Ek-1 eitli Topraklayc Tiplerine likin Hesaplama rnekleri

Topraklayclar, akmn yere akmasn salayan metal paralardr. Akmn topraktaki dalm en basit ekilde bir yarm kre topraklayc ile aklanr. Homojen toprakta topraa akan akm, her yne simetrik olarak yaylr ve akm ilk nce ok az bir direnle, uzakla bal olarak gittike ykselen bir diren ile karlar (ekil-T.1e baknz). Topraa akan akm, topraklayc etrafnda yar kresel epotansiyel yzeyler oluturur. rnek olarak 0,5 m yarapl bir topraklayc ve evresindeki 1 m aralkl epotansiyel yzeyler gz nne alnsn. ekil-T.1de grld gibi bu topraklaycdan 10 A hata akm akt ve yerin toprak zdirencinin 150Wm olduu kabul edilsin. kinci epotansiyel yzeyin kesiti, topraklayc ile arasndaki diren ve gerilim aadaki formller ile hesaplanabilir.

ekil-T.1 Bir yarm kre topraklaycdan akmn topraa yaylmas

m2

Olas bir hatada insan veya hayvann hangi potansiyel aralklarnda durduu, yani topraklaycya olan uzaklk en nemli etken olup buna adm gerilimi denilir. Adm gerilimi insanlar iin 1 m, hayvanlar iin 2 m aralktaki potansiyel fark (gerilim) olarak kabul edilmektedir. Dzenleyici topraklayclar ile dokunma ve adm gerilimlerini drmek mmkndr (ekil-T.2ye baknz).

ekil-T.2 Adm (US), dokunma(UST) ve topraklama (UE) gerilimlerinin ematik olarak gsterilmesi Toprak zdirencinin 150Wm, topraklayc yarapnn 0,5 m ve topraklaycdaki gerilimin 100 V verildiini varsayarak, topraklaycdan 4 metre uzaktaki bir noktaya kadar olan diren:

Topraklaycdan akacak akmn deeri:

4 metredeki potansiyelin deeri:

olur. Bu hesaptan da grld gibi 50 m uzaklktaki potansiyelin deeri sadece 1 V olmaktadr. Bu noktaya referans topra da denir. Adm gerilimi iki nokta arasndaki potansiyel fark ile hesaplanabilir. 1 metredeki adm gerilimi:

ekil-T.3 bir yarm kre topraklaycnn potansiyel dalmn ve gstermektedir.

epotansiyel izgilerini

ekil-T.3 Bir yarm kre topraklayc evresindeki potansiyel dalm, epotansiyel izgileri ve adm gerilimleri

Topraklayclarn yaylma direnci (ekil-T.4), zeminin cinsi ve zellii (toprak zdirenci) ile topraklayclarn boyutlarna ve dzenleme biimine baldr. Topraklaycnn, evresindeki topraa iyi temas etmesi gerekir. Topraklayclarn tesisinde iyi iletken toprak tabakalar kullanlmaldr. Toprak tabakalarnn kuru olmas durumunda, topraklaycnn evresindeki toprak yapkan deilse slatlp amur durumunda getirilmeli; yapkan ise topraklayc gmldkten sonra dvlerek sktrlmaldr. Topraklaycnn yanndaki ta ve iri akllar yaylma direncini arttrrlar. Bunlar ayklanmaldr. erit ve ubuk topraklayclarn yaylma direnci daha ok kendi uzunluklarna, daha az olarak da kesitlerine baldr.

ekil-T.4 Bir topraklaycda yaylma direncinin uzaklkla deiim a) Yarm kre topraklayc: Yarm kre topraklaycnn direncini ekil-T.5te aklayalm: Toprak zdirenci ve topraa akan akm ile yar krenin potansiyel deiimi, x uzaklktaki kesit S = 2p.x2 ile;

Krenin merkezinden herhangi bir r uzaklndaki potansiyel

Krenin yarap r0 ile, yar kreden topraa gei anndaki potansiyel deeri

ekil-T.5 Yarm kre topraklaycda akm ve potansiyel dalm Yarm kre topraklaycnn topraklama direnci RE = j / I ile

Adm gerilimi, adm uzunluuna ve bulunan yere gre deitii iin, iki nokta arasndaki potansiyel fark

Topraklama gerilimi, topraklaycdan akan akma ve yaylma direncine baldr. UE = RE . IE b) Derin (ubuk) topraklayc: Boru ya da profil elikten yaplan ve topraa aklarak kullanlan topraklayclardr. ubuk topraklayclar yere olabildiince dik olarak aklmaldr. stenilen kk yaylma direncinin salanabilmesi iin birden ok ubuk topraklaycnn kullanlmas gerekiyorsa, bunlar arasndaki aklk, en az bir topraklayc boyunun iki kat olmaldr. Topran st tabakasnn kurumas ve donmas gibi nedenlerle paralel bal ubuk topraklayclar btn uzunluklar boyunca etkili olmadklarndan, bunlar arasndaki uzaklk bir topraklaycnn etkili boyunun en az iki kat olmaldr.

ekil-T.6 Derin (ubuk) topraklayc Ana forml

Yaklak hesap ile bulunur. Bu formllerde, l topraklaycnn boyu, d topraklaycnn ap ve rE toprak zdirencidir. c) Yzeysel (erit) topraklayc: erit, yuvarlak iletken ya da rgl iletkenden yaplan ve genellikle derine gmlmeyen topraklayclardr (ekil-T.7). Bunlar, uzunlamasna denebilecei gibi yldz, halka, gzl topraklayc ya da bunlarn bazlarnn bir arada kullanld biimde dzenlenebilir. Zemin koullar elverili ise, erit topraklayclar genel olarak 0,5 ila 1m derinlie gmlmelidir. Bu arada yaylma direncinin st zemin tabakasnn nemine ball ve donma olasl gz nnde bulundurulmaldr. erit topraklayclarn uzunluu istenen yaylma direncine gre seilmelidir.

ekil-T.7 Yzeysel topraklayclarn yzeye veya H derinliine tesis edilmesi durumu Ana forml: Topraklayc H derinliine tesis edilmi ise:

veya

Bu formllerde, l b d s H Topraklaycnn uzunluu, Topraklaycnn kalnl, Topraklayc kalnlnn yars veya yuvarlak iletkenin ap, Topraklaycnn genilii, Topraklaycnn gmlme derinlii.

d) Yldz topraklayc: Yldz topraklayclarda (ekil-T.8) nlarn dalm dzgn olmal ve komu iki n arasndaki a 60den kk olmamaldr. Inlarn birbirine karlkl olarak etki etmesi sonucunda ok nl yldz topraklayclarda yaylma direnci artabileceinden, yada en ok drt nl yldz topraklayclarn kullanlmas tavsiye edilir. Levha topraklayclar zemine dey olarak gmlmelidir. Bunlarn boyutlar gerekli yaylma direncine gre seilmelidir. Topraklama tesislerinde genel olarak 1 m x 0,5 mlik levhalar kullanlr. Levhann st kenar toprak yzeyinden en az 1 m derinde olmaldr. Kk bir yaylma direnci elde etmek iin birden ok levha topraklayc kullanlmas gerektiinde bunlar arasndaki uzaklk en az 3 m olmaldr. Ayn yaylma direncini elde etmek iin erit ve ubuk topraklayclar yerine levha topraklayc kullanldnda, bunlara oranla daha fazla gere kullanlmas gerekir.

ekil-T.8 Yldz topraklayc eitleri Yldz topraklaycnn topraklama direnci kollar aras alara gre deiir. 1) kollu 1200 al yldz topraklayc iin:

2) Drt kollu 900 al yldz topraklayc iin:

3) Alt kollu 600 al yldz topraklayc iin:

Bu formllerde, l yldz topraklaycnn kol uzunluu, d kol ap, H topraklaycnn gmlme derinlii ve rE toprak zdirencidir.

e) Gzl topraklayc: Gzl topraklayclar daha ok santrallerde, transformatr merkezlerinde kullanlr (ekil-T.9).

ekil-T.9 Gzl topraklayc

Bu formlde, D gzl topraklaycnn alanna eit alanl dairenin ap, L topraklaycda kullanlan toplam iletken uzunluu verE toprak zdirencidir. f) Halka (ring) topraklayc: Halka (ring) topraklayc (ekil-T.10) zellikle transformatr merkezlerinde, bina ve fabrikalarda topraklama direncini dzeltmede kullanlr.

ekil-T.10 Halka (ring) topraklayc Ana forml: Yaklak forml:

g) Daire eklindeki levha topraklayc: Dolu ya da delikli levhalardan yaplan topraklayclardr. Bunlar genel olarak teki topraklayclara gre daha derine gmlrler (ekil-T.11).

1) Levha topraklayc dey olarak gmlrse;

ekil-T.11 Topraa dey olarak gmlen levha topraklayc

Bu formlde, D topraklaycnn ap, d topraklaycnn (levhann) kalnl, H topraklaycnn merkezine gre gmlme derinlii ve rE toprak zdirencidir. 2) Levha topraklayc yatay olarak yere gmlrse: Bu formlde, D topraklaycnn ap ve rE toprak zdirencidir. h) Kare eklindeki levha topraklayc: Kare eklindeki levha topraklayc ana topraklama eridini korozyondan korumak iin yardmc topraklayc olarak kullanlr. Gnmzde nemini yitirmitir (ekilT.12).

ekil-T.12 Kare eklindeki levha topraklayc

1) Levha topraklayc yzeyde tesis edilirse;

2) Levha topraklayc H derinliine gmlrse; eer H < S ise eer H > S ise Bu formllerde, S kare topraklaycnn bir kenarnn uzunluu, H kare topraklaycnn ortasna gre gmlme derinlii ve rEtoprak zdirencidir. j) Kre eklindeki topraklayc

ekil-T.13 Kre eklindeki topraklayc

Bu formlde, r kre topraklaycnn yarap, H kre topraklaycnn merkezine gre gmlme derinlii ve rE toprak zdirencidir. Bu formlde,kre ap d < H dir. l) Yarm kre eklindeki topraklayc

ekil-T.14 Yarm kre eklindeki topraklayc