STATISTIKAPREKONOMIKSDHEBIZNES Java1dhe2eligjratave

KompaniaYllisynontdyfishoj numrineshitoreven triviteteardhshme.Prtfinancuar ktzgjerimtbiznesit,menaxherteksajkompaniekanvendosurtkrkojnkredinga bankat.Ataduhettprgatisinnjprezentimdhenjdokumentformalicilidotofroj argumentesekompaniaYllipozhvillohetvazhdimishtdheshtkandidateemirpr zgjerim. Ngajushtkrkuarqtndihmoninprgatitjenektijprezentimidhektijdokumenti.Si dotabnikt?Duhettfillonisparitmsonistatistik!

1.1Psetmsojmstatistik?
Njerzitprdorinnumradoditprtprshrkuaroseanalizuarbotnntcilnjetojm. Prshembull,kujtoniktodeklarataqikenilexuarosedegjuar: Rritjaekonomikenvitin2009ishte5% AktualishtKosovakarreth500,000tpapun Volksagenkaraportuaruljeprej8%tshitjevetmodelitGolf Ronaldokashnuar23golagjatktijsezoni Fabregaska2pasimetkompletuaragjatksajloje 90%efemraveraportojnqfloktetyrejanzbuturpasiqkanprdorurkt shampon Nseekuptonistatistikn,judotmundtikuptonimmirtregimetprapaktyre deklaratave.Statistikashtdegematematiksqtransformonnumratninformatat rndsishmeprvendimmarrje.Statistikamerretmembledhjen,prmbledhjen,analizn, interpretimindheprezentiminetdhnave.

1.2Statistikanbotnebiznesit
Nbotnebiznesitkakatraplikimetrndsishme: Tprmbledhtdhnat Tnxjerrkonkludimengaktotdhna Tbjparashikimetbesueshme/tarsyeshmepraktivitetetbiznesorent ardhmen Tprmirsojprocesetbiznesore Statistikaprbhetngadydeg,statistikadeskriptive(prshkruese)dhestatistika inferenciale. Statistikadeskriptive(prshkruese)merretmembledhjen,prmbledhjen, prezentimindheanaliznetdhnave.Prshembull,mbledhjaetdhnave prmesankets,prezentimiitdhnaventabel,gjetjaevlersmesatare,etj,pr tcilatjusigurishtkenidgjuarmhert.

Statistikainferencialeprdortdhnatqjanmbledhurnganjgrupivoglpr tnxjerrkonkludimeprnjgrupmtmadh.Metodatstatistiksinferenciale prdorenprtmarrvendimepratseciliinvestimdotsjellmshumfitim osecilastrategjiemarketingutdotsjellshitje(qarkullim)mtlart. Nlidhjemeaplikiminepartstatistiksmlart,statistikaprshkruesena mundsontkrijojmtabelaosegrafiktndryshmprtiprmbledhurtdhnat.Ajo gjithashtuofronmatssijanmesatarjaaritmetike,medianadhedevijimistandardprtI prshkruarkarakteristikatendryshmettdhnave. Nxjerrjaekonkludimevengatdhnatshtesencaestatistiksinferenciale.Duke prdorurktometoda,nemundtmarrimvendimetbazuarantdhnanvendse vetmtbazoheminintuitnton. Nxjerrjaeparashikimevetbesueshmekatbjmezhvilliminemodeleve statistikeprparashikim.Ktomodelenamundsojnqnbazttdhnaveqikemit vijmderiteparashikimetmtsaktapraktivitetetntardhmen.Prmirsimii procesevebiznesorekatbjmeprdoriminestatistikaveprtanalizuarprocedurate qprbjnnjprocessbiznesor1dhenbaztanalizstprmirsojkualitetine procesit. NskenarinekompanisYllinfaqe1,merndsijanktopyetje.Cilattdhna duhettiprfshininmnyrqtibindnibankatqtjujapinkredinqiduhetkompanis tuaj?Siduhettiprezentoniatotdhna? Nsejuprezentonibankavemijratransaksione,kjodotishteshumelodhshme prtadhejoshumedobishme.Juduhettitransformoniktotransaksioneninformata qdotprmbledhninshkurtimishtdetajetetransaksionevedhetjulejontebankiervet shohinsemekaliminekohsjanrriturshitjet(qarkullimi),prshembull.Njinformatq bankiervesigurishtdotiinteresonte,prshembull,dotishteshumatotaleshitjeve (qarkullimit) Psenjmenaxherduhettanjohstatistikn? Tdijtiprmbledhinformatatnmnyrtprshtatshme Tdijtnxjerrkonkludimeprpopullacioninnbaztinformatavengamostra Tdijsitiprmirsojprocesetnbiznes Tdijsitarrijderitekparashikimetemira(tbesueshme,reale)

shtfaktsemenaxheriimirmeinformatatgabuaramundtmerrvendimetgabuara

1.3Fjalorielementaristatistiks

Meprocesbiznesorkuptojmnjgruptstrukturuaraktiviteteshqsiprfundimprodhojnnjproduktose shrbimfinalprkonsumatorin.

Variablatjankarakteristikeobjekteveapoindividvedhejanajokajuanalizonikur prdorninjmetodstatistikore.Plani,shitjet,shpenzimetvjetoredhenetoprofitivjetort kompanisYlli,janvariablatekrkuarangabankiertpranaliz. Variabla Njvariablshtkarakteristikenjobjektiapoindividi. Kurnjvariablprdoretnfjalimeditore,ajonnkuptondikaqndryshonapo dallon.Shitjet,shpenzimetdheprofitijandisaprejktyrevariablaveqpritettdallojn, tjentndryshmengavitinvit.Ktovleratndryshmejantdhnaqlidhenme variabla,apomshkurttdhnatqduhettanalizohen. Variablatmundtndryshojnprarsyejovetmkohore.Prshembull,nqoftse jenidukeanalizuarprbrjenenjgrupi,dhedshironitiprfshinivariablatsivitii studentit,gjinia,dhedrejtimi.Ktovariabladotndryshoninprarsyesebrendagrupit secilistudentndryshonngatjetri.Njstudentmundtjetnvitinedyt,mashkull,i drejtimitkontabilitet,ndrkaqtjetramundtjetnvitinetret,femrdhedrejtimi marketing. Gjithashtuduhettakenindrmendqvariablatjanpakuptimpoqsenukkan definicioneoperacionale.Ktodefinicionejankuptimetpranuaragjithmonqjant qartametgjithaataqmirrenmenjanaliz.Edhepsedefinicionioperacionalprshitjet prnjvitmundtjetiqart,keqinformimimundtndodhnsenjpersonireferohet shitjevetvititprtgjithashitoretbrendanjvendi,ndrkaqtjetriireferohetshitjevet Mbanimend: Elementet(njsit,individt)jannjsitprtcilatgrumbullohentdhnat (p.sh.prshtete,familje,puntor,student) Variablatjankarakteristikateelementeveprtcilatjemitinteresuar (p.sh.,prpuntor:gjinia,edukimi,paga,etj.) Vrojtim(observim)shtbashksiaematjevetgrumbulluaraprnjelement (p.sh.pagatenjpuntoripr12muajparaqesin12vrojtime,pagate2puntorve pr12muajparaqesin24vrojtime,pagate10puntorveprnjmuajparaqesin10 vrojtime,etj)

vetmnjshitore. Katrtermeelementaretjerajanpopullacioni,mostra,parametridhestatistika. POPULLACIONIprbhetngatgjithaobjektetdheindividtprtciltsynohett nxirrenkonkluzione. MOSTRAshtnjpjesepopullacionitpranaliz PARAMETRIshtnjmatjenumerikeqprshkruannjkarakteristiktnj popullacioni. STATISTIKAshtnjmatjenumerikeqprshkruankarakteristikatenjmostre.

Figura1.1Popullacionidhemostra

TgjithashitjetekompanisYlliprnjvittcaktuar,tgjithklientttcilt kankonsumuarproduktuetekompanisYlli,tgjithstudentterregulltnuniversitet, dhetgjithvotuesiteregjistruartkomunssPrishtinsjanshembujtpopullacioneve. Shembujtmostrsprejkatrpopullacionevetlartprmenduradotishin:200shitjet rndomtatkompanisYlli,tzgjedhurangaauditortprnjstudim,30klienttYlli ttpyeturprtplotsuarnjanket,50studenttrregullttzgjedhurprnjstudim marketingu,dhe500votuestrregullttkomunssPrishtinstkontaktuarprmes telefonitprnjanketpolitike.Ndoshembull,transaksionetaponjerzitnmostr prfaqsojnnjpjestobjekteveapoindividveqeprbjnpopullacionin. MesatarjaekohsskaluarngatgjithklientteYllitktvikendshtnj shembulliparametrit,sepsekrkohetkohaekaluarngaitrpopullacioni.Nt kundrten,mesatarjae30klientvetmostrsszgjedhur(tciltekanplotsuar pytsorin)shtnjshembullistatistiks,ngaqkrkohetkohaekaluarngavetm30 persona. 1.4Mbledhjaetdhnave MenaxheriikompanisYllibesonseatadotkennjargumentmtfortprzgjerim poqsemundtitregojnbankierveqklientteYllitjanshumtknaqurme shrbiminepranuar.SidotishteemundurqmenaxherteYllittvrtetojntek bankiertqshrbimiimirishteprvojatipikeeklientvetYllit? Menaxherthasinnvshtirsiprcaktiminevariablavetnevojshmeprnj studimtprvojssklientvesidheprvendosjetnjmetodeprmbledhjenet dhnave,mefjalttjera,mbledhjenetgjithavleravetatyrevariablave. Nshumrrethanatndryshme,sikurnvijim,nevojitetmbledhjaetdhnave: Njanalistprhulumtimmarketingukrkontavlersojefektifitetinenj reklametretelevizive. Njprodhuesfarmaceutikkanevojtadijpoqsemedikamentiirishtm efektivsemedikamentetqprdorentani. Njmenaxheroperativdshirontprmirsojprocesineprodhimitapo shrbimit. Njauditordeshirontrishqyrtojtransaksionetfinanciaretnjkompanie prtvrtetuarnsekompaniashtnpajtimmeprincipetgjeneralet kontabilitetit.

Prsecilinngashembujtemsiprm,gjithashtuedheprmenaxhertekompanis Ylli,mbledhjaetdhnavengadoobjektapoindividtpopullacionitshtshume vshtiraposhumprocesigjatkohor.Prktarsye,mbledhjaetdhnavegati gjithmonrealizohetngambledhjaetdhnaveprejmostrs. Burimetetdhnvaemundtklasifikohensiburimeprimaredheburime sekondare.Kurmbledhsiitdhnaveshtaiqprdortdhnatpranaliz,burimi shtprimar.Ndrsa,kurpersoniicilishtdukeebranaliznstatistikorenuksht mbledhsitdhnave,burimishtsekondar.Organizatatapoindividttciltzakonisht publikojntdhnave,iprdorinatotdhnasiburimprimar,ndrkaqilejojnttjertq tiprdorinatotdhnasiburimsekondar.P.sh.Qeveriaamerikanembledhdheshprndan tdhnanktmnyreprqllimeprivatedhepublike.ZyraprStatistikatePuns, mbledhtdhnambipunsimindhegjithashtushprndanIndeksinemimitt Konsumatorit(CPI).ZyraprRegjistriminePopullsisrealizonnjseritanketavelidhurme popullsin,patundshmrin,dheprodhiminsidhehartonstudimespecialembitemasi krimi,udhtimi,dhesistemishndetsor. Burimetetdhnavebiennnjngakatrkategorit: Tdhnateshprndaranganjorganizatapoindivid Njeksperimentidizajnuar Njanket Njstudimvzhgimor(vrojtues) Kompanithulumtuesettregutsidheunionettregtareshprndajntdhnaqiprkasin industriveapotregjevetcaktuara. Gazetatditorejantmbushurameinformatanumerikeprmimetemallrave, kushtetklimatike,dhestatistikatsportive.Rezultatetenjeksperimentitdizajnuarjan njburimtjetrIshnimeve.Ktotdhnajanrezultatetnjeksperimentisishttesti Idisadetergjenteveprlarjerrobash,prtkrahasuarseciliprejktyredetergjentve pastronmmirnjtiptcaktuarnjolle.ZhvillimiIdizajnimevetmirfilltaeksperimentale shtkryesishtjashtfushssktijlibri,sepsedizajnetetillashpeshprfshijnprocedura tsofistikuarastatistike. HulumtimishtllojiItretIburimittinformative.Njerzittciltanketohenpyeten qndrimet,sjelljet,mendimetdhekarakteristikattjera.P.shnjerzitdotmundt pyeteshinnlidhjememendiminetyresecilidetergjentmmirpastronnjllojtcaktuar tnjollave.(KjomundtojnnjrezultatqeshteIndryshmngaaiInjeksperimenti tdizajnuardheqkrkontnjejtnprgjigje. StudimivrojtuesshtllojiIkatrtIrndsishmIburimittinformative.Njhulumtues mbledhshnimedukevrojtuarnmnyredirektenjsjelljezakonishtnrrethananatyrale oseneutrale.StudimetvrojtuesejannjmjetIshpeshtprgrumbullimineshnimeven biznes.P.sh.hulumtuesitetregutprdorinfokusgrupeprtmarrprgjigjet pastrukturuarandajpyetjevetspektrittgjertcilatnjmoderatorIbnaudiencss caktuar.Teknikaestudimitvrojtuespoashtuprdoretprtrriturefektinepunsekipore dhetprmirsojkualitetineproduktevedheshrbimeve. Zgjedhjaeburimitmtprshtatshmshtdetyramerndsishme, Pasiqnrastseprgjigjetjantnjanshme,tdyshimtaosekanllojetjerat gabimeveedeformojnkualitetinerezultatittshnimevetmbledhura,nktrastedhe metodatmtsofistikuarastatistikorenukdotprodhojninformata. NshembullinekompanisYlli,detajetepyetsoritprprvojenekonsumatoritmund temarrintrajtnepyetjevetnjhulumtimipraspektetndryshmetprvojavet

konsumatorve,tdhnnFig1.2.Hulumtimipoashtudotmundtbntepyetjeqdo tmundsoninklasifikiminekonsumatorvenprgrupetcaktuara. 1. Saditkaluanngakohakurekeniporositurmallintuajderinditnkurekeni pranuarat?_________ 2. AkeniblrndonjngaartikujtqupromovuannGazetenesdielsteYlli? Po_________Jo________ 3. AishtekjoblerjaejuajeparnYlli?Po_________Jo________ 4. AdotblenitedhendonjproduktteYllin12muajteardhshm?Po_________ Jo________ 5. Saparaplanifikonitshpenzoninstudiodheproduktettjeraelektronikegjat12 muajvetardhshm?___________ 6. SievleresoninprgjithsishrbimineYllinlidhjemeblerjettuajatfundit? Shklqyeshm Shummir Knaqshm Dobt 7. SievlersonizgjedhjeneprodukteveqofronYllinkrahasimmeshitsittjere tsistemevetargtimitshtpiak? Shklqyeshm Shummir Knaqshm Dobt 8. SievlersonikualitetineartikujveqkeniblerkohvetfunditnYlli? Shklqyeshm Shummir Knaqshm Dobt Figura1.2PyetsurinlidhjemeshrbimetkompanisYlli NjmnyreemireprYlliqtishmangetgabimevetshnimevetgrumbulluarasht zgjedhjaerastsishmeekonsumatorve(Kapitulli7shpjegonsesiduhetgrumbulluar shembujt/mostraterastsishme) NjmnyrmedobtegrumbullimittinformatavedotishteajoprmesWebsajteve vlersuesetbiznesevekuvizitortonlinemundtvlersojnnjshits.Websajtetetilla nukmundtnasigurojnsevlersuesitjanprfaqsuestpopullsisapoedheseataJANE konsumator. Llojetevariablave(tdhnave) Statisticiennttklasifikojnvariablat(tdhnat)sikategorikeosenumerikedhepastajato numerikeiklasifikojnnvariablamevleradiskreteosetevazhdueshme.Figura1.3 shpjegonktoraportedhejepshembujprdonjrnngallojetevariablave.

Figura1.3Llojetevariablave(tdhnave)

1. Variablatkategorike(tnjohuraedhesivariablatkualitative)kanvetmvleraq mundtkategorizohensicjanPOdheJO.Azotronimomentalishtstoqeoseletra mevler?sidhepyetjetnganumri1derine4ngafigura1.1janshembujt valiablavekategorikesepseprgjigjenmePOdheJO.Variablatkategorikemundt kenedhemeshumsedyprgjigje.P.sh.judotmundtipyesnitkonsumatortt specifikojnditnejavsntcilnkanebrblerjenetyre.Nfigurn1.1 ekzistojnkatrmundsitprgjigjevenpyetjetmenumratprej6deri8. 2. Variablatnumerike(tnjohuraedhesivariablatkuantitative)kanvleraq percaktojnnjsasi.Prshembull,Pyetjet1dhe5nfigurn1.1janvariabla numerike.Variablatnumerikepastajndahennvariablanumerikediskretedhete vazhdueshme. a. Variabladiskretekavlernumerikesirezultatinjprocesitnumrimitnumrii revistavetparapaguarashtshembullivariablsdiskretepasiqpergjigja shtnjnumricaktuar(jumundtparapaguhenin0,1,2ekshtume radhrevista).Numriiartikujvetblerngakonsumatorishtpoashtu variabldiskretesepsejuponumroninumrineartikujvetbler. b. Variablatvazhdueshme.Janatoqjapinprgjigjenumerikesirezultati procesittmatjes.Prshembullkohasajupritnitshrbeheninbanknga nnpunesiibanksshtshembullivariablsnumeriketvazhdueshmesepse prgjigjajuajmerrnjngavleratevazhdueshmetnjintervalitcaktuar, varsishtngasaktsiaemjetitqjuperdorniprtmaturkohn.Prakohaqju pritniprshrbiminmundtjet1minute,1.1minutaose1.2minutavarsisht ngasaktsiaemjetitmatesqjuprdorni. Nteori,mesaktsitmjaftueshmetmatjesnukmundtktdyvleratvazhdueshme qjanidentike.Npraktiksidoqoft,edhemjetetmatsemtsofistikuaranukmundt jenaqtsaktaqtprcaktojndalliminmesdyvariablavetvazhdueshmeprandaj, ndonjherkemivleratbarabartaprvariablatvazhdueshmenshnimetenj eksperimentiosehulumtimi.

 Probleme 1. Trellojetndryshmepijeshshitennnjrestauranttushqimittshpejtpije joalkoolike(lngje),cajdhekafe.Shpjegoprsekonsiderohetsetipetepijevejan shembujtvariableskategorike. 2. Patateteskuqurashitenntremadhsinnjrestauranttushqimittshpejtt vogl,tmesmedhetmdha.Spjegoprsemadhsitntcilatshitenpatatet paraqesinshembulltvariableskategorike. 3. Supozojmsejupoematnikohnqiduhetnjvideoklipitshkarkohetngainterneti. Shpjegoprsekohaeshkarkimitshtshembullivariablessvazhdueshmenumerike. 4. Prcdonjernngavariablatemposhtmepercaktoninseatojannumerikeose kategorikedhensenumerikeprcaktoninsejandiskreteapotvazhdueshme. a) Numriitelefonavecelularnshtpi, b) Kohzgjatjaethirrjesmtgjatgjatmuajit, c) Nseshtpiakanjlinjttelefonisfikse, d) Nsekanjlidhjetshpejtinternetineshtepi.