UNSKO-SANSKI KANTON UNIVERZITET U BIHAU EKONOMSKI FAKULTET BIHA

SEMINARSKI RAD
Tema: Osnovne reforme trinog mehanizma

Mentor:
Prof. dr. Fikret Dervievi
Biha, april 2006. god

Student:
Keki Hajrija

TRITE I TRINI MEHANIZMI

Ekonomska uloga u sistemu trine ekonomije
Razmjena i trite Uloga trita u funkcioniranju sistema privrede u uskoj je vezi sa ulogom i znaajem razmjene u procesu drutvene reprodukcije. Razmjena je proces u kome proizvedena dobra prelaze iz vlasnitva jednog u vlasnitvo drugog proizvedenog subjekta.
Slika: Okruenje trita konkretne robe

U sistemu mjeovite ekonomije trite predstavlja jedan od najvaniji elemenata sistemajedan od najvanijih faktora efikasnosti privreivanja.Ono predstavlja vrlo vaan i dinamian elemenat poslovnog okruenja privrednih subjekata sa kojima njihova poslovna politika mora uvijek da rauna.Ali,trite kao element poslovnog okruenja trpi utjecaj svog tvz.okruenja i u izvjesnoj mjeri utjee na svoje okruenje.

DEFINICIJE TRITA
U ekonomskoj literaturi postoji veliki broj definicija trita koje polaze sa razliitih teorijskih pozicija i stanovita. Svaka od njih posebno naglaava razliite elemente sadraja trita. Evo nekoliko takvih definicija: Trite je institucija kroz koju ponuda i potranja funkcioniu, odnosno u kojoj operiu snage koje formiraju cijene. Trino mjesto je geografska lokacija gdje se odvija razmjena, stvaraju rezultati interakcije ponude i razmjene i formiraju uslovi razmjene. Trite predstavlja odreeno ureenje u kome prodavci i kupci odreene robe vre meusobni utjecaj na utvrivanje njene cijene i koliine. Trite oznaava proces sa kojima pojedinci i domainstva odluuju o potronji alternativnih dobara, firme ta e i kako proizvoditi i radnici koliko i za koga e raditi. Sve ove odluke se usklauju pomou cijena.

Prethodno navedenim definicijama moemo dodati i svoju definiciju koja glasi: Trite je odreeno ureenje u kome se pod utjecajem ponude i potranje odvija proces razmjene dobara i usluga po cijenama po koje imaju tendenciju da se formiraju kao ravnotene cijene.

POZITIVNE I NEGATIVNE ULOGE TRITA

Posmatrano sa stanovita pojedinanih privrednih subjekata, trite ima vei broj korisnih uloga, od kojih moemo pomenuti sljedee: trite uspjeno usmjerava proizvodnju ka potroau jer se kroz zadovoljavanje potreba potroaa ostvaruje povoljnija trina pozicija, vei dohodak i bri stabilniji razvoj, trite stimulie napore za poboljanje kvaliteta, poveanje produktivnosti rada i stabilnosti poslovanja, pronalaenje i primjenu savrenijih tehnolokih i organizacionih rjeenja, trite je bitan faktor odreivanje lokacija za odreene vrste proizvodnih i prodajnih kapaciteta jer blizina trita omoguava nie transportne trokove, bolje poznavanje potreba i zahtjeva potroaa, manje zalihe i bru distribuciju lako kvarljive robe, trite ima utjecaj na izbor veliine proizvodnih i prodajnih kapaciteta jer zahtjevi potroaa za jeftinijom i kvalitetnijom robom primoravaju ponuae na efikasnije koritenje ekonomije obima, moderno organizirano trite zahtjeva moderno organiziranu proizvodnju i prodaju roba i usluga i time stimulie specijalizaciju, kooperaciju i intervenciju privrednih subjekata.

Meutim, postoje odreena podruja privredne i drutvene djelatnosti iji se razvoj ne smije prepustiti iskljuivo djelovanju trinog mehanizma. Trini mehanizam nosi u sebi poznate protivurjenosti robnonovani odnosa koje se mogu uspjeno rjeavati samo vantrinim instrumentima. Od tih protivurjenosti posebno su znaajne: neravnomjernost i disproporcije u razvoju pojedinih privrednih oblasti i regiona, sukob izmeu pojedinanih i opi interesa, socijalne razlike izmeu pojedinih grupa, slojeva i klasa.

Trite predstavlja vaan ali ogranien izvor informacija, jer ne moe pruiti potrebne informacije o buduim pravcima tehnikog progresa, o dugoronim kretanjima ponude, potranje i cijena, kao i o utjecaju ovih kretanja na budui razvoj privredne strukture.

USLOVI EFIKASNOG FUNKCIONIRANJA TRITA

Da bi navedene pozitivne uloge trita mogle da budu potpunije iskoritene, odnosno da bi trini mehanizam mogao da efikasnije da funkcionira, potrebno je da budu objezbjeeni sljedei uslovi: 1. privreda mora imati robni karakter jer su robna privreda i trite meusobno povezani, 2. privredni subjekti moraju biti samostalni u pogledu nabavke faktora proizvodnje, izbora razvojnog i proizvodnog programa, odreivanje cijena i izbora trita i potroaa, ali i ekonomski odgovorni za svoje odluke o izboru, 3. potroa mora biti slobodan u izboru proizvoaa i proizvoda, mjesta kupovine, vremena i naina potranje, vremena i naina potronje svog dohotka i sl., 4. mora postojati materijalna zainteresiranost proizvoaa, posrednika i potroaa za reakcije na trine impulse, 5. mora biti obezbjeena mobilnost faktora proizvodje i mobilnost robe i usluga, kao i efikasne komunikacijske veze, 6. postojanje otvorenog i orginiziranog trita, lake dostupnosti robe potroau i drugi uslovi. Navedeni uslovi samo su pretpostavke za uspjeno funkcioniranje trinog mehanizma. Njegovo efikasno funkcioniranje omoguuje privredni sistem, ekonomska politika i uloga drave, elementi meunarodnog okruenja, kao i poslovna politika pojedinanih privrednih subjekata.

MORFOLOGIJA I TIPOLOGIJA TRITA

Danas postoji relativno velik broj oblika trita u kojima je za razliite vrste roba, ili za razliita mjesta i podruja na kojima se vri njihova razmjena, razliito organiziran kontakt izmeu prodavaa i kupaca. Specijalnu naunu oblast mikroekonomije koja se bavi izuavanjem oblika u kojima se trite ispoljava u konkretnoj praksi zovemo MORFOLOGIJOM TRITA. Od velikog broja oblika u kojima se trite ispoljava u savremenoj privrednoj praksi moemo pomenuti sljedee: pijacu ili trnicu na malo, trnicu na veliko, sajam, aukciju, berzu, otkup poljoprivrednih proizvoda, ugovaranje proizvodnje, licitaciju, mjeovitu prodavnicu, samouslugu, specijalizovanu prodavnicu, robnu kuu, benzinsku stanicu, ugostiteljsku radnju, hotel apoteku i druge oblike. Ako razliite forme trita sistematiziramo u pojedine grupe prema odreenim zajednikim karekteristikama dobiemo tipove trita. Izmeu forme i tipa trita postoji uska veza. Pojedine forme trita daju institucionalne okvire za odreenu trinu aktivnost, okvire za odreeno ponaanje kupaca i prodavaa. Specijalnu oblast mikroekonomije koja se bavi razvrstavanjem trita u pojedine tipove prema odreenim zajednikim karekteristikama zovemo TIPOLOGIJOM TRITA. Razvrstavanje trita u pojedine tipove - podjela trita, najee se vri prema tome kako kupci i prodavci ponaaju i kako donose odluke o prodaji i kupovini. Sa stanovita moemo razlikovati etiri osnovna tipa trita: 1. trite savrene ili potpune konkurencije, 2. trite nesavrene ili ograniene konkurencije, 3. monopolsko trite, 4. dravnu intervenciju.

Meutim, za razvrstavanje trita na pojedine tipove mogu se koristiti i

mnogi drugi kriterijumi od koji navodimo samo neke i to: 1. Prema stepenu slobodnog djelovanja zakona ponude i potranje: slobodno ili nekontrolisano trite, kontrolisano ili dirigovano trite.

2. Prema prostoru na kome se vri razmjena robe: lokalno, regionalno, nacionalno i meunarodno trite.

3. Prema fazama procesa reprodukcije: trite, nabave i trite prodaje.

4. Prema osnovnoj namjeni robe: trite roba konzumne potronje i trite roba konzumne potronje.

5. Prema obimu prometa: trite prodaje na malo i trite prodaje na veliko.

6. Prema vrsti robe: trine kafe, trite penice, trite automobila, trite nafte, trite stranog novca i sl.

KLJUNA ULOGA POTROAA I TEHNOLOGIJE

Potroai sa svojim ukusima i zahtjevima diktiraju novanim glasanjem na tritu u kojim pravcima i oblastima e biti kanalisano koritenje raspoloivih resursa. Raspoloivi resursi zajedno sa naukom i tehnologijom postavljaju limite u zadovoljavanju neogranienih potreba i elja potroaa, jer ekonomija ne moe ii izvan granica proizvodnih mogunosti drutva. Profiti usmjeravaju preduzea da ulaze u ona podruja poslovanja gdje potranja potroaa raste, a da naputaju ona podruja gdje potranja potroaa opada. Profiti usmjeravaju preduzea da koriste najefikasnije i najjednostavnije tehnike proizvodnje. Na taj nain, trite usklauje ukuse i zahtjeve potroaa sa tehnolokim ogranienjima koja limitiraju granicu proizvodnih mogunosti drutva.

EKONOMSKA ULOGA DRAVE U SISTEMU TRINE EKONOMIJE

OTKLANJANJE NEDOSTATAKA TRINOG MEHANIZMA

Privreda je vrlo sloen ekonomski sistem u kome su isprepleteni odnosi izmeu dijelova sistema i izmeu dijelova i cjeline sistema sa relativno visokim stepenom meusobne interakcije. Trite je jedan od osnovnih elemenata privrednog sistema. Trite ima vrlo znaajnu ulogu u funkcioniranju ekonomskog sistema. Na njemu se ostvaruje ekonomska utakmica izmeu privrednih subjekata koja stimulie napore ka uspjenijem privreivanju. Meutim, trite nije idealan element privrednog sistema, niti na njemu postoji savrena konkurencija koja obezdjeuje najbolju alokaciju faktora proizvodnje i maksimalnu koliinu dobara i usluga sa raspoloivim resursima. Sistem trine ekonomije je sve ee ugroen utjecajem monopola, nezaposlenosti, inflacije, socijalnih nejednakosti, disproporcija u razvoju, zagaenja ivotne sredine i sl. Odreena rijeenje za otklanjanje nedostataka u funkcioniranju trinog mehanizma pronaena su u sistemu mjeovite ekonomije sa manjom ili veom ekonomskom ulogom drave. Drava moe ograniiti i potisnuti u izvjenoj mjeri trini mehanizam ili sama rjeavati neke ekonomske probleme umjesto trinog mehanizma. U modernim sistemima mjeovite ekonomije drava preuzima u dravno vlasnitvo odreena preduzea od opteg interesa. Ona regulie nain ponaanja preduzea koja se bave djelatnou od opteg interesa i koja po prirodi svoga poslovanja ne mogu biti u potpunosti izloena trinoj konkurenciji, kao to su: telefonske i eljeznike kompanije, preduzea, za distribuciju energije, pojedina preduzea za pruanje komunalnih usluga i sl.

EKONOMSKE FUNKCIJE MODERNE DRAVE

U modernim razvijenim trinim privredama drave najee obavljaju sljedee ekonomske funkcije: obezbjeenje ekonomske efikasnosti, promoviranje i osiguranje ekonomske pravednosti, obezbjeenje ekonomske stabilnosti.

Glavna smetnja efikasnom funkcioniranju trinog mehanizma su monopoli. Na realnom tritu neka preduzea mogu lake poveati profite podizanjem cijene, nego poveanjem proizvodnje i ponude. Na savremenim tritima preteno djeluje nesavrena konkurencija, koju karakterie mogunost izvjesnog utjecaja pojedinih uesnika na visinu cijena svojih roba. Koritenjem zatienog imena i marke proizvoda, koritenjem renomea firme, posebnog programa promocije, distribucije i sl., mogu se pojedini proizvodi predstaviti na tritu kao jedinstveni i posebni. Drava mora pribaviti dovoljno prihoda za finansiranje javnih dobara i programa redistribucije dohotka. Glavni izvor prihoda drave su porezi na dohodak, plate, promet robe i imovinu. Drava mora izgraditi sistem transfera ili redistribucije dohotka kako bi osigurala odreen minimum ekonomske prednosti. Drava esto subvencionira potronju osnovnih ivotnih namirnica, trokove opte medicinske njege, stanarinu i druge neophodna dobra socijalnim slojevima sa niim dohotkom. Drava se mora angaovati na makro ekonomskom planu da obezbjedi odgovarajuu ekonomsku stabilnost. U sistemu iste trine ekonomije, zasnovane na porpunoj konkurenciji, nuno dolazi do periodinih oscilacija privrednih uspona i padova. U modernim sistemima mjeovite ekonomije drava moe uspjeno kontrolirati i, donekle, neutralisati ekstremne vrhove i padove u privrednim ciklusima i na taj nain, onemoguiti nastajanje velikih i razornih ekonomskih kriza.

EKONOMSKA POLITIKA
Ekonomskom politikom nazvane su aktivnosti koje drutvo preduzima da bi ostvarilo eljene ekonomske rezultate. Ekonomska politika se moe definirati i kao odreeni pravac akcije koji je projektovan za ostvarivanje odreenih specifinih ekonomskih ciljeva. U sistemu trine ekonomije najvei broj ljudi e traiti da sljedei ekonomski ciljevi budu ostavreni: 1. stabilnost cijena, 2. puna zaposlenost, 3. ekonomski rast, 4. pravina raspodjela dohotka, 5. ekonomska sloboda (potroaa, radnika i biznisa da slijede svoje sopstvene interese), 6. ekonomska sigurnost, 7. zadovoljavajua ravnotea bilansa plaanja i drugi ciljevi.

Izmeu pojedinih ekonomskih ciljeva vrlo esto se mogu javiti konflikti. Na primjer, politika projektovana da smanji stopu inflacije, moe poveati stopu nezaposlenosti. To znai da e ciljevi postizanja stabilnosti cijena i pune zaposlenosti biti konfliktni. Slino tome, cilj postizanja pravinije raspodjele dohotka moe biti u konfliktu sa ciljem poveanja stope ekonomskog rasta. Kada se ovakvi i slini konflikti pojave, neophodno je donijeti odluku o izboru.

TRITA I DRAVA U MODERNOJ PRIVREDI

TRINI MEHANIZAM
Trita su mehanizmi putem kojih se susreu kupci i prodavai da bi razmjenili stvari. Trite moe biti centralizirano (kao za dionice, obveznice i penicu) ili decentralizirano (kao za kue ili poslovne automobile), ili ak mogu biti elektronska trita (kao za mnoga financijska sredstva i usluge). Bitno obiljeje trita je da okuplja kupce i prodavae da bi odredilo cijene i koliine. Trite je mehanizam putem kojeg kupci i prodavai meudjeluju da bi nekoj robi odredili cijenu i koliinu. Na trinom sistemu sve ima svoju cijenu, koja je zapravo vrijednost tog dobra u novanom obliku. to vrijedi za trita potronih dobara vrijedi takoer i za trita proizvodnih faktora, poput rada. Cijene koordiniraju odluke proizvoaa i potroaa na tritu. Vie cijene smanjuju potranju potroaa i potiu proizvodnju. Nie cijene potiu potronju i obeshrabruju proizvodnju. Cijene su ravnoteni kotai u trinom mehanizmu.

TIPOVI TRINIH STRUKTURA

Struktura

Broj proizvoaa i stupanj diferencijacij e proizvoda Mnogi proizvoai; istovjetni proizvodi

Dio privrede u kojem prevladava

Stupanj u kojem poduzee kontrolira cijenu Nikakav

Nain prodaje proizvoda Trina razmjena ili aukcija

Potpuna konkurencija

Nekoliko poljoprivr. proizvoda prije prerade (penica, kukuruz i sl.)

Nepotpuna konkurencija Monopolitika konkurencija (mnogi diferencirani prodavai) Oligopol Mnogi proizvoai; Maloprodaja mnoge stvarne (hrana, ili prividne benzin...) razlike u proizvodu Nekoliko proizvoaa; mala ili nikakva razlika u proizvodu Nekoliko proizvoaa; izvjesna diferencijacija proizvoda Monopol Jedan jedini proizvoa; proizvod bez dobrih substituta elik, kemikalije Reklamiranje i suparnitvo u Izvjesni kvaliteti izvan trino utvrene cijene Reklamiranje i poboljanje usluga

Automobili, raunala

Mjesna telefonska mrea, struja, plin

Znatan, ali obino reguliran (naravni monopol)

LITERATURA

Prof. dr. Fikret Dervievi Prof. dr. Fahrudin ebi Mr. Azra Bievi

.............................................

MIKROEKONOMIJA

..............................................

UVOD U EKONOMIJU UVOD U EKONOMIJU

..........................................................

SADRAJ

Trite i trini mehanizmi Definicije trita

...................................................................................................... 3

............................................................................................................................. 4 ...................................................................................... 5 ........................................................................... 6

Pozitivne i negativne uloge trita

Uslovi efikasnog funkcioniranja trita Morfologija i tipologija trita

............................................................................................... 7 ............................................................................... 9 ....................................... 10

Kljuna uloga potroaa i tehnologije

Ekonomska uloga drave u sistemu trine ekonomije Ekonomske funkcije moderne drave Ekonomska politika

............................................................................ 11

................................................................................................................... 12 ............................................................................... 13

Trita i drava u modernoj privredi Tipovi trinih struktura Literatura

......................................................................................................... 14

.......................................................................................................................................... 15