ve kumanda merkezinden yk atma (daha sonra yeniden ykleme) kumandasnn alnmas zerine gereken dzeylerde bunlarn devreden kartlmas (sonra da kapatlmas) komut verir. d) Arzalarn analizi iin gerekli verileri tutar. Arza raporlar saat ve tarihi, arzalanan fazlar, azami arza akmn, olay sras kaytlarn ierir. e) Trafo merkezlerindeki kontrol edilen cihazlarn analog ve durum deerlerini periyodik olarak ler. lm deerlerini ve alarmlarn kontrol merkezine iletir.

41