BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

BLM 4
Topak

LETM SSTEM
4.1. TANIMI
letiim, bir blgeden baka bir blgeye, karlkl olarak, veri veya haberin gnderilmesi ilemidir. Bu sistem temel olarak bileenden oluur : a) letiim Yolu ve Ortam b) Veri veya Haberi iletiim ortam zerinden gnderebilmek iin ekillendirecek bir cihaz (MODEM) c) Alc uta gnderilen veri veya haberin anlalmas iin gerekli cihaz (MODEM)

ekil 4.1. rnek bir fabrika iletiim sistemi

4.2. LETM SSTEMNN GREVLER

SCADA Sisteminde sistemin ilemesi iin iletiim hayati neme sahiptir. letiim kanallarnn veri elde edebilmesi ve kontrolndeki hz nemli lde SCADA sistemini etkilemektedir. Buna bal olarak kontrol merkezindeki kullanc arabirimi ve uygulama yazlmlar da etkilenir. Kontrol merkezinde ve RTU larla ulalan nemli teknik gelimelerin faydal olabilmesi iin, iletiiminde ayn oranda geliim gstermesi gereklidir. Yoksa byk hzda ve miktarda toplanan verilerin hzla iletilememesi halinde bir anlam yoktur. SCADA Sisteminin en yksek baar dzeyi ile uygulamas iletiim sistemine baldr.

42

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL SCADA nn baarl bir ekilde uygulanabilmesi iin ; a) Gvenilir, b) Maliyeti dk, c) Gerekli tm fonksiyonlara sahip, d) Her trl ortamda alabilen bir iletiim sistemine sahip olmaldr.

Topak

4.3. LETM SSTEMNN ELEMANLARI

En basit bir SCADA Sistemi bir kontrol merkezi (MTU) ve bir bilgi toplama ve denetim (RTU) biriminden oluur. Bu basit sistemi btnlemesi iin MTU ve RTU nun birbiri ile haberlemesi, dolaysyla iletiim sistemi ile donatlmas gerekir. letiim sisteminin elemanlar unlardr : 1. letiim Ortam (Fiber veya metalik kablo vb.) 2. Veri letiim Cihaz 3. letiimi salayan cihazlar (MTU, RTU)

ekil 4.2. letiim Sisteminin Temel Elemanlar

4.4. VER HABERLEME TEKNKLER

Seri formda iletilen veri, alc verici makinelerde veya terminallerdeki bit hzlar saat ad verilen zamanlama aletlerince kontrol edilir.Buna gre bit iletiimi asenkron veya senkron olabilir. Senkron haberlemede,biranda bir veri blou (karakter dizisi )aktarm yaplrken, asenkron haberlemede biranda sadece bir byte iletilir.

43

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 4.4.1. ASENKRON VER HABERLEMES

Topak

Verici terminalden gelen balama biti alc terminalinde byte bilgisini rneklenmesini kontrol eden saati altrr.Biti sinyalide durdurur. Asenkron yntemde, her gnderilecek karakter, balama ve bitme bitlerinin arasna yerletirilir.Bu ilem (framing )olarak adlandrlr.Balama biti herzaman bir bittir, fakat bitme biti bir veya iki bittir.Birseri veri haberlemesinde, iletilen verinin dnda fazladan bitler bir fazladan zaman ve yk oluturur. 4.4.2. SENKRON VER HABERLEMES Balama ve biti bitleri kullanlmaz ve alc terminaldeki saat devaml alr, ayn anda veri alverii gercekletirilir.Alcnn iletici ile senkron olmas iin veri ak ile senkronize saat iareti iletilir.Sorunsuz olarak ok uzun mesajlar fazla sayda veri iletiimi salanr.Senkronizasyon kurmak uzun zaman aldndan ksa mesajlar iin dezavantajldr. 4.4.3. MODLASYON letiim iin kullanlan kablo edeer devresindeki kapasite ve endktans nedeni ile belli bir frekans bandna sahiptir.Bu nedenle saysal sinyalin keskin keleri bozulmaya urayarak 60-100m sonra tannmaz hale gelir.Bu sorunun stesinden gelmek iin modlasyon kullanlr.Temelde 3 tr modlasyon nardr: 1. Frekans kaydrmal modlasyon: Veri sinyalinin 0 ve 1 frekanslarda sinyaller kullanlan modlasyondur. 2. Faz modlasyonu: Veri sinyalinin 0 ve 1 deerleri iin farkl kullanld modlasyondur.Kablonun iletim band genilii daha verimli kullanlabilir. 3. Genlik modlasyonu :Veri sinyalinin 0 ve 1 deeri iin sinyallerin kullanld modlasyondur. Modlasyonda 3 tr kanal vardr: 1. Simplex balant:Veri iletiminin yalnz bir ynde olduu balantdr. 2. Half-dublex balant:iletim her 2 ynde mmkndr, fakat bir anda tekbir ynde iletim olabilir.Yani ayn anda 2 taraf kullanamaz.Harf dublex balantda her 2 tarafta bir modlatr ve bir demodlatr bulunmaldr. 3. Full-dublex balant:Veri iletimi ayn anda her 2 ynde olabilir.Bu balant trnde ayn anda birden fazla veri iletiimi salanabilmektedir. deerleri iin farkl fazlardaki sinyallerin kanallara ayrlrken farkl genlie sahip

44

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 4.4.3.1. MODEMLER

Topak

Modemin saysal ebekedeki fonksiyonu, bilgisayar ve dier veri terminalleri aletlerinden gelen veri sinyallerini modle ederek iletim ortamna vermektir.Ayn ekilde modle edilerek iletim ortamna verilmi olan demodlasyon ilemine tabi tutarak modlasyondan nceki haline dntrmektir. 4.4.4. OKLAMA Tek bir hattndan birok verinin gnderilmesini salar.Bir ok verinin haberleme kanaln kullanmas ekonomik bir yntemdir.oklama ilemi iki ekilde yaplabilir. 1. Frekans blmeli oklama 2. zaman blmeli oklama

4.5. TOPOLOJYE GRE A BALANTILARININ SINIFLANDIRILMASI

4.5.1. YILDIZ TPNDEK BALANTILAR

ekil 4.3. Yldz Tipindeki Balant Bu a yapsnda depolama ve ynlendirme tek kontrol merkezi tarafndan yaplr. Her RTU iin ayr kablolama yapldndan ekonomik olmayabilir.Ayrca kontrol merkezi herhangi bir ekilde arzalandnda tm sistem durur.sistemdeki her eyden kontrol merkezi sorumlu olduu iin tek hata merkezi kontrol merkezidir.Bu sebepten dolay arzalarn tespiti ve giderilmesi daha kolaydr.kontrol merkezi ile

45

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

herhangi bir RTU arasndaki balantnn kopmas durumda dier RTU larn almalar etkilenmeyecei iin gvenilirdir. 1.5.2. HYERARK BALANTILAR

ekil 4.4. Hiyerarik Balant Bu tip balantda hiyerarik bir yap sz konusudur. Farkl seviyelerde yerel kontrol merkezleri bulunmaktadr. Her yerel nokta bir st seviyedeki yerel kontrol merkezine baldr. ok fazla sayda RTU bulunan byk ve yaygn sistemlerin haberlemesinde kullanlr. Denetleme ilemlerinin tek bir merkezden yaplmas her RTUya ayr hattn ekilmesini gerektirir. Bu ilem maliyetini arttraca iin baz kararlarn yerel kontrol merkezlerinden verilmesi ana kontrol merkezinin ve haberleme hattnn ykn hafifletecektir. 1.5.3. RG TPNDEK BALANTI Farkl seviyelerdeki kontrol merkezleri arasndaki hatlar haricinde bekli biim iletiim yapsna benzer bir yapya sahiptir. Ancak bir birim birden fazla yere bal olduu iin ek hatlar maliyeti arttrmaktadr.

46

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

ekil 4.5. rg Tipindeki Balant 1.5.4. BUS TPNDEK BALANTI

ekil 4.6. Bus Tipindeki Balant SCADA sistemlerinde en ok kullanlan haberleme yapsdr. Btn sistem tek bir haberleme hattn kullanr. Her birimi hatta balayan balant noktalarnda veri sinyallerinde kayplar oluur. Bunun iin balanacak olan RTU says snrldr. Ayrca btn sistem tek hat zerinde olduu iin arza tespiti zor olmaktadr. Arzann tespit edilmesi iin tm birimlerin tek tek kontrol edilmesi gerekir. Hat dnda herhangi bir RTUyu ortak hatta balayan hatta meydana gelebilecek bir arzada sadece o RTU devre d kalr. Bunun iin sistemin tamamen durmas sz konusu deildir. ok noktal bus iletiim yaps normal artlar altnda olduka gvenilir ve hzl bir haberleme salar.

47

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 1.5.5. HALKA TPNDEK BALANTI

Topak

ekil 4.7. Halka(Ring) Tipindeki balant Kontrol merkezi ve RTUlarn halka eklinde baland adr. Halka zerindeki bir birime sinyal geldiinde o birim sinyalin adresini kontrol eder eer kendi adresi deilse sinyali halkadaki dier birime ynlendirir. Dier balantlara gre avantaj veri sinyal her birimde tekrarland iin sinyalin zayflamas sz konusu deildir. Sinyalin her birimde hata kontrol yapld iin hata arama yaylm olur. Bu tip alar yldz biimli alara gre daha gvenilirdir. A bir noktadan koptuunda haberleme dier taraftan devam eder. 1.5.6. HBRT BALANTILAR 1.5.6.1. KISMEN YILDIZ BUS TPNDEK BALANTILAR

ekil 4.8. Ksmen Yldz Bus Tipindeki Balant 48

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Yldz ve bus iletiim yollarnn kark olarak kullanld bu yap SCADA sistemlerinde kullanlmaktadr. Kontrol merkezine ortak hat zerinden balanamayacak kadar uzak mesafede bulunan RTUlar ayr bir haberleme hatt ile kontrol merkezine balanrlar. 1.5.6.2. KISMEN HYERARK BUS TPNDEK BALANTILAR

ekil 4.9. Ksmen Hiyerarik Bus Tipindeki Balant SCADA sistemlerinde en esnek ve gelimeye ak balantdr. bekli ve bus iletiim yolu yapsnn birlikte kullanld yapda baz kararlarn yerel kontrol merkezi tarafndan verilmesi iletiim yolunun veri trafiini nemli lde azaltacaktr. Ksmen hiyerarik bus tipindeki yap btn haberleme yaplar iinde en pahal ve en hacimli olandr. ok sayda birimin olduu ve byk alana yaylm SCADA sistemlerinin haberlemesinde kullanlr. LETM MMARS letiim mimarisi aada belirlenen etkenlere gre belirlenmektedir ; 1. 2. 3. 4. 5. Sistemde kullanlacak RTU larn says RTU ya bal birimler ve bu birimlere ulam hz RTU larn yerleimi Elde bulunan haberleme kolaylklar Ulalabilecek haberleme teknikleri ve aralar

Yukardaki etkenlere de bal olarak Kontrol merkezleri, Bilgi toplama ve denetleme arasndaki balant mimarisi aadaki ekillerde olabilir.

49

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL a) b) c) d) Tek Kontrol Merkezli Mimariler ki Kontrol Merkezli Mimariler oklu Kontrol Merkezli Mimariler Bileik Sistemler

Topak

BALANTI TRLER Balant trleri fiziksel balant biimine a bileenlerinin corafi konumuna gre yerel (LAN: Local Area Network) ve geni alar (WAN: Wide Area Network) olarak snrlandrlrlar. 4.7.1. Yerel Alar (LAN) : Bu tip alar SCADA sistemi ana kumanda merkezi ve yerel merkezler ayn bina veya fabrika ortamnda ise Yerel Blge A Sistemi (LAN) adn alrlar. LAN ile ok hzl olmayan dk maliyetli sistemler bir veya daha fazla saydaki hzl sisteme balanarak sistemin maliyeti nemli lde azaltlabilir.Ayrca retim ve datm otomasyonu sistemlerinde iletiimin alar ile yaplmas sistemler arasnda uyumlu almay dolaysyla verimin artmasn salar. LAN karakterize eden zelliklerden biri, aa bal her terminal, dier tm bal donanm aletlerinin girite ayn yetenee sahip olmasdr.Yldz ve hiyerarik topolojiler aslnda teknik olarak LAN sistemleri iin uygun deildir, nk; terminallerin eit balants yoktur.Oysa bus ve halka topolojiler, LAN sistemlerinde ska kullanlmaktadr. LAN sistemlerinde haberleme iki trl olur.htiyaca veya an durumuna gre analog veya dijital sinyaller kullanlr. 1. Baseband: Dijital sinyallerin kullanld sisteme besaband transmisyon ad verilir.Bu teknikte transmisyon aracna sinyalleri dorudan verir ve tek sinyal iin giri band genilii kullanlr.Bu transmisyon 1 Mbps ve daha yksek hzlarda oluur. 2. Broadband: Bu transmisyon tekniinde sinyaller analog biimde gnderilir.Baz uygulamalarda frekans blc multipleks kullanlarak, kablo band genilii gerekli sayda kanala blnerek haberleme salanr. Analog ve dijital transmisyonlar arasndaki fark devrede nasl bir band genilii kullanldna baldr. Kapasite veya ara gerekli deildir. Broadband transmisyonu avantajlarndan en nemlisi birok haberlemenin simutane yaplabilmesidir. Broadband sistem, her trl trafik iin ayr hat ekilmeksizin veri ses ve televizyon gibi ok amal kullanlabilir. Bugn iin LAN sistemlerinin bir ounda baseband transmisyon kullanlmaktadr.[7] LAN sistemlerinin salad avantajlardan en nemlisi sistem iindeki elemanlarn ortak kullanlmasn salar.rnein; yazclar ve depolama niteleri gibi.Her birim dier birime a vastasyla bal olduu iin bir birimden dier birime bilgi ok kolay bir ekilde aktarlabilir.

50

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

LAN zerindeki herhangi bir birim istasyon arzalanmas durumunda dier istasyonlar onun ykn paylaarak prosesin devamllna salarlar.Bir anda sadece bir transmisyon tanabildiine gre, basebandn iletildii yksek hz kullanlarak baseband teknikleri her bir transmisyonu ok abuk gerekletirir. 4.7.2. GEN ALAN ALARI (WAN): Yerel alan a bir fabrika ortam ile snrldr. Halbuki WAN birbirinden ok uzak olan sistemleri birbirine balar. Birimler birbirinden corafi olarak yaylm uzak mesafelerde bulunuyorsa bu durumda iletiim balants bu a trne dnr. WAN ve LAN, SCADA kontrol sistemlerinde geni bir alana yaylm birden fazla operatr istasyonunun birbirine balanmasna ve iletmeye ait tm verilerin transfer edilmesi iin kullanlr. Bu alar sayesinde her terminal nitesine sistemin kaynaklar ak hale getirilmektedir. Kontrol Sisteminde herhangi bit terminal birimi baka bir bilgisayarn yazcsndan k alabilir ve herhangi bir birimin bilgisayar dier birimdeki bilgisayarn ana belleinde mevcut olan bir dosyay bulup kopyalama ileminin gerekletirebilir. 4.7.3. METROPOLTAN BLGE A BALANTILARI(MAN) : Elektrik ve elektronik mhendislii enstits (IEEE : The Institute of Electrical and Electronic Engineers ) 802.6 standard olarak bilinen metropolitan blge a (MAN : Metropolitan Area Network ) zerindeki deneme almalarn aktif olarak yrtmektedir.Bu ada ama, birka kilometreyi geen mesafelerde LAN sisteminin nasl kurulacadr. 5-50 km mesafeler iin kurulan bu sistemde veri, ses ve televizyon haberlemeleri salanmaktadr. MAN sisteminde koaksiyel veya fiber optik kablo kullanlmaktadr.

4.8. SCADA SSTEMLERNDEK LETM PROTOKOLLER

SCADA Sistemi ierisinde iletiim yoluna bal datlm kontrol sistem elerinin uzak terminal birimlerinin birbirleri arasnda haberlemeleri iin en nemli unsurlardan birisi de iletiim protokoldr. Veri iletiim protokolleri, Kontrol Merkezi aras, Kontrol Merkezi ile RTU lar aras veya RTU lar aras yaplan iletiimin binary veri veya mesaj yapsn belirleyen kurallar setidir. Bilindii gibi MTU ve RTU arasnda iletilecek veriler binary saylarla oluturulmaktadr. Bu oluturulan binary say serilerinin ilk bitlerinin, ikinci bitlerinin veya 235. bitlerinin neleri gstermesi gerektiini protokoller bize anlatmaktadr. Protokoller bir ve sfrlardan oluan mesaj serileri oluturmak iin ifre salamaktadr. Kontrol Merkezlerinin kendi aralarnda veya RTU larla iletiimlerinde farkl iletiim protokolleri kullanlabilir. Kullanlacak birden ok sayda protokol sayesinde Kontrol merkezinin farkl RTU larla, RTU larn birden ok Kontrol merkezi ile iletiim kurmas mmkndr. Ayrca bu portlarn ayn iletiim protokollerini kullanmas art deildir. ki portta iki ayr iletiim protokol kullanlabilir. Bu avantaj bize deiik 51

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

protokoller kullanan bilgisayar sistemleriyle iletiim olana salamaktadr. Burada dikkat edilecek en nemli nokta birbiri ile iletiim kuracak bir MTU ve RTU arasnda ayn protokoln kullanlmasnn zorunluluk olduunun bilinmesidir. Haberleme iin kullanlan sadece tek bir protokol yoktur, onlarca iletiim protokol kullanlabilir. SCADA ve cihaz reticileri herhangi bir standart protokol oluturmadan nce kendileri iin zel iletiim protokolleri retmilerdir. Ancak bugn IEC standart organizasyon tarafndan hazrlanm Uluslar aras iletiim protokolleri kullanlmaya balanmtr. IEC iletiim protokollerinden IEC 870.6 numaral protokol, Kontrol Merkezleri ars iletiimi dzenlemekte, IEC 870.5 numaral iletiim protokol ise Kontrol Merkezleri ile RTU arasndaki iletiimi dzenlemektedir. Protokol SCADA Sisteminin en gvenilir olmas gereken kesimidir. Eer protokol iyi tasarlanmamsa iletiim yolu ne kadar esnek ve hzl olursa olsun bir trafik tkanklnn olmas ihtimali ok yksek olur. zellikle tehlike anlarnda uzak terminallerden gelen veriler, uyar mesajlar iletim yolunu kolayca tkayabilir. SCADA Sistemlerinde kullanlan ok sayda protokol vardr. Ancak bu protokollerin ok kk bir yzdesi standartlara uygundur. 4.8.1. OSI REFERANS MODEL A iletiiminde standart olumas amacyla International Standarts Organization tarafndan OSI modeli ideal a yaps iin model olmak zere gelitirilmitir. Model alar 7 katmanda incelenmektedir. zleyen OSI modelinde 7 katmanl yapda olduu gibi SCADA Sistemlerinde kullanlan protokoller de bu yapya uyar.[7] 4.8.2. MAC PROTOKOLLER Bir ok MAC protokol ayn snfa ait protokollerle benzer davran gsteren kategorilerde dzenlenir. Selection (Seim): Birinci/kinci gibi ncelik kontrolnn olduu hatlarda kullanlan en genel metottur. Bu teknikte hat zerindeki terminallerden biri ana terminal olur. Bu terminal hat zerindeki dier terminallere mesaj gnderme ve mesaj almadan sorumludur. Reservation (Saklama) :Srekli trafiin sz konusu olduu durumlarda bu teknik kullanlr. Bu teknikte zaman belli aralklara blnr. Gnderimde bulunmak isteyen terminal birimi ilerdeki zaman paralarn belli bir sre iin reserve eder.

52

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Contention (ekime): Bu teknikte srann kimde olduunu anlamak iin bir denetim gerekmez. Btn terminaller zaman almak iin ekimeye girerler. En nemli avantaj gerekletirmelerin kolay olmasdr. Hafif ve orta dzeyde trafik iin etkindir. Ar yk altnda performans dkl gsterir. Bu protokollerin ou alarn bymesine bal olarak gelitirilmitir. LAN ve WAN larda bulunan MAC problemleri ok noktal bir hatta bulunabilen SCADA Sisteminde olan problemlere ok benzer. Bundan dolay tekniklere bal olarak kullanlan protokollerden Polling, Token Ring, CSMA/CD ve Token Bus SCADA Sistemlerinde en ok kullanlanlardr. 4.8.2.1. POLLNG PROTOKOL Bir ok SCADA Sisteminde bu protokol, soru cevap eklindedir. Kontrol Merkezi hat zerindeki iki terminali yoklar. Eer gnderilecek bir bilgi varsa, terminal mesaj gnderir. Kontrol Merkezi, hat zerindeki tm terminaller balanana kadar ikinci ve dier terminalleri yoklamaya devam eder. Bu protokol performans, terminallerin says, iletim hz, gidip gelme gecikmesi gibi birok parametre ile belirlenir. Bundan dolay kontrol merkezinden her bir terminale srekli sormada varsaylan zaman kaybndan dolay Polling protokolnn verimi olduka der; verimi % 60 - & 70 civarndadr. 4.8.2.2. TOKEN RNG PROTOKOL Paket anahtarlama yntemi kullanlr. Jeton (Token) ad verilen 24 bitlik bir bilgi a zerinde dolatrlr. Jetonu ele geiren terminal, bunu yoldan ekip yola kendi bilgisini brakr. Gnderecei veri bittiinde jetonu yola yeniden koyar. A zerinde tek bir jeton gezdii iin ayn anda iki terminal birden iletime geemez. Tekrar veri gndermek isterse jetonu ele geirene kadar bekler. letim yapamayan terminal gelen bilgiyi olduu gibi bir sonraki terminale aktarr. Bu protokol iletiim topolojisinin halka biimli olduu durumlarda kullanlr. Olumlu yan ise veri aktarm gereksinimi duyan terminal jetonu ele geirene kadar bekler. 4.8.2.3. CSMA/CD PROTOKOL Bir eit medya eriim kontrol mekanizmasdr. letiim hattna bilgi paketinin nasl yerletirileceini belirler. Bir RTU, a hattna bilgisini brakmadan nce baka bir RTU nun aa bilgi brakp brakmadn anlamak amac ile hatt dinler. Hattn bo olduuna karar verince bilgisini brakr ve baka bir RTU nun bu srada hatta, bilgi brakp brakmadndan emin olmak iin dinlemeyi srdrr. Eer bu srada baka bir RTU, hattn bo olduunu sanarak o da hatta bilgi brakrsa arpma olur. RTU, iletimini keser ve iletmeyi deneyene kadar rasgele periyodunda bekler.

53

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Bu protokolde kontrol merkezinde srekli sorgulama iin kanal kullanlmaz. Bundan dolay verim %80 - %90 arasndadr. ki dezavantaj vardr. Birincisi, gnderme ilemine mesaj gnderme gecikmesini kontrolsz yapan rasgele bir ilem dahildir. Bu yolla belli bir mesajn varma zamann belirlemek mmkn deildir. Kontrolsz gecikme, protokole cevap verme zamannn kesin olmas gereken gerek zaman sistemlerinde kullanmn zayflatr. kinci zorluu bir alma izleme tekniine sahip olmas gerekir. Genellikle bu, ok zor olmakszn belli fiziksel aralarla uygulamaya konulabilir. Bu tekniklerin radyo kanallarnda yada iletim sistemlerinde kullanm ksmen alnan iaretlerin farkl iddet ve mevcut ses seviyesine bal olarak glklere sebep olur. Bu nedenle bu tip fiziksel aralar kullanldnda SCADA Sistemlerinde en nemli durum olan ayn snf iinde CSMA s olmayan baka bir protokol kullanlmaldr. Bu protokol her zaman bir arpma olduunu kanal tm iletim zaman sresice bouna harcanldn ve sadece arpma zaman sezmesi olmadn belirtmektedir. Bu da CSMA/CD nin kullanmn olduka drr. TOKEN BUS PROTOKOL Bu protokol de Polling Protokol gibi MAC protokolleri snfna ait seim tekniklerini kullandndan ayn temel prensibine sahiptir. Bu arpmann olmad anlamna gelir. Bu protokollerde dmler kontrol merkezinden balayan bir srada dzenlenir. Tm RTU lardan geer sonra Kontrol Merkezine geri dner. Periyot Kontrol Merkezinden herhangi bir RTU ya mesaj iletimi ile balar. Bu mesaj bir iaret olarak i grr ve periyodun ilk RTU su tarafndan alndktan sonra, Kontrol merkezine yada herhangi bir RTU ya bir mesaj gndertilir. Bu ikinci mesaj periyottaki RTU tarafndan alndktan sonra yeni bir iaret olarak i grr ve iletim grevine balar. Bu ilem kontrol merkezine eriene kadar devam eder. Grld gibi, bu protokol, cevabn bir sonraki terminalde soru olarak kullanld Polling Protokolnden farkl deildir. Bu protokol tarafndan sunulan performans, kontrol merkezinden sorma ilemi elemine edildiinden dolay Polling den daha verimlidir. Tokin Bus sabit artlarda ok iyi alr, fakat normal olmayan durumlarda ciddi problemler karr. Mesajdaki hata RTU daki bozukluk, yada periyoda yeni RTU dahil olmas protokoln normal alma dinamizmini keser. Bu anormal durumu zmek iin baz prosedrlere gerek vardr. Genellikle bu ilemler ekime tekniklerinde uygulanr. Bununla beraber bu dalm durumlar sadece ara sra retildii iin almaya nemli etki yapmaz. Sonu olarak sabit durumlar iin mesaj geen ve normal olmayan durumlar iinde ekime teknikleri gibi ift teknie gereksinim olduundan Token Bus Protokolnn esnekliini snrlar.[5]

4.9. SCADA LETM PROTOKOLNDEN BEKLENENLER

Genel olarak kabul edilmi protokoller kullanarak maliyetin azaltlmas SCADA Sisteminin kurulmasn kolaylatrr.

54

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

1. letiim ortamndan bamsz olmaldr. Elde bulunan ortamlarda alabilmelidir. 2. Yksek dzey fonksiyonlar karlayabilmeli, konfigrasyon deiken mesajlar ve yksek hzdaki iletiimi salayabilmelidir. 3. Firma baml olmamaldr. 4. Tannm temel standartlar iermelidir. 5. ISO-OSI standartlarna uymaldr. 6. Asenkron bayt tabanl olmaldr. 7. Geni olarak veri nesneleri desteklemelidir. 8. Hatasz veri iletimi iin kodlama tekniklerini iermelidir. 9. Veri gnderirken, azami hz ve kodlama salanmaldr. 10. Geni adresleme yetenei olmaldr. 11. Farkl alarm dzeyleri tanmlanabilmelidir. 12. Sisteme ait konfigrasyonlar aa ve yukar gnderilebilmelidir. 13. Tam tanml ve detayl bilgi verebilmelidir. 14. Sistem test edilebilmelidir Yukarda aklanan artlar salayan protokoller, tm abalarn yeni teknolojiler gelitirmeye ynetilmesini, yeni teknolojilere hzla uyum salayabilmesini ve sat maliyetlerinin azalmasn salayacaktr.

4.10 ENDSTRYEL HABERLEME PROTOKOLLER

4.10.1 GENEL TANIMLAR Endstriyel haberleme alar literatrde yaygn olarak iki ekilde snflandrlr. CM pramit Yaps, deal Snflandrma: Fabrika ve imalat dizgelerinde, gereksinmeleri ayn olmayan veri ilemeyle ilgili olaylar farkl seviyeleri olutururlar. Ynetim seviyesinde, Megabytelar derecesinde veriler bulunur, ama bu seviyede cevap zaman ok kritik deildir. nk bu seviyedeki veri ileme zaman, birka dakikadan saatlere, hatta gnlere kadar bir aralkta deerler alabilir. Mesela, yedekleme ilemi bir gn alabilir. Bu yapya dikkat edildiinde ofisten rne kadar drt ortam bulunduunu grrz. [8] CM yapsnda veri miktar ile cevap zaman arasndaki iliki, seviyeleri ortaya kartr. Ofis ortamndan rn seviyesine doru inilirken veri miktar ve iletim zaman deerleri azalmakta iken ve buna ters olarak dm says da artmaktadr. Ynetim seviyesinde cevap zaman saatler alrken rn seviyesinde mikrosaniyeler mertebesindedir. CM yapsna gre hcre ortamnda Profibus, FIP, Bitbus, gibi standartlar yer alrken makine ortamnda ise CAN, Interbus-S gibi standartlar yer alr. CM yaps daha fazla teorikte kalm ve genellikle bir referans olarak kullanld gzlemlenmitir. Gnmzdeki Fieldbus pazar, endstriyel haberleme standartlarn aygtlarn kullandklar ortalama paket boylarna gre katmanlar halinde snflara ayrmtr.

55

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Katmanlarda kullanlan veri miktar bu snflandrmann oluturulmasnda temel esastr. Veri miktarna gre yaplan snflandrma sonucu oluan katmanlar aada verilmitir. Aygt Yolu (Byte Seviyesi) Fieldbus (Blok Seviyesi) 4.10.1.1 Sensr-Aktatr Veri Yolu Bu kategoriye giren yollar, sensrlerin veya aktatrleri giri ve k durumlar gibi basit proses verisini dier dme aktarma ilemini yapan zeki dmleri birletirir. Klasik bir uygulama olarak merkeziletirilmemi I/O modllerine sahip PLCIerin olduu dmler gsterilebilir. [8] 4.10.2 Fieldbus Fieldbus Saha Veri Yolu: Fieldbus kategorisi birka dzine bitten 256 bytea kadar boyutlardaki erevelerin iletimini yapan yollar gruplar. Bu katmanda cevap zaman, genel olarak birka msden 10 msye kadardr. Saha veri yollar, zeki birimleri birbirine balama yeteneine sahiptir ve bundan dolay da kendisinin stnde bulunan katmanlardan daha kritik cevap zamanna ihtiyac vardr. Bu seviyede birden fazla dm olduundan ou durumda bir dm, grevleri koordine eder ve bu grevleri uygun bir biimde datr. Bu sebeple saha veri yollar master-slave hiyerarisinde ina edilirler. Bu hiyeraride, master ilemleri kontrol eder ve slaveler ile devirli olarak haberlesin Master, slave dmne sadece izin verdiinde konuabilir. Bu yapdaki protokol herhangi bir zamanda haberlemek istendiinde sadece bir dme izin verdii iin a zerinde oluabilecek karkl da dorudan elimine etmi olur. Fakat, master almasn durduunda ona bal durumdaki slave dmleri de etkisiz hale gelir. Master-slave yapsnda alan baz Fieldbuslar (rnein; Profibusn FMS versiyonu) bu dezavantaj dikkate alarak eer master inaktif olacaksa veya deitirilmek isteniyorsa, master roln baka bir dme anahtarlama yeteneini gelitirmilerdir. Bir Fieldbus, kendi katmann grevleri ile birlikte kendisinden yukarda bulunan katman grevlerinin bir ksmn snrl bir tarzda olsa da kapsayabilir. Fakat, byle bir uygulanma ar yklenmekten kanmak in a zerinde seyahat eden genel veri miktarnn doru bir kestirimini gerektirir. nk a yk ok ise sinyal seviyelerinin deiimine reaksiyon, hzl olamayacaktr ve dolaysyla uygulama istenilen performansta almayacaktr. [8] Bit Serial Fieldbusses, ksa ad ile Fieldbus (Saha Veri Yolllar) otomasyon sahasnda grlen ve farkl prosesleri izlemek iin kullanlan sensr, transmitter, src, PLC gibi ekipmanlar ile daha yksek otomasyon birimleri arasndaki iletiimi salayan ve bilinen 4-20 mA akm evrim standardnn yerine endstride kullanlan endstriyel haberleme adr.

56

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Daha ok otomasyonun kontrol seviyesinin bir haberleme a olarak karmza kar. Bir baka ifadeyle Fieldbus; Modern tesislerdeki retim bileenlerinin entegrasyonu ve birbirlerine kout alabilmeleri iin, iin saha ve otomasyon seviyelerinde tanmlanm iletiim alarna verilen genel bir isimdir. Genel olarak Fieldbus standartlarn destekleyen saha aygtlar, retici firma tarafndan konulan dk maliyetli hesaplama gc zelliine sahiptir. Bu zellik saha aygtnn akll aygt olmasn salar. Fieldbus aygtlar, ift ynl saysal haberlemeyi desteklemekten baka tehis, kontrol ve bakm fonksiyonlar gibi temel fonksiyonlarda altrabilecek yetenektedir. Bu durum Fieldbus standardnn getirdii avantajlardan dolay hem mhendisin saha aygtlarna kolaylkla erimesine hem de saha aygtlarnn birbirleri ile haberlemesine imkan tanr. Bir Fieldbus standardnn temel olarak salamas gereken kriterler unlardr: 4.10.2.1 4-20 mA anolog akm evrim standardnn tm zelliklerini btnyle iine alarak saysal bir standart oluumunu salamaldr. 4.10.2.2 Saha aygtlar iin datlm kontrol, alarm, trend ve dier temel fonksiyonlar da bnyesinde bulundurmaldr. 4.10.2.3 Farkl reticiler tarafndan retilen aygtlarn, ayn saha yoluna gvenli olarak balanabilmesini salamaldr. Bu zellik balanabilirlik olarak adlandrlr. Fieldbus standardn dier standartlara gre stn klan nitelikler unlardr: 4.10.2.4 alabilirlik: Farkl reticilerin farkl rnlerinin ayn uygulamada herhangi bir uyumlatrc arabirim gerektirmeden kullanlabilmesidir. 4.10.2.5 Deiebilirlik: Bir kaynakta bulunan aygtlar dier kaynaklardaki fonksiyonel olarak edeer olan aygtlar ile yer deitirebilirler. Bir Fieldbus standardnn ak sistem dediimiz sistemlerin kategorisine girebilmesi iin aadaki kriterleri yerine getirmesi gerekir: 4.10.2.6 Tm artnamesi yaymlanm olmal ve herkes makul bir fiyata elde edebilmelidir. 4.10.2.7 Kritik birimler uygun bir fiyatla elde edilebilir olmaldr. 4.10.2.8 yi tanmlanm deneme prosesi, herkese ak olmaldr.[9]

57

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL Fieldbus teknolojisin salad avantajlar : Azalan devreye alma masraflar, kolay ve ilevsel proje retimi, Hzl, basit montaj ve devreye alma, Kablolamadan byk kazanm, kaz, tan imkanlar, kolay arza takibi, D etkenlere kar duyarszlk, Kolay ve ucuz geniletilme imkan, Yksek verimlilik oran, Sistem durdurulmadan bakm, Yksek fiyat/performans oran, Pano ii aktif ve pasif modllerden kazanm.[10,11,12]

Topak

Endstri uygulamasna uygun seilen bir Fieldbus standard kaliteyi arttrma maliyeti drme ve verimlilii arttrma gibi konularda byk avantajlar salar. Fieldbus teknolojisinin kullanclara cazip gelen avantajlardan en by genel maliyeti azaltmasdr. Kullanclara salad kazanlar genel olarak ana grupta toplanabilir: 4.10.2.9 Balangtaki kazanlar 2.Bakm kazanlar 3.Sistem performansn gelitirdiinden dolay elde edilen kazanlar Fieldbus Organizasyonlar: Fieldbus teknolojisinin 10 yllk bir gemie sahip olmasna ramen istenilen oranda kullanlamamasnn nedeni farkl reticiler ve destekleyiciler arasndaki alabilirlii salayacak olan uluslararas bir standardn olmamasndan dolaydr. Balca Fieldbus organizasyonlar unlardr: World Factory Enstrmantasyon Protokol Interoperable Systems Project, ISP Fieldbus Foundation Profibus ISP IEC/ISA SP50

58

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 4.10.3.1. PROFBUS

Topak

ekil 4.10. Genel profibus yaps

Gnmzde seri Fieldbus sistemler, otomasyon sistemleri ve datlm saha ekipmanlar arasnda haberleme iin kullanlan balca haberleme sistemleridir. Profibus, Avrupa'da en ok kullanlan Fieldbus sistemidir.

Profibus-DP: Dnya genelindeki endstriyel tesislerde ve proses uygulamalarnda kullanm kabul edilmi bir saha iletiim protokoldr. Yksek standart seviyesi ve bu standard destekleyen geni rn yelpazesi sayesinde kullanc, uygulamada pratik snrla karlamaz. Avrupa Saha letiim Standard EN 50 170' e uygun uluslararas, ak saha iletiim standard olarak Profibus, salayc ve kullanc yatrmlarn korumakta ve salaycdan bamsz zmleri garantilemektedir. [13,14] Profbus-FMS: Hcre seviyesinde iletiim iin tasarlanmtr. Akl saha cihazlar arasda (PLC, PC, MMI) arasnda orta hzl ve gvenli bir veri transferini salamaktadr. Bu seviyede programlanabilir kontrol ekipmanlar (rnein; PLC'Ier ve PC'Ier) birbirleri ile haberlemektedir. Bu uygulama boyutunda yksek ilevsellik sistem reaksiyon zamannn hzl olmasndan ok daha nemli olmaktadr. nemli zelikleri uhlardr: Multi-Master, Master-Slave iletiim, Denk ve kablosuz iletiim, 59

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

"cyclic" ve "acyclic" veri transferi, Her hizmet iin 244 byte'a kadar ver kullanm, Birok popler PLC imalats tarafndan desteklenmesi, Geni bir rn yelpazesi (PLC, PC, MMI, I/O), Nesne uyumlu protokol (Deikenlerin deerleri ve parametreler birer nesne olarak tanmlanr, her nesne iletiim karakteristiine (Oku, Yaz) sahiptir.Bu iletiim zellikleri nesne szlne kaydedilir. Modllerin tanmlanmas srasnda nesne szlkleri de zel olarak tanmlanr. Nesne szlkleri iin standart giriler modl profillerinde tanmlanmtr.), Gl uygulama hizmetleri sunmaktadr. (Deiken girii, olayprogram, istek-alan, ierik-nesne, szlk-tan ynetimi ve durum ynetimi). [13,14] Profibus-DP: Merkezi olmayan giri-k modlleri, sensr, aktatrler, srcler gibi saha cihazlar ile PLC, PC, DCS sistemlerine hzl veri transferi iin tasarlanmtr. Burada merkezi kontrol ekipmanlar (rnein; PLC'Ier ve PC'Ier) datlm saha ekipmanlar ile (I/O, srcler, vanalar, kontrolrler, v.b.) ok hzl seri balantlar zerinden haberlemektedir. nemli zelikleri unlardr: Popler PLC imalatlarnn uygun CPU modllerinin ve tanmlama yazlmlarnn bulunmas, Hzl iletiim (l kByte giri ya da k bilgisi 2 ms'den ksa bir srede iletilmektedir.), stasyondaki kanal saysna bal olarak 244 byte'a kadar mesaj uzunluu, Mono veya Multi Master a kurma imkan, "cyclic" ve "acyclic" veri transferi. DP, iletiimin doru almasn hem Master hem de Slave seviyelerinde kontrol etmektedir, Master seviyesinde her slave iin o istasyona zg bir kontrol zaman dilimi iersinde veri transferinin baarl olarak gerekleip gereklemedii denetlenir. Slave seviyesinde ise "watchdog control" ile ilgili Master'da veya veri yolunda bir hata olup olmad denetlenir ve "slave" bir hata yakalarsa "watchdog" zaman diliminde kendi klarn zerk olarak sfr seviyesinde dondurur. Gerekletirilen veri haberlemesinin yaps byk lde dngsel ekilde olmaktadr. Bu haberleme iin gerekli ilevler EN 50 170'e uygun Profibus-DP ilevleri ile karlanmaktadr. Bu dngsel haberlemenin yrtlmesine ek olarak, akll saha ekipmanlarnn konfigrasyon, bakm ve alarm ynetimi gibi ilemleri iin gerekli dngsel olmayan haberleme ilevlerini de yerine getirebilmektedir.

60

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Profibus-PA, proses otomasyonu iin Profibus ailesinin en gen ama ok nemli bir yesidir. PA, basn, scaklk ve seviye transmitterleri gibi saha ekipmanlar ile otomasyon sistemi ve proses kontrol sistemleri arasnda balant kurmaktadr. PA teknolojisi anolog 4-20 mA teknolojisinin yerini alacak ekilde kullanlabilmektedir. PA teknolojisi, planlama, kablolama, devreye alma ve bakm anlamnda maliyeti %40'tan fazla oranlarda azaltabilmekte; ilevsellikte ve gvenlikte belirgin bir art salanmaktadr. Profibus-PA ile patlama tehlikesi olan Ex-alanlarda da iletiim salanabilmektedir. nemli zelikleri unlardr : DP'ye alabilme ve IEC 11582 'de tanmlanan iletim zellikleri, 4-20 mA teknolojisi yerine saysal haberleme ile fonksiyonel gelime ve artan gvenirlilik, Veri ve besleme iin sadece iki kablo zerinden iletiim, Proses kontrol sisteminin, veri yolu aktif iken istasyonlarn yola balantl veya balantsz olmalarndan etkilenmemesi, Enstrmanlarn saha veri yoluna direkt balanabilmesi, Intrinsic Safety-Ex'i ortamlara uygunluk, Enstrmanlarla ilgili alma adlandrma, bakm, ikaz ve tan bilgilerini tanmlama, Basn, scaklk, ak gibi analog verileri tanmlama, Anolog verilerin farkl mhendislik uygulamalarna gre durumlarn blgelerini ve deerlerini tanmlama, Modl parametrelerinin standartlatrlmas, Basit ve kompleks modlleri destekleme. [13,14] 4.10.3.2. NTERBUS nterbus, 1987 ylnda Fieldbus teknolojisi iersinde ortaya km ak sistem konsepti olarak tasarlanm iletiim teknolojisidir. Topolojik terimlerle, nterbus bir halka sistemidir, yani tm cihazlar kapal bir iletim yolunda aktif olarak balantldr. nterbus alarnda, veri gnderme yolu ve veri dn yolu, tm cihazlar iinden bir kablo ile geer. nterbus Master/Slave sistemine 256 cihaz balanabilir. Son cihaz otomatik olarak halkay kapar. Seri balant metodundan dolay sonlandrma direnlerine gerek yoktur. Bu topoloji ayr cihazlarn dier bus sistemlerinde gerekli olduu ekilde bir bus adresi tayin etmek suretiyle belirlenmedii anlamna gelmektedir; sistemdeki cihazlarn fiziksel konumu ile otomatik olarak belirlenmektedir. Bu kullanma hazr zellii, sistemin balangcnda, izlenmesinde ve arza tehisinde byk kolaylk salamaktadr. Gelecekte otomasyon teknolojisinde, fiber optik, endstriyel a iin iletim ortam olacaktr. [10,11,12,14] nterbus, u-uca topolojisi sayesinde, fiber optik teknolojisi iin idealdir. Bakr ve fiber optik, herhangi bir problem olmakszn ayn sistem iinde kullanlabilir. Uygun rnlerin seilmesi esnasnda kullanc iin msait olan dier bir emniyet nlemi de, belgeli cihazlarn seimidir. nterbus belgeli bir rn, tannm bir test laboratuarnda kapsaml olarak test edilmi demektir.

61

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Bu teknik zellikli test, gerek giriim gerekse i ilem dayanklln da belirlemektedir. Test nesnesi, bir a iinde altrlr ve dier cihazlardan veya dier cihazlara olan etkisi kaydedilir. Tm kriterler ve gerekli llen deerler karlanmadan rn nterbus Kulbnden sertifika alamaz. Sistem konfigrasyonunu ve devreye almay kolaylatrmak zere birok imalat firma elektronik cihaz ile birlikte tarif dokman verirler. Bu bileenlerin eitli programlara entegre edilebildikleri anlamna gelmektedir. Ak bir a zerindeki temel talepler kullanc gruplarnn almasnda yanstlmaktadr. Tm bu fonksiyonlar ve teknik zellikler tm ulusal ve uluslararas standartlara uygunluk ile salanmtr ve kullanc iin bu da baka bir emniyet nlemidir. 4.10.4. ETHERNET Ethernet Data Acguisition; Endstriyel ortamlarda proseslerin gzlemlenmesi, cihazlarn kontrol, makinalardan verilerin elde edilmesi testlerin yaplmas ve larn kontrol ilemlerinde yaygn olarak kullanlan standartdr

ekil 4.11. Ethernet A lk zamanlarda, cihazlar ile makinalarn kontrol ve gzlemlenmesinde kullanlan geleneksel 4-20mA standartna bakldnda birok dezavantajlar ile karlalr. Bunlarn banda sensrlerden PLC'Iere veya "Data Acguisition" (DAS) sistemine veya "Data Logger" birimine gelen uzun iaret kablolarnn getirdii mahsurlar saylabilir. Bu kablolarda tanan bilgiler, potansiyel yksek gerilim iaretlerine aktrlar. 4-20 mA olarak bilinen standart, aslnda veriyi PC'ye gtrmekte herhangi bir standart ortaya koymamaktadr. Ve bu yntem modern akll cihazlara arabirim imkan salayamamaktadr. 1980'li yllarda gelitirilen "Fieldbus" standartlar eitli sensr ve cihazlar iin 4-20 mA standartmda varolan eksikliklerden bazlarn ortadan kaldran ortamlar oluturmaktadr.

62

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Fieldbus standartlarnn en nemli avantaj seilecek pek ok standartm var olmasdr. ARCNet, ASI, BACNet, BitBus, CANbus, CEBus, ControlNet, Data Hivvay, DeviceNet, EIB, Foundation Fieldbus, InterBus-S, ISP, Lon Works, Modbus, P-net, Profibus, SECS, SDS, SERCOS, SP50, Seriplex, VVorldFIP vb. Bu fieldbus standartlarnn en uygunlarnn mteri iin seildii varsaylsa bile bu sistemin en dezavantajl yan kablolama masraflarnn yksek olmasdr. Cihazlarn yerlerinin deitirilmesi veya kablolamada deiiklikler yaplmas masraflar ve klfeti arttrcdr. Fieldbus sistemlerde olumsuzluk olumsuzluk olarak deerlendirebilecek dier husus ise her standardn kendine zel protokolnn olmas ortak bir ortamda var olamamalar ve "interoperability" zelliini salayamamalar eklinde sralanabilir. Oysa Ethernet "interoperability" zelliine sahiptir. Dier zelllikleri ise TCP/IP endstrinin her kesiminin destekledii ak bir protokoldr. Performans, Ethernet veri toplama sistemlerinde ok daha artmaktadr. Bunda en nemli faktrlerden biri yksek bant geniliidir.(110 Mhz ve 100 Mhz) Giga Hertz Ethernet ise yoldadr. Bu byk bant genilii yksek hzl uygulamalara imkan verir. ok kanall veya ok I/O noktal uygulamalara zemin oluturur. Ethernet sistemlerinin montaj ve bakm maliyetleri olduka dktr. Ethernet tm 32-bit Windows iletim sistemlerinde alabilen bir protokoldr ve PC sistemlerinde arlkl olarak kullanlmaktadr. "Unshielded Tvvisted Pair" kablolama sayesinde grlt ve iaret bozulmalar nlenir. Koruma gerekmeksizin fabrika gerilimlerinin bozucu etkisinden korunulmu olur. Cihazlar aras haberleme asndan bakldnda "Peer-to-Peer Netvvork" sayesinde herhangi bir cihaz herhangi bir anda veri iletiiminde bulunabilir. Asenkron iletim bir konum deiiklii veya alarm durumu sz konusu olduunda cihazlardan bilgi alnabilmesini temin eder. Ethernet, ayn zamanda verinin iletilmesini garantileyen bir protokoldr. Bir SCADA SistemiEthernet ve TCP/IP protokol her trl bilgisayar ya da iletim sistemi tarafndan ok geni bir ekilde desteklenmektedir. Bu temiz ve ak standard kullanacak pek ok sayda rn mevcuttur. Bu nedenle Ethernet, gelecekte de desteklenecei ortada olan ak bir platformdur.[15] Ethernet sistemlerinin ucuz olmas cazibelerini arttran dier yanlardan biridir. Birok firma veya iletmede halihazrda mevcut bir Ethernet A bulunmaktadr. A geniletmek olduka kolay ve ucuzdur. Gnmzde pek ok SCADA Sistemi noktalar birbirine balamak iin zaten Ethernet kullanmaktadr. Her bir noktada birden fazla protokol kullanmaya veya makine ve cihazlar bu noktalara balamak iin farkl a kullanmaya gerek yoktur. Bugnk veri haberleme piyasasnn geniliine baklrsa Ethernet sistemlerinin bakm montaj ve desteinin de kolayca temin edilebileceine phe yoktur.

63

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

4.11. LETM ORTAMLARI

SCADA sistemlerinde iletiim ortam olarak kullanlabilecek ortamlar unlardr: 1) Gerilim Hatlar, 2) Kiralanm PTT Telefon Hatlar, Kablolu TV Hatlar, 3) Radyo Frekansnda letiim (Mikrodalgalar, Trunk Radyo, Uydu), 4) Fiber optik, Metalik Kablolu zel Hatlar. 4.11.1. GERLM HATLARI zellikle enerji hatlarnn SCADA ile izlenmesi ve denetimi sz konusu ise bu hatlar zerinden modlasyon teknikleri kullanlarak veri sinyallerini gndermek veya almak mmkn olmaktadr. Enerji hatlar zerinden veri haberlemesi gerekletii iin baka bir iletiim ortamna ihtiya yoktur. Orta gerilim datm hatlar ancak 5kHz ile 20kHz arasnda bir frekans band salayabilmektedir. Bu hatlarda Frekans Kaydrmal Anahtarlama modlasyon teknii kullanlarak gvenilir iletiim, en fazla 300 baud/s hznda olmaktadr. Bu hz datm otomasyon sistemi gibi veri younluu fazla olan sistemlerde yetersiz kalr. Bu teknikte, hatlardaki grltler, hava deiiminden veya alp kapanan elemanlarndan kaynaklanan empedans deiiklikleri iletiimi bozabilir. [5] 4.11.2. KRALANMI HATLAR Kiralam hatlarda haberleme otomatik ve kullancya tahsisli olmak zere iki hat zerinden yaplmaktadr. Otomatik aramal hatlarda hattn dolu olmas halinde veri haberlemesi gerekleemeyeceinden tercih edilmez. Bu hatlarn bakm ve onarmlar hatt salayan kurulu tarafndan yapldndan arzalarn giderilmesi uzun srebilir. Snrl sayda kiralk hattn olduu yerlerde hat says arttrlamayabilir. Ayrca ilk yatrmn maliyeti azdr. Ancak hat kiralama cretleri uzun sre kiralanacak hatlarda ekonomik olmayabilir. Avantajlar: ok sayda hat kiralama imkan vardr, Lisans, bina, kule, vs gerektirmez, lk yatrm masraf dktr.

Dezavantajlar: Haberleme ortamnn sorumluluu hatt paylalmtr, Arzalarn onarlmas uzun zaman alabilir,

salayan

kurulu

ile

64

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL Zamanla maliyetlerde art olabilir Baz yerlerde kiralk hat saysn artrmak mmkn olmayabilir. 4.11.3. RADYO FREKANSINDA LETM

Topak

Radyolu sistemler, zellikle ok adresli sistemler ve spread-spectrum radyolar (928-952 MHz) haberleme iin yeterli bant sunmann yan sra datm sistemindeki arzalardan etkilenmedikleri iin gvenilir bir iletiim ortam salarlar. Ancak radyo iletiiminde frekans lisans zorunludur. Geni bir alana yaylan datm otomasyonu sistemi iin farkl blgelerde deiik frekans kullanmak ve bunun sonucunda, zellikle stanbul gibi byk ehirlerde, ok miktarda frekans lisans zorunlu olabilecek, bir ksm yerlerde ise frekans bulmak byk sorun olacaktr. Bunun yan sra 150-170 MHz bandnda alan radyo sistemlerinde arazi ve binalar antenlerin birbirlerini grmesini engellemekte ve sinyal kalitesini bozmaktadr. Bu durumlarda ek maliyet getiren tekrarlayclar kullanmak gerekmekte, kimi zaman tekrarlayc istasyon anteni yksekliklerini arttrmak da sorunu zmeye yetmemekte tekrarlayc saysn oaltmak zorunlu olmakta bu da maliyeti daha arttrmaktadr. Bir merkez ile ok sayda RTU'nun haberletii 150-170 MHz ve 450-470 MHz bandndaki radyo sistemlerinde, bir RTU'nun veri iletiimi sresinde ve sklndaki kstlamalar ok fazla fider ve datm transformatr merkezi kapsayan datm otomasyon sisteminde byk bir dezavantaj olmaktadr. Antenlerin birbirlerini grmesi gerekmeyen VHF telsizlerde ise salanan bant dardr ve veri iletiimi ou zaman gvenilir, olmayabilir. [5] SCADA uygulamalarnda eitli radyo frekans haberleme teknikleri kullanlabilir. Bu teknikler unlardr: a) Noktadan Noktaya Mikrodalga letiimi, b) ok Adresli Sistemler, c) Trunk Radyolar, d) Spread Spectrum Radyolar, e) Uydu Haberlemesi. 4.11.4. ZEL HATLARDA LETM 4.11.4.1 METALK KABLO Metalik kablo ok bilinen ve kullanlan bir tekniktir. leri teknoloji gerektirmez. lkemizde de retilmektedir. Simplex, Half Duplex iletiimlerin tmne olanak salar. Metalik kablonun en byk dezavantaj elektromanyetik ve elektrostatik etkileime ak olmasdr. Bu durum sinyalin elektriksel olarak iletilmesinden kaynaklanmaktadr. Grltden etkilenmeyi en aza indirgemek iin ekranl, tvvisted pair tip kablolar kullanlabilir. Bu kablolarn iyi topraklanmas gerekir. Sadece balarda topraklama yetmez belli aralklarda topraklanmaldr. [6]

65

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL 4.11.4.2. FBER OPTK KABLO

Topak

Fiber optik kablolar cam liflerden imal edilmilerdir. Optik fiber liflerinde bilgi iletimi iin kzlalt dalga boylar kullanlr. Optik fiber yaltkan bir maddeden (cam) retildii iin elektromanyetik alanlardan etkilenmez. Bylece ayn kablo iinde olan ayr lifler de birbirini etkilemezler ve ideal dekuplaj ortam salanr. Fiber optik kablolar glendirici maddelerle sarlm sa inceliindeki cam liflerden meydana gelir. Kk lazerler veya k yayan diyotlar lifler zerinden dijital mesajn O ve l'lerine karlk gelen k darbeleri gnderirler. Fiber optik kablolarn bakrlara gre byk avantajlar vardr. Elektriksel parazitlerden hi etkilenmezler, daha incedirler ve byk miktardaki verileri daha hzl ve daha uzak mesafelere tayabilirler. Dier bir nemli stnlk ise alc ve verici arasnda hibir elektriksel balant olmamasdr. Pratikte btn LAN teknolojileri her dme giden iki fiber paras kullanr, bylece fiberin ince olma avantaj gerek uygulamalarda ortadan kalkar. Her fiber paras verileri daima bir ynde tar yani ift-yollu iletiim gerekleir. Fiber optik kablolarda veriler yksek hzlarda tanr. Fakat PC tabanl fiber optik yerel alan alarda hz elde edilen en nemli avantaj deildir. Fiber optik kablolarn tercih edilmesinin balca sebepleri unlardr; Mesafe: Bakr kablolardaki sinyaller ile cam fiberdeki k yaklak olarak ayn hzlarda giderler fakat k daha az direnle karlar; bu nedenle k sinyalleri daha az zayflamayla daha uzaa giderler. Basit PC tabanl LAN sistemlerinde fiber optik hatlar tekrarlayc kullanmadan 35 km'den daha uzak mesafelerde alabilirler. [16] Gvenirlilik: Fiber optik sistemlerdeki gvenirliliin temel nedeni elektrik sinyallerinden ve tepkilerinden etkilenmemeleridir. Korunmaya ve topraklanmaya ramen bakr kablolar anten gibi olurlar. Uzunluklar arttka motorlardan, radyo vericilerinden, g kablolarndan ve dier elektrikli cihazlardan daha fazla enerji emerler. evredeki cihazlardan kaynaklanan bu enerji metal kablolardaki veri sinyallerini deitirir ve bastrr, bu da hatal veri paketlerine neden olur. Fiber kablolar elektrik alanlardan etkilenmezler, bylece sinyalleri muntazam tarlar. [16] Fiber LAN'larm fiziksel topolojisi de gvenirlilii artran baka bir etmendir. Btn fiber optik LAN sistemleri fiziksel merkez kutu topolojisi kullanrlar. Bu yapda i istasyonlarndan gelen her kablo merkez kutuya girer, bylece eer bir kablo arzalanrsa a almaya devam eder. Bu ynden istasyondan istasyona kablolama dzenlerinden ve hatta baz e eksenli merkez kutu sistemlerinden farkldr nk bu yaplarda bir kablonun arzalanmasyla veya bir konnektrn ak olmasyla a tamamen durur. Ek olarak merkez kutu, fiber ve bakr kablolar arasnda bir eviri noktas olarak da hizmet verir.

66

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Fiber LAN'lar daha iyi gvenlik salarlar nk k tarlar ve k tamamen kontrol altndadr. E eksenli kablo kullanan LAN'larda kablolara fiziksel olarak balanarak veya kablolardan yaylan sinyalleri ynlendirerek bilgiler almabilir. Fiber optik kablolar ses ve veri iletiiminde byk rol oynarlar. nk bu kablolar sadece konnektrlerin sonunda yayarlar. Eer kablodan geen n miktar tam olarak ayarlanm ise, istenmeyen kiilerin yapaca bir fiziksel balantda kablo devre d kalacaktr. Sistemin kmesi kabloda olaan d bir eyin olduunu gsterir. Szma olmadna gre bu kablolara balanp bilgi almak zordur ve hatta imkanszdr. Elektrik sinyali kendisini ileyecek olan (rnein; genlii, frekans veya saysal sinyal iletimi sz konusu ise, sinyalin eklini deitirecek olan) devreye gelir. Bu devrenin kndan alnan elektrik sinyali optoelektronik eviriciye verilir. Optoelektronik eviriciler elektriksel uyarlara gre grlebilen veya grlmeyen k radyasyonunu reten yar iletken devrelerdir. Optik iletim sistemlerinde zel olarak gelitirilen k saan diyotlar (LED) ile yksek dereceli yar iletken laser diyotlar kullanlr. Bu malzeme ile akmdaki zamana baml deiimler, k younluundaki deiimlere evrilir. Ik yayc veya alclaryla fiber kablonun balants deiik ek tipleriyle gerekletirilir. Kenar ve orta kzltesi blgeler yani 800 ile 1800 nm dalga boylar aras fiber optik haberleme iin kullanlmaktadr. [5] Btn bu stnlkler hesaba katldnda optik fiberler zellikle demiryollar gibi yksek gerilimli sistem ve hatlar ieren ortamlarda, iletim kalitesinin ok nemli olduu telekomnikasyon iletmelerinde kullanlmaktadr. Ayrca, fiber optik kabloda ksa devre durumlar olmadndan yangn gibi problemlere yol amaz. Bu iletiim yntemi zel alc vericilere, kablo ularnda zel konnektrlere ve bu konnektrlerin taklmas iin eitim grm personele ihtiya duyar. lk yatrm masraflar fazla olmasna ramen kullanm srasnda ek maliyet getirmediinden, tercih edilebilir. Ayrca bu yntem sayesinde iletiim ortamnn iletim, bakm ve onarm sorumluluu her hangi bir kurum ile paylalmamaktadr. Yukarda aklanan nedenlerden tr SCADA Sistemi iletiimi iin fiber optik kablolar tercih edilebilir. Bu kablolarn yerletirilmesi, yeralt g kablolarnn denmesi srasnda onlara paralel olarak yaplacandan, ayrca bir kaz ilemi gerekmeyecek, bylece ilk yatrm maliyeti decektir. Fiber optik kablo maliyetleri ise g kablolarnn maliyetlerinin % 1-2'si kadar olmaktadr. Fiber optik kablolarn metalik kablolara gre stnlkleri aada verilmitir: Geni bant genilii, Dk zayflama, Diyafoni olumamas, Tekrarlayclar arasnda yksek mesafe, Zayflamann bant geniliinden bamsz olmas, D artlara dayankl (radyasyon, su, vb.) olmas, Elektromanyetik giriime duyarsz olmas,

67

BLGSAYARLI VER TOPLAMA VE KONTROL

Topak

Elektromanyetik giriim ve radyo frekans giriimi meydana getirmemesi, Yldrmdan etkilenmemesi, Yksek akm devrelerinden etkilenmemesi, Metalik olmadndan topraklama probleminin olmamas, Kolayca araya girilip dinlenememesi, Arlklarnn metal kablolara gre hafif olmas, Kablo apnn kk olmas, Hammadde sorununun olmamasdr (kum), letken deil yaltkan ksa devre durumlarnda yangn gibi problemlere yol amaz, iletken kablo deme kurallarna tabi deildir, Fiziksel boyutlar kk ve hafif, Dk tesis ve altrma maliyetlidir.

68