1 TRKYE'DE FUTBOL VE MLLYETLK Tanl Bora 1- Sradan milliyetilik ve futbol - ksa bir kavramsal ereve "Banal" 1, "sradan", "gndelik"

vb. kavramlarla tanmlanan, doktriner olmayan, spontan ve "performatif" edimlerle ortaya kan milliyetilik semptomlar, milliyeti ideolojinin tanmlanmas zor ama gl bir vehesidir. Futbol, dnyann her yerinde diyebiliriz, bu banal/sradan/gndelik milliyetiliin canl bir davurum alandr. Hereyden nce, futbol mandaki karlama durumu [konfrontation], zc/milliyeti "biz"-"onlar" ayrmn en rahata ve en doal/"masum" grnmyle yanstr. (Trk futbol basnnn zaman zaman kulland deyile, mill malarda "60 milyon santrada"dr.) Milliyeti ideolojilerin "tarihin motoru" olarak kurgulad milletler aras mcadelenin mimetik temsilini salar; bu mcadelede kesin (rakamla ifade edilebilir) ve grnr zafer temsilleri sunar. Futbol dnyas, zellikle taraftar (alt-)kltr, takmn/kendini yceltip rakibi/dman aalayan marlar, bayraklar, pankartlar vb. repertuvarnn zenginlii ve cokusu ile, milliyetilii zellikle gndelik ve popler dzeyde cisimletiren ritel ve sembol ihtiyac iin mkemmel bir kaynaktr. Keza matan maa biraraya gelen anonim tribn kalabalnn duygudal ve ortak tezahrat, milliyetiliin birbirini tanmayan insanlara kendini bir cemaat iinde hissettirme gcnn emsali az bulunur bir metaforik belirtisidir. Futbolun milliyeti hareketlerin yeniden retiminde hatta alevlendirilmesinde oynad role ilikin yakn bir rnek, Yugoslavya'daki mill atmalar silsilesidir. Kzlyldz Belgrad takmnn taraftar ortam, Srp milliyetiliinin serpilmesi hatta milis devirmesi iin bir tarla ilevi grd; Hrvatistan'da yeni kurulan milliyeti rejimin Zagreb'in nl Dinamo takmnn adnn 'Croatia' olarak deitirmesi, en nemli 'millletirme' operasyonlarndan birisiydi. Futbolun baka bir milliyetilik projesi asndan kullanmnn rnei ise, son (1998) dnya kupas ampiyonu Fransa takmnn oketnili, okkltrl bileiminin, glenen Le Pen hareketinin rklna kar "vatandalarn Fransa's" yurtseverliini desteklemek iin vurgulanmas olmutur. Trkiye'nin futbol ortam, milliyetiliin hemen btn 'banal' kalplarnn yansd ve en grotesk ifade biimlerini bulduu bir alan olarak, son derece elverili bir inceleme nesnesidir. Bu ortam, gerek taraftar/fan ortamyla, tribnlerde kullanlan slogan ve simge repertuvaryla, gerek Trk medyasnn nemli bir sektrn oluturan (gnlk sat yarm milyonun zerinde) futbol medyasyla, sradan milliyetiliin yatadr. Ayrlk Krt hareketinin ykseldii ve devletin ona kar mcadelesinin "dk younluklu sava" dzeyine eritii 1990'larn ilk yarsnda, bu sradan milliyetilik potansiyeli, lkede trmanan milliyeti dalgayla iie geerek aa kt. Bu milliyetilik "patlamas" srasnda, resm milliyeti kampanyalar stadlara yanstma operasyonlar yannda, rgtldoktriner milliyeti gruplar (lkcler) de futbol stadlarna zel nem vererek buralar kendi platformlarna dntrmek iin aba harcadlar. Bylelikle zellikle 1990'larn ortasnda stadlarda milliyetiliin varl sradanlat - rnein her lig mandan nce mill mar alnmas kural haline geldi. Son olarak PKK lideri Abdullah calan'n yakaland haftadaki futbol msabakalarnda takmlarn sahaya Trk bayraklaryla kmas ve tribnlerde blclk kart/devlet yanls/milliyeti sloganlar atlmas rneindeki gibi;

2 milliyeti kampanyalar canlandran konjonktrel vesileler, dorudan stadlara yansmakta, tribnlerdeki sradan milliyetiliin 'akut' bir hal almasn salamaktadr. Bu incelemede, ilkin Trkiye'nin futbol ortamnda milliyetiliin etkisinin son yllarda nasl artt tasvir edilecek. Daha sonra, 3. Blmde, Trk milliyetiliinin Avrupa'ya ilikin duygusal 'karmaas'n futbola nasl yansd stnde durulacak. Ardndan, 4. Blmde, yerli futboldaki "yabanc" unsurlara nasl bakld ele alnacak. 5. Blm, futbol ortamnda yerelci/blgeci eilimlerle milliyeti eilimler arasndaki ilikiyi sorguluyor. Son olarak, incelenen grnmlerin milliyetilie 'gerek' etkisine dair ya da bu grnmlerin nasl bir milliyetilii yansttna dair sorular sorulmas hedefleniyor. 2- "Dur tarih vur Trkiye" -Trkiye futbol ortamnda milliyetiliin gelime seyri Futboldaki mill malar ve -belki onlardan daha nemlisi- kulp takmlarnn Avrupa takmlaryla yapt msabakalar, teden beri, hemen her yerde olduu gibi Trkiye'de de milliyetiliin balbana nemli davurum vesileleridir. Futbol, ulusal tutunum salama (cohesion) ve benlik kurma srelerinde nemli rol oynar. Trkiye'de, Cumhuriyetin kuruluundan itibaren uluslararas karlamalar, mill gururun ayrcalkl besinleri arasnda yer almtr. Ulusal kurtulu sava srasnda Trk futbol takmlarnn igal gleriyle yapt malarda aldklar galibiyetler, Trk spor tarihi yazmnda ulusal direniin saygn bir cephesi olarak destanlatrlr. 2 1950'lere varncaya dek, uluslararas spor msabakalarnn, grce 'sportmence' bir anlay iinde nemsendiini syleyebiliriz. Kazanmaya, yenmeye abartl bir nem verilmemi; "katlmak", "uygar dnya sahnesine kmak" balbana deerli saylmtr, zira bunlar ulusal varln meruiyeti ve tannmas asndan onaylayc vesilelerdir. Bu anlay, hem yeni devletin modernleme ve yerleikleme hedefiyle uyumludur hem de henz kitle iletiiminin ve popler kltrn hayli azgelimi olduu bir 'an' icabdr. te yandan, 1956'da dnemin gl Macaristan milli takmnn 3-1 yenilmesi ve 1968'de Fenerbahe'nin Manchester City'yi elemesi gibi mnferit (occasionell) baarlar, gerekten onyllarca efsaneletirilmitir.3 Mill takm, o tarihlerden itibaren, yksek bir mill stat deeri kazanmtr. Mill formann sembolik anlam, hl bayrankine denktir. Hatta bu nedenle son yllarda uluslararas spor giyimi endstrisinin mill formalar stilize etmesi yadrganmakta; futbol yazarlar zaman zaman krmz-beyazn ve ay-yldzn baka motiflerle ve renklerle 'lekelenmemesi' gerektiine dair uyarlarda bulunma gerei duymaktadrlar. Ya da rnein kulp takmlarnn oraplarna arma ilenmesinin, Beikta'n amblemindeki Trk bayrann "ayaa dmesi" anlamna geldiinden yaknlabilmektedir ("Bayrak ayakta deil bata tanr". Metin Sertolu, Hrriyet 12.2.1999). 1950'lerde ve esas itibaryla 1960'larda, Trk milliyetiliinin faizan ve muhafazakr bir renge brnmesi, dier yandan yaylmac (pan-Trkist) bir karakter kazanmasa bile da dnk ilgilerinin younlamas, futboldaki uluslararas karlamalara baka da yansr. 1950'lerden itibaren ovenist kampanyalara -rnein Rum aznla kar lin seferberliineneden olan Kbrs ihtilf, futbol alannda da bir Trk-Yunan atmasn yerleikletirir. 1967-68'de basnn "Kbrs'n hnc" misyonunun glgesine soktuu AEK AtinaFenerbahe ma, bu trmanmann doruudur.4 (O tarihlerden itibaren UEFA'nn Trk takmlar ile Yunan takmlarnn kuralarda elememesine 'zen gsterdii' bilinmektedir.)

3 Futbolun bu gibi kampanyalarda rol stlenmesi, kukusuz Trkiye'nin "kitle toplumu" zellikleri kazanmasyla, tribnlerin 'nezih' elence yerleri olmaktan kp "gruh"un (Mob) boygsterdii "arena"lara dnmeye ve futbol ortamnn pop kltr mekanizmalaryla mitoslatrlp 'fanatize' edilmeye balamasyla da alkaldr. 1970'lerin politizasyon koullarnda da futbolda mill msabakalar medya ve genel kamuoyu tarafndan olaanst bir ilgiyle izlenmeye devam edilmitir. Mill btnleme ve "tek ses-tek nefes olma" arzularnn yatrmyla ykl bu malarda, 'eskilerden' kalma sportmenlik anlaynn ve "lkenin baaryla temsili" zleminin naif bir e olarak varln koruduu gzlenir. Ancak 80'lerle ve zellikle 90'larla birlikte, mill/uluslararas msabakalar etrafnda retilen milliyeti patetizmin, bunlara yklenen duygusal enerjinin, daha st boyuta ktn, sertletiini, dmanca/dmanlatrc motivasyonun oaldn gryoruz. Bunda, makro lekte, resm milliyeti kampanyalarn gdm etkin olmutur. 12 Eyll asker darbesi sonrasnda uluslararas spor ve futbol karlamalarna, mill btnleme hedefi peinde allagelenden daha byk bir ilgiyle eilindi. 1980'ler/90'lar dnmnde Trk milliyetiliinin zellikle Krt ulusal hareketine kar bir "refleks" olarak sunulan kabarmas 5, tribnlerdeki milliyeti ajitasyonu o zamana kadar grlmedik llere tad. Mill malar ya da kulp takmlarnn uluslararas karlamalar, bu srete, "mill gnlere" benzer bir kurumsal nem kazandlar. Uluslararas futbol msakabalarnda alnacak galibiyetlere, artk ezberlenmi formlasyonlarla, birincisi "zor gnler yaayan milletimizin acsn hafifletme, teselli olma", ikincisi "hainlere darbe vurma, intikam alma" misyonu ykleniyor; bu beklentiler etrafnda bu malara ilgi pompalanyor. ok gl bir rakip karsnda oynanacak mill ma ncesinde bir gazetenin att "Dur tarih, vur Trkiye" maneti, bu ikinci misyona yklenen telfi veya ikame ilevinin karikatrdr: 'normal' olarak yenilmesi zor bir rakip karsnda niyaz edilen galibiyet, ayn zamanda, hallolacak gibi grnmeyen sosyal ve ekonomik problemlerimizin zmnn baka bir dzlemde, baka bir 'sahada' telfisini/ikamesini salayacaktr - futbol, olmayacan olabilecei, mucizelerin yaanabilecei bir boyuttur, orada tarih durabilir ve Trkiye vurabilir. Her mill ma, gndemdeki konuyla mtenasip anlamlarla ve metaforlarla kuatlr. PKK lideri Abdullah calan'n mahkemesinin balad srada oynanan Finlandiya-Trkiye mill ma, bunun en bariz rneidir. Bu mata alnan galibiyet, iddetli bir revanizmle hlelendi. Gazete spotlarndan iki anlatm aktaralm: "Elebalar [Apo] piman olup mahkemede zr stne zr dilerken, birka apulcu son rpnlarn yapt. Millilerimiz de 4 golle onlar yerin dibine soktu" (Fotoma, 6.6.1999) "Finlandiya'da, PKK'llarn sahaya girmesiyle man durduu srada zafer yemini eden Millilerimiz, Finlileri silindir gibi ezdi" (Hrriyet, 6.6.1999). Burada rakip Finlandiya, ma srasnda sahaya girip oyunun kesintiye uramasna yol aan PKK'l propagandaclardan alnacak intikamn da nesnesi klnmtr! Star televizyonu, ertesi gn (6.6.1999) baka programlar srasnda ekrann altndan srekli geirttii u bantla bu balanty daha ak kurar: "Hem Fin'i Hem Hain'i... ehit analarna en anlaml hediye, haine en sert tokat". Finlandiya, "blclerin" sahaya girmesini engelleyecek nlemleri almamakla, ama esas olarak calan'n yargland konjonktrde Trkiye'nin rakibi olmakla, bu 'cezay' haketmitir!

4 Popler yldz futbolcu Hakan kr, szkonusu mill matan sonra "Bu goleri her zamanki gibi ehit analarna ve Mehmetik'e armaan ediyoruz" demecini verdi, milli takm kafilesi stanbul havaalannda sabaha kar bir grup ehit annesi tarafndan "ehitler lmez, vatan blnmez" sloganlaryla karlandlar. Golleri atan Hakan ve Tayfur ("Trkler yenilmez... ehitler lmez" maneti atan) Star gazetesi iin Edirnekap Mezarlnda ehitler iin dua ederken poz verdi(rildi)ler. Matan iki gn sonraki pazartesinin gazetelerinin spor sayfalarnda 29 kere "ehit", 23 kere "Mehmetik" kelimesi gemitir! 6 Man brndrld sava atmosferi, bu galibiyetin mdahil olduklar calan mahkemesinin bir intikam ve kan davas olay olarak sahnelenmesinde barol stlenen ehit yaknlarna 'adanmasyla', pekitirilmitir. Finlandiya mill manda, hem heryerde hazr ve nzr (omnipresent) grlen aktel dmandan (PKK), hem de potansiyel olarak btn dnyay kapsayacak ekilde tasavvur edilen soyut dmandan intikam ve onu 'cezalandrma' motifini aa kartr. 18 Austos 1999 depreminden sonraki uluslararas futbol karlamalarnda ise, intikam deil bu sefer 'teselli' misyonu ne kmtr. Galatasaray'n Rapid Wien'e eleyerek Avrupa ampiyonlar Ligine kalmas zerine -ki bu msabakalarda, beklenebilecei gibi, "Viyana'y fethetme" metaforu ihmal edilmemi, hatta matan nce 'Merzifonlu Terim Paa'nn "yenierilerimle Viyana'y kuattk" demeci yaymlanmt (Sabah, 10.8.1999)- teknik direktrleri Fatih Terim "grevlerini yaparak biraz olsun milletimizin yzn gldrmenin mutluundan" sz etti. Mill takmn 4 Eyll'de rlanda'y 3-0 yenmesi, manetlerden "morali yerle bir olan lkeyi enkaz altndan karp hayata dndrd" spotuyla (Star, 5.9.1999) verilirken, medya Glck'te adrlarda ya da ak havada televizyondan mill ma seyredip galibiyeti kutlayan depremzedelerin grntleriyle dolduruldu. 1990'larda futbol ortamna yaplan milliyeti yklemede nemli deiiklik, sadece uluslararas platformun deil, lke ii futbol malarnn da milliyeti tepkilerin rutin davurum alanna dnmesiydi. 17 ubat 1999'daki Trkiye kupas yar final malarndan nce seyircilerin Abdullah calan'n yakalanmas nedeniyle blc rgt ve blcba aleyhine tezahratta bulunmas, ehitler lmez, vatan blnmez tezahrat yaplmas ve takmlarn sahaya Trk bayra ile kmas, bunun yakn rneklerinden biridir. Daha arpc bir rnek, Erzurumspor'un MHP izgisindeki bakan Cemal Polat'n, bir lig manda Samsunspor'a kar alnan galibiyeti "vatan ve milleti iin cann vermi ehit polislerimize" armaan etmesidir! 7 lke iindeki malarn milliyeti kampanyann platformuna dntrlmesi iin byk admlar, 1990'larn ilk yarsnda, PKK'yla askeri atmalarn trmanma dneminde atlmtr. 1992 yl balarnda -nemli bir PKK saldrsnn ardndan- Trabzonspor'un bir manda 'yetkililerin' yansra lkc gruplarn da tevikiyle PKK kart tezahrat yaplmas, bir balang oldu: Malardan nce rakip takmdan evvel PKK'ya kar tezahrat ("aboneyiz abone, PKK'yi s...meye") yllar sren -hl zaman zaman kendini gsteren- bir alkanlk halini ald. 1991/92 knda, malardan nce stikll Mar okunmas da yerleikleti. nceleri yine -'yetkililerin' ve lkc gruplarn tevikiyle- seyircinin balatt stikll Mar, 1992'de resm seremoniye dahil edildi. O zamandan beri, birka yz kiinin izledii 2., 3. lig malar dahil, her msabaka ncesinde hoparlrden stikll Mar alnyor ve sporcularla seyircilen sayg duruunda bulunuyorlar. (Bir parantez aalm: Futbol ve taraftar ortamnn kendi 'rasyonellerinin', dorudan kar kmasa ya da znde bunlardan rahatszlk duymasa da milliyeti vb. politik

5 arasallatrma operasyonlarna -veya bu operasyonlarn ciddiyetine, aura'sna-bir diren oluturabildiine daha sonra da deineceiz. Ele aldmz konuda bunun bir rnei, 90'larn ortalarnda tribnde aznlk oluturan takm taraftarlarnn rakip taraftarlar susturmann ya da 'gevetmenin' bir yolu olarak PKK kart tezahrata ya da "TrkiyeTrkiye" temposuna bavurmalardr. Bir baka rnek, stikll Mar ritelinin maksatl olarak 'sulandrlmasdr': 1998/99 sezonunun sonlarnda, takmlarnn mann ampiyonluk mcadelesi yaptklar rakip takmn mandan daha ge balamasn salamak iin (bylece o man sonucuna gre gerekiyorsa takmlar bir-iki gol daha fazla atacak zaman kazanacaktr) Gztepe'nin taraftarlar stikll Marn stste kez okumu, sonra ikinci yar balarken tekrar sylemilerdir! Milliyet, 20.5.1999.) Bu milliyeti "kampanyalarn", "operasyonlarn" yerleik tribn ortamnda, "gruhu"nda yanksn bulmakta kesinlikle zorluk ekmediini belirtmekle beraber, maniplasyonlar, en azndan krkleyici aktrlerin varln gzard etmemek gerekir. Kendiliinden milliyetilii besleyen, tevik eden aktrler arasnda ilkin devletin "halkla ilikiler" grevlilerini, istihbarat ve polis birimlerini dnebiliriz. Trkiye'de taraftar derneklerinin etkinlii ok dardr, taraftar kitleleri genellikle zerk i yaplar oluturmaktan uzaktr ve etkilenmesi kolaydr. Avrupa'da zellikle rklk sorunlar vesilesiyle grld gibi taraftar gruplarnn futbolla ve politikayla ilgili konular tarttklar, politik eilimlerine gre kmelendikleri dergiler, dernekler vb. yaplar da yoktur. (lgiye deer bir istisna, 1996/97'de yayn yapan, 'dar' anlamda politik olmayan bir tr sol-popler sylemin hissedilebildii Forza Beikta Dergisi olmutur.) Bu artlarda, anonim tribn nfusu, 'gdlmeye' aktr. Kk apl kamuoyu nderleri ama ayn zamanda ounlukla kk apl potansiyel-kriminal unsurlar olarak grlen, bu nedenle ou kez polisle ili dl ya da polisin nfuzuna ak olan amigolar, maniplasyona daha da amdedir. Bu gibi dorudan telkin mekanizmalar dnda, genel politik atmosfer ve birazdan deineceimiz gibi medya da, resm kampanyalarn tribnlere aktarmnda etken olmaktadr. Tribnlerde milliyetilii tevik ve maniple eden bir baka aktr, lkc gruplardr. 1970'lere dek futbolu -solun "halkn afyonu" damgalamasna benzer bir tutumla- horlayan 8 lkc-milliyetiler, 90'larn ilk yarsnda tribnlere kartma yaptlar. Bu hamle, ayn dnemdeki kitleselleme ve poplerleme ataklarnn bir parasyd. lkcler bu dnemde, sk rgt balar yerine daha esnek ilikiler iinde, simgelerini, sloganlarn grece anonim bir grnm iinde dolama sokarak, milliyetiliin yaygnlamasndan faydalanmaya ve kimliklerini merulatrmaya, popler genlik kltrnn bir paras olarak 'normalletirmeye' yneldiler. 9 Futbol seyircileri, ki dzenli maa giden lkc genlerin says zaten az deildi, bu ynelimin hedef kitleleri arasndayd. Bozkurtlu, hillli simgelerini tribnlerde kulp flamalar gibi sergilemeye baladlar. (Bu tehircilik ilkin 1993 Kasm'ndaki San Marino milli manda zuhur etti.) "Ya Allah bismillah Allahekber" gibi fkeli sloganlarn, taraftarlarn tezahrat repertuvarna dahil etmeyi mala ya da rakip taraftarlarla ilgili fkelerini belirtmek zere!- baardlar. 1993 Mays'nda, geleneksel bir MHP'li aile olan Sazak ailesinden Gven Sazak'n bakanla seilmesiyle, Fenerbahe gibi byk bir kulbn ynetiminde etkinlik kurdular. (Sazak'n ekibinde MP'nin.Kadky belediye bakan aday Cemil Turan da vard.) Bu ynetim, Eyll 1993'te taraftar kitlesinin iki ok sevilen futbolcunun kadro d braklmasn protesto etmesini nlemek iin be bine yakn lk Ocaklnn tribnlere yerletirilmesi gibi, tribne ve taraftar camiasna mdahale giriimlerinde de bulunmad deil. 1993'te de Bursaspor'da "gvur deil milliyeti hoca istiyoruz" diyen milliyeti futbolcular teknik direktr Piontek'e kazan kaldrdlar.10 Ancak takmlar ve tribnleri aktan MHP sultasna

6 ya da lkc kimliine sokmaya dnk giriimler uzun mrl olmad. Hele Fenerbahe gibi popler kulbn MHP'li kimliiyle zdeletirilmesi, toplumsal ve politik olarak heterojen taraftar tabannda huzursuzluk yaratt. Bu huzursuzluk, -mill konularn istisna edildii!- "spora politika kartrmama" tabusuyla da birleince, bu ynetim siyasi kimliini arka plana itmeye yneldi, sonra da zaten tasfiye edildi. Genel olarak da, hill, bozkurt iareti gibi lkc almetlerinin tribnlerde enflasyonist bir ekilde boy gstermesi, 1990'larn ikinci yarsnda yine "spora politika kartrma" tabusu nedeniyle kamuoyuna yadrganmaya balad ve MHP ynetiminin de telkiniyle ortadan kalkt -ya da marjinalleti. Tribnlerdeki kendiliinden ve "banal" milliyetilik potansiyelinin maniplasyonunda futbol medyasnn rol ihmal edilemez. Bugn Trkiye'de -byk gazetelerin okuyucusu ok olan, gayet de hacimli spor sayfalarnn yansra- iki gnlk futbol gazetesi kyor ve bunlarn gnlk toplam satlarnn yaklak yarm milyonu buluyor. Bu gazetelerin yneticileri 13 yanda ilkokul mezunu erkei ortalama aldklarn sylyorlar.11 Fanatik gazetesinin logosunda bir Trk bayra ve "Bu vatan hepimizin" dsturu yer alyor; buna mukabil ismi ve logosu daha 'masum' grnen Fotoma gazetesinde ovenizm ve maizmin ok daha belirgin olduunu sylemeliyiz. Futbol medyasnn baar srr, puberter-maist sokak dilini, grotesklikten ve mstechenlikten (Obsznitt) hi kanmakszn uyarlamasdr. Bu medya, cinselletirici bir dil kullanr, izleyen blmde greceimiz gibi iddet ve cinsel iddet metaforlaryla i grr. Ulusal lig dzleminde, oligarik ("byk") takmlar bak asndan rakipleri 'cinsel-nesneletirme' alkanl vardr. (Televizyonlarn yakak be yldr en ok izlenen programlar arasnda yer alan futbol magazinlerinin de bu sylemin 'soft' bir versiyonu olduunu syleyebiliriz.) Bu medya sylemi, birok uzman tarafndan, Trkiye futbol ortamnda hooliganizmden daha ciddi bir fanatizm ve iddet etkeni olarak deerlendiriliyor. 12 Hatta Hamet Babaolu'na gre Trkiye'de sosyolojik deil semiyolojik futbol fanatizmi vardr - dilde, iaretler, simgeler, gstergeler dzeyinde kalan, eyleme -en azndan sylemin imledii dzeydedklmeyen bir fanatizm...13 Bu puberter-maist mstechenlik ve grotesklik, yine aada greceimiz gibi, milliyeti motiflerle eklemlendiinde dorua kmaktadr. Kasm 1988'de Galatasaray'a 5-0 yenilen svire takm Neuchatel Xamax'n UEFA'dan kartt (daha sonra iptal edilen) hkmen diskalifiye karar zerine gazetelerin spor sayfalarnda -o zaman zel futbol gazeteleri yoktu- "O.. ocuklar", "..ler" bal atmaktan geri durulmamas gibi! Son yllarda futbolun milliyeti arasallatrlnda arpc bir vaka da, galibiyet/baar kutlamalarnn bir mill katharsis hali, "mill orgazm"a yol amasdr! 14 Futbol zaferleri, baka hibir "baar"nn salamaya muktedir olmad bir kollektif enlik atmosferi yaratmaktadr. lkin 1993'te Galatasaray'n Manchester United'i srpriz ekilde elemesi zerine insanlarn sokaklara dklmesi ve gece yarsn geene kadar araba konvoylar yaplmasyla yaanan lke apndaki kutlama partisi, det haline gelmi; det haline gelmesi, ma ncesi "yenin, bizi sokaklara dkn", "bayraklar hazr edin" manetleriyle ve ma sonrasnda TV spikerlerinin sokaa davet eden anonslaryla medya tarafndan da tevik edilmitir. Bu kutlamalar, havaya ate almas sonucu birok kere insanlarn canna malolmutur. En fazla kurban verilen kutlamalar, l, 9 yaralyla 2 Kasm 1993 (Galatasaray'n Manchester United'i elemesi zerine) ve 6 kiinin lp 8 kiinin yaraland 27 Nisan 1995 (Trkiye'nin svire'ye 2-1 yenmesinden sonra) tarihlerindedir. Medyada bu gsteriler "zafer sarhou olduk" neesiyle aka tevik edilirken, kutlamalarda len, yararlananlar "yan tesirler"miesine ikincilletirilmitir. Sabah gazetesi man ertesi gn

7 "halkmz zaferi havaya ate aarak kutlad" yazsyla sunduu fotorafn aynsn, bir insann bu yzden lmesi zerine ertesi gn "bu barbarlar imajmz bozuyorlar" yazsyla yaymlayabilmitir! 15 Bu kutlama enliklerinin, insanlarn katlmaya zorland ya da grltden rahatsz olduunu sylemeye kalkanlarn saldrya urad, zafer kornas almayan ya da tezahrat yapmayan insanlarn "PKK'l msn?" diye tartakland nlarda basbaya faizan bir vehe kazand sylenmelidir. 3- "Avrupa Avrupa duy sesimizi!" - Garezle Hayranlk Arasnda "Avrupa malar" Avrupa lkeleriyle yaplan mill malar ve kulp takmlarnn Avrupa kupalarndaki msabakalar, Trk mill kimliinin kuruluundaki (ve srekli yeniden-kuruluunda) 'Avrupa karmaas'n (kompleks) anlamak iin ok elverili bir analiz nesnesidir. 'Avrupa karmaas'n, Atatrk'n nl "muasr medeniyet seviyesine erime" iarnn simgeledii Batc modernizm idealleri ile Trkiye'nin tarihsel ve kltrel zgnlne ilikin tasavvurlar arasndaki gerilim ortaya kartr.16 Bu gerilim, bizzat Batc-yerlici/millci kutupsall tarafndan yeniden retilir. Bir uta, Trk milliyetiliinin modernist-laisist resm kolu, Bat'y 'yknme' dzeyinde benimsedii evrelerde bile, uygarlk yeteneini Trkle zgleyen araylar iindedir. Dier uta, milliyeti-muhafazakr milliyetilik, en Bat-kart versiyonlarnda bile, modern-Batl 'format'n iinden dnr. Zenginlik ve gelime ideali olarak Avrupa'ya hayranlk ile, sinsi bir kltrel ve politik hasm olarak Avrupa'ya garez (Ressentiment) arasndaki gitgel, gndelik-popler milliyeti zihniyet evrenine de hakimdir. Avrupa'yla futbol "karlamalarna" yklenen anlamda zellikle bu gitgel aikrdr. Hereyden nce, bu karlamalara olaanst yksek nem verilir. Kulp takmlar Avrupa takmlaryla yaptklar malarda mill takmla -bu da demektir ki milletin kendisiyle- edeer alglanrlar ("Trkiye iin vur Trabzonum", Fotoma, 19.10.1995), btn rakip takmlar da "Avrupa" ortak paydasna indirgenir; bylece her ma bir TrkiyeAvrupa karlamas olarak temsil edilir. Askeri rejimin Avrupa platformlarndan dlanmaya tepki gsterdii ve Avrupa lkelerini Trkiye'ye kar eylemler yapan Ermeni ASALA rgtn himaye etmekle sulad 1980'li yllar; ardndan Avrupa'nn btn Trk hkmetleri tarafndan bu kez PKK'y himaye etmekle ve "ift standartl" bir insan haklar anlayn Trkiye zerinde bir bask unsuru olarak kullanmakla suland 1990'l yllar, Avrupa'nn bir dman figr olarak resmedilii istikrar kazanmtr. "Gya mttefik" olan Avrupa lkeleri, 1. Dnya Sava'ndan sonra Osmanl Trkiye'sini dominyonvari kantonlara blen Sevrs Anlamasn hortlatmaya dnk (kaynanda Hallara kadar uzanan ezel bir Trk ve slm husumetinin yatt) "sinsi" bir dmanlk gttkleri, bir fikr-i sabit olarak ilenmitir. Bu dman figrasyonunun futbol ortamna 'sansrsz' yansdn grrz. Avrupa'ya kar biriktirilen garezin sembolik davurumunda, futbol karlamalar, bilhassa futbol medyas araclyla, 'vazgeilmez' bir rol oynar. En vulger milliyeti karalamalar, futbol medyasyla ve tribnlerde dile getirilir; ma, "Avrupa"ya ve "Avrupal"ya birinci tekil ahstan kfr etme frsat salar. Hibe ettii askeri malzemenin Gneydou'da Krtlere kar kullanldndan ikayet ederek Trkiye'ye askeri yardm askya alan Almanya'yla ilikilerin hayli gergin olduu bir zamanda oynanan Galatasaray-Eintracht Frankfurt manda (1992 ) yaplan tezahrat, 'diplomatik' dzeyde sylenemeyenin 'erkeke' davurulmas, tam anlamyla bir 'iini dkme' edimidir: "Almanya-PKK omuz omuza / Trkiye koysun iki domuza!"

8 1992-98 dneminde futbol medyasyla ilgili yaplan bir tarama almas, zaten lgatin temel unsurlar olan sava, iddet ve cinsel iddet ieren/artran szcklerine zellikle Trk takmlarnn Avrupa takmlaryla karlamalarnda 'abartl' bir ekilde bavurulduunu ortaya koyuyor. Ma gn kan gazetelerde, "takmlarmz"dan beklentiler, "vurma", "bombalama", "ezme", "datma", "gmme", "tokat atma", "ileme", "gebertme", "boma", "imha", "paralama", "oyma", "koyma" gibi fiillerle davurulmaktadr. "Yedin mi Trk lokumunu hrbo ngiliz" (Fanatik, 5.11.1993) gibi basbaya hakaretmiz ifadeler, bu sylemde normaldir. Trklk sk sk (zsel/essentiell) bir g ve stnlk mili olarak ne srlr: "Trksn bugn ezer geersin" (Fotoma, 27.10.1992), "Gller ama Trk deiller" (Fotoma, 2.10.1992), "Trk gibi oynayn" (Fotoma, 24.4.1995), "Eleyeceksiniz nk Trksnz" (Fotoma, 22.8.1995). Ma, Avrupa'ya bir meydan okumadr; en sevilen manet forml, bir sava narasdr: "Titre Avrupa" (Fotoma, 16.9.1997), "Selam dur Avrupal Trkiyemiz geliyor" (Fotoma, 8.9.1994), "Savulun Trkler geliyor!" (Fanatik 11.6.1996), "Savul Avrupal Trkler geliyor" (Fotoma, 31.1.1995), "Titre Avrupa aylaklandk" (Fotoma, 12.11.1993), "Haydi Trkiyem yolla fzelerini" (Fotoma, 14.2.1995). Tribnlerde yaklak 10 yldr cokuyla seslendirilen bir slogan, ayn meydan okumay ve 'Avrupa'ya sefer' havasn yanstr yansra, 'kaypak', 'yoz', 'ahlksz' Bat'y/Avrupa'y homosekselletirerek: "Avrupa Avrupa duy sesimizi / ite bu Trklerin [ya da Fenerbahe/Galatasaray] ayak sesleri / Avrupa [ya da Frankfurt/Manchester vb.] ibnesi kolla kendini". Trk milliyetilii, bir beka kaygs ve tehdit algsyla sarmaland, bu kayg ve alg zihniyet dnyasna damgasn vurduu iin, komplocu baka da yatkndr.17 "Trkn Trkten baka dostu yoktur" vecizesi ve btn dnyann gcn ve erdemini 'ekemedii' "Trk"e dman olduu fantazisi, milletin madur/kurban olarak yceltildii nlarda kendiliinden devreye girer. Bu motiflerin futbol ortamndaki izlerini 70'li yllardan itibaren grebiliriz. zellikle hakemler, baarszlklarn srtna yklaca gnah keileri olarak, "Trke dman dnya"y cisimletirirler. Televizyon ve radyodan ma anlatan spikerlerin Trk takmlarnn hakkn yiyen hakemlerle ilgili karalamalar, eletirel futbolsever evrelerinin vazgeilmez mizah malzemesidir. Hakemlerle ilgili nyarglar, biraz da Trk futbolunun uluslararaslama performansndaki gelimeye bal olarak, gerilemekle beraber varln korumaktadr. 27 Mart 1999'daki Moldova ma ncesinde milli takm sorumlularnn, "Almanya ve Alman sponsorlarn maa Avusturyal hakem tezgahladklar" ihbarnda bulunmalar, bu konudaki teyakkuzun rneidir (Hrriyet, 18.3.1999). 2-0 Trkiye'nin galibiyetiyle biten o man revannda, 8 Eyll'de Moldova'da 1-1 berabere kalnan matan sonra da ayn motif kullanlm, "Almanya ve ibirlikisi erefsizler" rakip takm 'fieklemekle' sulanmtr (Fotoma, 9.9.1999). 15 Eyll'deki Hertha Berlin-Galatasaray mann Berlin takmn kollamakla sulanan svireli -"Alman asl svireli"!- hakemiyle ilgili de komplo teorileri kurulmutur. (Star gazetesi bu hakeme Almanca kfrederek "Saukerl" spotunu kulland!) Uluslararas politik kriz dnemlerinde -son onylda bu ilke olarak "Krt sorunu" demektir-, Avrupa takmlarn ve Avrupa futbol mercilerini Trkiye'ye yaplan basklarn ajanlar olarak grmek, bu komplocu bakn rndr - ayn zamanda, bu kriz dnemlerinde Trkiye'de balatlan milliyeti seferberliin hibir alan, hibir konuyu dta brakmayan ajitasyon gcn gsterir. Son yllarda Trkiye'de bir uluslararas krizle balantl yrtlen en kapsaml milliyeti seferberliklerden biri, 1998'in Aralk aynda PKK lideri calan'n gzaltnda tutulduu talya'dan Trkiye'ye iade edilmemesi zerine devletin tevikiyle yrtlen, rktc faizan bir karakter kazanan ve lin giriimlerinin olduu

9 protesto kampanyasyd.18 Kr bir talyan dmanlnn krklendii, talyan mal kravatlarn yakld, talya'dan ithal edilen portakallarn zerinde tepinildii, talyan temsilciliklerine fiil tecavzlerde bulunulduu bu ortamda talyan takm Juventus'un Trkiye'ye gelmekten ekinmesi ve UEFA'nn da bu ma bir hafta ertelemesi, dorudan doruya "PKK ve Apo'yu Trkiye'ye kar koruyan Avrupa"nn yeni bir oyunu olarak yorumland. (Juventus'un tam 22 bin polisin oluturduu bir kordondan geerek havaalanndan maa gidip geldii ve taa kan her topun polis duvarndan dnd terrize edici atmosfer, Trkiye'nin misafirperverliinin ve konuklarnn gvenliine verdii nemin iareti olarak yorumland ve futbol kamuoyunda hi sorgulanmad.)19 Paranoya o dereceye vard ki, bu Juventus krizi srasnda man ertelenmesi zerine Ali Sami Yen Stad'ndaki ampiyonlar Ligi amblemli malzemeleri toplayp stanbul/Yenibosna'daki depoya!- gtren UEFA grevlilerinin bu rutin ii, "yeni bir tezgh m?" (Galatasaray'n ampiyonlar Ligi'nden kartlmas... gibi!) balklaryla sunuldu.20 Benzeri bir ekilde, Fenerbahe'yle oynamay taahht ettii zel maa "terr bahanesiyle" gelmeyen Paris St. Germain'i "Trkiye'de birtakm hadiseler olduu imaj yaratma gayretlerine" girmekle itham eden Fenerbaheli yneticiler, "bu Trkiye'nin meselesidir" diyerek olayn peini brakmayacaklarn akladlar (Milliyet, Hrriyet, 18.7.1999). Futbol ortamnn gndemdeki dman figrasyonuna abuk uyarlanma esneklii de ilgintir! Tamamen konjonktre bal olarak, yakn zamana kadar hasm olarak grlmeyen lkeler/uluslar, bir anda karalanmaya giriilebilir. rnein talya'yla krizin esiniyle, Radikal gibi sol-liberal bir gazetenin spor yazar, Perugia oyuncularn ve talyanlar gnl rahatlyla aalar: "Babakan dallama olan bir lkenin gneyindeki takmn futbolcular elbette kazma olacakt."21 Konjonktre uyarlama esneklii, bar iklimin hkm srd istisnai durumlarda da geerlidir. 18 Austos 1999'daki byk deprem sonrasnda akan d yardmlarn xenofobik nyarglar hayli zayflatt atmosferde, futbol medyas buna derhal uyum salamtr. mit milli takmn K. rlanda'y Belfast'ta 2-1 yendii matan sonra 4 Eyll tarihli Fanatik gazetesinin att u spot, 'normal' koullarda hayal bile edilemeyecek kadar 'fair'dir: "Ma sonrasnda irkef hareketler yapan Emrah ve Erhan'n krmz kart grmesi, acmz paylaan rlandallar'a kar bizleri utandrd." Keza PAOK Selanik'in Galatasaray'la depremzedeler yararna dzenledii ma, "Bu dostluk bitmesin!" (Milliyet, 3.9.1999) temennisiyle bytlm, bu sylemde hi evvveliyat olmayan bir "dost Yunanl" imgesi -Galatasaray sahaya "Dost Yunan halkna teekkr ederiz" pankartyla kt- kurulmutur. Pozitif rneklerde de grlen bu uyarlanma esneklii, futbol medyasnn ve onun temsil ettii popler futbol syleminin yzeysel, tutarsz, refleksiyondan uzak yapsn eleveriyor. Futbol medyas, yabanclara baknda sporu "dostluk, bar, kardelik" olarak sunmaya kalktnda da, bunu milliyeti fantazmalarla yapar: Trabzonsporlularn Perugiallar misafirperverce arlamasndan sz edilirken Perugia yneticilerinin "30 bin kiinin katili Apo'ya destek veren babakanlar D'Allema'nn yanl yolda olduunu syledikleri" (Fotoma, 17.7.1999) yolundaki 'haberler' gibi... Benzeri bir milliyeti fantazma rnei, Eyll 1999'de oynanan Chelsea-Galatasaray manda sahaya atlayan bir Krt protestocuya elme takan Chelsea kaptan Dennis Wise'n bu hareketinin Trk basnnda onun 'objektif olarak' ve zmnen "Trkiye'nin hakl davasn desteklemi" olduu inancyla bir "kahraman" olarak yceltilmesidir... Uluslararas malar, Trkiye'yi/Trkleri dlamaya alt dnlerek hn duyulan Avrupa'ya kar intikam, cezalandrma vesileleri olarak alglanrken, te yandan "Avrupa

10 dzeyinde" baarl olmak, Avrupa takmlaryla baedebilmek en yksek baar ls saylmaktadr - yani hnla beraber "Avrupa"ya ballk ve hayranlk da kendini gstermektedir. Yazl ve szl futbol syleminin birok yerleik kalb, Avrupamerkezlidir: en gzel gollere "Avrupai gol" denir, yldz futbolculara lkap olarak Avrupal starlarn adlar seilir ("Scifo Mehmet", "van Basten Hakan" - fakat bu eilim zayfllamaktadr). Tribnlerdeki futbol sohbetlerinde ve futbolseverlerin ma seyrine refakat eden szl yorumlarnda, Avrupa futbolu daima kyas erevesi olarak fonda durur. Galatasaray'n 1990'larda Avrupa kupalarnda gsterdii baarlardan ve cazibeli bir 'spectacle' olarak ampiyonlar Ligi'nin kurulmasndan sonra, Avrupa kupalarna katlmak ve orada baarl olmak, kulp takmlarnn 'esas' hedefi olarak alglanmaya balamtr. rnein Beikta kulbnde, Avrupa'da baarl olamamak, yurtii baarlarn telafi edemedii bir eksiklik olarak yaklak 10 yldr ciddi honutsuzluklara ve ynetime kar tepkilere yol amaktadr. Galatasarayl taraftarlarn Avrupa ampiyonlar Ligi'ne katldktan sonra tribnlere astklar "siz hl annenizin liginde mi oynuyorsunuz?" pankartndaki 'yerli/mill' ligi kmseyen alay, dier takmlarn taraftarlarnda elbette tepkiye yol asa da, genel futbolsever kitlesinde belirli dzeyde onay gren bir tutumdur. 1993'te Galatasaray'n ngiltere'de Manchester United'i eleyerek ampiyonlar Ligi'ne katlmas, Trk futbol ortamnda Avrupa'yla ilgili kmsenmeyecek bir zgven artn beraberinde getirdi: "Avrupai futbol"a duyulan eziklik ve garezle de ykl hayranlk, "Avrupa'ya gsterme" meydan okumasna transfer edildi: "Artk biz onlardan deil onlar bizden korksun" (Fotoma, 28.9.1996). Yine Galatasaray'n bir baars zerine atlan "Doutan Avrupal" (Fotoma, 18.10.1996) maneti, anahtar deerindedir: bu meydan okumann, "dman" altetmeye deil, onunla bir ve eit olmaya yneldiini gsterir. (Burada, Trk milliyetiliinin kurucu kuandan, hatip Hamdullah Suphi Tanrver'in "Trk inklbnda [ve bamszlk savanda] Avrupa malup olmu, Avrupallk muzaffer olmutur" 22 formlnn bir tekrarn grebilir miyiz?] Trk futbolundaki gelimenin takdir edilmesi, Trk takmlarnn tannmas ve beenilmesi, ksacas "Avrupa Trkiye'yi konuuyor" 'bilgisi', mill gururu okayc bir bilgidir. Diyebiliriz ki futbolda Avrupaodakllk, Bat'yla ilikilerin bir on yl ncesine gre ok daha tartmal hale geldii Trkiye'de, hl "Avrupa" idealizasyonunun en canl olduu alandr; salam bir ilerilikgerilik ltdr. Yine aka yollu syleyebiliriz ki, UEFA, herhalde Trkiye'de terkedilmesi en zor dnlecek Avrupa kurumu olsa gerek! Bir parantez aarak, Trkiye'nin Avrupa'daki -zellikle Almanya'daki- Trk diasporasyla ilikisini srdrmesinde ve bu diasporann Trkiye'ye balln yeniden-retmesinde de futbolun nemli bir rol oynadn belirtelim. Trk takmlarnn -birounun sezon banda Almanya'da kamp yapmaya ynelten- taraftar kitleleri ve TV banda ma izleme cemaatleri, anavatanla ba srekli tazelerler. Ayrca Trkiye takmlar Almanya'dan giderek artan sayda Trk oyuncu devirmektedir. (Milliyeti-muhafazakar eilimleri olduu bilinen Trabzonspor teknik direktr Ahmet Suat zyazc, bu uygulamay, Almanya'daki Trk ocuklarnn 18 yana kadar oynamasna izin verildii, sonra artk oynatlmayp Trkiye'ye pazarlandklarn syleyerek kriminalize etmi, hatta bunu "Almanlarn kafalarndan hibir zaman Nazi ve Hitler milliyetilii silinmemitir" gibi global bir ithama balamtr [Radikal, 28.8.1999].) Alman Bundesliga'daki ve Avrupa liglerindeki Trk kkenli oyuncularla vnmek de futbol medyasnn brakmad bir alkanlktr. Trkiye'yle ve Trkeyle ba hayli zayflam, hatta Bayern Mnchenli Mehmet Scholl gibi Trkln 'reddeden' figrler, "haince" klar yapmadklar zaman, bu sempatiden payn alrlar. Ancak Trk takmlarna gelen Avrupal/Almanyal Trklerin

11 Trkle 'yeterince' sadk ve "bizim gibi" olmadna dair kukular da kalcdr. Fenerbaheli Trk milli takm oyuncusu Tayfun Korkut, Alman (ift) vatandalna geme bavurusunu merulatrmak iin Trk bayrayla poz verdii bir basn toplants dzenleyerek "Trklere yurt dnda lobi yapabilmek ve Trkiye'nin haklarn savunup tantabilmek iin bu yolu setiini" sylemeye (Hrriyet, 17.7.1999) kendini mecbur hissetmi, "Vatan haini deilim" szleriyle zetlenen bu basn toplants yine de "gnah karma" balyla sunulmutur (Fotoma, 17.7.1999)! Yine Fenerbahe'de oynayan Mustafa Doan ve Murat Yakn ise (daha nceki yllarda da Galatasaray'n svireli-Trk oyuncusu Kubilay Trkylmaz), ilki Alman ikincisi svire vatanda olduklar ve bu lkelerin milli takmlarnda oynadklar iin antipatik karlanmakta ve zerlerine "bizden deil" glgesi drlebilmektedir. Bu blm bitirirken son olarak, milliyeti ajitasyon ve arasallatrmann futbol ortamnda rakipsiz bir maniplasyon etkeni olmadna dikkat ekmek gerekir. Mill motivasyon ile kulp fanatizmi arasnda, hemen hi aa kmayan, rtl kalan bir eliki mevcuttur. Bu eliki en ak, kulp takmlarnn uluslararas malarnn mill ma havasna sokulmasna kar, rakip kulplerin 'sk' taraftarlarnn rtl tepkisinde grnr. zellikle Avrupa'daki baarlar sonucu bir mill misyonla donatlan ve bununla vnen Galatasaray, bata ezel rakibi Fenerbahe taraftarlar arasnda, byle bir tepkiye muhatap olmutur. Hatta 199495'te, dnemin Fenerbahe yneticisi mer avuolu bu tepkiyi aa vurmu, mill duygulara uzaklkla sulanmay gze alma pahasna, Galatasaray'n Avrupa kupalarndaki rakiplerini destekleyen demeler vermiti. Son be ylda zaman zaman, stanbul'un byk kulbnn taraftarlarnn, ezel rakibinin oynayaca Avrupa takmn destekleyen tezahratlar yaptklar ya da pankartlar atklar grlmtr. rnein 26 Eyll'de (1999) Fenerbaheli taraftarlar tribne Galatasaray'n ampiyonlar Liginde ma yapaca rakibi Chelsea'yi destekleyen pankart astlar. stanbul'un byk takmnn ynetici ve taraftarlar, birok zaman, Avrupa kupalarnda -zellikle ampiyonlar Ligi'nde- aldklar sonular mill baarlar olmaktan ziyade birbirlerine stnlklerini kantlayacak veriler olarak kullanmaktadrlar. Mill fanatizm ile kulp fanatizmi arasndaki elikinin grd bir baka rnek, mill takmn nceliklerinin birok zaman kulplerin tepkilerine sebebiyet vermesidir. nemli futbolcularn mill takmda sakatlanmas kulplerin tepkisine yol aabilmektedir. Eyll ortasnda, 9 Ekim'de oynanacak Almanya milli mana iyi hazrlanma amacyla lig malarnn bir hafta ertelenmesi de hemen btn kulplerin tepkisine yol amtr. 4- "Bizden biri gibi" olanlar ve "yamyamlar" - Trkiye'deki yabanclara bak Trkiye futbolunda yabanclarn says gitgide artt; her takm kadrosunda sezondan beri drt yabanc oyuncu bulundurabiliyordu, bu sezon bu rakam bee kt. 80'lerin sonuna dek byk ehir takmlaryla snrl olan yabanc teknik adam istihdam da artt. Aa yukar 10 yldr her sezon 1. lig takmlarnn en az yarsn yabanc teknik direktrler altrmakta. Btn dnya futbolunda olaanst hzl bir "globalleme" eilimi var: 1998-2000 kesitinde Barcelona takmnda ilk 16'daki spanyol (daha dorusu Katalan!) oyuncu saysnn gemiyor, Britanya takmlarnn adal muhafazakrl bile krlm durumda (rnein Chelsea'nin ilk onbirinde bir Britanyal kalmtr!). Trkiye futbolu bu "globalleme" eilimine ayak uydururken, 'yerli' futboldaki 'yabanc' unsurlara nasl bakldn, rk/milliyeti nyarglarn ls ve biimini gzden geirmek, almamz asndan nemli olacaktr.

12 Yerli takmlardaki yabanclara ilikin, genel olarak, taraftar/'fan' rasyonalitesinin mill mlahazalara galebe aldn sylemeliyiz. Yabanc oyuncular, takm kuvvetlendirecek bir unsur olarak grlmekte, buna bal olarak genellikle zel sempatiye bile mazhar olmaktadrlar. Bat'da rk nyarglarn ncelikli hedefi olan siyah oyuncularn, futbolsever kitlesi nezdinde ekstra sempati grdkleri de sylenebilir - te yandan bu sempatide ocuklatrc bir bakn da izleri vardr! (Siyah oyunculara bakn 'irkin' istisnalarna bu blmn sonunda dieineceiz.) rnein Srplarn Mslman-Trk kart olarak dmanlatrld Yugoslavya'daki sava(lar) srasnda, Trkiye'deki Srp futbol adamlaryla ilgili yaygn bir tepki grlmemitir (bir istisna, Beikta'a Twente'den gelen Mrkela'nn karlat antipatidir). Birok takmn (Fenerbahe, Bursaspor) baz yabanc futbolcular Trk tabiyetine geirerek yabanc kontenjann fiiliyatta artrmak iin aba gstermesi, futbol rasyonalitesi iinde "yabanc"nn kesinkes pozitif bir unsur olarak deerlendiriliine rnektir. Ancak bu "futbol yurttal kazandrma" yntemine kar milliyeti bir tepki de mevcuttur. Trkiye liglerinde "Trk" statsyle oynayanlarn "politik yurttalk" asndan eski lkelerine tabiyetlerini korumalarn ve o milli takmlarda oynamay srdrmelerini, Trk mill kimliinin, "Trkln" dejenerasyonu olarak yorumlayanlar vardr. Bu milliyeti tutum, "Trklkten nasibini almayanlar kat stnde Trk gsterme" eklindeki "yapay Trkletirme"ye, Bonaklar gibi "dost" unsurlara uygulandnda bile kar kmaktadr.23 Yabanc futbolcular hakknda, ancak performanslarnn dk olmas halinde (futbol medyas ve taraftarlarca) dlayc/tekiletirici bir dil kullanlmaktadr. Dolaysyla, yabancya sempatinin baar kouluna bal olduunu syleyebiliriz! rnein milliyetimuhafazakr zihniyetin izlerinin gl olduunu sylediimiz Trabzonspor camiasnda, yabanc oyuncu tercihindeki baarszlklar (iyi futbolcularn Trabzon'un tara ortamna gelmesine istememesi, gelenlerin uyum salayamamas), "Elolu Trabzon'a yaramyor" banazln beslemektedir. Keza koyu milliyeti kimliine izleyen blmde de deineceimiz Erzurumspor, 1998/99 sezonunun sonunda kme dmeme mcadelesi verirken malara yabancsz kmasn, zor gnlerde dayanma, azim ve fedakrln ancak yerli/mill oyuncularla mmkn olaca motifiyle 'yceltmitir'. 24 "Kalitesiz yabanc"lara tepkinin, spor eitimi altyapsn ve yerli futbolcular ("Trk ocuklarn") koruma motiflerine dayanan "ulusal solcu" bir biimi de vardr; bu bak asndan, yabanc ithalinin spor ortamnn ticarilemesini krkledii ve kitle sporunu baltalad eletirisi dile getirilmektedir.25 1999/2000 sezonunun banda da, Telsim firmasnn sponsorluunu stlendii 1. lige adn vermesine ulusal solcu bir muhalefet olumutur. DSP'li bakan Fikret nl'nn ban ektii bu muhalefet, "ulusal bir faaliyetin adnn bir firmaya satlmas"na itiraz etmekte; "Trkiye Ligi"nin "Teslim 1. Ligi"ne dnmesinin, ulusal kimlii andrc bir adm olduuna inanmaktadr.26 Bu tepki, zelletirme uygulamalarna, kamusal olan ticariletirerek ulusal btnl ve balar zayflattn ileri srerek kar kan ulusal solcu tepkinin bir uzantsdr. Yabancy bir unsuru olarak olumlu deerlendiren taraftar rasyonalitesinin milliyeti nyarglara galebe aldn syledik, ancak o nyarglar tamamen boduunu da syleyemeyiz. Bunu dorulamak asndan, sol-liberal Radikal gazetesinin yayn ynetmeni Mehmet Ylmaz'n bir Fenerbahe taraftar olarak "Futbol ve milliyetilik" bal altnda yazd u satrlar ilgiye deerdir: "Fenerbahe, Trkiye liglerinde mcadele eden takmlar iinde kadrosunda en ok yabanc oyuncu bulunduran takm. (...) Fenerbahe bu zellii ile Avrupa'nn Barcelona, Manchester United, Inter gibi takmlarna benziyor.(...) Buna

13 karlk ampiyonluktaki tek rakip olan Galatasaray'da ise sadece Popescu, Hagi ve Taffarel yabanc. Teknik Direktr Fatih Terim ise Trk Milli Takm'n da altrm yerli bir hoca. Bu tabloya baknca baz takmlarn Fenerbahe'ye kar neden acmaszca oynadklarn ve hakemlerin buna neden msamaha ettiklerini daha rahat grebiliyoruz. Sezon boyunca krlan bacaklar, burunlar, kafatas atlaklar gibi ar sakatlklar Fenerbahe'nin bana geldiyse sebebi ite budur. (...) Rakipleri Fenerbahe ile mcadele ederken karlarnda bir Trk takm deil, yabanc bir takm grdler. (...) Fenerbahe uluslararas bir takm olmann bedelini dedi bu sezon. Galatasaray zaten stdzey bir takm olmasnn yan sra sahada bir de bu avantaj kulland. Milliyetilik kazand, enternasyonalizm kaybetti." (Radikal, 25.5.1999) Fenerbaheli kitlesi iinde de, takmlarnn gerekten bu nedenle rtl bir diskriminasyona uradn dnen, veya "ar sayda yabanc"ya sahip olmann takm iindeki uyumu, dayanmay, anlamay bozduuna inanan ok sayda taraftar olduu gzlenmitir. Son sezonda ampiyon olan Galatasaray'n baarl ve 'karizmatik' teknik direktr Fatih Terim de, yabanclara kar "kukucu" aklamalaryla dikkat eker. Terim sk sk, "Osmanl dneminden kalma bir yabanc hayranl" nedeniyle, Trkiye futbolunda yerlilere yabancya tannan toleransn gsterilmediinden yaknmaktadr (Hrriyet, 2.6.1999). Bu, birok yerli teknik direktrn paylaageldii bir yaknmadr. Terim, Mehmet Ylmaz'n yukardaki yorumunu dorulayacak ekilde-, takmnn yerlilik/milllik dzeyinin yksekliini bir baar faktr olrak sunar: "Ben mutlak manda Avrupallamaya karym. Gzeli, iyiyi alalm ama her eyimizle Avrupallamay adalk olarak grmyorum. Mesela biz biraz da kendi deerlerimizle, inancmzla, hrsmzla mcadele ettiimiz iin bu baarlar elde ettik" (Yeni Yzyl, 28.7.1997). Terim'in, 1997'de stanbulspor'un Bonak teknik direktr Saffet Susi'in Galatasaray' kayran hakem kararlaryla ilgili olarak gsterdii tepkiyi "bir Yugoslav'n bana byle konumasn anlayamadm" diye karlamas, milliyetilie eletirel bakan evrelerin tepkisini almt. Yabanc futbolcularn ve teknik adamlarn Trkiye'deki futbol ortamyla ilgili eletirel konumalar, zaten genellikle tepki grmektedir; Krt meselesi, insan haklar vb. diplomatik meselelerdeki "yabanclar (i) ilerimize kartrmama" motifinin bir tezahrdr bu. Beikta' iki sezon altran nl Galli teknik direktr John Benjamin Toshack, alayc eletirileri nedeniyle bu milliyeti tepkileri en ok eken figrlerden biri olmu, sk sk "kstahlkla" sulanm, 1997'de bir oyuncusunun askeri eitimde srndrlp dizlerinin yaralanmasna gsterdii tepki zerine dorudan doruya Genelkurmayca knanm; baz kereler Beikta ynetimi ve medya tarafndan Trk bayrayla pozlar ya da gnl okayc demeler vererek 'sadakatini' kantlamas 'telkin' edilmitir! Yabanc futbolculara Trk bayrayla poz verdirtmek ya da onlara Trkiye'yle ilgili vc beyanatlar 'smarlamak', futbol medyasnn 1970'lerden beri srdrd bir adettir. Kamerunlu Geremi'nin Antkabir'de fotorafnn ekilip "tam bir Atatrk hayran" diye aktarlmas (Sabah, 14.5.1999) trnden naif rnekler oktur. Yabanc oyuncularn "bizden biri gibi" olduunun ocuksu bir romantizmle resmedilerek zbenliin onaylanmas, feragat edilemeyen bir zgven arac olarak i grmektedir. Yabanc oyunculardan, oynadklar Trk takmnn kendi lkesinden bir takmla yapaca karlama ncesinde "ma satma" phesini izale etmek iin sadakat beyanlar almak da, terkedilmeyen bir alkanlktr. 1992'deki gergin Galatasaray-Eintracht Frankfurt ma arefesinde Galatasaray'n Alman oyuncusu Falco Gtz'n "o gn ben Alman olduumu unutacam, futbolun milliyeti olmaz" aklamas "hell sana" diye karlanmtr; bu tam bir milliyeti

14 pragmatizmdir, zira bu sportmence davran onaylayanlara gre futbolun pekl milliyeti vardr ve Gtz kendi memleketini 'satp' bizim tarafta durduu iin onaylanmaktadr. Nitekim daha makbul olan, dier Alman oyuncu Stumpf'un matan sonra eline tututurulan Trk bayrayla tur atmasdr: "Stumpf Trk gibi!" 27 Siyah oyuncularn genellikle -ocuksu nitelikli- bir ekstra sempati grdnden sz etmitik.Tribnlerde hakim olduunu rahatlkla syleyebileceimiz bu bakn, daha ok futbol medyasnda, daha da ok kulp yneticileri arasnda istisnalar vardr ve bunlar da hi masum olmayan istisnalardr. Galatasaray yneticisi Blent Tulun'un siyah oyuncularn tercih edilmemesi gerektiine dair rk grleri, "ada, uygar, elit" kimliiyle vnen bu kulp asndan ibret vericidir; Tulun "Afrika'da kabileler halinde yaayan bu kltrsz ve politikasz futbolcu topluluu"nun yaknda Trkiye'yi de terkedeceinden, "dnyann kuzey yarm kresinin daima daha uygar ve daha uzlamac olduu"ndan bahsetmektedir (Star, 6.8.1999). 10 yla yakn sredir Trkiye'de oynayan siyah futbolcularla ilgili, skandal derecesindeki en arpc hadise, 1999 yl banda Trabzonspor Bakan Mehmet Ali Ylmaz'n, bir yenilgiden sonra yeni transferlerin yaratt hayal krklndan sz ederken ngiliz futbolcu Campbell'i "yamyam" diye anmasyla bagstermitir. Campbell bu hakarete doal olarak byk tepki gstermi ve bu onun ngiltere'ye dnmesine yol aan vesile olmutur. Trabzonspor kaptan Ogn de btn futbolcular olarak Campbell'in arkasnda olduklarn, "bakanlarnn byle bir aklamay nasl yaptn anlayamadklarn, kendisine yakan yapp dzelteceine inandklarn" sylemitir (Hrriyet, Sabah, 25.2.1999). M. Ali Ylmaz szlerinin yanl anlaldn syleyip dzeltmeye alrken, durumu daha da ktletirmitir: "Ben Arap demek istedim", "Biz yamyam gibi tabirini kullanrz ama Trkiye'de rklk olmad iin aklmza yanl anlalaca gelmez" (Hrriyet, 27.2.1999). Sol eilimli nsan Haklar Dernei ile slamc Mazlum-Der'in Trabzon ubelerinin bu konuda bir ortak basn toplants dzenlemi olmalar da fevkalde ilgintir. Dernekler "nsanlar rengi ve rkndan dolay aalamak, farkl snf ve sfatlarla nitelendirmek hukuka, insan hak ve hrriyetlerine aykr bir davrantr." demilerdir (Radikal, 28.2.1999). Bu blmde son olarak, Trkiye'de gayrmslim aznlklarn nfuslaryla ve kamusal varlklaryla marjinallemelerinin, yitilerinin futbol alannda ok belirgin olduuna deinelim. 1960'larda ve 70'lerin balarnda ikinci snf da olsa bir grnrl olan, 2. Trkiye Liginde oynayan Rum ve Ermeni kulpleri Taksim ve Beyoluspor, ortadan kalkmtr. Bu kulplerin futbolcularnn ve yneticilerinin aa yukar yars stanbullu Rumlardan ve Ermenilerden mteekkildi, onlarla beraber Trk ynetici ve oyuncular da vard. 1950'lerin ve 60'larn Lefter, Kasapolu gibi popler oyuncularndan sonra, 1970'lerin ortalarna kadar Beikta'ta oynayan Niko'dan beri, gayrmslim aznlklardan futbol sahnesinde grnen hibir figr olmamtr. 5- "Yerlinin de yerlisi" - Blgecilik, yerellik ve milliyetilik Futbol, yerel/blgesel kimliin vurgulanmas ve mitletirilmesi iin elverili bir aratr. Dnyann her yerinde politik ya da kltrel bir 'iddias' olan ehirlerin ve blgelerin takmlar o iddiay bayraklatrrlar, deyim yerindeyse bir ehrin veya blgenin mill takm gibi ilev grrler. Hrvatistan'da Zagreb'e muhalif Dalmaya'y temsil eden Hajdut Split'i, ya da talya'da yoksul/horlanan Gneylileri temsil eden FC Napoli'yi buna rnek verebiliriz. Kimi durumda da futbol takmlar, iinde yer ald ulus-devletin hakim kltryle

15 uyumayan etnik ya da kltrel topluluun 'mill takm' hviyetine brnr: spanya'da FC Barcelona'nn Katalan, Atletic Bilbao'nun Bask mill takm ilevi grmesi gibi... Trkiye futbolunda da yerel ve blgesel kimlikleri ykselten futbol takmlarnn, "mill btnleme"ye kar blgecilii ne kartan etkilerinden sz edilebilir. 1960'larn ortalarnda "mill lig"in Anadolu'ya yaylmasndan itibaren, Bursaspor, Eskiehirspor, Kayserispor, Gaziantepspor vb. takmlar, alt-metropol olma potansiyeline sahip, gelien orta byklkteki ehirlerin 'kalknma' iddiasn sergileyen temsilciler olmulardr. Bu takmlar arasnda, giderek iddetlenen bir "stanbul" dmanl ile bu dmanla dayal bir "Anadolu" kimlii ve bu kimlik etrafnda bir dayanma sylemi gelimitir. stanbul takmlarnn futboldaki oligarik egemenlii, bu byk metropoln ekonomik ve kltrel hegemonyasnn bire bir yansmas olarak alglanmaya gerekten fevkalde msaittir. Futboldaki stanbul-kart Anadoluculuk sylemi, 1975/76'da ampiyon olan Trabzonspor'un "drdnc byk" olarak kurumlamasndan sonra glenmitir. Trabzonspor, bir yandan, Trkiye'nin her yanndaki, zellikle metropollerdeki Trabzonlu ve Karadenizli "diyaspora"sn daha fazla grnr klm, Karadenizli kimliinin davurumunu tevik eden bir faktr olmutur. 1980'lerin ortalarnda stanbul'daki bir Trabzonspor manda tribne aslan "en byk Lazlar" pankart, bu davurumun bir ifadesidir. Trabzonspor'un lkenin futbol oligarisi iinde yer tutmasnn, bu kimliin entegrasyonuna da katkda bulunduu dnlmelidir. Ancak Trabzonspor, bir yandan yine de "darlkl" imgesini -ksmen isteyerek ksmen taral kimliinden syrl(a)mamas nedeniyle- korumu, stanbul'a kar Anadolunun/tarann temsilcisi misyonundan uzaklamamtr. Trabzonspor, yneticisi veya eski futbolcusu da olan taraftar-yazarlarnn deyiiyle "yerlinin de yerlisi" dsturunun yanstt, tutkulu bir farkllk ve kendine zglk iddiasna sahiptir. 1970'lerdeki patlamasn kendi "zkaynandan" yetitirdii oyuncularla yapan kulpte, Trkiye'nin baka blgelerinden oyuncu transferi 1980'lere dek tabu olmutur. Bu tabunun krlmasndan sonra da "yabanc" oyunculara pheyle baklaan bir kesim kulp ve taraftar kitlesinde daima sesini duyurmutur. "Yerlinin de yerlisi", bu kesimin dsturudur: buna gre ideal, sadece Trk deil Karadenizli oyunculardan mteekkil bir takmdr. Hl Trkiye dndan futbolcu alnmasn kabullenemeyenler olmakta, yukarda da deinildii gibi, yabanc oyuncular baarsz olmalar halinde olaanst tepki ekmektedir. Gneydou takmlarnn baarl olmas, bu "gerikalm" blgenin entegrasyonu asndan futbol kamuoyunda hep bir arzu olarak dillendirilmitir. 1970'lerde Diyarbakrspor'un, sonra Gaziantepspor'un ve Malatyaspor'un baarlar, futbol kamuoyunda bu nedenle daima sempatiyle karlanmtr. 1980'lerde ve zellikle 1990'larda ise, "PKK terr"ne kar bir mill entegrasyon ilevi yklenen "blge" takmlarna, dorudan doruya resm mercilerce destek verildiini grrz. Burada, blge takmlarnn baarl olup 1. Lige kmasyla "yerel halk" ulusal platformlara katlmann zevkini/elencesini tattrmay hedefleyen, klasik "halkn afyonu olarak futbol" yaklamnn bir karikatrn grebiliriz. 1990'larn banda Diyarbakrspor'un Olaanst Hal Blge Valisi nal Erkan tarafndan bilfiil desteklenmesi, bu politikann bir rneidir. Ancak gl bir "halk takm" geleneine sahip olan Diyarbakrspor, zellikle taraftar kitlesiyle, "devlet himayesi altndaki takm" kisvesine brn(drl)ememi ve 1995/96 sezonunda grd gl destei bir daha grmemitir. Diyarbakrspor, bu popler balar -ve 1990'larn ortalarnda 'kouturulan' Krt ulusal renklerini artran yeil-krmz renkleri- nedeniyle Trk milliyetiliinin gl olduu yerlerde "Krt takm" olarak da damgalanm; rnein 27 Nisan 1997'de

16 Kayseri'de oynana mata Kayserispor taraftarlar Diyarbakrspor'a ellerinde Trk bayraklaryla "Kahrolsun PKK" tezahrat yaparak tepki gstermilerdir. Diyarbakrspor'a ayn tepki 3 Mart 1996'da MHP bayrakl bir grup tarafndan Mersin'de Mersin dman Yurdu manda gsterilmiti. 1997'de Gaziantep Sankospor-Diyarbakrspor manda Diyarbakrl taraftarlar Sanko taraftarlarnn "terristler dar!" tezahratnn ardndan polislerce dvlerek staddan atlm, Kasm'da bu kez stelik Diyarbakr'daki Diyarbakrspor-Ankara Bykehirbelediyespor mandan sonra Diyarbakrsporlu futbolcularn stad knda polis tarafndan coplanmas gibi olaylar 28, Diyarbakrspor'a dnk bu dmanlatrc tutumun baka rnekleridir. 1990'larda 'blgenin mill entegrasyonu' maksadyla en fazla destek gren bu politikay bayraklatran kulp, Vanspor olmutur. Van Valisi Mahmut Ylba (daha sonra DYP milletvekili) bu stratejiyi baaryla uygulam, yerel KT'lerin btesinden pay ayrarak, bizzat para toplama kampanyalar yrterek kulbe byk mal destek salamtr. 1993/94'da Vanspor 2. Ligde ampiyon olup 1. Lige karken tribnlerde "21. Jandarma Snr Tugay Komutanl Vanspor'a 1. Ligde Baarlar Diler" gibi pankartlar grmek mmkndr (Hrriyet, 21.9.1994) ve takm, mill menfaatler gerei lke apnda desteklenmesi gereken bir 'deer' stats kazanmtr - rnein Krt Meselesinde resm politikann sk bir destekisi olan ok okunan devleti-milliyeti ke yazar Emin laan, hibir takm tutmadn ama mill mlahazalarla Vanspor'u desteklediini bildiren yazlar yazmtr. Vanspor'un misyonunu, 1997/98 sezonunda 2. Ligde ampiyon olan Erzurumspor paylamtr. Erzurumspor'u Vanspor'dan ayran bir zellii, taraftar kitlesinin koyu bir milliyeti-muhafazakr tabana dayanmasdr - kulp bakan Cemal Polat da MHP'lidir. Erzurumspor, Erzurum'un mert, erkek "Dada" kimliiyle, sadece "Dou'nun gerek temsilcisi" 29 deil, "mill deerlerine dkn, yozlamam Anadolu insan"nn gerek temsilcisi olmaya taliptir. Vanspor ve Erzurumspor, onlara yklenen mill ileve bal olarak, kendi sahalarndaki malarda -ok abartl olmamakla berabermsamahal bir tutumdan yararlanmakta (seyircilerin msaade edilen taknlk snrnn ortalamadan daha yksek tutulmas; 1999 Nisan'nda Erzurumspor-Gaziantepspor mann birka saat ncesinde Gaziantepspor takm kaptannn yerel yetkililerce askerlik yoklamas gerekesiyle gzaltna alnmas... gibi), deplasmanlarda futbol brokrasisinin ve medyasnn tevikiyle sahnelenen centilmenlik gsterileriyle btn futbolseverlerin sempatisini ekmeye almaktadrlar. te yandan, bu konuda da, futbol iindeki rekabetin ve "fan rasyonalitesinin", Dou takmlarna ilikin mill stratejiyi snrladn eklemeliyiz. Bu takmlarn kendileri asndan bakldnda, takm taraftarlna yansyan yerel kimlik bilinci, yklenen mill misyonu da arasallatran asl motivasyon olarak ne kabilmektedir. Erzurum yerel basnnda "Erzurumspor milliyetisi olacaz" 30 and verilmektedir, rnein. Dier/rakip takm taraftarlar da, elbette Erzurumspor veya Vanspor'un kendi takmlar aleyhine kayrlmasna tepki duymaktadrlar. 1996/97 sezonunda Saryer ynetici ve taraftarlar, Vanspor'un "kurtarlmas" iin dzenlenen "oyunlarn" kendilerinin 1. Ligden dmesine yol at ikyetini defalarca dile getirmilerdir. 6- Futboldaki milliyetilik ne kadar 'ciddi' ? Sradan milliyetiliin futbol alanndaki tezahrleri, Norbert Elias'n nl tezini sorgulamaya elverili vakalardr. Elias, "kontroll iddet kullanm"n rafine etmesiyle modern zdenetim habitus'unun tipik bir rnei olan futbolun, uluslar arasndaki savalarn

17 ritel ikamesi haline gelerek son kertede bar bir ilev grdne deinir.31 Trkiye futbol ortamndaki banal/sradan milliyetilie bakarak bu tez dorultusunda sorular sorabiliriz: Trkiye'deki "futbol milliyetilii" ovenizmi oaltmakta, trmandrmakta mdr, yoksa onu "sulandrarak", simgesel ikamelere ynlendirerek yumuatmakta mdr? Bu milliyetilik tezahrleri, Trkiye toplumunda ovenizmin gl ve inanl bir tabana sahip olduuna m iaret eder; yoksa grnrdeki gl ovenizm, baka hrslarn, hnlarn, tatminsizliklerin vb. transferi midir? Futbol milliyetiliinde yansyan, ovenmaist olmak yannda naif, ocuksu, oyunsu sylem ve motifler, bize Trk milliyetiliinin karakteristikleri hakknda neler syler? Bu sorulara kesin cevaplar vermek zor. Milliyeti motiflerin, szcelerin, simgelerin Trkiye'de futbol ortamnda her yerde hazr ve nzr (omnipresent) olduunu syleyebiliriz. Milliyetiliin biimsel, sembolik hegemonyasna ilikin herhangi bir kukuya yer yoktur. stelik popler futbol sylemine egemen olan maist dil, 'teki'leri dmanlatran, aalayan sylemiyle, rk-etnisist ya da zc bir milliyetilik anlayn yeniden retmektedir. te yandan, futbol ortamndaki milliyetilik sylemi, tutarl, btnlkl, 'doktiner' bir milliyetilie dayanmaz. Oyunsu bir karakteri vardr; performatiftir, gsteriseldir. Grotesk sloganlar -ve onlar krkleyen gazete manetleri-, bir yanlaryla ocuksudur (erkek-ergen ocuksuluu). Trkiye'de 90'l yllarda ortaya kan "elenceli milliyetiliin" 32 tipik bir unsurudur; burada milliyetilik, topyekn zdelemeyi, militan angajman gerektirmeyen bir pop-kltr etmeni, bir 'spectacle', bir 'performans'tr. Taraftar ortamna hkim olduu ileri srlen "semiyolojik fanatizm"le uyumlu bir karakteristiktir bu; yani 'lfta kalan' bir saldrganlk. Ve her durumda ill dorudan doruya and 'dman' kastetmeyen, nesnesi itibaryla 'soyut' bir saldrganlk; yabanc-dman, rakip 'yerli' takm, hakem ya da medyay hedef alabilecek, bu hedefler arasnda anlk olarak gidip-gelebilecek bir verbal saldrganlk... Bu karakteristiin, kimi durumlarda, milliyetiliin 'aura'sn bozduunu, onun kutsalln datp dnyeviletirdiini (profanisation), 'sulandrdn' iddia etmek pekl mmkndr. Nitekim angaje MHP'liler, tribnlerdeki milliyeti 'spectacle'dan, 'sahici' milliyetilii sulandrd mlahazasyla tedirgin olabilmektedirler. Hatta hereyin alaya alnd, ciddiyetin ve adab muaeretin 'taklmad', normlarn dna kld, toplumsal sorun ve elikilerin ertelendii futbol 'karnavalesk'inde, milliyeti ya da 'sa' motiflerin oluturduu kabuun altnda zgrletirici-eitletirici potansiyellerin sakl olabileceini tartmaya aanlar vardr. 33 Mamfih, milliyetiliin -ve iddetin- bu oyunsu halini 'masum' sayamayz. Oyun, beer kltrn kurucu unsurlarndan biri olarak yeterince 'ciddi' bir eydir ve oyunlar gayet "gaddar ve kanl" olabilir; oyunun bizatihi ama olmaktan karak arasallat, ocuksuluunu yittii anlarda 34 'faist kitle ruhu' harekete geebilir - geebilmektedir de... Futbol ortam, semantik ve sembolik anlamlarn ok abuk 'kayabildii' bir popler kltr alan, ifte-deerlilikler asndan bir yksek gerilim hattdr. DPNOTLAR 1 Michael Billig, Banal Nationalism, Londra: Sage 1997. 2 Ali Rza Ertu, Trkiye Futbol Tarihi 1890-1923, Ankara: Beden Terbiyesi Blge Mdrl Yayn, 1977, 56-60, 65-67, 69. 3 Can Kozanolu, "Beyond Edirne: Football and the National Identity Crisis in Turkey", Football Cultures and Identities iinde, Londra: Macmillan Press 1999, 118.

18 4 Bkz. T.Bora, N. Erdoan", "Dur tarih, vur Trkiye", Horak, R., Reiter, W. ve Bora, T., Futbol ve Kltr iinde, stanbul: letiim Yaynlar 1993. 224. 5 Bkz. Tanl Bora, Milliyetiliin Kara Bahar, stanbul: Birikim 1995. 6 Oray Ein, Radikal iki, 13.6.1999. 7 Bkz. Cumhur Aslan, Bir Yerel Kltr Unsuru Olarak Futbol (yaymlanmam aratrma), 1999, 6. 8 Bkz. Bora ve Erdoan, ibid., 236-7. 9 Tanl Bora, "Tanr Trk korusun ve ampiyon yapsn", Birikim 55 (Kasm 1993), 25-30. 10 Akt. Tanl Bora, ibid, 25. 11 Akt. Ahmet Talimciler, Trkiye'de Futbol Fanatizmi ve Medya likisi (yaymlanmam yksek lisans tezi), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 1998, 140. 12 Ahmet Talimciler, ibid., 74-76. 13 Akt. Ahmet Talimciler, ibid.,145. 14 Necmi Erdoan, "Yaasn futbol! Galatasaray'n Avrupa'y fethi, mill katharsis hali ve karnavalesk", Birikim 55 (Kasm 1993), 21-24. 15 Akt. Akta ve Erbal, "Anneciim Trkler Geliyor!", Birikim 74 (Haziran 1995), 72-73. 16 Bu konuda bkz. Tanl Bora, Trk Sann Hali, stanbul: Birikim 1999, 16-28. 17 Bkz. Tanl Bora, "Komplo Zihniyetinin rnek lkesi Trkiye", Birikim 90 (Ekim 1996), 42-44. 18 Bkz. Tanl Bora, "Trkiye'nin 'kriz idaresi' yntemi: mill refleks ve lin orjisi", Birikim 116 (Aralk 1999), 9-14. 19 Tanl Bora, "Juventus muharebesi bitti, netice nedir?", V-zgrlk, 15.12.1998, 25. 20 Akt.. Oray Ein, Radikal iki, 23.5.1999. 21 Mehmet Tan, Radikal 18.7.1999. "talya krizi" srasnda Trk basnnda, talya Babakan D'Alema'nn ad arptlarak, Trkede aa yukar "mnasebetsiz, kaba" anlamna gelen cinsel arml bir kfr olan "dallama"ya dntrlmt. 22 H.S. Tanrver, Dayolu, stanbul: Yeni Matbaa 1929, 54. 23 rnein Kaya ilingirolu'nun "futbol Trk'" olduktan sonra da Bonak mill takmnda oynamay tercih eden Bali'e dair yazs, Milliyet, 22.2.1996. 24 Cumhur Aslan, ibid., 14. 25 Yabanc oyuncularla ilgili deil, genel olarak "kitle sporu" yaklamn savunan ulus solcu yaklama bir rnek: Kurt/Atayman/Kurultay, Arenada "Show", stanbul: Sorun Yaynlar 1997. 26 Veysel Batmaz, Radikal iki, 22.8.1999.... Trkiye liginin adnn 'zelletirilmesine' MHP basn da tepki gstermitir. Bkz. Kurultay, 16.8.1999. 27 Akt. Bora ve Erdoan, ibid. 230. 28 Bu olaylarla ilgili haberler: Yeni Yzyl, 12.3.1996, Hrriyet, 28.4.1997, Milliyet, 18.11.1997. Anlatmlara gre, mata iki takm oyuncular arasndaki gerginlik esnasnda mdahale eden polisle baz Diyarbakrsporlu futbolcular arasnda iti kak olmu, polisler bunun zerine matan sonra "vurun terristlere" gibi barlarla Diyarbakrsporlulara saldrmtr. 29 Cumhur Aslan, ibid., 18. 30 Cumhur Aslan, ibid., 21. 31 Norbert Elias, "Der Fussballsport im Prozess der Zivilisation", Der Satz 'Der Ball ist rund' hat eine gewisse philosphische Tiefe iinde, Berlin: Transit Buchverlag, 1983, 12-21. 32 Can Kozanolu, Pop a Atei , stanbul: letiim 1995, 140. 33 Necmi Erdoan, ibid. Bu tartma iin ayrca bkz. Birikim Dergisinin 59. ve Kurt/Atayman/Kurultay, ibid., 89-117. 34 Bkz. Johan Huizinga, Homo Ludens, stanbul: Ayrnt 1995, zellikle 233-253.

19

KAYNAKA Akta, Ruen ve Erbal, Ayda, "Anneciim Trkler Geliyor!", Birikim 74 (Haziran 1995), s. 71-77. Aslan, Cumhur, Bir Yerel Kltr Unsuru Olarak Futbol (yaymlanmam aratrma), Erzurum Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm 1999. Billig, Michael, Banal Nationalism, Londra: Sage 1997. Bora, Tanl, "Tanr Trk korusun ve ampiyon yapsn", Birikim 55 (Kasm 1993). Bora, Tanl ve Erdoan, Necmi, "Dur tarih, vur Trkiye!", Horak, R., Reiter, W. ve Bora, T., Futbol ve Kltr, stanbul: letiim Yaynlar 1993. Bora, Tanl, Milliyetiliin Kara Bahar, stanbul: Birikim 1995. Bora, Tanl, "Komplo Zihniyetinin rnek lkesi Trkiye", Birikim 90 (Ekim 1996). Bora, Tanl, "Juventus muharebesi bitti, netice nedir?", V-zgrlk, 15.12.1998. Bora, Tanl, Trk Sann Hali, stanbul: Birikim 1999 (2. bask). Bora, Tanl, "Trkiye'nin 'kriz idaresi' yntemi: mill refleks ve lin orjisi", Birikim 116 (Aralk 1999). Elias, Norbert, "Der Fussballsport im Prozess der Zivilisation", Der Satz 'Der Ball ist rund' hat eine gewisse philosphische Tiefe, Berlin: Transit Buchverlag, 1983. Erdoan, Necmi, "Yaasn futbol! Galatasaray'n Avrupa'y fethi, mill katharsis hali ve karnavalesk", Birikim 55 (Kasm 1993), s. 21-24.