Sfi Perspektif

Do.Dr. Kadir ZKSE

Kurtulu Savana Katlan Din Bilginleri ve Tekkeler

A
Asl hviyetlerine bal kaldklar dnemlerde tekkeler, inceliin, kibarln, zarafetin, nezaketin, insan sevgisinin, almann, hizmetin, sanatn, ilmin, irfann, marifetin ve maharetin retildii, ilendii, gelitirildii ve olgunlatrld merkezlerdi.

nadoluda Mustafa Kemalin nderliinde balayan Mill Mcadele Hareketi, rk olma-

yan, etnik, blgesel ve mezheb kayglardan uzak, iin madd-manev tm imknlarn seferber ettii stikll Sava idi. Bu nedenle, milli mcadelemiz, slm anlaytan yoksun deildi. O dnemde,

Trk milletinin varln ve bamszln korumak

Anadoludaki pek ok din adam, mft ve hocalarn milli mcadele fikrinin douunda nemli bir rol oynadklarn grmekteyiz. Kurtulu Sava kvlcmn atelemekle kalmayan kimi din adamlar, din, vatan ve millet urunda canla bala mcadeleye katlmlard.1 rnein, Denizli-al Mfts Ahmet zzet (algner) Efendi (.1952), halkn mill harekta katlmalar iin aba sarf etmi, zmirin igali zerine, 17 Mays 1919 gn al halkn ar Camiinde toplayarak onlara dman istilasna kar seyirci kalnmamasn ve mukavemet edilmesinin gerekliliini anlatm ve al evresinden toplad 100 gnll ile Aydn-Kk cephesinde dmanla arpmtr.2 Bilecik Mfts Mehmet Nuri Efendi (.1921) ise Bilecik ve evresi halkn mill direni iin tekilatlandrmaya alm, bu amala ar ve pazarlarda konumalar yapm, vaazlar vermi, Mill Mcadele lehindeki geni apl almalarndan dolay 7 Nisan 1921 tarihinde Yunan askerlerince ehit edilmitir.3

18

Somuncu Baba

Camilerin Fonksiyonu Milli Mcadele dneminde camiler, sosyal, kltrel ve idari fonksiyonlara sahip alanlar olarak ilevlerini srdrmekteydi. Hkmet, halka, camiler aracl ile ulamaktayd . Bu nedenle Milli
4

Naki eyhi Hac Hasan Efendi Milli Mcadelenin destekleyicileri arasnda idi.6 Kuv-y Milliye Hareketini destekleyen sufi eyhleri, mcadele srasnda onlarn merulatrlmas, halk ve maddi kaynaklarn seferber edilmesi, Saray ile Milli Mcadeleciler ve Ankara-stanbul Hkmetleri arasnda araclk rollerini yerine getirmilerdir. Bir taraftan onlar merulatrrken, dier taraftan sava iin gerekli halk desteini salayan konumalar vaazlar vermi, mevlitlere katlm, mevlitler dzenlemi, milliyeti cemiyetlere katlm, deiik ehirlerden TBMMye mebus olarak seilmilerdir. Mecliste de genelde eriyye ve Evkaf Komisyonu ile rad komisyonunda grevlendirilmilerdir.7 Mcahidn-i Mevleviyye Alay ounluunu Mevlevilerin tekil ettii Mcahidn-i Mevleviyye Alay, mill mcadelede zel bir yere sahipti. Alay sancan alay komutan Veled elebiye vekaleten alan Yenikap Mevlevihanesi eyhi Abdlbaki Efendi, dervilerle beraber, stanbuldan Konyaya doru yola kt. Yol

Mcadelenin rgtlenmesinde camiler, tabi olarak ok nemli fonksiyon stlenmilerdi. Bildiriler, ilanlar, arlar camilerden yaplmakta ve cami duvarlarna aslmaktayd. Halk camilerde harekete gemekteydi. Milli Mcadele ve Tekkeler Milli Mcadele dneminde, pek ok tekke ve tasavvuf erbabnn da faal rol oynadn grmekteyiz. Asl hviyetlerine bal kaldklar dnemlerde tekkeler, inceliin, kibarln, zarafetin, nezaketin, insan sevgisinin, almann, hizmetin, sanatn, ilmin, irfann, marifetin ve maharetin retildii, ilendii, gelitirildii ve olgunlatrld merkezlerdi. Fakat zamanla duraklamaya, gerilemeye ve kmeye yz tuttu. ken ve yklan tekkede, hakik tekke ruhundan ve cevherinden eser kalmad.5 Milli Mcadelenin yapld dnemlerde eski safiyet ve gcn kaybetmeyen tekkelerin gayretleri, dierlerini de bu mcadelenin iine sokmutur. Tarikat erbabn bir btn olarak Milli Mcadele yanls veya Milli Mcadele kart diye tanmlamamz mmkn deildir. Bazlar Milli Mcadele yanllarn ve dier bazlar da Milli Mcadele kartlarn desteklemitir. syan karan isimlerden eyh Eref ve eyh Recep, Melamiyye veya Halvetiyye mensubu olan ve Hrriyet-tilaf Frkasnn kurucu yelerinden saylan Sadk Bey, orum Mevlevihanesi eyhi ve Tarikat- Salahiyye yesi Ali Kemal Milli Mcadele hareketinin amansz dmanlar iken; Nakibendi eyhi ve Erzincan mebusu Fevzi Efendi, Halvetiyye eyhi ve Bolu mebusu Abdullah Sabri Ayta, Halvetiyye eyhi ve Krehir mebusu Yahya Galib Karg Bey, Naki zbekler Tekkesi eyhi Mehmed Ata Efendi, Bir Kadiriye Dergah olan Hatuniyye Tekkesi eyhi Sadedin Ceylan Efendi, Hac Bekta Veli Dergahnn
Mart / 2007

19

boyunca dier tekke ve zaviye mensuplarnn da katlmasyla iyice kalabalklaan alay manev ikmal ve lojistiini de Mevlnann huzurunda tamamlayarak mcadelenin iine girmi oldu. Bu taburda deiik birok tarikattan dervi vard ama kumandan Mevlev eyh Veled elebi (18691953) olduu iin ve bu giriim onlarn eseri olduundan Mevlev denmiti. 138i Yenikap Mevlevi Dergahndan olan 1.023 kiiden oluuyordu. Asker-derviler Yenikap Mevlevihanesinden hareketle Konyadaki Mevlna trbesine gittiler. Orada okunan Kuran ve yaplan dualardan sonra IV. Orduya katlmak zere ama doru yola koyuldular. Ancak, eitilmi asker olmadklar iin ou yolda ld. Geriye kalanlar, askerleri savaa tevik iin dier ordulara datld.8 Mevlev Derghnn postniini Abdulhalim elebi (.1345/1925), 1920de yaynlad bir yazsnda, Ankaray kastederek, ...Cmlesinin temel fikirleri, vatan hissi ile doludur. Buna imanm kadar kanaat hasl ettim... demektedir.
9

Mchidn-i Bektiyye Mevleviyye Alaynn bir benzerini daha nce Bektaiyye Tarikatnn organizasyonunda grmekteyiz. I. Dnya Sava srasnda Bektaiyye Tarikatna mensup derviler, Mchidn-i Bektiyye adyla bir Bekta alay kurmu ve olduka nemli bir politik g haline gelmilerdir. 1915te kurulan bu alaydaki asker says 7.000i aknd ve Dou Cephesine gnderilmiti. Bu alaya ait olduu sylenen bir sancak, halen Cemaleddin elebinin Hacbektataki trbesinin baucunda durmaktadr.10 skdar zbekler Tekkesi ve eyh Ata Yine Kurtulu Savanda stratejik mevkii ve eyhinin faaliyetleri ynnden en renkli dergh skdar zbekler Tekkesidir. Silah sevkiyatnn yapld, Milli Mcadele nderlerinin arland, Fevzi akmak, smet nn gibi mill mcadele komutanlarnn, pek ok mebusun misafir olduklar, yarallarn tedavi edildii bir merkezdi11. zbekler Tekkesi eyhi eyh Ata (.?)nn tevkif edilmesinden sonra, onunla konuan ngiliz GizSomuncu Baba

20

li Servisi yetkilisi Harron Armstrong, izlenimlerini u ifadelerle dile getirmektedir: Bizler Trk din adamlarnn, bu mevzularda faal rol oynayacaklarn asla tahmin etmiyorduk. Dier aratrmalarmz, Trk mukavemet menbalarnn meydana karlmas yolunda mspet netice vermeyince, vaki srarl ihbarlar deerlendirerek tekkeler, mescidler, camiler gibi din mebni (binalar) zerinde durduk ve din adamlarn takip ve kontrole baladk. Elde ettiimiz malumat ve karlatmz hakikatler bizleri hayrete drd. Bu din adamlar mnhasran telkinlerle ve maneviyat ykseltmekle iktifa etmemiler, fiil olarak da mukavemet tekilat iinde vazife almlard. Halk zerinde tesirleri fevkalade olduundan, zerlerine aldklar vazifeleri muvaffakiyetle ifa etmilerdi.12 Hatuniye Dergh Mill Mcadeleye destek bir dier tekke, Hatuniye Dergh idi. Bu tekkenin eyhi Sadeddin Ceylan Efendi (.1931), ayn zamanda plikhane Hastanesinin imam idi. Silah karma srasnda silahlar saklamak iin tabutlar kullanmlard.13 Tceddin Sultan Dier bir dergh, Ankara Hacettepede Tceddin Sultan Camii Klliyesi iindeki, adn Celvet eyh Tceddin brahimden alan Tceddin Dergh, Mehmet Akif Ersoyun Ankaraya her geliinde kald yerdi. Bu tekke, bir ok milli mcadeleci ahsiyetin ura idi. Eref Edip Fergan (18821971), Hasan Basri antay (1887-1964) ve eyh Ahmed Senusi bu derghn ziyaretileri arasnda idi. Buras imdi Mehmet Akif Ersoy sokanda Mehmet Akif Ersoy Evi diye bilinen mzedir.14 Seyyid Ahmed e-erif Anadolu Mslmanlarnn zgrlk mcadelesinde, dnya Mslmanlarnn manev destei de alnmtr. En ackl dneminde Trk milletinin imdadna koan nemli Mslman nderlerden birisi Seyyid Ahmed e-eriftir. Seyyid Ahmed e-erif (1290-1352/1873-1933) Kuzey Afrika tarikatlarndan Sensyye eyhi idi. Anadoluda
Mart / 2007

Kuva-y Milliye Hareketinin baarl olmas ve TBMMnin kurulmas zerine 1920 sonlarnda Ankaraya gelen Ahmed e-erif, Mustafa Kemal ve dava arkadalar tarafndan saygyla karlanm ve Milli Mcadeleye destek vermitir. Bilhassa Dou ve Gneydou Anadolu kentlerine dzenledii seyahatler, yapt toplant ve konumalar ile Anadolu halknn bir btn olarak Milli Mcadeleye katlmalarn tevik etmitir. zellikle 1 ubat 1921 ylnda Sivasta Ahmed e-erif nderliinde dzenlenen ttihad- slm Kongresi, Milli Mcadeleye slm Dnyasnn ilgi duymasna ve gerekli destei vermesine yol amtr. Mustafa Kemal Paa ile salad dostane ilikiler Cumhuriyetin ilanndan sonra da devam etmitir. Sonu olarak diyebiliriz ki, tarihi iyi anlamadan, bilmeden, tanmadan, baar ve kusurlar grmeden, deerlendirme abasna giriimiz bouna zaman kaybndan baka bir ey olmaz. Sosyal varlk olmamz, gemiten etkilenip, gelecei etkilememizi gerektirir. Milli Mcadele gibi, Anadolu insannn lm-kalm savanda, Anadolu halknn feryadn yreinde hisseden ve tm imknlarn bu uurda seferber etmeye alan asker-sivil, alimeyh, kadn-erkek halkmzn tm kahramanlarn saygyla anyor, kendilerine kranlarmz bir bor telakki ediyoruz.

Dipnot
1- Ali Sarkoyuncu, Mill Mcadelede Din Adamlar, Ankara 1999, c.I, s.19. 2- Orhan Vural, stiklal Savanda Mftlerin Hizmetleri, Sebilrread, c. I, S. 12, s.185-187;Yeni Gazete, 25 Mays 1919. 3- Hamit Pehlivanl, Kurtulu Sava stihbaratnda Asker Polis Tekilat, Ankara 1992, s. 9; Ali Sarkoyuncu, eyh Edebali ve Milli Mcadelede Bilecik Mfts Mehmet Nuri Efendi, Diyanet lm Dergi, c. 30, S. 3, (Temmuz-Austos-Eyll 1994). 4- Kemal Kahraman, Mill Mcadele, stanbul 1992, s. 72. 5- Sleyman Uluda, Takdim, Din hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul 1990, s. 42-43. 6- Hlya Kk, Kurtulu Savanda Bektailer, Kitap Yaynevi, stanbul 2003, s. 95. 7- Kk, a.g.e., s. 95. 8- Kk, a.g.e., s. 42. 9- Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manev Mimarlar, Ankara 1973, s. 76. 10- Kk, a.g.e., s. 101-104. 11- Mustafa Kara, Din-Hayat-Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yaymlar, III.Bask, stanbul 1990, s.216. 12- Kara, a.g.e., s. 28. 13- Kk, a.g.e., 80. 14- Kk, a.g.e., 80.

21