H to quc gia Vit Nam v nhng lu khi s dng trong thit k v thi cng xy dng cng trnh

1. t vn H to (HT) l mt cng c ha rt quen thuc i vi cc cn b lm cng tc thit k v thi cng xy dng cng trnh. T trc n nay trong xy dng chng ta thng s dng hai HT chnh l HT c lp v HT quc gia. Do cn thiu thng tin v cha thc s nm vng nhng c im ca HT quc gia nn vic s dng n trong qu trnh thit k v thi cng xy dng cng trnh gy ra rt nhiu trc trc nh hng trc tip n tin v cht lng ca cng trnh. Trong bi ny chng ti nhn mnh n mt tnh cht rt quan trng ca HTTD quc gia v gi php ngn nga nhng trc trc trong qu trnh thi cng xy dng cng trnh do HT ny c kh nng gy ra. 2. Cc h ta dng trong xy dng 2.1. H ta c lp Mun xc lp HT c lp trc ht cn chn mt mt phng nm ngang ti khu vc xy dng cng trnh trn dng 2 ng thng vung gc vi nhau gi l 2 trc ca h ta mt trc c k hiu l X (trc nm ngang) cn trc kia l Y. Vi HT nh trn mt im bt k trn mt phng s c xc nh bi mt cp s thc x v y gi l ta phng ca im . Nh vy HT c lp l mt HT phng hon ton trong khng c khi nim cao v vy cao ca cc im trn mt bng s c xc nh nh mt yu t ring. HT c lp rt n gin, chnh xc v tin dng. Tuy nhin do mt t l mt cong nn HT ny ch c th p dng c cho cc cng trnh c quy m khng qu 5km 2 bi v ch trong khun kh ny th c th coi mt t l mt phng. 2.2. H ta quc gia Trc nm 2000 HT quc gia Vit Nam l h HN-72. y l HT c xc lp trn Elipxoid Kraxovski 1940, php chiu Gauss - Kriugher v h cao Hn Du. Sau nm 2000 chng ta s dng HT quc gia mi c tn l VN-2000. y l HT c xc lp trdn Elipxoid WGS84, php chiu UTM (Universal Transverse Mercator) v h cao Hn Du. Nh vy i vi mi mt HT quc gia chng ta thy c 3 yu t c bn l Elipxoid tri t, php chiu v h cao. Trong c 2 HT quc gia HN-72 v VN-2000 cao c ly theo h cao Hn Du, v vy trong khun kh bi ny chng ti khng cp ti. y chng ti ch ni v php chiu c s dng. Tuy trong hai HT HN-72 v VN-2000 s dng hai php chiu c tn khc nhau l php chiu Gauss-Kriugher v UTM nhng v bn cht hai php chiu ny l hon ton ging nhau (chng ch khc nhau mt cht t v chi tit chng ta s xt sau). Thc cht y l php chiu hnh tr ngang ng gc. bn cht ca n nh sau: Gi s chng ta c mt t giy ln cun li thnh mt hnh tr c ng knh bng ng knh ca tri t ri lng n vo tri t theo phng nm ngang. nh vy tri t ch tip xc vi t giy the mt ng trn duy nht i qua hai cc ca n (ng knh tuyn, trong trng hp ny, gi l kinh tuyn trc). Nu thc hien php chiu t tm qu t v sau tri t giy cun ra th chng ta s c hai ng thng vung gc vi nhau chnh l cc trc to ca HT quc gia trong trc ngang c k hiu l trc Y cn trc ng l trc Y. trnh cc gi tr m ca ta y ngi ta tnh tin trc X sang pha Ty 500km. Ton b cch lm trn y chnh l cch xc lp HT quc gia HN-72 m chng ta s dng t nm 2000 tr v trc. Vi cch chiu nh trn th mt on thng AB no trn mt t s c th hin trn bn v trong h ta HN-72 bng on thng AB ca i tng trn bn v ln hn kch thc thc ca n trn mt t.

Nh vy, chng ta thy HT quc gia khng phi l HT phng nh HT c lp m n l mt HT vung gc khng gian. HT ny c mt tnh cht c bit l khng c s tng thch hon ton gia kch thc ca cc i tng trn mt t v trn bn v. Nu k hiu kch thc ca cc i tng trn mt t l DG v kch thc trn bn v ca n trong HT quc gia l D th ta s c quan h: D = kDG Trong : k gi l h s chiu di (scale factor) H s chiu di k c tnh theo cng thc sau: k = k0 +
2 y tb 2R 2

(1)

(2)

Trong : k0 - H s chiu di ti kinh tuyn trc; ytb - Gi tr ta y trung bnh cu mt bng xy dng; R - Bn knh ca qu t. Gi tr k0 c chn ring cho tng HT. Trong HT HN -72 k0=1, v vy cng thc (1) c dng: y2 1 + tb2 D= 2R DG (3)

Cng thc (3) cho thy nu s dng HT HN - 72 th ch c duy nht ti kinh tuyn trc (y tb = 0) l kch thc trn bn v bng kch thc trn mt t cn cc khu vc khc kch thc ca cc i tng trn bn v bao gi cng ln hn kch thc thc ca chng trn mt t. ra ca mi chiu 6o bin dng c th t ti gi tr 1.3m/1km, iu ny gy ra rt nhiu bt tin trong qu trnh thi cng xy dng cng trnh. Tuy v mt l thuyt ch c cc i tng nm trn kinh tuyn trc l khng b bin dng nhng trong thc t c th gii hn vng khng bin dng bng mt gii c b rng khong 40km (20km sang phi v 20km sang tri kinh tuyn trc)). Trong vng ny bin dng chiu di ca cc i tng < 4mm/1km v c th coi l khng ng k. Trong HT VN -2000 ngi ta chn k0 = 0,9996. Vi cch chn ny quan h gia kch thc ca cc i tng trn mt t v trn bn v s c th hin bng cng thc sau y:
2 y tb D = 0,9996 + 2R 2

DG

(4)

Cng thc (4) cho chng ta thy khi s dng HT VN-2000 s c 2 khu vc m h s chiu di m=1(ngha l c s tng thch hon ton gia kch thc cac cc i tng trn mt t v trn bn v hay gi l khu vc khng bin dng) hai khu vc c gi tr ta ytb= 0.0004 x 2 R 2 180km . i khi trong mt s trng hp, hn ch gi tr bin dng ca li chiu, ngi ta cn s dng mi chiu 3o. Trong HT VN-2000 mi 3o ngi ta chn k0= 0.9999 v quan h gia kch thc ca cc i tng trn mt t v trn bn v c th hin bng cng thc sau:
2 y tb D = 0,9999 + 2R 2

DG

(4)

Vi mi chiu 3o trong HT VN -2000 khu vc khng bin dng c to : ytb = 0.0001x 2 R 2 90 km S khng tng thch gia kch thc ca cc i tng trn bn v v kch thc thc ca chng trn mt t c gi l bin dng ca li chiu. Gi tr bin dng ln hay nh ty thuc vo li chiu c s dng trong HT v v tr ca khu vc xy dng so vi kinh tuyn trc. V d nu s dng HT HN -72 th ti kinh tuyn trc cc i tng khng b bin dng, cng xa kinh tuyn trc th bin dng cng ln. Nu s dng HT VN -2000 th ti kinh tuyn trc bin dng ca cc i tng l ln nht v kch thc trn bn v s nh hn kch thc thc ca chng trn mt t. Trong bng 1 di y chng ti a ra mt vi s liu v bin dng do li chiu trong HT HN -72 ca mt s cng trnh tiu biu. Bng 1. Gi tr bin dng ca mt s cng trnh tiu biu T T 1 Tn cng trnh Nh my lc du Dung Qut, Qung Ngi Cu dy vng Bi Chy, Qung Ninh Cu Tn , Thi Bnh HT v kinh tuyn trc s dng HN-72, 108oE Khong cch t mt bng n kinh tuyn trc 102km Gi tr bin dng chiu di 128mm/1km

HN-72, 105oE

210km

540mm/1km

HN-72, 105oE

150km

277mm/1km

T nhng iu nu trn chng ta thy khi s dng HT quc gia thit k v thi cng xy dng cng trnh cn phi c bit lu xem khu vc xy dng c nm trong vng c h s chiu di m = 1 hay khng, tc l kim tra iu kin: y tb 500 km 20 km nu s dng HT HN -72 v iu kin: y tb 500 km 180km 20km nu s dng HT VN-2000 Nu cc iu kin (5) hoc (6) khng c tha mn th phi thc hin chuyn to (tc l nhn kinh tuyn hp l lm kinh tuyn trc). Tnh chuyn ta l mt vic kh phc tp v phi s dng cc cng thc lng gic trn mt cu. thun tin cho vic tnh chuyn ta trong phn mm TCT Ver 1.0 chng ti c xy dng mt modul thc hin cng vic ny. S liu trong bng trn l ta ca cc im khng ch trn mt khu vc xy dng ti a bn H Ni trong HTTD HN-72, vi kinh tuyn 105oE c nhn lm kinh tuyn trc. y chng ta thy iu kin (5) khng c tha mn v vy nu dng cc ta ny thit k cng trnh (v d mt cy cu bc gia hai m M1 v M2) th chiu di thit k ca cy cu ny s ln hn chiu di thc t gia 2 m dn n tnh trng nu c sn cc dm cu ng theo bn (6) (5)

v thit k v xy sn 2 m M1 v M2 trn mt t th s khng lp c cu nu khng ca bt mt phn chiu di ca n. Nhng sai st kiu nh th ny xy ra vi nhiu cng trnh ln trong c nc nh Nh my lc du Dung Qut (Qung Ngi), cu dy vng Bi Chy (Qung Ninh), cu Tn (Thi Bnh), cu Yn Lnh (Hng Yn)... Trong v d trn chiu di thit k ca cy cu ng bng chiu di gia 2 m ca n trn mt t th n phi c thit k trong HT quc gia HN-72 vi kinh tuyn trc l kinh tuyn i qua khu vc xy dng (trong v d ny kinh tuyn 105o45E - kinh tuyn i qua khu vc H Ni) tc l thc hin qu trnh tnh chuyn ta . Kt qu tnh chuyn ta bng phn mm TCT Ver 1.0. Cn lu rng trong cc thng t hng dn s dng HT quc gia gi cc a phng, Tng cc a chnh (nay l B Ti nguyn v Mi trng) c hng dn rt c th v kinh tuyn trc hp l cho tng tnh, tng thnh ph trong c nc. Tuy nhin, do khng thc s am hiu su sc v HT ny nn cc cn b k thut khng thc hin ng cc quy nh dn n nhng sai st ng tic trong qu trnh thit k v nhng trc trc khng ng c trong qu trnh thi cng xy dng cng trnh. 3. Kt lun HT quc gia l mt h rt phc tp v vy ch nn s dng n trong nhng trng hp cn thit. i vi cc cng trnh xy dng c quy m khng ln qu 5km2 tt nht nn s dng HT c lp. Trong trng hp bt buc phi s dng HT quc gia th cn phi c bit lu sao cho kinh tuyn trc ca HT ny i qua khu vc xy dng cng trnh bng cch kim tra cc iu kin (5) hoc (6). Trong thc t c rt nhiu cng trnh c thit k trong HT quc gia m cc iu kin (5) hoc (6) khng c m bo gy rt nhiu trc trc trong qu trnh thi cng. Trong trng hp cn tnh chuyn ta , cc n v c th lin h vi Phng TCT ca Vin KHCN Xy dng nhn c s tr gip cn thit. TS. Ng Vn Hi (Ngun tin: T/C KHCN Xy dng, s 3/2005)