Osmanl Devletinde Cadlar zerine Bir De erlendirme

A Review Of Witches At The Ottoman State

Zeynep Aycibin zet
Ula abildi imiz kadaryla en erken XVI. asrn ortalarndan itibaren, aynen batl vampirlere benzeyen Osmanl cadlar vardr. Rumelide gayrimslim milletlerdeki muhtelif inan larn etkisi altnda ekillenmi bulunan cadlarn varl ndan ok, Osmanl Devletinin bunlara kar taknd tavr ilgintir. eyhlislamn onayn arkasna alan devlet, mezarlarn almasna ve alan mezarlardaki cenazelerin her trl yok edici i leme tabi tutulmasna izin vermektedir. Hatta XIX. asrn ortalarna gelindi inde artk, cadclar ya da cadu stadlar ad altnda cretlerini devletten alan bir zmre dahi mevcuttur. Osmanllarn cadlara kar yakla mn, zellikle batl ara trclarn nazarnda oldu u gibi, koca bir devletin bo i lerle me guliyeti eklinde mi de erlendirmeliyiz? Yoksa bu yakla mn arkasnda bir gereklik mi aramalyz? kinci yolu tercih ederek ba lad mz al mamzda, Osmanllarn cadlara kar mcadelesinde gn nemli bir etken olarak yer ald neticesine vardk. Osmanl Devletinde, yerlerini de i tirebilmek iin kabul edilebilir bir bahaneye ihtiyac olan insanlar yeterince sa lam birer bahane olduklar d ncesiyle cadlar ne srm lerdir. Bu durumda devlet, insanlarn yerlerinde oturmalarna verdi i nem lsnde cadlar da nemsemek zorunda kalm , bylece zaman iinde gelenekselle ecek olan batl tarzda bir cad yok etme merasimi ortaya km tr.

Anahtar Kelimeler: Cad, Vampir, G, Osmanl Devleti Abstract

Sources reveal that starting from mid 16th century there were Ottoman witches, or cads similar to western vampires. Rather than concentrating on the existence of the witches, an understanding that was shaped according to the various beliefs of the non-Muslim populations in Rumeli (the Balkans), the main concern of this paper will be the response of the Ottoman State. The state which received the Yrd. Do. Dr., Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, zeynepaycibin@gmail.com

56

ZEYNEP AYC B N

approval of the Sheikhul Islam (the greatest authority in religious matters in the State) allowed the graves to be opened and the bodies to be subjected to all kinds of mutilating treatments. On looking at mid-19th century, there is even a category of officers called cadclar, or cad stadlar (masters of witches) who received their wages from the state. Should the Ottomans approach towards cads be regarded as a case of a great state dealing with petty disturbance, as western researchers seem to claim? Or should we seek a greater reality behind their mode of action? This study has taken up the second approach concluding that migration patterns have played a significant role in Ottomans campaign against the cad. In the Ottoman State, people who wished to be moved to another place, presented the cads or witches as an excuse to the state. Consequently, the state had to take witches seriously to the extent that they took the movement and migration of people seriously; and with time a ritual developed to destroy witches similar to those existing in the western world..

Keywords: Witch, Vampire, Migration, Ottoman State

Gnmz Trkiyesinde cadlar, yaramaz ve sevimli kz ocuklar ile ya l ve huysuz kadnlardan ibarettir. Bunun d ndaki genel inan cadnn, ba nda sivri apkas ve elinde sprgesi ile yabanc bir yaratk oldu u ynndedir. te yandan, folklorik bir motif olarak cad, Osmanl dneminde gnmz Trkiyesinde oldu undan ok daha yerli bir grnmne sahiptir. Anadoludaki karakoncoloslara, ar amba karlarna, albastlara ve daha ba kalarna kar lk Rumelideki Osmanl topraklarnda bat kltr ile etkile imden kaynaklanan cadlar vardr. Ellerinde, cadlar hakknda kap gibi sa lam bir eyhlislam fetvas1 ile Osmanllar, bu tuhaf yaratkla ilgili bugnk Trk halknn sahip oldu undan ok daha fazla bir birikim ortaya koymu lardr. Bugn artk unutulmu olmakla beraber, stanbuldaki Caddebostan semtinin isminin Osmanl dneminde Cadbostan olmas bile Osmanllarla cadlar arasndaki yakn mnasebetin bir i aretidir. Bugn Anadoluda varl n hl koruyan inan lar d nlecek olursa, yabanc kltrlerle temas halinde bulunan blgelerde Trklere ait sivil cad hikyelerinin ortaya km olmasn normal kar lamak gerekir. Ancak iinde devleti de barndran resmle mi cad hikyeleri ayn lde normal grnmemektedir. Resm kayt altna alnm ilk cad vakas ile kar la t mzda iine d t mz a knlk, zaman iinde benzeri ba ka vakalarn da
1 eyhlislam Ebussuud Efendi imzal bu fetvadan ilerleyen satrlarda detayl olarak bahsedece iz.

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

57

bulundu unu tespit etmemiz ile iyice artt ve nihayet, devletin cadlarla olan ili kisinin nasl ba layp zaman iinde ne do rultuda ilerledi i, ayrca bu ili kinin hangi esasa dayanyor olabilece i hakknda byle bir al ma ortaya kt. Konumuz resm kaytlara yansyan cadlar olmakla beraber, nce cadnn resm olmayan bir tanmn yapmamz gerekiyordu. Cad denen yarat n kim, ya da ne oldu unu iyice anlayabilmek iin ksa bir ara trma ile ilk adm attk. Ara trmamzn ba nda aklmza ilk gelen isimlerden biri Evliya elebi oldu. Nitekim on ciltlik koca Seyahatnme bizi elimiz bo brakmad. Hemen her konuda anlatacak ilgin bir hikyesi bulunan Evliya elebi elbette cadlar hakknda da sz sahibi olacakt. Geri kendisi bizzat bir cad ile kar la mam t, fakat cadya emsal bir ba ka yarat n yzlercesini bir arada grd n iddia etmekteydi. Seyahatnmenin erkezlere dair olan ksmda Evliya elebi, ayr bir ba lk halinde uzun uzadya zerinde durdu u obur denen yaratktan, me er obur demek sehhr czlara derlermi eklinde bahsetmektedir. Bu, ldkten sonra mezarndan kalkan, canllarn kann emen bir yaratktr. Obur tantc denen ihtiyarlar bunlarn mezarlarn tesbit edebilmekte, mezar bulunan oburlar gbeklerine kazk saplanarak ve daha sonra yaklarak ortadan kaldrlabilmektedir. Abaza ile erkez topraklar arasndaki Obur da blgesinde bulundu u esnada, evval aynn yirminci gecesi bizzat ahit oldu unu syledi i bir hadiseyi Evliya elebi hayretle anlatmaktadr. Hadise, her taraflarndan ate ler saan yzlerce erkez ve Abaza oburunun gkyznde uarak birbirleriyle sava a tutu malardr. Gn do ana dek sren sava boyunca kulaklar sa r eden bir grlt ortal kaplam , havadan yere kee, srk, kp, tekne vs. e ya paralar, araba tekerlekleri, en nihayet insan ve at uzuvlar d m tr2. nceleri bu tr eylere inanc olmad n syleyen Evliya elebi, Trklerde de a a yukar oburlarn yerini tutan kara koncolozun varl na i aret ederek konuyu kapatm tr. Bu kara koncoloz ise, yine Evliya elebinin bir ba ka yerde belirtti i zere, cdnun tam kendisidir3. Kara koncolozun cad iin kullanlan bir ba ka isim oldu unu Mehmed Zeki Pakaln da ifade etmektedir4. Pertev Naili Boratava gre ise kara koncoloz, caddan farkldr. Zemherirde ortaya kan kara koncoloz, evlerdeki yiyeceklere tkrerek ya da i eyerek trl hastalklara yol amakta;
2 Seyahatname, VII : Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ktphanesi Ba dat 308 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, 7. Kitap, haz. Ycel Da l-Seyit Ali KahramanRobert Dankoff, stanbul 2003, s. 279-280. 3 Seyahatname, I : Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ba dat 304 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, I. Kitap, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996, s. 25. 4 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , I, stanbul 1983, s.253.

58

ZEYNEP AYC B N

bazen de insanlar uykuda iken alp d ar gtrerek donmalarna sebep olmaktadr. Buna kar lk cad, hortlayan ldr. Mezarlardaki taze cesetleri yiyerek beslenmekte ve bu haliyle, bat inan ndaki vampire denk d mektedir5. Hatta, Avusturyal dilbilimci Franz Miklosich, vampirin Trke kkenli bir kelime oldu u ve Slav dillerinde upior, opyr, opir, upir gibi versiyonlar grlen cad manasndaki uberden geldi i gr ndedir6. Bu etimolojik gr , Trklerin cads ile batllarn vampiri arasndaki ili kiyi basit bir benzerlikten daha farkl boyuta ta maktadr. te taraftan vampir kelimesinin kkenine dair Miklosichten sonra ba ka iddialar da ortaya atlm , bunlar arasnda, kelimenin Slav kkenli oldu u ynndeki iddia ekseriyetle kabul grm tr7. Cad ile vampir arasndaki mukayese ve vampir kelimesinin kkeni hakkndaki tart ma bir tarafa, pek ok millette oldu u gibi Trklerde de bu tr yaratklara dair inan n varl muhakkaktr. zellikle vampirlerin anavatan olarak kabul edilen Macaristan ya da Transilvanyann uzun yllar Osmanl hakimiyeti altnda kalm blgeler olmas dikkate alnd nda, ya ayan llerin Osmanl Trklerinin zihnini hi me gul etmemi oldu u d nlemez. Srbistann Ibar Valley blgesinde, Srplar arasnda hl anlatlagelen bir cad hikyesinde ba rol Ali A a isimli bir Trk kahramann oynuyor olmas ilgintir. XIX. yzyla ait bu hikyede, blgenin suba s Ali A a, kendisine ba vuran bir adama, karsn cadlktan kurtarmakta yardmc olmu tur8. Hikyedeki Ali A ann olaya hakimiyetinden, Trklerin cadlara gayet al kn oldu u gibi bir sonu karlabilir. Buna benzer hikyelere de i ik blgelerdeki gnmz Trk halk arasnda da rastlamak belki mmkndr. Ancak bu al mada bizi asl ilgilendiren halk arasnda anlatla gelenlerden ok, Osmanl dnemine ait, iine devletin de mdahil oldu u, kayt altna alnm cad vakalardr. Daha nce birka kere ele alnm 9, artk orijinal yan kalmam bir vaka ile ba lamak okuyucuyu konuya sndrmak iin uygun olabilir.

100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1973, s. 94-96. Etymologisches Wrterbuch der Slavischen Sprachen, Wien 1886, s. 374-375. 7 Vampir kelimesinin kkeni hakknda tm iddialar ieren derli toplu bir al ma iin bkz. Katharina M. Wilson, The History of the Word Vampire, Journal of the History of Ideas, Vol. 46, No. 4 (Oct.-Dec., 1985), s. 577-583. 8 T. P. Vukanovi , Witchcraft in the Central Balkans I: Characteristics of Witches, Folklore, Vol. 100, No. 1 (1989), s. 21-22. 9 Re ad Ekrem Kou, Tarihimizde Garip Vakalar, stanbul 1952, s. 6-8; Gnvar Otmanblk, Akltesi Olaylar-4. Trnovada Cad Av, Tarih ve Medeniyet, say 22 (Aralk 1995), s. 55-56; ahmurat Ark, Osmanl Dneminde Bir Cad Av ve Trk Romannda Cad Kavram, Akademik Ara trmalar Dergisi, 2006, say 29, s. 140-142.
5 6

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

59

Takvm-i Vek yinin 21 Cemziyelevvel 1249 (6 Ekim 1833) tarihli nshasnda Bulgaristann Trnova kazasnda ya anan bir cad av haber konusu edilmi tir. Trnova Naibi Ahmet kr Efendi tarafndan merkeze iletilen haberde, baz grnmez yaratklarn evleri basarak ortal kar trd ndan, insanlarn zerine saldrd ndan bahsedilmektedir. Olup bitenlerden dolay korkuya kaplan Trnovallardan iki mahalle dolusu insan evlerini ba ka yerlere ta mak zorunda kalm lardr. Nihayet bu grnmez yaratklarn cad, ya da gnmzdeki daha popler adyla hortlak oldu una karar verilmi ve hortlaklarn yatt yeri bulmakla me hur Nikola denen bir gayr-i mslimin yardmna ba vurulmu tur. Trnova mezarl nda cad avna kan Cadc Nikolann tespit etti i mezarlar iki eski yenieriye aittir. Mezarlar ald nda kar la lan manzara ise yenierilerin rmemi cesetleridir. Bedenleri bym , salar ve trnaklar uzam , gzleri ise kan dolmu vaziyettedir. Btn bu alametler her iki yenierinin cesedinde kt ruh barnd n ispatlamaktadr. Kt ruhlardan kurtulmak iin Nikolann salk verdi i ilk yntem cesetlerin karnlarna kazk saplanp yreklerine kaynar su dklmesidir. Ancak yntem i e yaramam tr. Bunun zerine Cadc Nikola, cesetlerin ate e verilmesi gerekti ini bildirmi tir. eran uygun oldu unun onaylanmasndan sonra cesetler yaklm ve bylelikle Trnova halk cad belasndan kurtulmu tur10. Bu tuhaf olayn devletin resm yayn organnda kendisine yer edinebilmi olmasn, o dnemde ya anan siyas veya sosyal geli melerle aklamaya al mak do ru bir yakla mdr. Nitekim nce Re ad Ekrem Kounun11, ardndan lber Ortaylnn12, olaydaki iki kahramann yenieri olmas zerinde nemle durarak hikyeyi, Yenieri Oca nn kaldrlmasnn zerinden henz ok yllar gememi olmasna ba lamalar yersiz de ildir. Hkmetin, mezarlarndan hortlayarak etrafa deh et saan iki yenieri hakkndaki bu haberi yenierili i karalamak iin bir propaganda arac olarak kullanm olabilece i fikrini hepten reddedemeyiz13. Ancak haberin ba tan sona hkmetin uydurmas oldu unu pe inen kabul etmenin bize ok do ru grnmedi ini de belirtmeliyiz.

Takvm-i Vek yi, Say: 68 (21 Cemziyelevvel 1249). Re at Ekrem Kou, Yenieriler, stanbul 1964, s. 335-336. 12 lber Ortayl, mparatorlu un En Uzun Yzyl, stanbul 2008, s. 45. 13 Nitekim haberin btnnde yenierilere ynelik bir d manlk aka hissedilebilmektedir. Bu iki yenierinin hayatta iken yaptklar ktlkler ile lmlerinden sonra ba larna gelenler arasndaki ba lant vurgulanmaya al lm tr. Son ksmda Trnova halknn a zndan nakledilen, yenierilerden zaten teden beri nefret ettikleri, bu olaydan sonra ise nefretlerinin iki misli artt eklindeki sz zellikle dikkat ekicidir. Bu haliyle haber, Yenieri Oca nn kaldrlmas esnasnda ve sonrasnda kendilerine kar uygulanan sert muamele dolaysyla yenierilerin halk arasnda kazanm olabilecekleri mazlum imajn ykmak iin gayet uygun bir ara grnmndedir.
10 11

60

ZEYNEP AYC B N

Osmanlda ya anan cad vakalarn, o zamann siyas ve sosyal artlar do rultusunda de erlendirmeye ynelik bir ba ka fikir de Osman Saygdan gelmi tir. I. Dnya Sava esnasnda Selanikte ya anan Hakime adl cad vakasn esas alan Sayg, o unlukla Balkanlar sahasnda ortaya kan bu hadiselerin, Trkleri Balkanlardan uzakla trmak iin d manlar tarafndan hazrlanm birer tuzak olabilece ine i aret etmi tir14. Milliyeti adan ele alnd nda hi fena grnmemekle beraber bu fikir, meseleyi aslnda bulundu undan daha basit bir seviyeye indirmektedir. Esasen, cadlar hakkndaki bir haberin devletin resm yayn organnda yaymlanmasndan ok, Trhini yazarken Takvm-i Vekayide kan haberlere sklkla mracaat eden Vakanvis Ahmed Ltfi Efendinin bu haber hakknda sessiz kalmas bize ilgin grnyor. Fransada seksen sekiz ya nda iken len bir kadnn karnnda otopsi esnasnda elli yl nceden kalma bir cenin bulunmas15 veya yine Fransada, len bir adamn gn sonra defnedilmek zere iken canlanp aya a kalkmas16 gibi yabanc magazin haberlerine yer vermekten kanmayan Ltfi Efendinin, kendi ya ad lkenin topraklarnda meydana gelen bu olay atlam olmas gerekten tuhaftr. Zamann vakanvisinin olay muhtemelen stnde durmaya de meyecek bir hurafe olarak farzetti i anla lyor. Gnmz ara trclarnn bak nn da Ltfi Efendininkinden pek farkl olmad n gryoruz. Konu hakknda ula abildi imiz derli toplu tek al mada cad, edeb bir unsur olarak ele alnmakta ve bunun bir hurafe dahi saylamayaca gr zerinde durulmaktadr17. Osmanl cadsnn Bram Stokern Draculas tarznda bir yaratk olmad n ve bu tr bir batl inan n Trk toplumunda batdaki lde yerle emedi ini sylemekten daha fazlas tarihiye d yor. Eserini Ltfi Efendiden neredeyse iki asra yakn sre nce vermi olan ismi belirsiz bir Osmanl tarihisi, onun aksine mezarlarndan hortlayanlar meselesini geni e ele alm tr. A a yukar ayn yllarda her ikisi de Edirnede ya anan iki ayr cad vakasndan ilkinde cad oldu u iddia edilen ki i mslman bir erkektir. Halk cadnn varl ndan dolay korku iindedir. Edirne kads eyhlislam Ebussuud Efendinin bu konu ile ilgili bir fetvas bulundu undan, fetvada cad oldu u kesinle en bir ki inin karnna kazk saplanmasna, bu i e yaramazsa ba nn kesilip ayaklarn dibine yerle tirilmesine, nihayet bu da i e yaramazsa yaklp yok edilmesine izin verildi inden haberdardr. Fakat kad, kitaplarda bu fetvann bir suretine rastlayamam tr ve merkeze ne yapmas gerekti ini sormaktadr. Kadya verilen cevap, bir bilirki i nezdinde mezarn
14 Sargl Folklorundan: Cadlar ve Cadclar, Trk Folklor Ara trmalar, no: 150 (Ocak 1962), yl: 13, cilt: 7, s. 2606. 15 Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, IV-V, haz. Ycel Demirel, stanbul 1999, s. 766. 16 ayn eser, s. 767. 17 ahmurat Ark, agm, s. 148.

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

61

almas ve cenazede hakikaten cadl a alamet hal grlrse bunun bildirilmesi ynndedir. Cadl a alamet hal ise ksaca, cesedin renginin krmzya dn m olmas eklinde aklanmaktadr18. Bu ilk vakada mezar ald nda ne renk bir cesetle kar la ld n, meselenin nereye vard n bilemiyoruz. Ancak ikinci vakada dedikodunun daha ustalkla tertiplenmi oldu u grlmektedir. Bu defa cad oldu u iddia edilen ki i henz ay nce lm bir kadndr. Dolaysyla merkezden tayin edilen ve erkek oldu unda hi phe bulunmayan bilirki inin cenazeye bakmas mmkn de ildir. Drt kadn getirilir ve bu kadnlarn ahitli i ile cesedin rmemi , renginin krmzya dn m oldu u merkeze bildirilir. Merkezden gelen cevapta, halk korkudan kurtarmak iin yaplmas gereken her eye izin verilmektedir19. 1110 (1698-1699)lu yllarda pe pe e meydana gelen bu iki vakaya ait ilam ve buyuruldularda konuya ynelik bir acemilikten sz edilebilir. zellikle Edirne kadsnn, Ebussuud Efendinin bir fetvasndan bahsedip de bu fetvay kitaplarda bulamam oldu unu belirtmesi dikkat ekicidir. Bundan, Ebussuud Efendinin o fetvay yazmasn gerektiren vakadan sonra Osmanl topraklarnda benzeri ba ka vakalarn seyrek ya and sonucunu karabiliriz20. Ayrca, nce bir bilirki i grevlendirip konu hakknda karar vermeyi ertelemesine, sonra da net bir cevap vermek yerine ne gerekiyorsa onun yaplmasn bildirmesine baklacak olursa, hkmetin bu i te pek fazla tecrbesi olmad anla lmaktadr. Ancak gerek mahall gerekse merkez yneticilerin cadlara kar tavrnn netle mesi iin aradan elli yldan az bir zamann gemesi kafi gelmi gibi grnmektedir. 1156 Cemziyelhr sonlarnda (A ustos 1743) Terkosa ba l Yeniky mezarl nda ya anan cad vakasnda, vakann ya and yer ile merkez arasndaki yaz ma, yukarda de indi imiz Edirnedeki hadise rne inde oldu undan farkl ilerlemi tir. Bu defa ne merkez bahsedilen cad meselesinin kesinle tirilmesi konusunu gndeme getirmi , ne de Terkos naibi cady yok etmekte kullanlacak metod hakknda merkezin fikrini sormu tur. Cad meselesini merkeze haber verdi i ilk ilamdan sonra, ikinci ilamnda naib, do rudan cadnn yaklarak yok edildi ini bildirmi , ayrca bu yakma i inin i ten getikten onayland na dair bir hkm gnderilmesini istemi tir21.
18 Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 2000, s. 148-149. 19 Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), s. 149. Edirnede ya anan bu iki cad vakas daha nce Markus Khbach tarafndan da ele alnm tr: Ein Fall von Vampirismus bei den Osmanen, Balkan Studies, 20 (1979), s. 83-90. 20 Geri, yukarda ele ald mz Trnovadaki cad vakasnda, cenazelerin yaklmas iin ba vurulan er dayanak noktasnda zikredilen ismin Ebussuud Efendi de il, Hoca Sadeddin Efendi oldu unu belirtmeliyiz. Ebussuud Efendinin eyhlislaml nn zerinden yirmi seneyi ok fazla a mayan bir zaman gemi ken cadlarn er adan gndemi bir kez daha me gul etmi olduklar anla lyor. 21 stanbul Ahkm Defterleri, stanbulda Sosyal Hayat, I, stanbul 1997, s. 102.

62

ZEYNEP AYC B N

sonra istenen bu onay, belki de daha sonra vuku bulabilecek olan ba ka vakalar iindir. Bu arada naibin, cadnn ortadan kaldrlmasnda kullanlan yntem hakknda merkez ile yeni bir yaz maya giri meye gerek duymay n, di er illerde uygulana gelen cad yakma gelene ini emsal gstererek aklam olmas nemlidir. Bu aklamadan, Terkos cadsnn ortaya kt gnlerde, civarda kendi cadlar ile me gul olan ba ka yerlerin de bulundu unu anlyoruz. Yeniky mezarl ndaki cadnn ardndan yakla k yz yl sonraki dneme geldi imizde Osmanl Devletinin cadlara kar izledi i yolda bir kademe daha ilerlemi oldu unu grmekteyiz. Bu dnemde Rumelideki Osmanl topraklarnda ortal vampirler basm gibidir. Konu hakknda, Michael Ursinusun Makedonya masarif defterlerine ve Bulgar folklorist Marko Cepenkov (1829-1920)un on ciltlik eserine dayanan al mas bizim iin nemli bilgiler iermektedir22. Ursinusun Cepenkovun eserinden naklen verdi i bilgiden, 1800l yllarn ba larnda Makedonyada vampirlerin ok sk kar la la gelen yaratklar oldu unu, bunlar arasnda Trk vampirlerin de bulundu unu reniyoruz. Anlatlan hikyelerde vampire dn en Trkler bulundu u gibi, kendilerine has yntemlerle halk vampirlerden kurtaran Trkler de mevcuttur. Fakat Ursinusun al masnn asl dikkat ekici yann, Makedonya Ar ivindeki 1836-1839 yllar arasndaki sreye ait ayr masarif defterinde isimleri geen cadclar ya da cad stadlar olu turmaktadr. Bunlarn, cretleri devlet tarafndan denen ve her nerede bir cad vakas ortaya karsa oraya gidip cady yok eden grevliler oldu u anla lyor. Ursinus meselenin bu ekilde, gerekte var olmayan yaratklardan devletten para alan kanl canl gerek insanlara intikalini hafif kmseyici bir yakla mla de erlendirmi tir. Tam bir vampir uzman olan Peter Mario Kreuterin yakla m da Ursinusunkinden pek farkl de ildir. Vampirlere ynelik herhangi bir derinlemesine ara trmas bulunmayan Osmanl Devletinin bunlar yok etmek iin para harcayp adamlar grevlendirmesi Kreutere ilgin gelmektedir23. Ancak Osmanllarn, vampirlerle olan tan kl nn birden bire Ursinusun ele ald vakalarla birlikte ortaya kmad , yz, hatta belki daha fazla yllk bir gemi e dayand d nld nde meselenin aslnda pek de basit olmad anla lr. yz yl iinde Osmanl Devletinin bu yaratklar kendi hallerine brakmak yerine, kademe kademe onlarla mcadeleye giri mesini, Ursinus ve

22 Osmanische Lokalbehrden der frhen Tanzimat im Kampf gegen Vampire? Amtsrechnungen (masarf defterleri) aus Makedonien im Lichte der Aufzeichnungen Marko Cepenkovs (1829-1920), Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 82 (1992), s. 359-374. 23 The Role of Women In Southeast European Vampire Belief, Women In The Ottoman Balkans, Gender, Culture and History, ed. Amila Buturovi - rvin Cemil Schick, New York, 2007, s. 236.

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

63

Kreuterin yakla mlarnda oldu u gibi, koca bir devletin gerekst ile olan i tigalinin abesli i eklinde de erlendirmek hakszlk olur24. Bu arada, ne kadar gerek ya da ne kadar gerekst olduklar bizi ok fazla ilgilendirmemekle beraber, ele ald mz bu cad vakalarnn, o yllarda lyle diriyi birbirinden ayrt etmekte kullanlan tbb kstaslardaki yetersizlikten kaynaklanabilece ini belirtmeden gemek istemiyoruz. Tarihte ldkten, hatta gmldkten sonra canlanan insanlara ait pek ok hikye bulunabilir. Gnmzde dahi hemen hepimiz aile byklerimizden, ya da etrafmzdaki grp geirmi kimselerden buna benzer hikyeler dinlemi izdir. Konu hakknda hazrlanm bilimsel bir al mada, er-Rz, bn-i Sin, bn-i R d gibi byk slam alimlerinin, damar tkanmas ve inme neticesinde len kimselerin gnden nce gmlmemesini nerdiklerinden; onlarn bu nerisinin geen yzyla kadar Avrupal doktorlar tarafndan da uyguland ndan bahsedilmektedir. zellikle bu iki sebepten dolay gerekle mi baz lm vakalarnda insanlar, saatler sonra tekrar hayata dnebilmektedir. Yine ayn al mada, gmldkten sonra mezarlarndan ykselen lklardan aslnda lmedikleri anla lan baz tarih ahsiyetler rnek gsterilmekte, hayatta iken iyi biri olarak tannan ahsiyetin mezarndan ykselen sesleri hayra yoran insanlarn, kan dkc zalim bir kimse olarak bilinen ahsiyetin mezarndan ykselen sesler kar snda kapldklar korku zerinde durulmaktadr25. Bu al ma, her eyin mantkl bir aklamas oldu una inanan modern okuyucuya, ola anst grneni ola an boyuta oturtmak konusunda belki yardmc olabilir. Bizim al mamz ise, ister ola an olsun ister ola anst, cad meselesinin kadlar, hatta eyhlislamlar nezdinde itibar bulabilmi olmasnn arkasndaki gerek ya da gerekler hakknda bir fikir sunabilmeyi amalamaktadr.
24 Aslnda biz burada dzeltilmesi gereken bir yanl anla lma oldu unu d nmekteyiz. Ursinus masarif defterlerinde kar la t cadclar devletten para almakla kalmayp ayn zamanda devlet tarafndan atanan grevlilermi gibi ele alm ve Kreuter de aynen o ekilde de erlendirmi tir. Hatta Ursinus, halk iinde cadlar yok etmekte uzmanla m kimseler zaten mevcutken bu devlet grevlisi cadclarn ortaya k na bir anlam verememektedir. Bizim anlad mz ise, bunlarn ba msz olarak hizmet sunan insanlar oldu udur. Ursinusun inceledi i masarif defterlerinde, isimleri geen cadclarn devlet tarafndan atand na dair bir bilgi yoktur. Defterlerden anla lan sadece, bu cadclara verilen parann devlete mahsup edildi idir. Devletin bu masraf neden stlendi inin cevabn ise, cad ile mcadelenin ge kar bir nlem olarak d nlmesinin yansra, bu yllarn ayn zamanda Tanzimat yllarna denk geliyor olmasnda da arayabiliriz. Aslnda bu ba lant Ursinusun da dikkatini ekmi , fakat o bu konuyu biraz st kapal ekilde brakm tr. Devletin, nfusun byk o unlu unu gayrimslimlerin olu turdu u Rumeli ky, kasaba ve ehirlerinde cad av iin denek tahsis etmesini, gayrimslimlere ynelik Tanzimat ile neticelenecek olan ho gr siyaseti kapsamnda de erlendirebiliriz. 25 Youssef Ragheb, Mslman lkelerde Yalanc lmler ve Diri Diri Gmlenler, slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri (Cimetires et Traditions Funraires Dans Le Monde Islamique) II, Ankara 1996, s. 59-71.

64

ZEYNEP AYC B N

Osmanllarn bir fetvayla ba layp masarif defterlerinde bir kalem te kil edinceye kadarki yz yllk vampir macerasnda, eyhlislam bu konuda fetva vermeye zorlayan sebep bizim iin nemlidir. Bir slam aliminin mezarlarn alp cesetlerin karnna kazk saplanmasna, ba larnn kesilmesine, yaklmasna izin vermesini hayretle kar lamakla kalmayp, bunun arkasndaki gere in ne olabilece ini tespit etmeliyiz. Edirne kadsnn kitaplarda bulamad n syledi i fetva bugn bizim iin gz nndedir. Fetvada Ebussuud Efendiden nce, gmldkten sonra mezarlarnda kefensiz ve vcudu kzarm vaziyette bulunan llere bir aklama getirmesi istenmektedir. eyhlislamn aklamas, bu durumun o ki inin hayatta iken kt bir kimse oldu una yorulabilece i eklindedir. Sonraki soru, bu vaziyetteki bir lye ne yaplmas gerekti i ynndedir. lden bir zarar gelmeyece ini belirten eyhlislam alan mezarn geri kapatlmas gerekti ini sylemekte, bunun ardndan gelen, cesedin mezardan kartlp yaklmasnn uygun olup olmayaca eklindeki nc soruyu da tek kelime ile olumsuz ynde cevaplamaktadr. Drdnc soruda bu kez, Selanik kylerinden birinde ya anan hadise zerinde durulmaktadr. Bir gayrimslim lp defnedilmi , fakat ok gemeden bu ki i gece yarlarnda kydeki di er gayrimslim vatanda larn kaplarnda grlmeye ba lam tr. Her kimin kapsna giderse ertesi gn o gayrimslim de l bulunmaktadr. Bu ekilde lenlerin says hayli fazladr. Durumdan tedirgin olan mslman vatanda lar ky terk etmelerinin eran caiz olup olmad n merak etmektedirler. Ebussuud Efendinin cevab yine ksa ve net bir ekilde mslmanlarn yerlerini terk etmelerinin caiz olmad ndan yanadr. Fakat cevaptan pek memnun kalmadklar anla lan vatanda lar bu defa, hadisenin hikmetinin aklanmas, ayrca kurtulu iin kendilerine bir yol gsterilmesi konusunda eyhlislam sk trmaktadr. Ebussuud Efendi hadisenin hikmeti konusunda, bunu izahta akln ve dilin yetersiz kalaca , konu hakknda bilgi sahibi olanlarn bildirdiklerini nakletmenin ise laf ok uzataca eklinde kaamak bir cevap vermi tir. Kurtulu iin bir yol gstermeye sra geldi inde ise eyhlislamn nihayet pes etmi ve yukarda bahsetti imiz karna kazk saplama, ba kesme, yakma gibi metodlarn nn am oldu unu gryoruz26. Ebussuud Efendinin pes etti i i te bu noktada basit bir hurafeden, Osmanl tarihinde cidd bir demografik mesele olan ge gemi bulunuyoruz. Ba ta anlatt mz Trnovadaki cad vakasna bir dn yapacak olursak, bu vakada cadlar yznden Trnova halknn ba ka yerlere ta nm olmalar da, Ebussuud Efendinin fetvasnda dikkatimizi eken cad-g ili kisi ile paralellik arz etmektedir.

26

M. Ertu rul Dzda , eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar I nda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983, s. 197-198.

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

65

zellikle 1683 sonras, Osmanl Devletinde i glerin yo unla t , ayn zamanda ge kar alnan tedbirlerin artt bir dnemdir. Sava lar ve bozgunlarla sregiden bu buhranl dnemde insanlar bulunduklar yeri terk etmeye zorlayan sebepler gayet geerli idi: Can ve mal gvencelerinin bulunmamas ya da deyebileceklerinin zerinde tutarda vergi ile mkellef klnmalar27. Daha gvenli bir yer ve ya daha az vergi u runa yaplan her g ise, sonular itibariyle sonraki ba ka glere zemin hazrlamaktayd. Topra a dayal i gcnn kayba u ramas, e kyal n artmas, kalabalkla an yerlerin, zellikle Bild- Selsenin asayi sizlik, erzak yetersizli i gibi sorunlarla kar kar ya kalmas, tenhala an yerlerin ise e kya iin elveri li barnaklar haline gelmesi bir tarafa, burada zellikle, yerini terk eden ykmllerin vergilerinin geride kalanlar arasnda payla trlmas dolaysyla ortaya kan skntdan bahsetmek istiyoruz28. Tahrir defterlerinin en iyi ihtimalle senede bir yenilendi i sistemde, salgn hastalklar ve gerek yerli e kyann gerekse d d manlarn saldrlar neticesi artan lmlere bir de bu g hareketi eklendi inde nfusun da lm iyice bozulmakta, bozukluk lsnde vergi tahsilinde adaletsizlik ortaya kmakta idi. Mevkufatnin 1688-1693 yllar arasndaki ksa dnemi konu alan drt ciltlik kapsaml eserinde rastlad mz, baz yerlerde ki i ba na otuz krk aka vergi d yorken baz yerlerde bu mikdarn iki bin akaya kadar ykselmi oldu u eklindeki kayt, meselenin ciddiyetini gstermesi bakmndan nemlidir29. Geri, skntnn ok fazla oldu u baz kylerde, nfusun son durumunu belirlemek iin yeni tahrirler yaplmyor de ildi. Mesela, Zencine kadsna yazlan 1 Cemziyelevvel 1102 (31 Ocak 1691) tarihli hkmde, bir taraftan veba ve d man saldrlar dolaysyla meydana gelen lmler, di er taraftan gler dolaysyla kazadaki kylerin nfus dengesinin bozuldu undan bahsedilmekte, halkn iste i zerine tm kylerin tekrar tahrir edilmesi gerekti i bildirilmektedir30. Ancak adaletsizli i nlemeye ynelik bu ya da bunun gibi di er te ebbslerin genel olarak olumlu bir sonu verdi inden bahsedemeyiz. Gerek cizye, gerekse avarz tr vergiler mslman olan ya da olmayan tm vatanda lar iin ba lca g sebebi olma zelli ini korumu tur. Ve g, sebebi her ne olursa olsun, hemen her dnemde devlet iin mcadele edilmesi gereken ba lca meselelerden biridir.
Ahmet Tabako lu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s. 230, 289. 28 nceleri kaak ykmllerin cizyelerinin sadece bir yars kyller arasnda payla trlr, di er yars ise timar sahibinden tahsil edilirdi. Fakat XVI. yzyln sonlarndan itibaren timar sisteminin kmesiyle birlikte timar sahibi aradan ekilmi ve vergi a nn tamam kyllerin zerine kalm tr. Halil nalck, Cizye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1993, s. 46. 29 Mevkuft, Vakt- Rzmerre, II, TSMK, Revan 1224, vr. 158b. 30 BA, KK, nr. 3508, s. 82.
27

66

ZEYNEP AYC B N

G ile olan mcadelesinde devletin temel tutumu, on sene iinde yakalanmas mmkn olan kaaklarn tekrar eski kylerine yerle tirilmesi, on seneyi a kn zamandr kaak vaziyette olanlarn ise bulunduklar yerde vergi ile ykml klnmalar eklinde idi31. Ekonomik bakmdan fazlaca skntda olan baz ehirlerde ise ska ba vurulan bir tedbir olarak, cizye ve avarz tr vergiler geici srelerle kaldrlmakta, tohumluk ve hayvan yardm yaplmakta, bylece halk madd adan rahatlatlmaya al lmaktayd32. Bundan ba ka, g engellemek iin devletin kimi zaman sert uygulamalara ba vurmak zorunda kald n da biliyoruz. 1101 yl evval ay sonlarnda (Temmuz-A ustos 1690) Kstendil muhafzna gnderilen bir hkmde, Kstendil halkndan civar kazalara kaanlarn yakalanarak hapsedilmesi emredilmektedir33. Ge dair bu genel bilgi bizde, herhangi sebepten dolay bulunduklar yerden ayrlmak isteyen insanlarn, bunu devletin takibine u ramak endi esini ta makszn, me ru bir ekilde yapabilmek iin sa lam bahanelere duyduklar ihtiyacn, Osmanl tarihinde ya anan cad vakalarnn ortaya k nda etkili olabilece i d ncesini uyandrm tr. Yani bahsetmeye al t mz, bir hurafeye gereksinim do rultusunda gereklik kazandrlmak istenmesidir. Gn, Viyana bozgunu ile ba layan bunalml sreten ok daha nce, 1500l yllarn ikinci yarsnda da devlet iin mcadele edilmesi gereken nemli bir konu olarak ele alnm olmas34 ve bunun ayn zamanda Ebussuud Efendinin, mezarlarn alp cenazelerin kazklanmasna izin verdi i yllara denk d mesi nemlidir. Ayn ekilde, yukarda de indi imiz, Edirnede ya anan iki cad vakasnda da gn etkisi varl n hissettirmektedir. Birbirinin ardsra mezarlarndan kalkan bu iki ly, o yllarda Sultan II. Mustafann sklkla Edirnede ikamet ediyor olmasna ve blge halknn padi ahn varl dolaysyla ekti i skntya, fazla zorlamakszn, ba layabiliriz. Nitekim padi ahlarn Edirnedeki uzun sreli ikametlerinin nelere yol at ile ilgili olarak, do rudan II. Mustafa dnemi iin de ilse de, II. Sleyman dnemi iin net kaynak bilgisine sahibiz. Fndkll Silahdar Mehmed A a, Trhinde bu konu zerinde nemle durmu , padi ahn Edirnedeki varl nn halkn kesesine ve devlet hazinesine olan zararndan bahsetmi tir. Yine Silahdarn nakline gre, II. Sleyman Edirneden ayrlp stanbula yerle meye ikna etmek iin rikb kaymakamnn sarfetti i szler de bu konuda bizim iin yol gstericidir. Kaymakam, halkn i tir, nzl ve srsat

A. Tabako lu, ayn eser, s. 231. A. Tabako lu, ayn eser, s. 230-231, 288-291. 33 BA, MD, nr. 100, s. 76/287. 34 Ahmed Refik Altnay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat (1495-1591), stanbul 1988, s. 139-140. Burada sureti verilen Safer 975 (1567) tarihli hkmde son be yl iinde stanbula gelip yerle enlerin tespiti ve bundan sonra d ardan gelen hi kimsenin ehirde mesken tutmasna izin verilmemesi zerinde durulmaktadr.
31 32

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

67

vermekten fakirle ti ini, ellerinde hibir ey kalmad n, masraflar mrden dahi kar lansa bunun neticede yine halka zulme dn ece ini sylemektedir35. Osmanl tarihindeki cad vakalarnn tamamn ge ba layamayz. Farkl sebeplerden kaynaklanan, veya herhangi bir zel sebebi bulunmayan cad vakalar da ya anm olabilece ini, hatta, vampirler gibi ya ayp onlar gibi yok edilen Osmanl cadlarnn, Trklere ait batl inanlarn Rumelide gayrimslimlere ait batl inanlarn etkisi altnda ekillenmesi neticesinde, gelenekselle menin birer rn olarak ortaya ktklarn kabul etmek gerekir. Ancak, kendisine intikal eden hemen her cad vakasnda mezarlarn almasna izin verilmesini devletin g engelleyici politikas ile aklayabiliriz. Cadlar hakknda sahip oldu umuz Ebussuud dnemine ait ilk veri, cadlarla mcadele iin eran ngrlen yntemde esas noktann g oldu unu kuvvetli bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu arada, 1830lu yllardaki, paras devlet tarafndan denen cad stadlarnn ardndan yakla k yetmi yllk sre iinde devlet, g ve cadlar arasndaki tuhaf ili kide neler olup bitti i hakknda ok fikrimiz olmamakla beraber, 1900lerin ba na gelindi inde Osmanl Devletini cadlara kar tamamen farkl bir tutum iinde buldu umuzu belirtmeliyiz. Muzaffer Albayrak tarafndan ne redilen, 1904 ylna ait bir ar iv belgesinden rendi imize gre36, Selanike ba l Doyran kazasnda cad, ya da o blgede kullanlagelen tabirle vampir, olduklar iddia edilen iki mslmann mezarlar hibir hkmet grevlisine ba vurmaya gerek duyulmakszn alm , cenazeleri yaklarak yok edilmi tir. ok uzun olmayan bir gemi te mezarlarn alp cenazelerin yok edilmesini onaylayan, hatta bu i i yapanlara para dahi deyen devlet, bu defa mezar aanlar erefsiz ilan etmi ve adliyeye ynlendirmi tir. Aslnda bu belge bile bir bakma, yukarda ele ald mz vakalarn tam zdd bir yoldan, bizi yine devletin cadlara kar tutumunun ge kar politikas kapsamnda ele alnmas gerekti i sonucuna ula trmaktadr. Resmiyete intikal ettirilmemi olmasn rnekteki cad inancnn arkasnda devleti ilgilendiren herhangi bir etken bulunmamas ile aklayabiliriz. Doyranllarn ikayetleri arasnda can gvenliklerinin olmad na ve bu yzden yerlerini terk etmelerine izin verilirse kendilerini daha mutlu hissedeceklerine dair hibir ima bulunmamaktadr. Olay, evlerindeki mutfak gerelerinin grnmeyen varlklar tarafndan kar trlmasndan rahatszlk duymalarndan ve bu rahatszlktan kurtulmak iin asrlardr uygulana gelen cad yok etme yntemini kullanmakta kendilerini zgr hissetmelerinden ibarettir. Evlerdeki mutfak gerelerini kar tran grnmez yaratklara bir aklama getirmekle u ra acak de iliz. Burada esas nokta, halkn neye niin inand ndan, ya da inanmak istedi inden ok, devletin halkn herhangi bir batl inancna kar hangi artlar altnda ne tepki gsterdi idir. Yz
35 36

Silahdr Trhi, II, n r. Ahmed Refik (Altnay), stanbul 1928, s. 543-544. Cad Avclarna Takibat, NTV Tarih, Say: 9 (Ekim 2009), s. 67.

68

ZEYNEP AYC B N

yldan daha ksa bir sre ncesinde mezarlarn alp cenazelerin yok edilmesine izin veren devletin bu defa mezar aanlar sulu bulmas, yani cadlara kar tutumunun normal bir hal almas, i in iinde kendisini ilgilendiren herhangi bir etken olmamas ile ilgili gibi grnmektedir.

Kaynaka
BA, MD, nr. 100. BA, KK, nr. 3508. stanbul Ahkm Defterleri, stanbulda Sosyal Hayat I, stanbul 1997. Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, IV-V, haz. Ycel Demirel, stanbul 1999. Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 2000. Evliya elebi, Seyahatname, I: Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ba dat 304 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, I. Kitap, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996; VII: Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ktphanesi Ba dat 308 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, 7. Kitap, haz. Ycel Da l-Seyit Ali KahramanRobert Dankoff, stanbul 2003. Mevkufat, Vakt- Rzmerre, II, TSMK, Revan 1224; IV, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2437. Silahdar Fndkll Mehmed A a, Silahdar Trhi, II, n r. Ahmed Refik Altnay, stanbul 1928. Takvm-i Vek yi, Say: 68 (21 Cemziyelevvel 1249). Albayrak, Muzaffer, Cad Avclarna Takibat, NTV Tarih, Say: 9 (Ekim 2009), s. 67. Altnay, Ahmed Refik, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat (1495-1591), stanbul 1988. Ark, ahmurat, Osmanl Dneminde Bir Cad Av ve Trk Romannda Cad Kavram, Akademik Ara trmalar Dergisi, 2006, say 29, s. 139-154.

Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Fokloru, stanbul 1973. Dzda , M. Ertu rul, eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar I nda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983. nalck, Halil, Cizye (Osmanllarda Cizye), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1993, s. 45-48. Kou, Re ad Ekrem, Tarihimizde Garip Vakalar, stanbul 1952. Kou, Re ad Ekrem, Yenieriler, stanbul 1964. Khbach, Markus, Ein Fall von Vampirismus bei den Osmanen, Balkan Studies, 20 (1979), s. 83-90.

OSMANLI DEVLET NDE CADILAR ZER NE B R DE ERLEND RME

69

Kreuter, Peter Mario, The Role of Women In Southeast European Vampire Belief, Women In The Ottoman Balkans, Gender, Culture and History, ed. Amila Buturovi rvin Cemil Schick, New York, 2007, s. 231-241. Miklosich, Franz, Etymologisches Wrterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886. Ortayl, lber, mparatorlu un En Uzun Yzyl, stanbul 2008. Otmanblk, Gnvar, Akltesi Olaylar-4. Trnovada Cad Av, Tarih ve Medeniyet, say 22 (Aralk 1995), s. 55-56. Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , I, stanbul 1983. Ragheb, Youssef, Mslman lkelerde Yalanc lmler ve Diri Diri Gmlenler, slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri (Cimetires et Traditions Funraires Dans Le Monde Islamique) II, Ankara 1996, s. 59-71. Sayg, Osman, Sargl Folklorundan: Cadlar ve Cadclar, Trk Folklor Ara trmalar, no: 150 (Ocak 1962), yl: 13, cilt: 7, s. 2606. Tabako lu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985. Ursinus, Michael, Osmanische Lokalbehrden der frhen Tanzimat im Kampf gegen Vampire? Amtsrechnungen (masarf defterleri) aus Makedonien im Lichte der Aufzeichnungen Marko Cepenkovs (1829-1920), Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 82 (1992), s. 359-374. Vukanovi , Tatomir P., Witchcraft in the Central Balkans I: Characteristics of Witches, Folklore, Vol. 100, No. 1 (1989), s. 9-24. Wilson, Katharina M., The History of the Word "Vampire, Journal of the History of Ideas, Vol. 46, No. 4 (Oct.-Dec., 1985), s. 577-583.

70

ZEYNEP AYC B N