Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Bilgi Ekonomisi ve/veya Yeni Ekonominin Reddettikleri Rejections of Knowledge Economy and/or New Economy Oya Grdal*
Yu, sana bilginin ne olduunu reteyim mi? Bir ey bildiin zaman, onu bildiini gstermeye al. Bir ey bilmiyorsan, onu bilmediini kabul et. te bu bilgidir. Konfys**

z
Gnmzde yaanan tekno-ekonomik dnm, bugne kadar potansiyel olarak varln bildiimiz, gerekliliine inandmz ama yeterince kavrayamadmz iin kullanamadmz bir deeri, yeni olarak tanmlamamza yol at; bugnk anlay ve kavray dzeyindeki bu yeni deer, bilgi ve/veya enformasyondur. Bilgi ve/veya enformasyon ile onun kts olan teknoloji, bugn gnlk yaamdaki ve btn i alanlarndaki sreleri deitirmitir. Ekonomiyi yeni klan, bilgi ve/veya enformasyonu anlama ve kavraymzdaki deiimdir. Bu makalede bilgi ekonomisi/yeni ekonomi olgusunun reddettiklerini tartma konusu yapma gerei, yaadmz tekno-ekonomik dnm annn bugnk resmini ekme, dnmn boyutunu sezgileme, dnmn rn olan bilgi ekonomisi olgusunun yaanan anda istedii esaslar, kurallar ve kaynaklar tespit etme yoluyla olgunun sunduu frsat ve tehditleri deerlendirme isteinden kaynakland. Bu balamda alma, olgunun yaama kanalize edilmesi srecine

* Yrd.Do.Dr.; Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm 06100 Shhiye-Ankara (ogurdal@humanity.ankara.edu.tr). ** (Konfys, 1973, s. 6).

48

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

ilikin doru ve yanl seenekler zerinde dnsel abaya bir ar niteliindedir. Anahtar szckler: Bilgi ekonomisi, Bilgi ynetimi, Enformasyon ynetimi.

Abstract
The techno-economic transformation currently experienced has led to definea well-known value on the level of todays comprehension as a new fact, of which we were aware of its potential, believed in its necessity, yet due to our insufficient comprehension could not so far utilise it extensively. Knowledge and/or information, in addition to their contributions to technology output have profoundly changed both the processes of our daily lives and those in business world. Actually, what makes economy knowledge-based depends on how we comprehend knowledge and/or information. In this study, the issue of knowledge and/or information economy is taken under consideration with special emphasis upon its rejections. In this realm techno-economic transformation, anticipations concerning dimensions of transformation, the evaluation of all related challenges and opportunities of the knowledge economy were discussed. Knowledge economy is a product of transformation. Therefore, the opportunities and challenges embedded in choices should be defined rationally. The study also calls for intellectual effort on deciding upon choices for knowledge-based economy goals in real life. Keywords: Knowledge economy, Information management. Knowledge management,

49

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Giri Bilgi ekonomisi (knowledge economy) enformasyon ekonomisi (information economy) yeni ekonomi (new economy) bilgi srml ekonomi (knowledge driven economy) bilgiye dayal ekonomi (knowledgebased economy) dijital ekonomi (digital economy). Yukarda anlan terimler, bilgi tabanl ekonomiyi betimlemek zere, literatrde kimi kez e anlaml kimi kez de farkl ierik tanmlamalar ile kullanlmaktadr. Terimlerin, varsa, ierik farkllklar ve/veya nanslar nelerdir ve nedendir gibi sorulara bu alma dorudan doruya yant vermeyecektir ama, genel anlamda olgunun ieriine ilikin verdii ipular ile yukardaki sorunun yant iin dnsel bir altyap oluturacaktr. almada, yeni ekonomi dzenini betimlemede, yukarda anlan dier terimlere kyasla en geni ierie sahip olduu iin, bilgi ekonomisi terimi tercih edilmitir; ancak yeri geldiinde ekonomideki yeni dzen vurgusu iin olgu, yeni ekonomi terimi ile de adlandrlmtr. Bilgi odakl ve/veya bilgi kaynakl ekonomiden sz ediliyorsa, sz konusu olgu onu betimleyen terimlerle adlandrlyor ve kavramsallatrlyorsa, o halde inceleme konusu (nesnesi) bilgi, nesnesinin znesi insan ve toplum olan bir bilim dalnda, birey ile kullanc arasndaki bilgi ak srecinin en st dzeyde oluumunu salama sorumluluunu stlenen birey(ler) olarak olgunun ieriini alglarmza tamamz ve konuya ilikin gerek nedir? sorusuna yant bulmamz gerekiyor. Bunun yannda; gereksinimlere uygun bilgiyi elde etme, sistematik hale getirme, ileme ve yayma, bir baka deyile bilgiyi ynetme ilevini yerine getiriyorsak ve bu misyonu toplumsal gereksinimlere yant vermek zere stlenmisek, bu nedenle de olguyu kavrama ve vizyon gelitirme sorumluluunu tayoruz. Makale, yukarda deinilen gereksinimlerin rn olarak ortaya kmtr. Yeni ekonomi dzenini betimleyen bilgi ekonomisi (knowledge economy) terimini, Amerikal sosyal bilim uzman Peter Ferdinand Drucker, 1969 ylnda literatre kazandrmtr; aslnda, bilim dnyasnda yeni ele alnan bir konu deildir. Bununla birlikte endstriyel iletme ya da firmalarn bilgi ve/veya enformasyon gereksinimlerini tanmlayan ve endstriyel enformasyon (industrial information) ya da i enformasyonu (business information)

50

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

terimleri ile adlandrlan ve mesleki literatrde de kavramsallatrlm olguyu hatrlamakta yarar bulunmaktadr.1 Burada iki olgu arasndaki banty aklamak gerekirse; endstriyel enformasyon, ounlukla mikroekonomi dzeyinde firmalarn gereksinim duyduu bilgi ve/veya enformasyona, bilgi ekonomisi ise makroekonomi dzeyinde ulusal ve uluslararas ekonomik faaliyetlerde gereksinimi duyulan bilgi ve/veya enformasyonun deerlendirilmesine ynelik alma, aba ve anlay iermektedir. Bu balamda, kukusuz, endstriyel enformasyon, bilgi ekonomisinin yaptadr. almada olgunun, niin reddettikleri vurgusu ile ele alnm olduuna gelince; nesne, kavram, olay, olgu ve deerlerin olumlu ve olumsuz ynlerinin bulunduu gerei gz nnde tutulduunda, her olgu gibi bilgi ekonomisinin de znde hem frsatlar hem de tehditleri ierdii anlalr. O halde olgunun reddettikleri bilinirse, reddettiklerini yapmann tehdit, yapmamann frsat haline dnecei kolayca alglanabilir. Bu balamda, makalede, bilgi ekonomisinin reddettiklerini saptamada ortaya konan grler, frsat ve tehdit yaratan unsurlar ya da dikkate alnmas gereken kurallar olarak deerlendirilmelidir. nk bilgi ekonomisi, yneylem disiplinindeki anlamyla, bir oyundur. Bilindii gibi, her oyunun bir kural vardr; kurallar bilmeyen ve/veya uygulamayan oyun ddr. Oyunun ilk kural, bilgili olmaktr; bilgiye dayal olmayan her i, iletiim ve iliki sreci tehdit unsurudur; o halde kurallara uymayan birey, kurulu veya lkeler oyun ddr. Bu sebeple kurallar bilinmelidir. Kurallarn bilinmesi, yukarda belirtilen misyon ve vizyonun gereklilii, geerlilii ve ayrca bilginin deil bilgisizliin olduu yerde bilginin deil bilgisizliin ynetilecei gereini gzard edemeyeceimiz iindir. Bu nedenle konuya ilikin algy gelitirmek ktphaneciler iin de nemlidir. Unutulmamaldr ki birey, kurulu ve lke dzeyinde bilgi/bilgilenme kltrne ilikin anlay ve kavray, toplumsal gereksinim haline dntrme sorumluluunu tayan meslek grubu ve/veya bilim daln ktphaneciler temsil etmektedir. Bilgi ekonomisi olgusu, 20.Yzyln ikinci yarsndaki tekno-ekonomik dnm srecinin rn olarak ortaya kmtr; bilgi ve teknoloji kaynakl/

1(Grdal, 2000).

51

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

odakl ekonomiyi betimlemektedir. Bilgi ekonomisinin ieriini anlayabilmek iin olgunun bal bulunduu deikenler tanmlanmaldr. Olgunun bilgi ve teknoloji olmak zere iki temel deikeni vardr. Bilgi, bireyin zihninde tutulan veya bilgi kayt ortamlarna kaydedilerek iletilen sistematik, anlaml ve ilikili veriler btndr. Teknoloji ise, sistematik retim bilgisi, bilgili insangc ve donanm unsurlarnn bilekesini ieren dinamik bir olgudur; onun da ekirdeinde bilgi bulunmaktadr. Teknolojinin girdisi de kts da aslnda en genel anlamyla bilgidir, bu nedenle bilgi ekonomisinin temel deikenidir. zerinde nemle durulmas gereken bir baka konu da, temel deikenleri bilgi ve teknoloji olan bilgi ekonomisi olgusunun, inorganik deil organik bir gereksinimin rn olduu gereini kavramaktr. Kanmzca, gnmzde yaanan tekno-ekonomik dnm, bugne kadar potansiyel varln bildiimiz, gerekliliine inandmz ama yeterince kavrayamadmz iin kullanamadmz bir deeri, yeni olarak tanmlamamza yol at; bugnk anlay ve kavray dzeyindeki yeni deer, bilgi ve/veya enformasyondur. Dikkat edilirse, bilgi ve/veya enformasyon ile onun kts olan teknoloji, bugn gnlk yaamdaki ve btn i alanlarndaki sreleri deitirmitir. Ekonomiyi yeni klan, bilgi ve/veya enformasyonu anlama ve kavraymzdaki deiimdir. Bilgi ekonomisi olgusunun, reddettii unsurlara ilikin sorulara yant bulma istei; yaadmz tekno-ekonomik dnmn bugnk resmini ekme, dnmn boyutunu sezgileme, dnmn rn olan yeni ekonomi olgusunun yaanan anda gereksindirdii esaslar, kurallar ve kaynaklar saptama yoluyla, bu olgunun sunduu frsat ve tehditleri deerlendirme odakldr. Bu dorultuda alma, znde, olgunun yaama kanalize edilmesi srecine ilikin doru ve yanl seenekler zerine dnsel abaya bir ardr. Bilgi Ekonomisinin erii ve Deikenleri Bilgi ekonomisi olgusunun anlalmas bize, ayn zamanda yaadmz an doasn ve nemini kavrama ansn sunmaktadr. nk olgu ieriinde sadece ekonomi ile ilintili deil, ayn zamanda kltrel, eitsel ve sosyal paradigmalar da barndrmaktadr. Dahlman (2001), iinde bulunduumuz yzylda yaadmz dnm srecinin rn olan bilgi ekonomisinin, ekonomik ve sosyal etkinlikler zerinde derin bir etkiye sahip olduunu

52

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

vurgulayarak, yukarda ne srlen gr desteklemektedir. Aslnda sz konusu yaklam tarznda temel vurgu, insan motifidir. Sadece ekonomi bilimi deil dier tm bilgi kategorilerinde olduu gibi, aslnda zde hep varolan fakat unutulan insan motifi -insani deerler, insann gereksinimleri ve eilimleri- yeniden kefedilmektedir; tpk daha nce sz edilen bilgi olgusunu anlama ve kavramadaki deiim gibi nk deiim ve dnm srecini tetikleyen, denetleyen ve yaatan unsur insan ve onun algsdr. Martin (2001), enformasyon ekonomisi (information economy) betimlemesiyle olgu iin u tanm ne srmtr: Enformasyon ekonomisi, herhangi zamanda, herhangi bir yerde, elde edilen enformasyonun iletimi yoluyla; retim, sat, hizmet dolam, toplumsal etkinlik ve genel iletiimin gerekletii ekonomidir. Martin, olgu iin getirdii tanmda; farkna varlmas ya da ayrdna inilmesi gereken yaklam tarznn zn, teknolojinin ama deil ara olarak alglanmas gerektii anlay ile onun, ara olarak kullanldnda devlet, ticaret ve toplum davranlarnda yaratt deiim anlayn vurgulamaktadr. Martin, bilgi ekonomisi (knowledge economy) iin gelitirdii yaklam tarznda da unu ne srmektedir: Bilgi her zaman olduu gibi bugn de hayati derecede nemlidir. En az elli yldr, bilginin daha iyi eitim, daha fazla aratrma-gelitirme almalar iin kullanm nemli saylmakta ve bilgi salama zerinde gsterilen youn abann srdrlmesi gerekli grlmektedir. yleyse imdi farkl olan ne sorusuna, Martin u yant vermektedir: imdi bilgiye olan gereksinim daha da artmtr; bilgi ve teknolojideki akl almaz deiim ve geliim hz nemlidir; ancak ondan daha da nemli olan, sz konusu deiim ve dnm srecinin devlet, ekonomi ve toplum zerindeki yansmalar ve bilgi ile teknoloji olgusunu kavramada sakl olan anlaytr. Btn grlerin yan sra imdi farkll hissedilen, daha nce belirtildii gibi, bilginin deer yaratan bir unsur olmas, bilgili olma ve bilgi kullanmnn oyunun kural haline geldii gereidir. O halde acaba, ekonomi iin bilginin nemi daha nce bilinmiyor muydu? Sadece ekonomi deil, tm alanlarda bilginin deer yaratan bir unsur olduu gerei, antik dnemden beri biliniyordu; nk bilgi kullanldka tkenmeyip artan tek kaynak niteliindeydi; bilgiyi reten de kullanan da deer yaratyordu. Sz konusu anlay daha da g kazanmtr ve kavramsallatrlm haliyle bugn de geerlidir; ancak

53

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

bugn bu anlaya yeni bir baka gerek daha eklenmitir; o da, deer yaratmann oyunun kural oluu ve oyunun kuralna uymayann oyun dna alnmasdr. Gnmzde, bilgi salama ve gelitirmenin yan sra yaamboyu renme, kendi kendine renme, renmeyi renme ilkelerinin niin imdiye dek hi olmad kadar nemli sayldnn, kukusuz nedenleri bulunmaktadr. Bilgi ve birey odakl deiim srecinin kimi yansmalarn aadaki rneklerde izlemek mmkndr:

Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki ilerleme, pek ok yeni i kolu

yaratmtr. Byk lde beceri sahibi olmayan alanlar, ilerinden karlmaktadr. Bunun rnei, sadece bankalarda deil dier alanlarda da ok ak biimde grlmektedir.

Ayn zamanda, beceri sahibi olmayan alanlara karlk beceri sahibi Bugn daha nce hi sahip olmadmz ve/veya bugne dek sahip

olanlar iin dllendirmelerde arpc bir deiim grlmektedir.

olduumuzdan ok daha fazla bilgiyi elde etme olanak ve frsatnn bulunduu gerei gzard edilemez (Martin, 2001). Bilgi ekonomisinde yeni olan bir dier oluum, yeni teknolojilerin, zellikle de internet teknolojilerinin ekonomik alanda kullanlmaya balamasdr. Alm satmdan para aktarmaya, ortak rn gelitirmeden planlamaya, ihaleden szlemeye, ekonomiye ait ne kadar ilem varsa, bunlarn yeni teknolojiler kullanlarak gerekletirilebilir olmas, ekonomik yaplanmalarda nemli deiikliklere yol amaya balamtr. Geleneksel ekonomide makinelere sahip olmak nemliyken, artk bilgiye sahip olmak belirleyici olmaktadr. Teknoloji ann metas olan bilgi, yaps gerei ekonomik dinamikleri deitirmeye balamtr. Bilgi ekonomisini anlayabilmek iin bilginin ekonomi iin ne anlam tadn grmek gerekir. lk bakta bilgiye sahip olmak makinelere sahip olmaktan daha kolay gibi grnmektedir; bilginin retilmesi, elde tutulmas ve gncelliinin korunmas ise iin zor ksmdr. Bu da yaratcl, yeni fikirler gelitirebilen insanlar ve kurulular n plana karmtr (Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei [TSAD], 2001, ss. 22-23). Btn bu gelimeler politik dnyay da etkilemitir. Dnya, ak ve byk bir pazar halini almtr. Bilginin hzla paylald ve en nemli meta olduu

54

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

yeni ekonomide rekabet, hem artm hem de kresellemitir. Geleneksel ekonomi ve i hayatnda insan kaynaklar kavram, sadece fiziki unsurlar dikkate alan materyalist anlay dorultusunda, yaplacak herhangi bir ey iin kullanlabilecek deer, zenginlik, bavurulacak, destek alnacak varlklar olarak ele alnmaktadr. Oysa bilgi ekonomisinde insan kayna, bir lkenin ya da bir irketin, katma deer yaratmak iin sahip olduu ya da kulland varlk, deer, beyin ve aklgc, sosyo-kltrel meta olarak dnlmektedir (TSAD, 2001, s. 60) . Bilgi ekonomisinde, insan kayna deerdir, nk ekonominin esas sermayesi olan bilgi onun belleindedir ve bilin altnda tuttuu ve sorun zme aamasnda aktif kld yaratc olma yetisini aktif klacak unsur insandr. Bu nedenle insan kayna, sadece personel, igc ya da emek olarak dnlmemelidir. Bu dorultuda, bilgi ekonomisinin u drt ana bileeni bulunmaktadr:

Saysallama, Ar-Ge almalar, Kreselleme, nsan kaynaklar profilinde yaanan radikal deiim (TSAD, 2001, s. 60).

Bilginin retimi ve yaymndaki hzl ilerlemeden dolay bilgi devrimi diye adlandrlabilecek bir srecin ortasnda bulunmaktayz. Bununla birlikte verimli biimde kullanlamayan, karar verme ve alnan kararlarn uygulanmas srelerine aktarlamayan fazla bilgi, tek bana ekonomik ve sosyal etkiye sahip deildir. Enformasyon ve iletiim teknolojilerindeki hzl ilerleme yoluyla, evrensel dzeyde ktphaneler ve dier bilgi eriim sistemlerinde depolanan bilgi ile gelimekte olan lkelerin balant kurmas artk g deildir (Dahlman, 2001, s. 6). Ancak insanlar, firmalar ve kurulular etkili bir biimde bilgiyi kullanma gds ve yeteneine sahip deilse, bilgi eriim srecinde deien ok ey olmayacaktr. Sz edilen bilgi eriim srecini en st dzeyde yaayabilme ve bylece inovasyona (yenilik) dayal bilgiyi retme yeteneine sahip olma durumu, byk lde, insanlarn eitimine, yeteneklerine ve onlara sunulan frsatlara baldr. Bununla birlikte, ulusal dzeyde bilgi eriim srecinin besleyicisi ve/veya tetikleyicisi olan iki nemli unsur

55

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

bulunmaktadr; bunlardan biri, ekonominin gdleyici ve kurumsal yaps, dieri de bilgi ve/veya enformasyon altyapsdr. novasyona ve/veya yaratcla dayal rnleri ortaya koyma baars, katma deer yaratan bilgi ve bu nitelikteki bilginin etkili biimde kullanm ile olanakl klnabilir. Bugn dnyada 6 milyar insan yaamaktadr; nmzdeki eyrek yzylda, gezegenimize 2 milyar insann daha eklenecei ne srlmektedir. Bilgi ekonomisi, bugn ve gelecek iin tahmin edilemeyen frsatlar sunmaktadr, ancak kazanlar kendiliinden elde edilmeyecektir. Uluslar, nitelikli insan kapasitesini ina etmedeki baars orannda yarar salayacaktr. nsana yatrm eitim ile balar, bu nedenle yeni eitsel gereksinimler nelerdir sorusuna yant aranmaldr. Bugn bilgi ekonomisi, eitimde kendi gereksinimleri dorultusunda deiim istemektedir; bilgi ekonomisinin istei, bireyin bilin altnda tuttuu yaratc niteliini ortaya karan, her bireyin kendi yeteneklerinin ayrdna varmasna olanak tanyan farkl bir eitim sistemini var edecek eitsel reformlardr. Bilgi ekonomisinde baarya ulama, okuryazarlk durumu ve niceliksel deerlerin tesinde eletirel dnme, iyi iletiim kurma ve etkili biimde takm almas yapma yetenei gibi davransal hnerleri gerektirmektedir. Eitimin tesinde, bilgi ekonomisinin kurumsal boyutu da hayati derecede nemlidir. Bir lke, nitelikli insan kapasitesini yaratmak iin, firma dzeyinde etkili inovasyon sistemine, aratrma merkezlerine, niversitelere ve beyin takmlarna (think tanks) gereksinim duymaktadr. Bilgi ekonomisi, ayn zamanda, enformasyonun etkili bir biimde iletimi, yaym ve ilenmesini kolaylatran gl bir ulusal enformasyon altyapsn gereksindirmektedir. Tarih boyunca ekonomilerin baars bilgiye dayal idi. Bugn farkl olan, bilginin, rekabet ve sosyal refah iin en nemli unsur olmasdr. (Zhang, 2001, ss. 9-10). Bilgi ekonomisi - yeni ekonomi, enformasyon toplumu; bunlar yeni kresel dzeni aklamak iin bugn kullanlan terimlerden birkadr. Hangisi kullanlrsa kullanlsn ak olan husus vardr ki o da, dramatik bir deiim srecini yaadmzdr. Enformasyon teknolojisi ve bilgi yaymndaki ilerlemeler, kresel ekonominin grnmn dntrmekte ve deiim srecinde yaratclk, risk alma, giriimcilik ve esneklik giderek daha da nem kazanmaktadr. Bilgisayar okuryazarl da temel stnlk unsurlarndan biri haline gelmitir. Bunun yannda yaamboyu renme, internet okuryazarl, enformasyon

56

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

okuryazarl gibi kavramlar, sadece bilgi ekonomisinde deil, bilgi toplumu bireyleri iin de deerlendirilmektedir ve aranan nitelikler arasndadr. Bilgideki ilerlemelerin esas etkilerinden biri, ulusal, blgesel, sektrel, konu ve alma alanlar, firma ve kurulu dzeylerindeki srekli yeniden yaplanmann ieriine yansmaktadr. Gelimekte olan lkeler, daha fazla bilgi retme, ancak daha da nemlisi nerede retilirse retilsin, uygun bilginin etkin kullanmn gerekletirme gereksinimini duymaktadrlar. Bu sebeple gelimekte olan lkeler, eitim, enformasyon ve iletiim teknolojilerine daha fazla yatrm gereksindiren bilgi ekonomisinin avantajn kullanmak iin kapsaml stratejiler gelitirmek zorundadr. Bu balamda bilgi ekonomisi aada sunulan drt anahtar alan zerinde odaklanmakta ve/veya istekte bulunmaktadr:

Varolan bilginin etkili kullanm ve yeni bilginin retimini destekleyen,

modas gemi etkinlikleri kaldrmay ve daha etkili olan yenilerini balatmay, giriimciliin gelimesini tevik eden ekonomik ve kurumsal rejim;

Yeni bilgiyi hem reten hem de kullanan eitilmi ve beceri sahibi nfus; Bilgi ve/veya enformasyonun etkili bir biimde elde edilmesi, ilenmesi Kresel bilgi stokunu gelitirmeye ynelik etkileimde bulunabilen, onu

ve yaymn kolaylatran dinamik bir enformasyon altyaps;

zmseyen ve kresel bilgiyi yerel gereksinimlere aktarabilen ve uyarlayabilen, kresel bilgiyi yeni bilgi ve teknolojiyi yaratmak iin kullanabilen firmalar, bilim ve aratrma merkezlerini, niversiteleri, beyin takmlarn (think tanks) ve/veya danmanlar ve dier kurulular ieren etkin bir inovasyon sistemi (Dahlman, 2001, s. 5; Dahlman ve Andersson, 2000, ss. 13-14). Gnmzde sadece gelimi lkeler deil, gelimekte olan lkeler de bilgiye dayal ekonominin sunduu frsatlar deerlendirme, ierdii tehditleri gzard etmeme ynnde gerekli anlay ve kavraya sahip olma abasnda ve bilgi ekonomisini yaplandrma yarndadr. Ancak sz edilen srete ortaya kan kimi sorulara da yant aranmaktadr. Yant aranan sorulardan birisi bilgi-youn bir iin deerinin nasl llecei, dieri de enformasyon ve/veya bilgiye niceliksel bir deerin nasl konulabilecei yani bilginin llebilirliidir (Kanjanasupak, 2002). Bilgi ekonomisi, daha byk ekonomik ve sosyal gelime iin iletmeler, kurulular, bireyler, topluluk ve/veya toplumlar tarafndan etkili biimde oluturulan, salanan, iletilen ve kullanlan

57

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

kodlanm ve rtk bilgiye (tacit knowledge) dayal sistemdir (Dahlman ve Andersson, 2000, s. 13). Bununla birlikte bilgiye sahip olmak yeterli deildir. Bilgi ve teknolojiye byk oranda yatrm yapt halde, girdiyi pozitif katma deere dntremeyen ve bu nedenle zarar gren pek ok firma rnei bulunmaktadr. Sorun, girdinin deere dnmesi iin izlenmesi gereken yolun da ne olduunu bilip bilmemekte gizlidir; pek ok deikenden sz edilebilir, ancak temel olarak sorun, bilgiye dayal karar verme srecinin yaanma dzeyi ve alnan kararlarn i/iliki/iletiim ve bilgi srelerine aktarlp aktarlmamas ya da ne lde aktarld ile ilgilidir. O halde amasz, yerinde ve uygun olmayan bilgi ve teknoloji yatrmlarnn, iletme ve/veya lke ekonomisi iin, yarar yerine zarar getirecei unutulmamaldr.2 Bilgi Ekonomisinin Reddettikleri Bilgi ve/veya enformasyon ve teknolojiye dayal olan bilgi ekonomisi, gelecee uyarl yksek teknolojilerin uygulanmas yoluyla verimlilik orann byk lde arttrmaktadr. yleyse olgunun ierdii frsatlarn tehdit unsuru haline dntrlmesine engel olmak, tehdit unsurlarn da frsata dntrmek iin gerekli olan anlay ve kavray ne olmaldr sorusuna yant bulmada dnme yntemimiz ne olmaldr? almada bu soruyu yantlamak iin nerilen dnme yntemi, daha nce de belirtildii gibi, olgunun reddettii unsurlar ortaya koyarak gereksindirdiklerini kavramaktr; bir baka deyile oyunun esaslarn ieren kurallar belirlemektir. Yeni ekonomi dzenini betimleyen bilgi ekonomisi, i/iliki/iletiim/bilgi srelerinde aadaki durum ve sreleri reddeder:

Vizyon sahibi olmama, Anlay/kavray eksiklii ya da yokluu, Bilginin gerei ve kullanm konusunda bilgisizlik, Bilmediini bilmeme, novasyon (yenilik) eksiklii ya da yokluu; taklitilik,

2letmelerde pozitif katma deere dntrlemeyen bilgi ve teknoloji yatrmlarna ilikin istatistiki bilgi ve lm deerlerini ieren literatr iin bkz. Berndt ve Morrison, 1995; Baily ve Gordon, 1988; Weill ve Broadbent, 1999.

58

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Belirsizlik; nsezi eksiklii, Rekabet korkusu, Risk alma korkusu, Gvensizlik ve zgven eksiklii ya da yokluu, Deiim ve geliime hazr olmama, Ak, drst olmama, Kat hiyerarik yap, Duplikasyon, gereksiz tekrarlar, Yanl devlet politikalar, Materyalist yaklam3, Niteliksiz insangc, Hantal retim sreci, Hantal pazarlama sreci, Rasyonel ve yerinde olmayan karar verme sreleri, Doa ile uyumsuz retim sreci.

Bilgi ve/veya enformasyonun temel deiken olduu bilgi ekonomisinin kurallarn bilen birey, irket, kurum ve lkeler baar yolunda bilgi ve/veya enformasyonun sunduu tm frsatlar katma deerli yaam standardna dntrrken, yanl kurallar dizisi, yanl i/iliki/iletiim ve bilgi srelerini yaayanlar iin, frsatlar, bumerang gibi geri dnerek tehdit unsuru haline gelebilir. Bu sebeple frsat ve tehditleri ieren seeneklerin ok gereki bir biimde tanmlanmas gerekmektedir. Bilgi ekonomisinin reddettii unsurlarn banda vizyon sahibi olmama gelmektedir. Bir toplum ve/veya toplulukta vizyon belirleme misyonunu, o toplum ve/veya topluluk adna karar verme sorumluluunu yklenen lider konumundaki bireyler tar ya da tamaldr. Druckere (1993a) gre ynetici kavram, artk astlarn iinden sorumlu olan patron yerine bilginin uygulanmasndan ve performansndan sorumlu kii ile zdeletirilmitir.
3Sadece fiziki unsurlara (makine-tehizat, eitli test ve analiz cihazlar, bina vb.) deer verme ve yatrm yapma anlay.

59

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Yeni ekonomi iletmelerinde vizyona dayal liderler ile nitelikli, renmeyi bilen, esnek bilgi ve yksek deer temelli, yaratc bilgi iileri almaktadr (TSAD, 2001, s. 61). Her retim sreci, iletmeleri ayn zamanda bilgi reticisi durumuna getirmektedir. Bu yzden retim srecinin kendisi de bilgiye dnmeye balamtr. Ancak, bu dnm srasnda sadece doru ve ok sayda veri elde etmenin yeterli olmad, doru verilerin doru karar veren mekanizmaya tand zaman iletme amalarna ulaabilmenin mmkn olabilecei anlay gndeme gelmitir. Bilginin nitelii hakknda bilgiye sahip olma gerei, yeni anlayn znde bulunan bir baka rndr. Kurulularn ou ve devlet, bugnn ve yarnn ekonomik ortamnda baarya ulamak bir yana, hayatta kalabilmek iin firma bilgisi konusuna sradan -hatta bilinsizce- bir yaklamn yeterli olmayacan anlam bulunmaktadr (Davenport ve Prusak, 1998, s. 11). Bilgi ekonomisinde aratrma-gelitirme (A+G)ye youn biimde yatrm yapan firmalar liderlik etmektedir. Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD)nin verilerine gre, retim (milli gelir) ve istihdam ierisinde zellikle ABD ve ngiltere gibi gelimi lkelerde payn son yllarda nemli lde arttran hizmetler sektrnn, A+G faaliyetleri iindeki arl art gstermektedir. 1980 ve 1997 yllar arasnda hizmetler sektrnn toplam ticari (kamu eitim ve aratrma birimlerince yaplan A+G faaliyetleri hari) A+G faaliyetleri iindeki pay ABDde yzde 4.1den 19.5e, Kanadada yzde 15.2den 37.4e, ngilterede yzde 5.5den 19.1e, svete yzde 11.2den 19.1e ve Norvete yzde 15.5den 32.4e ykselmitir. A+Gye tm sektrler baznda yaplan yatrmlar incelendiinde de zel sektr paynn devlet ve niversiteye oranla ok yksek dzeyde olduu grlmektedir. Ulusal dzeyde toplam A+G harcamalar iinde zel sektrn oran, rnein Japonyada 1981de yzde 67.7 iken 1993te 73.4e kmtr; devletin yatrm oran ise, 1981de yzde 24.9 iken 1993te yzde 19.6ya inmitir. Kuzey Amerika, Avrupa Birlii ve OECD lkelerinde de benzer eilim izlenmektedir (Saygl, 2003, s. 87; Organisation for Economic Cooperation and Development [OECD], 1996a). Grlmektedir ki ekonomide lider olan lkelerde bilgi tabanl ekonominin srkleyicisi, sadece devlet deil, rekabet ortamnda hem ulusal, hem de uluslararas dzeyde deer yaratma zorunluluu ile bilgiye yatrm yapan firmalardr.

60

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Rekabetin ekli, bugn firma ve lkelerin, staty koruma ve farkl rn ve hizmetleri ortaya koyarak stnlk salama adna, zerinde en ok fikir gelitirilen konulardan biridir. Rekabet, bilginin yaratlmas gibi onun etkili kullanmn da zendirir. Rekabet olmadan performans gelitirme gereksinimine ynelik aba harekete geirilemez. Rekabetin gelimesine yardmc olmak zere birtakm kilit unsurlara ak olunmaldr; rnein firmalar ihracata itme ve bylece uluslararas ticaret iin firmalar gdleme, onlar dnya standartlarnda mal ve hizmet kalitesini gelitirme ve yeni teknolojiler ile donanma ynnde harekete geirmektedir ya da zorlamaktadr. zellikle kk ve orta lekli iletmeler iin, bilgi ekonomisinin gereksindirdii bu anlay ve kavray hayati derecede nemlidir; aksi halde byk firmalarn eitli yntemlerle baskc davranlar sonucu zarar grme riskini tayabilirler (Dahlman, 2001, s. 7). Bilgi ekonomisinin gndeme getirdii bir baka kavram, risk sermayesi (venture capital-VC) dir. Risk sermayesi, iletme ierisinde oluturulan bir fondur; gen, dinamik, hzl byme ve yksek krllk potansiyeli olan projelere yatrm yaplmasn salar. O halde, finans sektrnde, belli amalar iin kullanm ngrlen ve bu amalar iin oluturulan bir finansal aratr. Risk sermayesi, finansman, ortaklk ve destek alma konularnda kurulularn i planlarn gelitirmelerinde yardmc olmaktadr (Vakf Risk Sermayesi Yatrm Ortakl, 2003). Bylelikle risk sermayesi yneticileri, firmalarda en iyi ve daha iyi uygulama konusunda danma iinde a (network) yneticileri olmaya balamlardr. Firmalar, yneticilerin bal olduu bilgi deerlerini ekillendirme ve alatrma srecinde, en iyi neriyi vermek ve almak zere, ortak ilkelere sahiptirler. Bundan dolay risk sermayesi oluumu, yeni bilginin ticarilemesine de nderlik etmektedir (Cooke, 2001). Dnyann kodlanm bilgi taban (basl ve elektronik ortamdaki tm tarihsel bilgi) geen yzyln ilk evrelerinde her 30 ylda ikiye katlanrken, 1970lere kadar her yedi ylda bir ikiye katlanyordu; 2010 ylna kadar her 11 saatte bir dnyann kodlanm bilgisinin ikiye katlanacan, bilgi sektrnde alan ktphane ve enformasyon bilimi kuramclar sylemektedir. ABDde yarm milyonun zerinde bilgi youn ileri teknoloji alannda i bulunmaktadr (Bontis, 2002).

61

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Bilgi ekonomisinin kavramsallatrd bir baka anlay, renen organizasyon terimi ile adlandrlmaktadr. renen organizasyon (learning organization) terimini 1990 ylnda Peter Senge kullanmtr. Senge, renen organizasyonu, byk sonular/rnler yaratmak iin kendi yeteneklerini srekli olarak gelitirebilen insanlarn yer ald, yeni dnme modellerinin beslendii ve deer kazand; srekli biimde birlikte daha iyi nasl renilebileceini renen insanlarn bulunduu; rgt zekasnn srekli gelitii yer olarak tanmlamtr. Etkin ve etkili bir lider, kuruluun rgt kltrn renme ve bilgiye dayandrr. Kerfoot (2002), daha iyi bir gelecek iin akl (wisdom)4 ve akll insanlar yaratan kurulular gelitirmeyi renmenin de zorunluluk haline geldiini vurgulamtr. Bu aamada akl konusunu amakta yarar bulunmaktadr. Kurulu iin bilginin yeri ve nemi irdelenirken, bilginin (knowledge), bilgi kavramnn ieriini oluturan veri, enformasyon ve zellikle akl ile olan ilikisinin de gz nnde tutulmas gerekir. Yeterli olmasa da u anda akl szc ile karlayabileceimiz wisdomn, kurulu iin, bilgiden (knowledge) de daha byk deer tad arguman zerinde de dnmekte, konuya ynelik varolan aratrmalar deerlendirmekte ve bilgi ekonomisi olgusu erevesinde irdelemeye olanak salayacak almalarn yaplmas gereine dikkat ekmekte yarar bulunmaktadr. Bilgiye ekonomisinde yeni deiim arac renmedir nermesini getiren Robert Reich, gelecein irketi iin u gerekleri vurgulamaktadr: lk iyi fikrini hayata geirmeyi baaracak bir irket mi kurmak istiyorsunuz? yleyse renmeye deer veren bir kltr yaratn. Yeni ve daha byk sorumluluklar almanz salayacak bir kariyeniz mi olsun istiyorsunuz? renme arzunuzu hi yitirmeyin ve srekli olarak renmenize frsat tanyacak bir kuruluta aln (Kroug, Ichijo ve Nonaka, 2002, s. 13).

4Sistem yaklamna gre wisdom, insan onay olsun olmasn her eyi bilen, akll olma becerisine sahip ve snrllklar olduunu varsaydmz sistemdir; bu tanmda zihinde uyanan soru, neyin aklc neyin sama olduu konusudur. Kohen sistem iin unlar syler: Wisdom, bireylerin zihinleri yerine gemek iin bir tr toplum zihnidir ki, bu zihnin evrimi iin, bir sonraki safha hedeflenir ve nem tar; bu sebeple wisdom, kontrol amacyla enformasyon akn ynetir (Rayward, 1983, ss. 401-402).

62

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

OECDnin (1996b), OECD lkeleri baznda, retim sektrndeki igcnn nitelikleri, alanlarn i alanndaki renimi ve hem kamu, hem de zel sektrdeki kurulularn eitim ve renme iin yaptklar harcamalar, ulusal A+G harcamalar ve dier konular ieren aratrma verileri u gerei ortaya koymaktadr: Ekonomik baar ile firmalarn, sanayilerin, blgelerin ve lkelerin renme yetenei ve renmenin nemi konusundaki anlay arasnda gl bir ba bulunmaktadr. Sz konusu yaklam, bilgi ekonomisinin gereksindirdii renen organizasyon ve renen ekonomi anlayn desteklemektedir. OECDnin (1996a) bilgi ekonomisine ynelik bir baka almas, olgunun, renen ekonominin ne olmas gerektii yannda, eitim ya da renimi etkili ve adil klan unsurlarn ne olduuna ilikin sorular sormaya ynelttiini de vurgulamaktadr. Ekonomistler, insan sermayesini gelitirme konusunu, eitim ve deneyim yl gibi veriler ile lmektedir. Oysa bu tr l deerleri, ne eitim ya da renme kalitesini, ne de eitim ve renime yaplan yatrmn ekonomiye yansmalarn lmek iin yeterlidir. Bugn resmi ve/veya resmi olmayan renim (meslek-ii eitim, srekli eitim, kendi kendine renme gibi) srecinde birey odakl gerekleen renme ve bilgi ediniminin, grnen yznden tede rtk (tacit) halde bulunan deerlerin lmne dikkat ekilmektedir; zor olan da budur. Yukarda tanmlanan aslnda yantlanmas zor soruyu yantlamak zere, bilgi ekonomisi ile birlikte gndeme gelen iki yeni kavramdan sz etmekte yarar bulunmaktadr. Szkonusu kavramlardan ilki entelektel sermaye, dieri de sosyal sermayedir. Sosyal sermaye anlayn iselletirdii iin ncelikle entelektel sermaye anlayn ele almak yerinde olacaktr. Entelektel sermaye, insan sermayesi, yapsal sermaye ve mteri sermayesini kapsamaktadr ki, bunlar ilikisel sermaye olarak da adlandrlabilir. nsan sermayesi, bir kuruluta bireysel dzeyde varolan bilgi stokudur. Bu bilgi, temelde, alanlarn zihninde yaad iin bilinir ama genellikle sz ile ifade edilmeden hakknda dnlr; ve bu nedenle kodlanmas ve iletimi gtr. Kimi grlere gre, bir kuruluun sahip olduu bilginin tm, yalnzca alanlarn zihnindedir; bununla birlikte bu kadar basit deildir. Kurumsal bilgi ayn zamanda dier formlarda da bulunabilir. rnek olarak, firmann i/iliki/iletiim/bilgi sreleri, strateji ve taktik dzeydeki kararlar ieren bilgi yaplar verilebilir. Yapsal sermaye, alanlar akam eve

63

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

gittiklerinde arkada kalan bilgidir. Yapsal bilginin zn, alanlarn bulunmad anlarda kuruluun rutin ilerini ieren sistem bilgisi oluturur; alan birey(ler)in dnda varolur ama firmann iindedir. alan(lar), yksek dzeyde entelektel bilgiye sahip olabilirler, ancak kurulu zayf sistem ve srelere sahipse, genel anlamda sistemin entelektel sermayesi, birey(ler)in bilgi potansiyeline eriemeyecektir. Bununla birlikte bir kurulu, gl yapsal sermayesi ile bireylere, baaramama durumunda, renmesi ve tekrar aba gstermesi iin olanak tanyan bilgi ve/veya bilgilenme kltr anlayn sunabilmelidir. Entelektel deerleri organize etmek zere uygun teknolojilerin kullanm, bireysel dzeydeki know-how grup bilgisine dntrebilir (Bontis, 2002). Entelektel sermaye, bir firma ve/veya kurulu iin deer ifade eden bilgidir. Mteri sermayesi ise, mteri memnuniyeti, marka ve firma sadakati, firma ismi, firma imaj, marka deeri vb. olarak llebilen ve gerekte irketin piyasa deerini belirleyen grnmeyen varlklardr. Bununla birlikte, entelektel sermayenin en belirgin zellii de, bugn iin llebilir olmasdr. Entelektel sermayenin sz edilen boyutu, firma ve/veya lke leinde deer yaratma ynnde gerekten de stratejik dzeyde ele alnmaldr (Bontis, 2002). Unutulmamaldr ki bu deer, bilgi ekonomisinin kural haline dnmtr. Entelektel sermaye anlaynn kavrand ekonomilerde deer yaratan bir baka unsur, bir baka deyile bilgi ekonomisinin canlandrd ve kavramsallatrd dier bir anlay da sosyal sermaye terimi ile adlandrlmaktadr. Sosyal sermaye, insanlar arasndaki aktif balantlar stokundan; insan ebekelerini ve topluluklarn birbirine balayan ve bylece ibirliini olanakl klan gven, karlkl anlay ve ortak deerler ile davranlardan oluur. Sosyal sermayenin olanakl kld bireyler arasndaki ba; kuruluta ibirliini, sadakati, bilgiye ve yetenee hzl eriimi ve dzenli rgtsel davran destekler (Cohen ve Prusak, 2001, s. 20). O halde, Cohen ve Prusak tarafndan kavrayamadmz zenginlik olarak betimlenen sosyal sermaye anlaynn zn, gven, anlay ve sadakat zerine kurulu i/iliki/iletiim/bilgi sreleri oluturmaktadr. Entelektel sermaye ve sosyal sermaye, doalar gerei, birbirini besleyen, renen organizasyon ve renen ekonomi kavramnn ieriini dolduran, bylece inovasyon (yenilik)a dayal rn ve/veya sreleri ola-

64

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

nakl klan ve bu nitelikleri ile hayati deer tayan iki unsurdur. Bilgi ekonomisinde entelektel sermaye zerine yaplandrlm sosyal sermaye anlaynn yarataca deerin gcn, belki de bir baka eyle kyaslamak bile mmkn deildir; bu sebeple onu, oyunun temel kural olarak tanmlayabiliriz. Yeni ekonomi dzenini betimleyen bilgi ekonomisinin reddettii bir baka unsur, hiyeraridir. Sosyal sermayenin ele alnd yerde deinildii zere, yeni ekonomi anlaynda iletme sisteminde gvene dayal i, iliki ve iletiim sreleri, deer yaratan unsurdur. nk her birey, sistemde konumu ne olursa olsun, yapt i ile ilgili greceli olarak en gncel, sistematik ve anlaml bilgiye sahip olmaldr. Birey, sz konusu bilgiyi i, iliki ve iletiim srelerine tad anda bilgisini sistemin btnne mal edecektir; o halde ona bu frsat tannmaldr. Bylesi bir anlaya sahip bir sistem, Ouzun (2001) belirttii zere alana gre, yatay ve herkesin eit olduu bir platform sunar. Oysa hiyeraride kat ve dikey yap sz konusudur. Bilgi ekonomisinde igrenler bilgi iisi terimi ile adlandrlmaktadr. ok sayda bilgi iisi, belki de bilgi iilerinin ounluu, ticari kurulularda veya bu tr kurulular adna almaktadr. Ancak onlarn konumu, dnn patronlarnn konumundan da, dnn iilerinin konumundan da ok farkldr. alan kesimini oluturmaktadrlar, ama ayn zamanda emeklilik fonlarndaki paralaryla da sanki tek gerek kapitalistler de onlardr. Bir patronlar vardr, bu yzden de ast durumundadrlar. Ancak ounun astlar da vardr ve bylece patrondurlar. Hl alt basamakta olanlar, kukusuz, er ya da ge, danman ya da blm efi olmay ummaktadr. stelik onlar uzmandrlar. altklar alan hayli dar olabilir, ama bu alanda patrondan daha bilgilidirler ve bunun farkndadrlar. Kurulutaki hiyerari iinde konumlar ne kadar aada olursa olsun, kendi alanlarnda iverene kyasla stndrler. O halde bilgi iisi, ast olmaktan ok meslekta ve i arkadadr. yle de ynetilmesi gerekir (Drucker, 1993b, ss. 183-184). Bilginin yapsnda her geen gn ivme kazanmakta olan deiim olgusu bulunmaktadr. Deiim ve onun sonucu olan dnm srecinin, frsatlar sunduu bir gerektir, ancak beraberinde tehdit unsurlarn da getirdii unutulmamaldr; bu durum ile ba edebilmenin ise bir tek koulu bulunmaktadr, o da hazr olmaktr.

65

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Bilgi ekonomisinde yaanan deiim ve dnm srecinin sunduu frsatlar deerlendirebilmek, tehditleri grebilmek ve tedbirleri almak iin hazr olma anlayn gelitirme sorumluluunu, sadece birey ve kurulular deil, ulusal dzeyde karar alma etkinliini gerekletiren devlet de tamaldr. Deiim srecine uyum salayamama ya da hazr olmama; birey, kurulu(lar) ve giderek toplum zerinde ruhsal birtakm olumsuzluklar gndeme getirebilir. Bilgi ekonomisinin, her olgu gibi sadece olumlu deil, olumsuz yansmalar da sz konusudur. Devlet, bu balamda zellikle yasal ve yapsal dzenleme roln, yeni anlay ve kavray dzeyine uygun biimde yerine getirme sorumluluunu zaten tamaktadr; o halde bildii ve bilmedii bilgiyi, ok gereki biimde deerlendirmekte yetkin olmaldr. Grld zere, bilgi ekonomisi, doru, yerinde ve zamanl olmayan kararlar balamyor; nk bilgiye dayal olmayan sreleri ve zellikle bir lkenin geleceini tehdit edebilecek stratejik kararlarda bilmediini bilmemeyi btnyle reddediyor. O halde devlet, yaanan tekno-ekonomik dnm srecinde ele alnmas gereken olgu, olay, kavram ve nesnelere ilikin soru ya da sorunlar; olas sosyal yansmalar, lke menfaatleri asndan btn grme zorunluluu, sektrel etkileim gibi konular balamnda deerlendirme potansiyeline sahip -konumuz itibariyle zellikle bilgi olgusuna ynelik- politika belirleme ve koordinasyonu salama gibi yapsal dzenleme ve fikri haklar gibi hukuksal dzenleme rolleri erevesinde, niversite ve zel sektrn de desteini alarak, en st dzeyde ele almal ve yaama kanalize etmelidir. Berger (2000), bilgi ekonomisinde devletin stlenmesi gereken rolleri tanmlarken, siyasi karar verme srecinin yavalna karn ekonominin, erteleme ve yerinde olmayan kararlardan dnme durumunda- tolerans gsterme gibi anlaylar reddettiine, bilgi ekonomisi anlaynn tm toplum geneline yaylmas iin gereken eitim reformlarna ilikin soru ve/veya sorunlarn devlet tarafndan titizlikle ele alnmas gereine dikkat ekmektedir. Berger, ayrca vergi reformlar, sosyal gvenlik reformlar, zelletirme gibi konular zerine ina edilecek ulusal kararlarda, zel sektre daha ok pay ayrmann nemini vurgulamaktadr (Berger, 2000). Bununla birlikte bilgi ekonomisi, devletin sadece yapsal ve hukuksal sorumluluklarn yerine getirmesini deil, kendi yaps iinde de teknolojik deiimin gerisinde kalmamasn ve bu balamda

66

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

dnmesini istemektedir. E-devlet anlay bu yaklamn rn olarak ortaya kmtr. E-devlet anlaynn znde, devletin, tm vatandalarna -aklk, effaflk, frsat eitlii ve kiisel verilerin korunmas ilkeleri ile- kendisine ait bilgiye ulama kolayln sunan, vatandan da katlmn destekleyen elektronik ortamda oluturulan bilgi eriim sistemleri bulunmaktadr. Devletin yapsal ve hukuksal sorumluluk alanlar erevesinde deerlendirilen fikri haklar, bilgi ekonomisinin ieriinde zel tartmay gerektiren bir konudur; sadece kuramsal dzeyde tanmlamann yeterli olmad, dolaysyla uygulamadaki yansmalarnn da titizlikle deerlendirilmesi gerei anlayna dayal, kompleks, karmak ve zor bir alandr (Dahlman, 2001, s. 7). Fikri haklar, patentleri, know-howlar, ticari markalar, ticari srlar, kiisellik/gizlilik haklar, eser sahibinin haklar (rn. copyright) ve dierlerini iermektedir. Porat (1977), Information Economy balkl almasnda, devletin yapsal ve hukuksal alandaki sorumluluklarn st dzeyde yerine getirebilmesi iin, lkesinde -ABDde- Federal Enformasyon Politikas Ofisinin kurulmas ynnde neri getirmitir. Yazara gre, yeni enformasyon uygulamalarndan doan ve zm gerektiren sosyal ve ekonomik elikilerin varl ve yrtme dzeyinde hedef ve amalarn aka ortaya konmam olmas ve elikileri zmekle grevli devlet otoriteleri arasnda koordinasyon eksiklii, byle bir birimi gerekli klmaktadr. Sz edilen ofisin grevi, bakanlklar aras danmanlk ve koordinasyon olarak tanmlanmtr. Porat, almasnda, ofisin ayrca, enformasyon politikasnda benimsenen misyonu eyleme geiren program btelerinin onaylanmasn da kolaylatracan ne srmtr. Poratn almasn izleyen aamada federal enformasyon politikas konusu, ABD yasama ve yrtme organlarnda ele alnm ve ilgili yasalarda yerini bulmutur. Konu, ayrca ABD ktphanecilik ve enformasyon bilimi okullarnda da lisans dzeyinde ele alnmaktadr. Bilgi ekonomisinin temel deikenleri, katma deerli bilgi/enformasyon ve teknoloji ve bu temel retim unsurlarna dayal entelektel sermaye ve inovasyon (yenilik), sosyal sermaye, risk sermayesi, renen organizasyon, renen ekonomi, fikri haklar, kreselleme, yeni i/iletiim/bilgi sreleri ve modelleridir. Dikkat ekilmesi istenen bir baka konu da, olgunun bal bulunduu deikenlerin yaama kanalize edilmesi iin temel

67

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

kaynan bilgi ve/veya enformasyon olduu ve bu kaynan uygun ekilde ynetilmesi gereidir. Bilgi Ekonomisinde Bilgi ve/veya Enformasyon Ynetimi Yukardaki anlatmlardan karsanaca zere; bilgi ekonomisinde bilgi ve/veya enformasyon,

Sermayedir, retim faktrdr, nemli bir rekabet unsurudur, Ekonomik girdi yapsndadr, Srekli deiim srecine uyumu salayan etkendir, Her anlamda dinamik kalmann kouludur,

Bir ekonomik kuruluun sistem anlay ile oluumu, yaamas ve gelimesini salayan etkendir,

Bugnk anlamnda kresel yaklamn gereidir, Ayn zamanda rn niteliini tayan kt niteliindedir,

Girdi nitelii ile para gerektirir ancak ktya dntnde parasal deeri daha yksektir; ve dolaysyla pozitif katma deer yaratr,

Bilimsel, teknik ve dnsel yeni bir devrimin balatcs ve srkleyiciYaratcln temel kaynadr, Bilgi toplumu olma hedefinin z ve yaatcsdr,

sidir,

o halde bylesine nemli bir varlk, ynetilmelidir. Bilgi ynetimi, sistematik hale getirilmi verilerin toplanmas, aralarndaki ilikilerin tanmlanmas ve anlalmas ile bu verilerin kullanlabilir, geerli ve gvenilir enformasyon ve bilgiye dntrlmesi sanat ve bilimidir. Her retim sreci, iletmeleri ayn zamanda bilgi reticisi durumuna getirmektedir. Bu yzden iin kendisi de bilgiye dnmeye balam bulunmaktadr. Ancak bu dnm srasnda, doru ve gerekli kapsamda veri elde etmenin yeterli olmad, doru verilerin doru karar veren mekanizmaya tan-

68

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

d zaman iletme amalarna ulaabilmenin mmkn olabilecei gerei ortaya kmtr. Doru karar verme mekanizmas ise, daha ok ynetim ve yneticiliin kalitesi, yani iletmedeki insan kaynann nitelii ile ilgili bir husustur. Bilginin ynetimi ile, sistemde gereksinimi duyulan soru ve/veya sorunlara ilikin yantlar aranr, bulunur, ilenir ve ulalr klnmak zere bir yerde toplanr; dolaysyla ayn sorunun tekrar zmlenmesi iin aba gerekmez. Bu nedenle bilgi/enformasyon ynetimi ok kolay bir i deildir; bal bana bir uzmanlk alandr ve profesyonellii gerektirmektedir. Tekno-ekonomik dnm srecinin rn olan bilgi ekonomisinde bilginin azl kadar birbirini tekrarlamaktan teye gitmeyen bilgi bombardman eklinde nitelendirilebilecek bilginin okluu da tehlike yaratmaya balamtr. Bilgi ynetiminin temel abas, bilgiyi retken klmaktr. letme amalarn gzeten bilgi ynetimi, kurulu ierisinde etkin deilse ekonomik girdiye dnemez; stelik bilgi ve/veya enformasyonun llmesi, doas gerei, dier retim unsurlar (insangc, hammadde, sermaye, donanm ve enerji) gibi kolay deildir. Porat (1977), enformasyon sektrnde hizmet pazar tanmlamasn getirerek bu pazarn rn ve/veya ktsnn bilgi olduunu vurgulamaktadr. Porata gre, bir enformasyon pazar, tketicilerin; nceden bilmedii bir eyi bilmediini fark etmesini, sembolik bir deneyim dei-tokuunu, bir eyi renmesini ya da yeniden renmesini, alglamay veya bilisellii eitlendirmesini, belirsizlii indirgemesini, seeneklerini geniletmesini, karar(lar) gelitirmesini ve sre denetlemesini salamaktadr. Gemi projeler, giriimler, baarszlklar, baarlar ve abalara ilikin elde mevcut ve eriilebilir bilgi, karar verme srecinin iyiletirilmesine hatr saylr lde katkda bulunur (Tiwana, 2003, s. 21). Bilgi ynetimi ne deildir sorusuna Tiwana (2003) u yant vermektedir: Bilgi ynetimi;

Bilgi mhendislii deildir, Srele ilgilidir, dijital alarla deil, Daha zeki bir intranet (irket ii a) ina etmek deildir, Bir defalk bir yatrm deildir,

69

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Teebbs boyu infobabus deildir,5 Bir zapt etme ii deildir.6

Deer yaratma ve daha ok deeri elde tutmay hedefleyen bilgi ekonomisinde bilgi ynetimi vazgeilmezdir, ancak sreklilii gereklidir. Bu balamda, bilgi ynetiminin byk bir titizlik, bilgi ve beceri gerektiren bir i olduu ve sistemin nemli bir alt sistemi olarak ilev grd anlaynn, zellikle st ynetim tarafndan kavranmas ve desteinin alnmas olanakl klnmaldr. Bununla birlikte bilgi ynetiminin varl ya da etkililiinden sz edebilmek iin bilgiye dayal bir sistemin de varl gerekmektedir; bilgiden ok bilgisizliin olduu sistemlerde bilgi deil, bilgisizlik ynetilir; makalenin banda deinildii zere bu bir anlay ve kavray sorunudur. Bu sebeple bilgi ve/veya enformasyonun, profesyonel anlamda ynetildii bilgi merkezleri (ktphaneler ve enformasyon merkezleri) ve bilgi ynetimi konusunda niversite dzeyinde eitim alan ktphanecilerin de, sz konusu anlay ve kavrayn lke dzeyinde yerlemesinde nemli sorumluluklar ve rolleri olduu gz ard edilmemelidir. Sonu Bilgi ekonomisinin gerekli kld anlay ve kavray, gelime ve/veya kalknma iin bir aratr; ulusal dzeyde topyekn tavandan tabana- bilgi ve bilgilenme kltrn gerekli klmaktadr. Buraya kadar irdelenmesine allan anlay ve kavray dzeyine erime ynnde gsterilen entelektel ve/veya bilimsel dzeydeki tm abalarn, bu dorultuda ortaya konan tm yntem, kavram, olgu ve kavramsal yaklamn, temelde tek bir varolu

5Bilgi ynetiminin ncelikle odakland nokta, bir yandan teebbsn entegrasyonu srecini desteklerken, yaratmak, tedarik etmek, dardan getirtmek, yerine ulatrmak ve en nemlisi de doru zamanda doru bilgiyi uygulamaya koyabilmeleri iin doru insanlara yardm etmektir. Bu nedenle, bilgi ynetimi zmleri mutlaka bireylerin ve organizasyonlarn bilgiyi ynetim ve paylam tarzlarn daha da etkin biimde yanstmaldr. 6Belge ynetenler pek bu sze kulak asmayacaktr ama bilgi ynetimi, bilginin zapt edilmesi demek deildir. Belgeler irket iinde koruma altna alnr iken, ieriklerinin ciddi kayplara uramas kanlmazdr. Bir belge ynetimi sistemi, ierik, deneyim ve i kavrayta eksiklikler sergiler iken, hl bilgi ynetimi teknolojisinde marjinal bir yer vardr. Bilgi, kendi mkemmellii iinde, asla zapt edilemez.

70

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

sebebi bulunmaktadr, bu da bilgi toplumu olma niteliini kazanma hedefidir. Onun da ekirdeinde bilgi ve/veya bilgilenme kltr bulunmaktadr. lkemizi gereksinilen kltr platformuna tayacak olan insan kaynana ve zellikle almann btnnde irdelendii biimiyle- istenen anlay ve kavray, toplum dzeyine yaymada liderlik edecek beyin takmlarna, bu amala kurulan sistemlere ve konunun zne ynelik olarak hazrlanacak lke gereklilik ve gereklerinin rtt proje ve/veya programlara gereksinim bulunmaktadr. Yukarda zetlenen oluumun her aamasnda, birey olarak ktphaneciler -bilgi uzman(lar)- ve sistem olarak bilgi merkezleri, lider olma misyon ve vizyonunu tama potansiyeline sahiptir, ya da en azndan deinilen vizyona sahip olmaldr. nmzde bir frsat bulunmaktadr. Bilgi toplumu olgusunun znde bilgi ekonomisi, bilgi ekonomisinin ekirdeinde bilgi olduu gerei ve bilginin mutlak biimde ynetilmesi gereine ilikin anlay ve kavraytan sz ediliyorsa, bugne dek topluma yeterince anlatamadmz deerleri anlatabilir ve toplumsal gereksinimlere uygun biimde gelitireceimiz bilgi ve bilgilenme stratejilerini belirleyerek onlar yaama kanalize edebiliriz. Bu bizim iin bir frsattr ve oyunun kurallar bizim iin de geerlidir. Bilgi ekonomisinin kurallarna gre oynamama ya da onun reddettiklerini yaamann doal sonucu, ilk aamada, birey/kurulu/irket/toplum ve/veya lke dzeyinde ayrlmalarn (izolasyon), son aamada ise kopmann balamasdr.

Kaynaka Baily, M. N. ve Gordon, R. J. (1988). The productivity slowdown, measurement issues, and the explosion of computer power. Brookings Papers on Economic Activity, (2), 347-420. 30 Nisan 2004 tarihinde http://proquest.umi.com/pqdweb adresinden eriildi. Berger, R. (2000). New economy: Opportunities for Europe. Berndt, E. R. ve Morrison, J. C. (1995). High-tech capital formation and economic performance in U.S. manufacturing industries: An exploratory analysis. Journal of Econometrics, 65, 9-43.

71

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Oya Grdal

Bontis, N. (2002). The rising star of the chief knowledge officer. Ivey Business Journal, 66 (4), 20-25. 21 Mart 2002 tarihinde http://proquest.umi.com/pqdweb adresinden eriildi. Cohen, D. ve L. Prusak. (2001). Kavrayamadmz zenginlik: Kurulularn sosyal sermayesi (A. Kardam, ev.). stanbul: MESS. Cooke, P. (2001). New economy innovation systems: Biotechnology in Europe and the USA. Industry and Innovation, 8 (3), 267-289. 21 Mart 2002 tarihinde http://proquest.umi.com/pqdweb adresinden eriildi. Dahlman, C. J. (2001). Updating the economic incentive and institutional regime for the knowledge economy. Development OUTREACH, 3 (3), 6-8 Dahlman, C. J. ve Andersson, T. (Ed.). (2000). Korea and the knowledgebased economy: Making the transition. Washington, DC: World Bank. Davenport, T. ve L. Prusak. (1998). dnyasnda bilgi ynetimi. stanbul: Rota. Drucker, P. F. (1993a). Post-capitalist society. London: Butterworth Heinemann. Drucker, P. F. (1993b). Yeni gerekler: Devlet ve politika alannda; ekonomi bilimi ve i dnyasnda; toplumda ve dnya grnde (B. Karanak, ev.). Ankara: Trkiye Bankas. Grdal, O. (2000). Tekstil endstrisinde enformasyon olgusu. Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. Kanjanasupak, L. (2002). Sizing up the new economy. Nations, Access Number: 2W80046735848. 22 Mart 2002 tarihinde http://web11.epnet.com adresinden eriildi. Kerfoot, K. (2002). The leader as chief knowledge officer. Nursing Economics, 20 (1), 40-42. 21 Mart 2002 tarihinde http://proquest.umi.com/pqdweb adresinden eriildi. Konfys. (1973). Konumalar: Lun-y (M. N. zerdim, ev.). Ankara: Babakanlk Kltr Mstearl. Krogh, G., Ichijo, K. ve Nonaka, I. (2002). Bilginin retimi. [stanbul]: Dbank. Martin, R. (2001). The new economy. South Australia: Information Economy Policy Office.

72

Bilgi Ekonomisi

Bilgi Dnyas 2004, 5(1): 48-73

Organisation for Economic Cooperation and Development. (1996a). The knowledge-based economy. 2 ubat 2002 tarihinde http://www.oecd.org/dataoecd/51/8/1913021.pdf; http://members.shaw.ca/competitivenessofnations/ Anno%20OECD4.htm adresinden eriildi. Organisation for Economic Cooperation and Development. (1996b). Transitions to learning economies and societies. Paris: OECD. Ouz, . (2001) Bilgi konseyini kuralm. Habertrk, 22 Kasm 2003 tarihinde http://turk.internet.com/haber adresinden eriildi. Porat, M. U. (1977). The information economy: Definition and measurement. Washington, DC: US Department of Commerce Office of Telecommunication. Rayward, W. B. (1983). Librarianship and information research: Together or apart. (F. Machlup ve U. Mansfield, Ed.). The study of information: Interdisciplinary messages iinde (ss. 399-405). New York: John Wiley and Sons. Saygl, . (2003). Bilgi ekonomisine gei srecinde Trkiye ekonomisinin dnyadaki konumu. Ankara: Devlet Planlama Tekilat. Tiwana, A. (2003). Bilginin ynetimi. [stanbul]: Dbank. Trkiye Sanayicileri ve Adamlar Dernei. (2001). Avrupa Birlii yolunda bilgi toplumu ve e-Trkiye. stanbul: TSAD. Vakf Risk Sermayesi Yatrm Ortakl. Risk sermayesi nedir? 5 Aralk 2003 tarihinde http://www.Vakifrisk.com.tr/rsnedir.htm adresinden eriildi. Weill, P. ve Broadbent, M. (1999). Enformasyon altyaps: irketler iin yeni bir kaldra (A. G. nal, ev.). stanbul: Boyner Yaynclk. Zhang, S. (2001). Human capacity building for the new economy. Development OUTREACH, 3 (3), 9-12.

73