HC PHN I

SINH L SINH SN GIA SC

---------------Yu cu chung: Nm vng nhng qu trnh sinh l sinh sn c bn, lm nn tng cho kin thc v ng dng trong iu khin sinh sn vt nui.

CHNG I.

SINH L SINH DC C V CI
Mc ch: Gii thiu cu to gii phu v chc nng ca b my sinh dc c v ci, qu trnh hnh thnh v pht trin ca trng, qu trnh th tinh, lm t ca hp t v mang thai gia sc. Thi lng ging dy: 9 tit I. SINH L SINH SN GIA SC C 1. Cu to v chc nng b my sinh dc c
Ch thch: a. Bu tinh bu. Tuyn Cowper cap. u ph dch hon caud. ui ph dch hon dd. ng dn tinh es. Qui u pg. Tuyn tin lit r. Trc trng s; bu t. Tinh hon up. ng niu vg. Tuyn tinh nang Hnh 2. Cu to c quan sinh dc c [3]

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

1.1. Dch hon cn gi tinh hon Cu to: Bn ngoi l lp gic mc ring gm mt lp si vng chc do phc mc ko n hnh thnh. Bn trong l mng trng (t chc lin kt mng), t mng trng c cc vch i su vo trong chia dch hon thnh nhiu mi, mi mi cha nhiu ng sinh tinh un khc bn trong c tinh trng c hnh thnh. Trong ng sinh tinh ca gia sc trng thnh lun lun c cc dng ca tinh trng ang phn chia v pht trin t tinh nguyn bo n tinh bo, ri n tin tinh trng. Ngoi ra, y ng sinh tinh cn c t bo y (cn gi l t bo , t bo Sertoli) l ni bin thi ca tinh trng t tin tinh trng thnh tinh trng non. Chnh t bo Sertoli cung cp dinh dng cho tinh trng pht dc. Quanh ng sinh tinh c t bo k Leidig (tit hormone sinh dc c), cc nhu m v cc mch mu nh. Cc ng sinh tinh cong trong mi tiu thy hng v pha trung tm, chuyn thnh ng thng, chng lin h nhau to thnh li tinh. Hnh dng kch thc ca dch hon l mt tiu chun nh gi phm cht ca ging. * Dch hon c 2 chc nng: - Ngoi tit (quan trng nht) l sn sinh ra t bo sinh dc c. - Ni tit: sn xut ra kch t sinh dc c (androgen) 1.2. Ph dch hon Cn gi l dch hon ph hay mo tinh. C quan ny c gn b trn v b sau ca dch hon. Tinh trng c sn sinh ng sinh tinh ca tinh hon ri c a v ph dch hon. dch hon ph, tinh trng phi di chuyn mt qung ng di (d, b 60 m, nga 70 m, ln 100 m). *Chc nng: - L kho cha tinh trng v gip tinh trng sng lu trong c th. Trong ph dch hon thng c khong 200 t tinh trng v 70% nm phn ui ph hon. y do pH hi toan (6.2 6.8) v nhit y cng thp
Hnh 3. Cu to dch hon [2]

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

hn lm cho tinh trng t hot ng v sng lu. Ngoi ra cc vch ca dch hon ph c nhiu mch qun v lm ba qun l ngun cung cp nng lng cho tinh trng. Nu n mt giai on no m con c khng s dng th t bo c lu gi ti y, gi ci, v nu khng c s dng th s b hp ph v lm tiu bin i sau 40 60 ngy. - L ni m tinh trng thnh thc trc khi xut tinh, c bit l trong qu trnh vn chuyn trong ph dch hon tinh trng hon thin mng bn thm lipoproteid. 1.3. ng dn tinh Phn ko di ca ui ph dch hon, qua ng bn vo xoang bng ti bu tinh (l ni phnh to nm cui cng ca ng dn tinh, nm trn bng quang). ng dn tinh c chc nng pha long cc cht tit ca ng sinh dc vi tinh trng trc khi c phng ra ngoi t bu tinh. 1.4. Dng vt Dng vt loi c v ch yu gm th hang, cc thi xp c cu to t m lin kt vng chc, c ln cc si n hi v cc t bo c trn. Tc dng ca dng vt l bi tit nc tiu, phng tin giao phi v phng tinh dch ra ngoi. 1.5. Cc tuyn sinh dc ph Cc tuyn sinh dc ph bao gm: tuyn tin lit, tuyn cu niu o v tinh nang. Cht tit ca chng gi l tinh thanh vi chc nng chnh l (i) Kch thch v gy hng phn sinh dc v (ii) Cc dch tit ca tuyn sinh dc ra ng niu o sinh dc v nui sng cc t bo sinh dc c khi ra ngoi c th. <= Hnh 4. V tr cc tuyn sinh dc ph ca b c.
1. Tuyn Cowper; 2. Tuyn tin lit; 3. Tuyn tinh nang; 4. Bu tinh; 5. Niu o; 6. Bng quang; 7. Niu qun Hnh 5. Dng vt ca mt s gia sc =>

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

a. Tuyn cu niu o (tuyn Cowper): Cn gi l tuyn c hnh (bulbourethral), nm cui niu o, trong xoang chu, trn vng cung ngi. ch khng pht trin. Chc nng: vi pH trung tnh, c tc dng st trng, lm trn niu o sinh dc v c mi c bit gy hng phn sinh dc . b. Tuyn tin lit (prostate): nm cui ng dn tinh v phn u ca niu o, pht trin ch, nga nhng t pht trin t pht trin tru, b v ln. S pht trin ca n lin quan mt thit n hot tnh sinh dc: lc cha thnh thc th rt nh v khi thnh thc th tuyn ny pht trin nhanh chng. Chc nng: tit ra dch c tnh cht hi kim nhm trung ha axit trong lng niu o v axit Cacbonic c sn sinh do hot ng ca tinh trng. Trong dch tit ny cn c Prostaglandin F2 c tc dng lm co bp c trn thc hin phn x phng tinh. c. Tuyn tinh nang (seminal vesicles): Cn gi l ti tinh, gm mt i nm phn cui ng dn tinh. Tuyn ny pht trin ln, nga; km pht trin tru, b v cu. Chc nng: Dch tit ca tuyn tinh nang c dng keo phn mu trng, hi vng, khi gp cht tit ca tuyn tin lit th ngng kt li thnh mt cc nt c t cung khng cho tinh dch chy ngc ra ngoi. Cht tit ny cn c globulin c tc dng chng vi khun xm nhp v cn c cc thnh phn khc nh frutoza, lipit cung cp nng lng cho tinh trng hot ng. * Trnh t phn tit ca cc tuyn khi gia sc phng tinh Trc khi gia sc phng tinh, dch ca tuyn Cowper tit trc, dch ny nhiu t khc nhau ty tng loi gia sc. Tip n l tinh trng v dch tit ca tuyn tin lit, giai on ny cht tit c mu v mu do nng tinh trng quyt nh. Cui cng l dch tit ca nang tuyn, dch ny c keo dnh. 2. Sinh l sinh dc ca con c Dch hon c chc nng sinh l ngoi tit l sinh ra tinh trng v chc nng sinh l ni tit l sinh ra hormone sinh dc c (testosteron). 2.1. Chc nng sn sinh ra tinh trng Gia sc c t khi sinh ra cho n lc c kh nng nhy ci v xut tinh ln u tin th tinh dch thng cha c 50 triu tinh trng vi hot lc tin thng khong 10%: con c thnh thc v tnh. Thi gian sinh ra cho n lc gi l tui thnh thc v tnh. Tui thnh thc v tnh ph thuc rt nhiu yu t nh: ging, c th, thi tit kh hu v ch chm sc nui dng. Nhn chung tui thnh thc v tnh sm hn tui thnh thc v th vc (xem bng sau).

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Loi gia sc Tru B Ln D, Cu

Tui thnh thc sinh dc 1,5 2 nm 12 - 18 thng 5 - 8 thng 6 - 8 thng

Tui thnh thc th vc 3 3.5 nm 2 2.5 nm 6 - 10 thng 12 18 thng

Bng 1. Tui thnh thc v tnh v th vc ca gia sc ci [4]

Hot ng sinh dc con c l quanh nm hoc theo ma v. Tinh trng c sn sinh ra t cc ng sinh tinh ca dch hot trong sut i sng sinh dc ca con c di tc dng ca cc hormone hng vo sinh dc ca tuyn yn v tuyn sinh dc. Mi ngy tinh hon c kh nng sn sinh ra khong 300 triu tinh trng. 2.1.1. S to thnh tinh trng a. Thi k tinh hon So vi trng, tinh trng nh hn nhiu. Nh khoa hc Kelliker (1817-1905) chng minh tinh trng cng l mt t bo. Thnh ng sinh tinh c cha mt s t bo biu m mm c gi l cc tinh nguyn bo (t bo sinh dc nguyn thu). Khi ng vt bc vo tui thnh thc v tnh th cc tinh nguyn bo tin hnh gim phn to thnh tinh trng (tri qua hai ln phn bo lin tip) (Hnh 5). Trc khi xy ra qu trnh gim phn th tinh nguyn bo (2n) tri qua thi k sinh trng to thnh tinh bo cp I (2n). Tinh bo cp I tin hnh phn chia gim nhim ln th nht to ra hai t bo con nh nhau c gi l tinh bo cp II (n). Tinh bo cp II tip tc phn chia ln th hai to ra bn tinh t n bi. Cc t bo ny khng cn phn chia na v bin thnh nhng tinh trng hot ng, trong c 2 tinh trng mang NST gii tnh X v 2 tinh trng mang NST gii tnh Y. iu ni ln rng s lng hai loi tinh trng l bng nhau. Tt c cc giai on hnh thnh tinh nguyn bo, tin tinh trng v tinh trng u xy ra ti t bo sertoli (Hnh v). T bo ny trc tip nui dng, bo v v kim sot qu trnh sinh sn ca tinh trng [1].

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Hnh 6. S A v hnh v B v qu trnh sinh tinh [1]

A. Gin phn gim s B. Gin phn nguyn s 1. Tinh nguyn bo (2n NST) 2. Tinh bo I (2n NST) 3. Tinh bo II (n NST) 4. Tin tinh trng (n NST hoc vi X hoc vi Y) (A) Trong thi k tinh hon, tinh trng c cc c im sau: (i) Khng c kh nng th thai; (ii) Khng c vn ng c hoc c vn ng nhng yu t. Tuy nhin tinh trng c dao ng c bit khi tip xc vi khng kh; (iii) Phn ng gram m, ch c mt s rt nh phn ng gram dng, pH ca mi trng trung tnh nghing v kim. b. Thi k mo tinh Trong thi k ny tinh trng trng (B) thi c ch bi v trao i cht ca n b gim v chng khng c cht dinh dng (fructoza). Trong c th sng chng nm bt ng v chng st ln nhau trong nhng on nht nh ca ng mo tinh. Thi gian lu li ph dch hon, tinh trng tip tc pht dc v hon thin (c xem nh l qu trnh thnh thc sinh dc). Cht tit ca ph dch hon t cht in gii nn tinh trng sng lu hn, mng bn thm c hnh thnh, ui cng c hon thin. Tinh trng mo tinh nm ch i v c xut ra ngoi nh c phn x phng tinh ca con c, nu khng c xut ra th tinh trng b gi ci v tiu bin. Ngi ta tnh c thi gian hnh thnh tinh trng khong 53-69 ngy [5].

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

2.1.2. S iu ho qu trnh sinh l sinh sn ca con c a. Cc hormone chnh

Hnh 7. C ch TK-TD iu khin sinh sn con c [1]

Hypothalamus tit ra hormone gii phng kch dc t GnRH (Gonadotropin Releasing Hormone) - Tuyn yn : (i) FSH (Follicle Stimulating Hormone) cn c gi l kch t to tinh c tc dng kch thch t bo sinh tinh trong cc ng cong nh ca dch hon sn sinh ra tinh trng; (ii) LH (Luteinizing Hormone) c tc dng kch thch t bo k Leidig dch hon tit ra hormone sinh dc c Androgen. - Tuyn sinh dc: Cc t bo k (t bo Leydig) ca tinh hon c chc nng sn sinh ra cc hormone sinh dc ca con c thng c gi chung l androgen bao gm cc hormone nh: testosteron, dihydrotestosteron v androstenedion, nhng quan trng nht l testosteron. Ngoi ra tinh hon cn tit ra mt s hormone khc nh: inhibin.

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Testosteron l mt hp cht steroid c 19 C v c tng hp t cholesteron hoc axetyl CoA. Testosteron c bi tit ra di tc dng ca HCG (hormone nhau thai) trong thi k bo thai v LH ca tuyn yn trong thi k trng thnh. Tc dng chnh ca testosteron nh sau: + Trong thi k bo thai: Kch thch s pht trin ca c quan sinh dc ngoi ca thai nh: dng vt, tuyn tin lit, ti tinh Kch thch a tinh hon t xoang bng xung bu ngoi. + Lm xut hin v bo tn cc c tnh sinh dc c th pht k t tui thnh thc nh: pht trin dng vt, tuyn tin lit, mc lng c quan sinh dc + Kch thch s sn sinh ra tinh trng: Testosteron kch thch s hnh thnh tinh nguyn bo v s phn chia gim nhim ln hai t tinh bo II thnh tinh trng. Testosteron kch thch s tng hp protein v bi tit dch t t bo Sertoli. Hai tc dng trn c lin quan n vic sn sinh ra tinh trng. Nu lng testosteron b gim xung thp c th dn n v sinh. + Ngoi ra testosterone cn c tc dng ln s chuyn ho protein v cu to c. b. C ch ca qu trnh sinh sn con c S iu khin chc nng ca tinh hon theo c ch ni tit c minh ho hnh bn. Nhn chung, di tc ng ca cc yu t ngoi cnh nh: nh sng, nhit , thi tit, thc n, mi vng vi cc yu t ni ti tc ng thn kinh trung ng (v i no). Cc kch thch ny c truyn n vng di i (hypothalamus) tit ra yu t gii phng GnRH (Gonadotropin-releasing hormone). GnRH kch thch thu trc tuyn yn tit ra FSH v LH (cn gi l ICSH Intertitial cell stimulating hormone). LH kch thch t bo k Leydig sn xut ra Androgen (ch yu l testosterone). Androgen i vo mu v c bch huyt, gip cho s pht trin ca cc c tnh sinh dc th cp ca con c v pht trin ng sinh dc con c. Androgen cng gy nn s km hm sn sinh ra GnRH v LH di tc ng ngc m tnh ca n ln tuyn yn v vng di i. Testosterone cng c tit vo trong ng sinh tinh gip cho qu trnh hnh thnh tinh trng. FSH tng tc vi cc th quan (receptor) t bo Sertoli to ra ABP (androgen binding protein). ABP lin kt vi testosterone kch thch qu trnh sinh tinh ng sinh tinh. T t bo Sertoli, inhibin c tit ra i vo mu v bch huyt, v gy nn tc ng ngc m tnh ln vng di i v tuyn yn lm gim lng FSH.

II. SINH L SINH DC CI 1. Cu to v chc nng c quan sinh dc gia sc ci

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Qa trnh sinh l ca cc c quan sinh dc rt quan trng v c bn i vi chc nng sinh sn ca gia sc. Gia sc c cu to c quan sinh dc u c tnh chung nht gia cc loi.

Hnh 8. Cu to c quan sinh dc

1.1. B phn bn trong a. Bung trng (Ovary): Bung trng gm mt i hu nh i xng vi nhau, gn lin vi dy chng rng ca t cung v thng nm trong xoang chu cao cng vi cao ca xng chu. - Chc nng: + Sn xut ra t bo trng (L t bo ln nht trong c th: 0,15-0,25mm). + Sn xut ra mt s kch dc t tham gia vo iu ha chc nng sinh sn ca gia sc). b. ng dn trng (Oviduct): Hay cn gi l vi Fallop, c ng knh rt nh, n ch to ln v kch thc vo thi k con ci ng dc v n nhn trng. Phn u ca n loe ra nh ci phu nn gi l loa kn c chc nng hng trng khi trng rng v hng trng vo trong ng dn trng. ng dn trng tit ra dch tit v nhu ng ca lng mao thnh ng dn trng gip tinh trng v trng tin gn nhau v n gip hot ha 2 t bo . ng dn trng l ni th tinh (1/3 phn trn ng dn trng). Kh nng nhu ng ca c thnh ng dn trng gip trng th tinh di chuyn n t cung v lm t .

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

ng knh ng dn trng: 0,2 - 0,4 mm. c. T cung (Uterus): T cung c cu to rt ph hp vi chc nng pht trin v dinh dng bo thai. Trng c th tinh ng dn trng ri tr v t cung lm t, y hp t pht trin l nh cht dinh dng t c th m thng qua lp nim mc t cung cung cp cho. T cung cn c nhim v y thai ra ngoi trong qu trnh sinh nh vo lp c trn (Myometrium) ca t cung. Lp c trn ny c cu to kh phc tp v l lp c khe nht trong c th. T cung ca tt c cc loi ng vt c v c chia ra nhng loi sau: - T cung hai sng : T cung c hai sng cng mt thn v c t cung. V d: B, nga, ln, ch. - T cung phn nhnh: T cung phn ra lm hai nhnh, c cng mt c t cung thng vi m o. V d: loi gm nhm. - T cung kp: T cung c hai sng tri v phi, mi bn c mt c t cung, hai c t cung thng vi m o. V d: Voi. - T cung n: T cung khng phn bit ra sng t cung, thn t cung. V d: Linh trng, ngi.

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Hnh 9. Cu to c quan sinh dc ca con ci mt s loi gia sc [6]

T cung bao gm cc phn: C t cung, thn t cung, sng t cung. C t cung b c 3-5 vng nhn, ln 3 vng nhn. L ni ngn cch gia mi trng bn ngoi vi bn trong. Bnh thng c t cung ng kn trnh s xm nhp ca vi trng cng nh cc tc nhn bn ngoi bo v bo thai. C t cung ch m khi gia sc ng dc v . Bo thai lm t v c tr sng (ln, tru, b, ch), thn (nga).
Bng 2. Kch thc t cung ca mt s loi [4]

Gia sc Nga Tru, b Ln

Sng t cung 20 - 25 cm 15-20 cml 50cm -1m

Thn t cung 30-35 cm 2-4 cm 6-10 cm

C t cung 5-7 cm 6-8 cm 10-18 cm

d. m o (Vagina)

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

m o c nhim v tip nhn dng vt khi giao phi v li ra ca thai nhi khi sinh sn. Cng l ni bi tit ca nc tiu. Kch thc m o: Nga: 15-20 cm; B: 22-25 cm; Ln: 10-12 cm; D, cu: 8-10 cm. 1.2. B phn bn ngoi L c quan sinh dc m ngi ta c th nhn thy, s thy, v quan st c. Bao gm: m mn, m vt, tin nh. a. m mn (Vulva): L c quan u tin ca b phn sinh dc ci, lm nhim v tip nhn s thay i ca mi trng, c bit l xut hin phn x tnh dc. Khi ci ng dc, nim mc ca m mn thay i mu sc v da vo s thay i m ta bit c ci ng dc vo thi k no m c qu trnh phi thch hp. b. m vt (Clitoris): Ging dng vt ca con c thu nh li, n di khong 4-5 cm. Trn m vt c np da to thnh m m vt, pha di b qup xung l ni tp trung nhiu u mt dy thn kinh. c. Tin nh (Vestibule): L bin gii gia m mn v m o, y c mng trinh (Hymen) qua mng trinh c l niu o. 2. Sinh l sinh dc ci 2.1. Cc giai on ca chu k ng dc * Thnh thc v tnh: Gia sc sinh ra sau mt thi gian sinh trng v pht trin nht nh (tu loi) th c kh nng sinh sn. Tui con vt bt u c kh nng sinh sn gi l tui thnh thc v tnh. Tui ny c ghi nhn bi ln ng dc c rng trng u tin ca con ci. * Chu k sinh dc: Chu k sinh dc c bt u khi gia sc thnh thc v tnh, n tip tc xut hin v chm dt hon ton khi c th gi yu. Chu k sinh dc l mt qu trnh sinh l phc tp sau khi ton b c th pht trin hon ho, c quan sinh dc khng c bo thai v khng c hin tng bnh l th bn trong bung trng c qu trnh non bao thnh thc, trng chn v thi trng. Sau khi thnh thc v tnh gia sc ci bt u c hot ng sinh sn. Di s iu ho ca hormon tin yn nang trng tng trng, thnh thc, chn v rng. Mi ln xut hin trng thi rng trng th ton b c th ni chung, c bit l c quan sinh dc pht sinh hng lot cc bin i v hnh thi cu to, chc nng sinh l. Cc bin i trn lp i lp li theo chu k c gi l chu k ng dc (chu k tnh). Thi gian ca mt chu k tnh ngn v c tnh t ln thi trng trc n ln thi trng sau.

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Chu k sinh dc cu gia sc l mt hin tng sinh vt hc c quy lut, n to ra hng lot iu kin cn thit tin hnh giao phi, th tinh v pht trin bo thai. nhng c th c thai th khng c chu k tnh v n li c tip tc sau khi sinh sn xong mt thi gian, ty thuc vo tng loi gia sc, ging v nhng iu kin ngoi cnh. Cn pht hin kp thi hin tng ng dc nhm trnh c vic b qua chu k, nng cao t l th thai, gp phn pht trin n gia sc. T c th iu khin v ch ng k hoch sinh sn, k hoch thc n, nui dng v khai thc sn phm ca ton n gia sc. Ngoi ra gp phn phng trnh hin tng v sinh... Chu k ng dc tu loi m c thi gian khc nhau: B 21-22 ngy; tru: 27-28; ln: 19-21; nga: 19-25; cu: 16-17; d: 21; ch:180 ngy... [4] -> Ph thuc loi, ging, ngoi cnh: dinh dng, thi tit kh hu... Thi gian ng dc cng khc nhau ty theo lai: V d: Tru, b: 2 ngy; Ln: 3-5 ngy; Nga: 7-10 ngy; D, cu: 1,5-2 ngy Ch mo: 11-15 ngy. (ch chu c 2 ln, ngy 9 v 11, giao phi kiu ging dy). Bit r thi gian ng dc c thi im phi ging thch hp. Triu chng ca chu k ng dc khc nhau gia loi ny vi loi khc nhng vn c th chia lm 4 giai on.

2.2.2. C ch thn kinh-th dch iu khin sinh sn gia sc ci Bnh thng gia sc khi sinh trng v pht dc n mt giai on nht nh th bt u thnh thc v tnh v c kh nng sinh sn. Hot ng sinh dc ca con ci khc vi con c l mang tnh cht chu k. Qu trnh ng dc ca gia sc c tnh cht chu k l c s tc ng ca nhn t ni ti v ngoi cnh v thng qua s iu khin ca h thng thn kinh v cc tuyn ni tit. Nhn t ni ti: Ch yu l bung trng sn sinh ra mt lng Oestrogen. Oestrogen tc ng ln trung khu v i no v nh hng ti hypothalamus to iu kin cho s xut hin v lan truyn cc xung ng thn kinh gy tit GnRH chu k. Cng thi gian Oestrogen nh hng trc tip n ti tuyn yn, lm tng tc mn cm cc t bo hng sinh dc ca tuyn yn i vi GnRG. Yu t ngoi cnh: nh sng, nhit , thc n, ch chm sc nui dng v c bit l Steroid t nhin t thc n vo c th qua ng tiu ho hoc qua da nh nh sng gy nn nhng kch thch ho hc tc ng ln v a no. Ngoi ra,

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

con ci cn chu tc ng ca con c thng qua thnh gic, khu gic v xc gic gy nn nhng kch thch mnh lit tc ng ln v i no. V i no sau khi tip thu cc kch thch ca ngoi cnh truyn n h khu no (Hypothalamus) gy tit cc yu t gii phng GnRH - GnRH gm 2 thnh phn l FRH (Follicle releasing hormone) v LRH (Luteinizing releasing hormone), ngoi ra cn c PRH (Prolactin releasing hormone) mt s loi ng vt, tc ng n tuyn yn (Hypophysis) kch thch thy trc tuyn yn tit ra FSH v LH. FSH (cn gi Prolan A) tun hon theo mu, kch thch bung trng lm cho non nang pht trin v lng Oestrogen tit ra nhiu. Lng dch bi tit nhiu s lm cho th tch ca bao non tng ln v ni ln mt ngoi bung trng, l cc bao non chn. Oestrogen vo mu tun hon khp c th, tc ng ln trung khu i no lm hng phn sinh dc (th hin cc triu chng ng dc bn ngoi) v tc ng n cc c quan sinh dc lm bin i b my sinh dc (v n to, m h sng, xung huyt, t cung dy ln) . Oestrogen vi nng cao s tc ng ngc dng tnh ln Hypothalamus v thu trc tuyn yn lm gii thot GnRH, LH v FSH. LH (cn gi Prolan B) tc ng vo bung trng lm trng chn mui do n c tc dng hot ho cc enzim phn gii protein lm phn gii vch bao non, kt hp vi FSH (vi t l LH/FSH khong 3/1) lm non bao v ra, trng chn s c ri ra khi mt ca bung trng gi l s rng trng. Ngoi tc dng ca hormone ra, s rng trng cn chu nh hng ca cc tc ng giao phi (vd: ch, mo ch rng trng sau khi giao phi). Trng rng hnh thnh thnh th vng. Th vng phn tit Progesteron. mt s loi (gm nhm) th PRH kch thch tuyn yn phn tit ra LTH (Luteinotrofic hormone). LTH tc ng vo bung trng gip cho duy tr s tn ti ca th vng, kch thch th vng phn tit Progesteron. Progesteron tc ng ln Hypothalamus v thu trc tuyn yn (gi l tc ng ngc m tnh), c ch tuyn yn phn tit FSH, LH lm cho qu trnh ng dc chm dt. Progesteron li tc ng vo t cung, lm t cung dy ln to iu kin tt cho s lm t ca hp t c d dng lc u. Nu con vt c cha th th vng tn ti sut thi gian mang thai cho n trc khi khong 18-20 ngy, n l nhn t bo v an ton cho thai pht trin. Nu khng c cha, th vng tn ti khong 10-16 ngy (ty tng ging) sau teo dn i. Hm lng Progesteron cng t m gim, gim n mc nht nh n li cng vi cc nhn t khc kch thch v i no, Hypothalamus tuyn yn tng cng phn tit FSH, chu k mi li tip tc hnh thnh.
Hnh 10. S c ch thn kinh th dch iu ho chu k sinh sn gia sc

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Bng 3. Triu chng cc giai on ca chu k ng dc [7] (Ch yu B)

Cc giai Trc ng dc on (Proestrus) Du hiu Biu hin Bn khon, ng ngc, bn ngoi, khng yn, i li - i rt - Ku (hoc khng). dng v Nhy ln con khc, khng cho con khc nhy. B i rng n ung m h Km n - gm c l l

ng dc (Estrus)

Sau ng dc Yn lng sinh dc (Postestrus) (Unestrus)

Tm c hoc n gn con khc. Chu cho nhy, m

Cn chu cho Bnh thng nhy v phi ging (mt thi gian ngn) n ung bnh thng Bnh thng

n t hoc n t khng n

Xung huyt, hi ph, Bt sng, se Ht sng bng t. Mp m h

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

h m.

dnh c rc Trng rng C th vng b 10 - 12 nh ln gi sau chu c

Bin i C nang trng pht Nang trng nh cng. bn trong trin Trng rng bung trng T cung

Mng nhy t cung dy Mng nhy t Trng lc Bnh thng ln, t huyt cung dy. bt cng Trng lc ti a M rng, nim dch c dnh, c mu na trong, na c, ko di 5-7 cm. Bt Bt Hp dn. Khp kn Nim dch bnh thng. c, gim keo dnh, mu c b u

C cung

t H m, hng, bng t. Nim dch lng, nhiu, trong sut, d t

m o

hng, bng t

Dn dn tr Bnh thng v bnh thng

Ni tit

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Hnh 11. Xc nh ci ng dc vi s c mt ca ln c

2.3. Cc pha ca chu k tnh Nhiu tc gi chia chu k sinh dc ra lm 2 pha: a. Pha nang trng (Folliculin): Bao gm giai on trc ng dc v ng dc S pht trin, pht sinh ca nang trng (cn gi non bao, non nang, nang non) v trng (non bo) di tc ng ca FSH ca thu trc tuyn yn, cc non bao nguyn thu qua mt s giai on phn chia thnh non bao s cp - non bao th cp- nang De graff (thnh thc v chn). Nang trng di tc dng ca LH thc cho non bao chn, li ln mt bung trng -> v ri phng non ra ngoi. Hot ng c coi l quan trong nht trong pha nang trng l vic tit ra hormone Oestrogen. S tng cao ca Oestrogen ny lm tng s nhy cm ca tuyn yn i vi GnRH, kch thch tit ch mnh m LH, to nn nh cao LH vo trc ngy trng rng. Oestrogen i vo mu ti c quan sinh dc lm tng th tch cc mao mch nh nht trong nim mc ng sinh dc, iu lm tng thm ngun mu, kch thch qu trnh phn chia t bo y v vy trong giai on u ca chu k sinh dc nim mc ng sinh dc (T cung, m o, m h) c mu , tng sinh (ph), vch t cung dy ln v co c t pht tng phn.

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Sau Oestrogen kch thch t bo nim mc c t cung tit ra mt cht nhy long. mt s loi nh b cht nhy nhiu v chy ra t m h cng vi nim mc m o. Oestrogen c hp thu vo mu cn tc ng n ton b c th, c bit l h thn kinh trung ng lm thay i cc hot ng ca gia sc ci biu hin cc triu chng ng dc nh thch gn con c, km n, ng ngc, ku rng, i khi nhy ln lng con khc v c t th chu c. b. Pha th vng (Lutein): Bao gm sau ng dc v yn lng sinh dc Sau khi t bo trng rng, nhng biu hin ca ng c do Oestrogen bin mt, nim mc c t cung v m o ngng tit nim dch do cht nhy chy ra gim. C c t cung hi phc sc cng v dn dn ng kn li nh c. Cc triu chng ng dc dn dn bin mt. Th vng tit Progesteron vi tc dng an thai.

III. SINH L QU TRNH TH TINH 1. Sinh l qu trnh rng trng Nm 1827, Cac Macmovits Ber (1782-1872), nh sinh hc xut sc ngi Nga (c xem l ngi khai sinh ra mn phi thai hc) nghin cu mt con ch ci va giao cu xong. Khi xem bung trng, trong cc nang Graff vn ch cha nc, ng thy c mt nang c bit ln. ng ph v nang ra, kho lo tch c mt ht trn mu vng v t vo a thy tinh cha nc. ng t li: "Hi hp xem n di knh hin vi, ti bng hong c ngi v sung sng. S l o gic nn ti phi ngi nh thn mt lc mi xem tip. T ra vn l n - nhng qu trng ging nh lng trng chim nhng kch thc th b hn nhiu" [8]. Trng l mt t bo to nht ca c th. N c mng, nguyn sinh cht, nhn. Khi chn, trng c kch thc 0,2-0,3 mm (linh trng), hnh cu, mu vng nht. Cc t chc ban u trong non bo (bung trng) l non nguyn bo, cho ra cc non bo cp 1. Trong ln phn chia th nht ca gim phn, n c to thnh hai t bo c nhn n bi v kch thc khc nhau, mt l non bo cp 2, cha khi lng ln t bo cht; hai l th cc th nht, cha rt t t bo cht. Trong ln phn chia th hai ca gim phn, non bo cp 2 li c phn thnh hai t bo khng bng nhau, to thnh t bo trng n bi v th cc th hai b. Kt qu l non bo cp 1 cho ra mt t bo trng hon chnh vi tt c phn t bo cht d tr cn thit, cn ba th cc ph teo i. a. C ch iu ho qu trnh rng trng

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Rng trng l qu trnh sinh l phc tp. Quan nim rng trng v ng dc gn lin vi nhau hin nay b bc b v c khi c ng dc m khng c rng trng (ng dc gi), c khi c rng trng m li khng c biu hin ng dc (ng dc ngm). Qu trnh rng trng c gii thch nh sau:- FSH (tuyn yn) lm t bo trng chn, nang trng pht trin nhanh ni ln trn b mt bung trng (nang De Graff). - LH (tuyn yn) kch thch lm tng tit dch nang trng, tng p lc trong nang trng. - Prostaglanding F2 do t bo t cung tit ra c tc dng kch thch vic hnh thnh t chc ch tit enzim phn hu vch nang trng. - Relaxin (Hormone t cung) c tc dng tng t LH v Prostaglanding F2. Khi LH cao nht s lm cho p lc dch nang trng c tr s ln nht, vch nang trng ti mt thi im no khng thng ni p lc dn n nang trng v, gii phng t bo trng. b. S trng rng v thi gian rng trng * ng vt n thai: Bnh thng mi chu k rng 1-2 trng. Tuy nhin hin nay trong cng ngh sinh sn ngi ta c th tc ng bng cc loi hormone gy siu bi non th mt chu k ng dc c th rng nhiu trng. * ng vt a thai: S trng rng thay i theo ging, tui, dinh dng, kh hu ni t thng t hn ni c bn (v d ln ni t trung bnh l 13.5, trong khi ni c bn l 21.4). S c mt ca c ging c th nh hng n s trng rng. B thng rng vo khong 10-14 gi sau khi c chm dt cc triu chng ng dc bn ngoi, ln thi trng khng cng mt lc v thng vo ngy th 2 khi c biu hin ng c. Bit c thi gian rng trng ca gia sc c bin php cho gia sc c nhy hoc dng phng php TTNT t kt qu th thai cao.

2. S di chuyn ca t bo sinh dc * S di chuyn ca tinh trng do:

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

- Kh nng t vn ng

Hnh 11. S chu k ng dc trn b

- c tnh li ngc dng nc - Dng chy ca dch tit - Nhu ng ca ng sinh dc - Nhung mao ca ng sinh dc Tinh trng c th c mt ni th tinh rt nhanh sau khi th tinh (khong 1 gi sau th tinh, c gi l pha chuyn ng nhanh), thng thng th khong 4-6 gi b v d, 3 gi ln * S di chuyn ca t bo trng do: - S co bp ca ng sinh dc - Dng chy xui ca nim dch - Nhung mao ca ng sinh dc
ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

- Di chuyn trong v ngoi ng sinh dc 3. Kh nng sng v th thai ca t bo sinh dc - Trng: thi gian ngn hn. b: 20 gi; ln : 12-15 gi; nga: 10 gi; th: 6 gi. - Tinh trng: thi gian di hn c th gp i thi gian sng v th thai ca trng (tu loi) do khi th tinh cn a tinh trng vo sm hn. Thi gian sng ca tinh trng trong ng sinh dc ci chu nh hng ca mt s nhn t nh: tinh trng c a vo ng sinh dc b phn no? (m o hay t cung), trng thi sinh l, bnh l ca ng sinh dc con ci v biu hin ca c th trong giao phi, cht lng ca tinh trng Ch c mt s lng rt t (khong 1/20-1/30 s lng tinh trng c phng vo m o ca b, d, cu, th) vo c t cung n ng dn trng cn li l b cht do qu trnh chn lc (thc bo, chy ngc ra ngoi v khng vt qua c chng ngi vt c t cung) [9]. 4. Sinh l qa trnh th tinh + Khi nim: L qu trnh sinh l phc tp gia t bo trng v tinh trng thnh thc, pht sinh ng d ho to 1 t bo mi gi l hp t mang 2n NST, hp t pht trin thnh c th mi mang c im di truyn b m cng vi ging loi. + iu kin: - C trng rng - Tinh trng kho, s lng v c mt 1/3 pha trn ng dn trng vo thi im trng rng + Qu trnh th tinh xy ra gm c 3 giai on: - Ph v vnh phng x - Xm nhp vo t bo trng - ng ho gia t bo trng v tinh trng to thnh hp t c th tm tt nh sau: T m o, ch cn vi pht l tinh trng i vo n d con, sau 2-3gi i ht ng dn trng. Sau , chng cn sng vi ngy na i trng rng. Trong s tinh trng ang dng ht sc mnh "lao ti" ti gp trng, c nhng tinh trng "di dt" c lun qun trong m o v b dch toan y git cht. Rt nhiu tinh trng lc li vo cc np nhn ca nim mc d con, khng tm c ng ng ln ng c trng. Mt na s cn li ng l phi vo bn ng dn trng rng th li ng nghch sang ng bn kia mt cch cu may. Cui cng th ch cn vi chc u th chy ng ng, vi 1 u th duy nht c php chui vo trng. Thc ra, mt mnh n chng vt qua c kh khn ny nu khng c s h tr ca hng vn, hngtriu tinh trng khc. Ch tinh trng may mn tit ra men hyaluronidada cng ph mng trng (men ny hin phn lp c, thng dng cha v sinh n ng do thiu tinh trng, gip cho tinh trng u tin d dng lt vo trng). C ngi tnh rng t nht phi c 8 triu tinh trng mi tit s men cn thit lm vic . Bi vy, nu c th thc hin s th tinh th ban u t ra phi c 80 triu tinh trng, trong 60% phi chuyn ng khe.

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

Thc ra, c th c vi ba tinh trng lt vo trng nhng vic th tinh dnh cho con u tin; nhng con khc t tiu hy v tr thnh cht dinh dng cho trng. Nhn ca tinh trng dch li gn nhn ca trng; c hai u dc ton b "ca ci qu gi" ca mnh (AND) ra gp vn chung. Di knh hin vi, ngi ta thy nhn ca chng nh tan ra, quyn vo nhau lm mt; cc NST khn trng sp xp thnh tng cp. Khong sau na gi, t bo trng th tinh xong v t cch l mt c th mi. Lc ny, gii tnh ca thai c khng nh, cha c cch no thay i c. * Ch : Tinh trng sau khi c xut ra khi c th th khng c kh nng th tinh ngay m cn phi tri qua mt thi gian (c th in vivo hoc in vitro) tri qua mt s qu trnh bin i v l, ho hc tr thnh iu kin th tinh (capacitation)

[10].
Hnh 12. Bin i ca tinh trng trong ng sinh dc con ci

5. Qu trnh hnh thnh th vng Sau khi non nang v, dch nang chy ra th nang Graff xp xung, nhng np nhn trn vch nang n su vo trong lm thu hp khoang nang trng, khoang ny cha y dch v mu chy t vch nang (Th huyt, th hng). Cc t bo ht trong khoang phn chia thnh mt khi t bo ln c cha lipoit v sc t vng lp kn xoang hnh thnh nn th vng. Th vng tit ra hormone Progestreron c tc dng c ch tuyn yn, kch thch nim mc t cung tng cng cht dinh dng, c ch c trn co bp, thc y tuyn v pht trin. * Cc loi th vng - Th vng sinh l
ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

i vi tru b mi chu k hnh thnh 1-2 th vng, i vi ln hnh thnh nhiu hn khong 15-30 ci. - Th vng cha: Tn ti trong qa trnh cha v tiu bin trc khong 18-20 ngy - Th vng thoi ho: Sau khi hon thnh chc nng ca mnh th thoi ho - Th vng tn ti: Tn ti khi gia sc khng mang thai. Thng gp nhng gia sc ri lon ni tit hoc k pht t cc bnh sn khoa - Th vng gi: Thai cht nhng th vng vn tn ti - Bch th: Sau khi hon thnh chc nng sinh l, th vng teo li thnh mt vt so gi l bch th. TI LIU THAM KHO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Mai, N.Q., Sinh l hc ng vt v Ngi. 2004, H Ni: NXB Khoa hc v K thut. Martin, H.J. and J.E. Barry, Essential Reproduction. Fifth ed. 2000: Blackwell Science. 1-274. Hafez, E.S.E., Reproduction in Farm Animal. 6th ed. 1993, Philadelphia: Lea&Febiger. 525. Dng, T.T., D.. Long, and N.V. Thanh, Sinh sn Gia sc. 2002, H Ni: NXB Nng nghip. Xxoep, A.A., Sinh l sinh sn gia sc. 1985, H Ni: NXB Nng nghip. 429. Joe, B. and W.F. John, Applied Animal Reproduction. 1996 Giao, H.K., et al., Cng ngh Cy truyn phi B. 1997, H Ni: NXB Nng nghip. Dn, T.T., Cng ngh sinh hc trong chn nui gia sc. 2005: NXB Nng nghip. 127. Knobil, E. and J.D. Neill, The Physiology of Reproduction. Second ed. 1994, New York: Raven Press. Hi, P.V., The distribution, capacitation status and motility characteristics of ram spermatozoa in the reproductive tract of ewes within three hours after mating, in Australia Institute of Tropical Veterinary and Animal Science. 2004, James Cook University. CU HI N TP 1. V hnh cu to c quan sinh dc b c v trnh by chc nng b my sinh dc c (tr cc tuyn sinh dc ph)? 2. Chc nng cc tuyn sinh dc ph (v hnh)? 3. C ch thn kinh-th dch iu khin sinh sn con c (V hnh)?

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc

4. Trnh by cc tn, tuyn tit v chc nng sinh l chnh ca cc hormone tham gia qu trnh sinh l sinh sn ca con c? 5. V hnh cu to c quan sinh dc b ci v trnh by chc nng cc b phn bn trong? 6. C ch thn kinh-th dch iu khin sinh sn gia sc ci (V hnh)? 7. Cc pha ca chu k tnh (v hnh)? 8. Sinh l qu trnh rng trng? 9. Cc hormone chnh tham gia iu khin qu trnh sinh sn gia sc ci (tn, tuyn tit, tc dng sinh l chnh)? 10. Qu trnh hnh thnh th vng v cc loi th vng?

ThS. Phan V Hi, Bi ging Sinh sn Gia sc