TEKNOLOJ, Yl 6, (2003), Say 3-4, 41-48

TEKNOLOJ

Geri

DNEN MAKNELERDE OLUAN ARIZALAR VE TTREM LKS Sadettin ORHAN Krkkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makine Mhendislii Blm 71450 Krkkale ZET Bu almada dnen makinelerde oluan dengesizlik, eksen kakl, geveklik ve rulman arzalarnn genel zellikleri ve bu arzalarn sebep olduklar titreimler ele alnmtr. Bir fabrikada, alan makinelerde meydana gelen arzalarn oluturduklar titreim davranlar da rnek durum olarak sunulmutur. Dnen makinelerde oluan arzalarn titreim analizi ile kolayca belirlenebilecei grlmtr. Anahtar Kelimeler: Titreim, Arza FAULTS ARISED ROTATING MACHINERIES AND VIBRATION RELATION ABSTRACT In this study, general characteristics of imbalance, misalignment, looseness, and rolling element bearing defects and vibrations due to these faults are investigated. The vibration behaviours of the faults arised on the running machineries in a factory are also introduced as a sample case. It is shown that faults arised on the running machineries can able to detect easily through vibration analysis. Key Words: Vibration, Fault 1. GR Gnmzde sanayide kullanlan makinelerin byk ounluu dnme hareketi ile i yapmaktadrlar. Bu makinelerin, grevini aksatmadan yapabilmesi iin oluacak arzalarn balang aamasnda iken belirlenmesi ve bakm yaplarak arzann giderilmesi gerekmektedir. Bu i iin titreim analizi en uygun metottur. Dnen makinelerde oluan arzalarn sebep olduu titreimler iyi anlalrsa arzalar belirlemek kolay olmaktadr. Makinelerde alan paralar arasndaki boluun artmas, paralardaki anma, atlak olumas ve benzeri nedenler titreime neden olurlar. Bunlara sebep olan en nemli faktr ise makineye etki eden i ve d kuvvetlerdir. Bu yzden makineler tasarlanrken bu kuvvetlerin mmkn olduu kadar kk olmas istenir. Dzgn bir ekilde retilmi bir makine bile alma esnasnda belli seviyede titreim oluturur. Bu, pratikte nlenemeyen bir durumdur. nemli olan bu titreim seviyesinin kabul edilebilir bir seviyede kalacak ekilde kontrol altnda tutulmasdr.

42

Dnen Makinelerde Oluan Arzalar Ve Titreim likisi

Tpk insan vcudunda herhangi bir yer rahatszland zaman bir arnn olumas gibi, makinede de bir arza olutuunda titreim seviyesinde bir art olmaktadr. Bu zellikten faydalanlarak dnen makinelerde oluan arzalar ile titreim arasndaki iliki belirlenmitir. Dnen makinelerde bir ok arza meydana gelmesine ramen sk karlalan en nemli arzalar dengesizlik, eksen kakl, geveklik ve rulman arzalardr. Bu arzalarn neden olduu titreimlerin etkisi dnen elemanlar vastas ile yataklara aktarlr. Yataklardan titreim llmesi ile makinenin i yapsnda meydana gelen gelimeler kolayca belirlenebilir. Bir alglayc ile llen titreim deerleri zaman ve frekans ortamna ayrtrlr. Makinenin zaman ve frekans ortamndaki davran bu yolla belirlenir. Farkl arzalarn oluturduu titreimin frekanslar da farkl olduu iin titreim deerlerinin analizi ile, makinede oluan bir arza belirlenebilir. Elde edilen titreim deerleri ISO 2372 v.b. standardlarda belirtilen veya imalat firmann nerdii deerlerle karlatrlarak arzann iddeti belirlenebilir. Bu ekilde arza ile ilgili bir bakm takvimi de belirlenir.

ekil 1 Dengesizlik dalga form grafii

2. DNEN MAKNELERDE OLUAN ARIZALAR Yukarda da bahsedildii gibi dnen makinelerde en ok karlalan arzalar dengesizlik, eksen kakl, geveklik ve rulman arzalardr. Dengesizlik Makinelerde dnen elemanlar tarafndan oluturulan tm kuvvetlerin denge halinde oluuna denge (balans) denir. Bu denge halindeki herhangi bir deime balansszl oluturur. Dengesizlik makinelerde grlen en yaygn titreim eklidir [1]. Teorik olarak, mkemmel dengelenmi bir makinede hi titreim olumaz. Pratikte mkemmel olarak dengelenmi makine yoktur. Tm makineler az seviyede de olsa dengesizdirler. Bu dengesizlik spektrum grafiinde mil dnme hznda (1x) bir tepe oluturur (ekil 1). Dalga formu periyodik, basit, vuruntusuz ve sins deseni eklinde (ekil 2) oluur [1, 2, 4, 5]. Eksenel titreim varsa olduka kk olur. 2985 d/d (49.78 Hz) devirle almakta olan bir pompadan elde edilen titreim deerleri incelendiinde spektrum grafiinde mil dnme hznn 1 katnda tepe olumas (ekil 2), yine dalga form grafiinin sins deseni eklinde ve vuruntusuz olmas (ekil 1) dengesizliin ak belirtisidir. Dengesizlik tek ve ok dzlem dengesizlii olarak ikiye ayrlr.

TEKNOLOJ, Yl 6, Say 3-4, 2003

43

Tek dzlem dengesizliinin sebep olduu titreimin spektrum grafiinde baskn olan 1x titreim frekans oluur. Yalnzca bir nokta dengesiz olduu iin, rotorun her dnnde yalnzca bir iaret oluur [1].

ekil 2 Dengesizlik spektrum grafii ok dzlem dengesizlii mil dnme hznn oklu katlarnda titreim frekanslar oluturur. Katlarn gerek says dengesiz noktalarn saysna, dengesizliin iddetine ve dengesiz noktalar arasndaki faz asna baldr. rnein drt noktasndan dengesiz bir makinede llen titreimin spektrum grafiinde mil dnme hznn 1(1x), 2(2x), 3(3x), 4(4x) katnda frekanslar olacaktr. Bu frekanslarn her birinin gerek genlii, drt noktadaki dengesizliin miktarna baldr. 1x frekans daima dierlerinden byktr. Dengesizlik en iyi dikey ve yatay ynlerden llen titreimle belirlenebilir.

44 Eksen Kakl

Dnen Makinelerde Oluan Arzalar Ve Titreim likisi

Eksen kakl, dndren ve dndrlen makinelerin millerinin ayn merkezde olmamas durumudur [3]. Eksen kakl, makinelerin yanl montaj ve anormal n yke sebep olan rulman yatann sl genlemesi sonucu olumaktadr [6]. Gerek olarak makinelerde daima vardr. Genel olarak eksen kaklnn miller ve onlar balayan kaplinler, V-kaylar, ara balayclar arasnda olduu dnlr. Ancak milin yataklarnda ve makinenin dier noktalarnda da olabilir. Eksen kaklnn neden olduu titreimin spektrum grafiinde mil dnme hznn 1 ve 2 katnda tepe oluur. Mil dnme hznn 2 katnda oluan tepe baskndr. Dalga formu grafinde ise dzenli titreim deseni oluur [2, 4, 5, 6]. Eksen kakl en iyi eksenel yndeki lmden belirlenebilir. rnein 2900 d/d ile dnmekte olan bir pompada kaplin ile mil arasnda oluan eksen kaklnn neden olduu titreimin dalga formu grafiinde dzenli tekrarl sinyallerin olumas (ekil 3), spektrum grafiinde ise mil dnme devrinin 2 katnda baskn frekansn olumas (ekil 4) ile eksen kakl kendini belli etmektedir.

ekil 3 Eksen kakl dalga form grafii lm sonucunda oluan arzann dengesizlik mi eksen kakl m olduu hakknda kesin olarak bir karara varlamyorsa, makineyi deiik hzlarda altrp dnme devri frekansnn genliini izlemek kolaylk salar. Eer dengesizlik varsa makinenin hz artrlnca titreimin genlii de artacaktr [2]. Tm arzalarda olduu gibi dengesizlik ve eksen kakl problemleri zamannda giderilmedii takdirde makinede baka arzalarn olumasna neden olabilir.

TEKNOLOJ, Yl 6, Say 3-4, 2003 Geveklik Arzas

45

ekil 4 Eksen kakl spektrum grafii alan makine paralarnn balantlarnda zamanla gevemeler olmaktadr. Bu durumun neden olduu titreimin spektrum grafiinde mil dnme devrinin oklu katlarnda (1, 2, 3, 4, 5,....) frekanslar olumaktadr (ekil 6). Baz durumlarda mil dnme devrinin yarm katlarnda da (0.5, 1.5, 2.5,......) frekanslar olumaktadr. Hemen hemen tm durumlarda yarm ve tam kat frekanslar beraber bulunmaktadr. Dalga formu grafiinde ise dzensiz darbe sinyalleri olumaktadr [1, 2, 4, 5], (ekil 5). rnein 2975 d/d (49.58 Hz) ile dnmekte olan 9 kademeli bir santrifj pompada oluan geveklik probleminin neden olduu titreim, spektrum grafiinde mil dnme devrinin 12 katna kadar frekanslar ve dalga formu grafiinde dzensiz darbeler ile geveklik belirtilerini net olarak gstermitir (ekil 5, 6).

46

Dnen Makinelerde Oluan Arzalar Ve Titreim likisi

ekil 5. Geveklik dalga form grafii

ekil 6 Geveklik spektrum grafii Baz durumlarda eksen kakln mekanik geveklikten ayrmak zordur. Bu gibi durumlarda dalga formu tekrarl bir ekle sahipse eksen kaklna iaret eder [4]. Eksen kaklnn en kolay belirtilerinden birisinin dalgaformunun M ve W eklinde bir desene olduu pratik almalar sonucu grlmtr [5].

TEKNOLOJ, Yl 6, Say 3-4, 2003

47

ekil 7 Arzal rulman dalga form grafii [7] Rulman Arzalar Rulmanlarn dnen makinelerin yataklanmasnda ok kullanlmalar sebebiyle arzasz almalar, makinelerin dzenli almas ve mrleri asndan byk nem tamaktadr. Rulman arzalar i bilezikte, bilyede, kafeste ve d bilezikte oluabilmektedir. Arzal bir rulman ksa sreli darbe sinyalleri retir. Rulman arzalar, rulmann geometrisi ve mil dnme devrine bal olan formllerle hesaplanan arza frekanslar ile lm sonucu elde edilen titreim frekanslarnn karlatrlmas ile belirlenir. Hangi elemanda bir arza olumusa titreim frekanslarnda bu elemann arza frekanslar, bunun katlar, baz durumlarda mil dnme devri ile oluturduu yan bant frekanslar bulunur. Salam bir rulmandan elde edilen titreim frekanslarnda da rulman arza frekanslarna rastlanld grlmtr. Dolays ile rulman arza frekansnn olumu olmas her zaman rulmann arzal olduu anlamna gelmez. Bu yzden analiz ok dikkat ve bilgi gerektirir. Titreim analizi ile rulman arzalarnn belirlenmesi hakknda nemli bilgiler [7] numaral kaynaktan elde edilebilir. 741 d/d (12.35 Hz) ile dnen byk bir fanda gerekletirilen titreim lmleri srasnda fan motoru i yatak rulmannn d bileziinde bir hasar tespit edilmitir [7]. Sz konusu rulman SKF NU 224 tr. Formlle hesaplanan d bilezik arza frekans 91.55 Hz'dir. Titreim analizinden elde edilen frekanslarn, d bilezik arza frekansnn 2, 3, 4, 5, ........,13 katlarndan olutuu grlmtr (ekil 7). Yine dalga form grafiinde ksa sreli darbe sinyallerinin frekansnn d bilezik arza frekansna eit olduu grlmtr (ekil 8). Bu iki durum birlikte deerlendirildiinde bu arzann d bilezik arzas olduu ok aktr.

48

Dnen Makinelerde Oluan Arzalar Ve Titreim likisi

ekil 8 Arzal rulman spektrum grafii [7] 3. SONULAR Dnen makinelerde arzalar ve titreim ilkisi tespit edildiinden beri fabrikalarda bakm faaliyetleri planlanrken titreim analizinden yararlanlmaktadr. Titreim analizinden salkl ve doru sonular elde edebilmek bu alanda kazanlan bilgi birikimi ve tecrbe ile mmkndr. Bu almada titreim analizi iin gerekli olan, analizciye bir alt yap oluturacak olan, dnen makinelerde arzalar ve titreim ilikisi ele alnp irdelenmitir. Dengesizlik, eksen kakl, geveklik ve rulman arzalar ile bunlarn neden olduu titreim arasndaki iliki aklanmtr. Her bir arzann oluturduu titreimler gerek alma artlarnda alan makinelerden elde edilen titreim deerleri ile de gsterilmitir. Bu alma titreim analizi ile uraan kiilerin bilgi birikimine nemli katk salayacaktr. KAYNAKLAR 1. R. Keith Mobley, Vibration Fundamentals, Newnes Yaynevi, USA, 1999 2. B. Overton Basic Vibration Primer, DoctorKnowApplication Paper, Computational Systems Incorporated, Knoxille, TN, USA. 3. V. Wowk, Machinery Vibration: Measurement and Analysis, McGraw-Hill, Inc., 1991 4. Introduction Time Waveform Analysis, Computational System Inc., Knoxille, USA, ayn zamanda http:// www.compusys.com adresinden elde edilebilir. 5. T. A. Dunton An Introduction to Time Waveform Analysis, Universal Technologies Inc., ayn zamanda http://www.unitechinc.com/pdf /IntroductiontoTimeWaveformAnalysis . pdf adresinden elde edilebilir. 6. Y.-S. Lee ve C.-W. Lee "Modelling and Vibration Analysis of Misaligned Rotor-Ball Bearing Systems"; Journal of Sound and Vibration, 224(1), 17-32, (1999) 7. S. Orhan, H. Arslan ve N. Aktrk "Titreim Analiziyle Rulman Arzalarnn Belirlenmesi", Gazi niversitesi Mh. Mim. Fak. Dergisi, Cilt 19, No.1, sayfa 11-20, 200