Minik

Niin Minik Eletirel Dnme Klavuzu?

Cep kitab ebadndaki bu minik klavuz, eletirel dnme kavram ve aralarnn esaslarna odaklanmaktadr. Fakltelere ortak bir eletirel dnme kavram salarken, rencilere de blmlerindeki temel kitaplarn yan sra eletirel dnmeyle ilgili ek bir materyal sunar. Faklteler, bu klavuzu yntem, dev ve test gelitirme amacyla her bilimdalnda kullanabilirler. renciler istedikleri alanlarda renme kapasitelerini gelitirmek istediklerinde rahatlkla bu klavuza bavurabilirler. Klavuzun ortaya koyduu beceriler her dala uygulanabilir niteliktedir. rnein, eletirel dnenler mevcut amalarnda, konuyla ilgili sorularnda ak ve nettirler. Bilgiyi, sonular ve bak alarn hep sorgularlar. Ak, doru, net ve konuyla ilikili olmaya zen gsterirler. Arka plandaki eyleri mantkl ve drst olmak adna ele alrlar. Bu becerileri, konuma ve dinleme becerilerine olduu gibi okuma ve yazma becerilerine de uygularlar. Edinilen bilgi ve becerileri hem profesyonel hem de zel yaamlarnda tarihe, fen bilimlerine, felsefeye ve sanat dallarna uygularlar. Birden fazla modll blmlerde bu kitapck, temel ders kitabna ek olarak kullanlrsa, renciler, renme srelerinin her aamasnda eletirel dnebilmenin yararn greceklerdir. Ayrca eitimciler, konunun gnlk hayata uygulanyla ilgili rnekler verirlerse, renciler edinilenlerin eitimin yaam kalitesini arttrmaya yarayan aralar olduklarn anlayacaklardr. Bu minik klavuzu kullanan bir renciyseniz, her derste onu yannza almay alkanlk haline getirin. rendiiniz eylerin analizi ve sentezinde buna sk sk bavurun. Klavuzda szedilen ilkeleri doal olarak kullanr hale gelinceye kadar renp iselletirmeye aln. Baarl olduunuz takdirde bu klavuz fakltelere, rencilere ve eitim programlarna hizmet etmi olacaktr. mza Dr. Richard Paul Eletirel Dnce Merkezi mza Dr. Linda Elder Eletirel Dnce Kurumu

Eletirel Dnme Klavuzu

Kavramlar ve Aralar
Dr. Richard Paul ve Dr. Linda Elder eviren: Merih Bekta Fidan
merih@fidan.co.uk

Eletirel Dnme Kurumu

www.criticalthinking.org 0707-878-9100 cct@criticalthinking.org

2
evirenden Eletirel dnme, edinilen bilgilerin etkin bir biimde deerlendirilmesi asndan, zellikle bilgi aknn hzl, bilgi kaynaklarnn fazla ve bilgiye ulamann ok kolay olduu bir ada ok nemli bir beceridir. Minik Eletirel Dnme Klavuzu ile Birmingham niversitesinde aratrma eitimimi yaparken tantm. Bir psikolog olarak bu klavuzu bilimsel ve gnlk hayatta her an bavurabilecek bir kaynak olmas sebebiyle ok yararl buldum. Kitapn okunabilirlii ve uygulanabilirlii ok gzel. yi bir ekilde hazrlanm ve konuya profesyonel olarak odaklayor ki bu zellii bende klavuzu Trk okuyucularna da sunma dncesine yolat. Klavuzun beeni toplayacana; niversite rencileri, akademisyenler, gazeteciler, siyasetle ilgilenenler ve esasnda eletirel dnebilme becerilerini gelitirmek isteyen herkesin bunu en iyi ekilde kullanacana inanmaktaym. Klavuzun evirisine ilikin izninden dolay Dr. Linda Eldera, teviki ve dil asndan kontrolne ilikin yardmlarndan dolay Prof. Dr. Nilgn Sarpa, Trk Dilinin doru ve etkin kullanmna ynelik katklarndan dolay Yard. Do. Dr. mer nder ve son olarak eviri sresince salad teknik destekten dolay sayn Ertan Fidana teekkr etmek istiyorum. Okuyucularn klavuzu tevik edici bulacaklarn, gndelik hayatlarnda dahi bu becerileri kullanacaklarn mid ediyorum. Ayrca okuyucularn klavuzla ilgili tecrbelerini benimle paylamalarndan mutluluk duyacam belirtmek isterim. Merih Bekta Fidan merih@fidan.co.uk

indekiler
Niin Eletirel Dnme Dncenin Elemanlar Mantk Yrtmede Bilinmesi Gerekenler Dnce Elemanlar eren Sorular Benmerkezci Dnme Sorunu Evrensel Entellektel Standartlar Bir Makalenin Mantnn Analizinde Kullanlabilecek ablon Mantk Deerlendirme Kriterleri Temel Entellektel zellikler Soru Tipi Problem zme ablonu Deerlendirme Yaplrken Bilinmesi Gerekenler Eletirel Dnenlerin Dzenli yaptklar eyler Eletirel Dnme Geliiminin Aamalar

Niin Eletirel Dnme?

Problem: Btn insanlar dnr. Doamz gerei byle yaparz. Ancak kendi haline brakldnda dnce srecimiz ou zaman nyargl, arptlm, tarafl, bilgilendirilmemi ve indirgemeci bir yap gsterir. Yaam kalitemiz, rettiklerimiz, ya da yapp ettiklerimiz tamamen dnce kalitemize baldr. Byle olmakla birlikte, dncede mkemmellie, ancak ona sistematik bir ekilde yatrm yaparak eriilebilir. Tanm: Eletirel dnme, kiinin dnce sistemindeki yaplar usta bir ekilde yneterek ve bu yaplara entellektel standartlar getirerek dnme ynteminin kalitesini arttrt bir sretir. Sonu: yi yetimi bir eletirel dnr: Hayati nemi olan sorular ve problemler ortaya koyar, bunlar ak ve net formle eder; Soyut fikirleri etkili bir biimde yorumlayabilmek iin ilgili bilgileri toplar ve deerlendirir; lgili kriter ve standartlar test ederek salkl sonu ve zmlere gider; Alternatif dnce sistemlerine ak bir fikirle yaklaarak bu sistemlerin ierdii varsaymlar, olas etkilerini ve sonularn da dikkate alarak dnr; Karmak sorunlarn zmnde bakalaryla etkili bir iletiim kurar. Ksacas eletirel dnme, kiinin kendi kendini ynlendirdii, disipline ettii, izlemeye ald ve dorulad bir dnme yntemidir. Olduka yksek standartlar ve bunlarn akllca kullanmlarn gerektirir. Eletirel dnme, etkili bir iletiim, problem zme becerileri, ve doamz gerei sahip olduumuz benmerkezciliin ve bizodaklln (sosyosentrizm) zerine gitmede bir kararllk gerektirir.

Dncenin Elemanlar
Bak Alar
Referans, perspektif, eilim yaplar

Dnmenin Amac
Hedef ve amalar

malar/Anlamlar & Sonular

Konuya likin Soru

ndurular, nkabuller

Varsaymlar

Dnce Elemanlar

Problem, konu

Veriler, gerekler, gzlemler, deneyimler

Bilgi

Kavramlar

Teoriler, tanmlar, aksiyomlar, kurallar, ilkeler,

Yorumlama & karm

Sonular, zmler

Dnce Elemanlar, Evrensel Entellektel Standartlara Hassasiyet Gsterilerek kullanlr

Aklk Doruluk Derinlik Anlamllk Netlik lgililik

Mantk Yrtrken Bilinmesi Gerekenler

1.

4
Dier fikirleri ele alrken eit bir mesafeden bakabilmeyi ama edinin.

Her mantk srecinin bir AMACI vardr.

Amacnz akca sylemek ne kadar zaman gerektiriyorsa o kadar zaman kullann. Amacnz dier amalardan ayrn. Halen daha ayn hedef zerinde olup olmadnz dzenli bir ekilde denetleyin. Anlaml ve gerekci amalar sein.

5.

Tm mantk sreci VERYE, BLGYE VE KANITA dayanr.

ddialarnz elinizdeki verilerle destekleyecek ekilde snrlandrn. Duru noktanz destekleyen bilgiler kadar onunla badamayan bilgileri de aratrn. Tm bilgilerin ak, doru ve problemle ilikili olup olmadn gzden geirin. Yeterince bilgi topladnzdan emin olun.

2.

Tm mantk sreci bir eyi ORTAYA KOYMAK, baz SORULARI yerine oturtmak ve baz PROBLEMLER zmek iin giriilmi bir harekettir.
Konuyla ilgili meseleyi ak ve net bir ekilde ifade iin zamannz yeterince kullann. Sorunu, anlamn ve kapsamn netletirmek amacyla farkl ekillerde tanmlayn.. Problemi alt-balklara indirgeyin. Problemin yalnzca tek bir zmnn olup olmadn, tek bir dnceden oluup olumadn veyahutta birden fazla dnceyi gerektirip gerektirmediini bilin.

6.

Btn mantk sreleri KAVRAMLAR ve GRLER araclyla tanmlanr ve biimlenirler.

Ana kavramlarnz belirleyin ve aka belirtin. Alternatif kavramlar ya da kavramlara alternatif tanmlar dnn. Kavramlar dikkatli ve incelikle kullandnzdan emin olun.

7.

Her mantk sreci bizi SONULARA gtren ve verilere anlam kazandran bir IKARIM ya da YORUM ierir.
Yalnzca kantlarn gsterdii noktayla ilgili karm yapn. Bu karmlarn birbiriyle rtp rtmediklerini kontrol edin. Sizi bu karmlara gtren varsaymlar ortaya koyun.

3.

Tm mantk sreleri VARSAYIMLARA dayanr.

Varsaymlarnz aka ortaya koyun ve onaylanabilir olup olmadklarn belirleyin. Varsaymlarnzn dncelerinizi nasl biimlendirdiini dnn.

8.

4.

Tm mantk sreleri AILARINDAN ortaya kar.

birtakm

BAKI

Tm mantk sreleri sizi bir noktaya gtrr ya da srelerin BELL BALI MALARI veyahutta SONULARI VARDIR.
Kullandnz mantktan ortaya kan iaret ve sonular belirleyin. Hem olumsuz hem de olumlu belirtileri aratrn. Btn olas sonular zerinde dnn.

Bak anz ortaya koyun. Dier bak alarn da aratrarak zayf noktalarnn yansra gl noktalarn da belirleyin.

Dncenin Elemanlarn Kullanan Sorular

(bir yazda, etkinlikte ya da bir okuma devinde...) Ama: Bilgi: Neyi baarmaya alyorum? Temel amacm nedir? Hedefim nedir? O sonuca varmak iin hangi bilgiyi kullanyorum? Bu iddiay destekleyecek hangi deneyime sahibim? Bu soruyu doru yere oturtabilmek iin hangi bilgiye ihtiyacm var?

Benmerkezli (Egosentrik) Dnme Problemi

Benmerkezci dnme, insanlarn doal olarak bakalarnn hak ve ihtiyalarn grmemeleri gibi bir talihsizlikten kaynaklanr. Ne bakalarnn ne de kendi bak alarnn snrl olduunun farkndalar. nsanlar bu konuda eitilirlerse ancak o zaman benmerkezci dnme biimlerinin farkna varabilirler. nsanlar benmerkezci varsaymlarn, bilgiyi benmerkezci bir ekilde kullanp verileri benmerkezci bir ekilde yorumladklarn, bu kavram ve fikirlerin kaynan ve bu tr dnce tarznn hangi sonular douracan doal yollarla bilemeyebilirler. Yalnzca kendilerine hizmet eden bak alarna sahip oldukalarnn farknda varmazlar. nsanlar, eylerin gerekliine ilikin bilgiyi temelden bildiklerine ve bunu nesnel bir biimde yaptklarna ilikin olarak mantksz fakat bir gven duygusu iinde yaarlar. Ne kadar hatal olsalar bile yine de sezgisel alglarna inanrlar. Dnme srelerinde, entellektel standartlar kullanmak yerine neye inanacaklar ve neyi reddedeceklerini belirlerken sk sk ben-odakl psikolojik standartlar kullanrlar. Aadakiler insan dnme srecinde en sk kullanlan psikolojik standartlardr. O DORUDUR NK BEN YLE NANIYORUM.Doutan gelen benmerkezcilik: nanlarmn oununun temelini sorguladm halde yine de inandm eyin doru olduunu varsayyorum. O DORUDUR NK BZ YLE NANIYORUZ.. Doutan gelen sosyalbencillik (sociocentrism): Ait olduum toplumun temel inanlarnn doru olup olmadn sorgulamadm halde doru olduklarn varsayyorum. O DORUDUR NK BEN ONA NANMAK STYORUM. Doutan gelen kendini gerekletirme arzusu. rnein, beni olumlu bir yne doru gtren davranlarla ilgili sylenenlere, ayn konuyla ilgili olumsuz fikirlerin de olabileceini ciddi ciddi dnmeden inanrm. Kendimi iyi hissetmeme faydas olacak, inanlarm destekleyecek, mevcut dnme biimlerimi anlaml bir ekilde deitirmeyecek, yanl eylere inandm gereini kabullenmemi gerektirmeyecek eylere inanrm.

karmlar/ Sonular: Kavramlar: Varsaymlar:

Bu sonuca nasl vardm? Bilgiyi yorumlayacam baka bir yol var m? Burada temel gr nedir? Bu fikri aklayabilir miyim? Neyi varm gibi kabul ediyorum? Hangi varsaymlar beni bu sonuca gtrd?

aretler/ Sonular: Bak alar:

Eer bir bakas sylediklerimi/duruumu kabul edecek olursa bu ne gibi sonular dourur? Konuya hangi bak asndan bakyorum? Neyi ima ediyorum?

Sorular: Hangi soruyu soruyorum? Hangi soruya cevap aryorum?

6
O DORUDUR NK BEN HEP ONA NANDIM. Doutan kendi kendini geerli klma igds: Uzun sreden beri sahip olduum inanlarm, kantlanp kantlanmadklar, bu konuda yeterli delil olup olmad zerinde ciddi ciddi dnmeden srdrmeyi ok istiyorum. O DORUDUR NK ONA O EKLDE NANMAK DAHA OK ME GELYOR. Doutan gelen bencillik: Daha ok iktidar, para ve kiisel avantajlar edinmeye yarayacak eyleri ve inanlar mantksal temelleri olmamasna ramen ksa yoldan kabullenirim. nsanlar doal olarak yukardaki gibi davranma ve deerlendirme eiliminde olduklar iin, tr olarak, meru entellektel standartlar yerletirme ve gelitirme konusunda anlaml bir ilgi gelitiremedik. Dnme biimlerimizin hatal olmas srpriz bir ey deil. Esasnda biz Kendi kendini kandran hayvanlarz . Aklk giri niteliinde bir standarttr. Bir anlatm net deilse, onun doru ya da konuyla ilgili olup olmadn anlayamayz. Gerekte, ne sylendiini tam olarak bilmediimiz iin, o konu hakknda pek bir ey syleyemeyiz. rnein, Amerikann eitim sistemi konusunda ne yaplabilir? sorusu ak deildir. Soruyu tam olarak yantlandrabilmek iin, problemin sorunun neresinde olduunu daha ak bilmemiz gerekir. Soru daha ak bir ekilde yle olabilirdi: Eitimciler, rencilerin i yaamnda ve gnlk kararlarn verdikleri ortamlarda baaryla kullanabilecekleri beceri ve yetenekleri renip renmediklerinden emin olmak amacyla ne yapabilirler?

Doruluk
O, gerekten doru mudur? Bunu nasl kontrol edebiliriz? Onun doru olup olmadn nereden bilebiliriz? Bir anlatm ak olabilir ancak doru olmayabilir, Kpeklerin bir ou 150 kilonun zerindedir. gibi.

Evrensel Entellektel Standartlar:

Ve uygulamada kullanlabilecek sorular
Evrensel entellektel standartlar, bir sorun, bir konu ya da bir olayla ilgili dncenin mantki ynden kalitesi kontrol edilmek istendiinde uygulanmas gereken standartlardr. Eletirel dnebilmek bu standartlara hakim olmay gerektirir. Eitimciler derste bunlar rencilere retirken, rencilerin dnmesine yolaacak, onlar kendi dnme tarzlarndan sorumlu tutacak sorular sormaldr, ve bu sorular tutarl bir ekilde sorulmal, renciler bu sorular kendilerine sormalar gereken sorular olarak iselletirmelidir. O halde, nihai hedef bu sorularn, rencilerin dnmesine kaynatrlarak ilerinden gelen sesin bir paras olarak yerletirilmesidir. Bu, rencilerin giderek daha iyi muhakeme etmelerine yolaar. Birok evrensel standart var, fakat biz aadakiler zerinde duracaz:

Netlik
Biraz daha ayrnt verebilir misiniz? Biraz daha zgn olabilir misiniz? Bir anlatm hem ak hem doru fakat net olmayabilir, Jack ar kiloludur. rneinde olduu gibi. (Jackin ne kadar fazla kilosu olduunu bilmiyoruz, yarm kilo ya da 250 kilo).

lgililik
Sylenen ey soruyla ne kadar balantl? Soru konunun ne kadarn kapsyor? Bir ifade ak, doru ve net fakat konuya ilikin soruyla ilgili olmayabilir. rnein, renciler ounlukla kursta harcadklar abalarn aldklar notlar attrmas gerektiini dnrler. Oysa harcanan aba renme kalitesini lmez ve yle olsa bile, aba rencinin hakettii notla ilgili deildir.

Aklk:
Konuyu biraz daha aar msnz? O noktay baka bir biimde aklayabilir misiniz? Bunu bana gsterebilir misinz? Bir rnek verebilir misiniz?

Derinlik
Cevabnz sorunun karmak ynlerini ne ekilde aydnlatyor?: Sorudaki problemleri nasl ele alyorsununuz? Bu, en nemli faktrle ilgili midir?

7
Bir ifade ak, doru, kesin, ve konuyla ilgili fakat derinlikten yoksun olabilir. rnein, Yalnzca hayr deyin ifadesi ak, doru, kesin, ve konuyla ilgili olabilir. Fakat yzeyseldir, nk olduka karmak bir konu ve genler arasnda yaygn olan madde kullanmna ynelik mcadele ile ok yzeysel bir iliki ierisindedir. Konunun kompleks doasna hitap etmemektedir.

Aklk Doruluk Belirginlik

lgili olmaklk

Biraz daha aabilir misiniz? Bir rnek verebilir misiniz? Ne demek istediinizi gsterebilir misiniz? Onu nasl denetleyebiliriz? Onun doru olup olmadn nasl bilebiliriz? Onu nasl test edebiliriz? Biraz daha spesifik olabilir misiniz? Biraz daha fazla ayrnt verebilir misiniz? Biraz daha ak olabilir misiniz? Sorunla ilikisi nedir? Sorun zerindeki arl nedir? Konuyla ilgili olarak bize nasl yararl olabilir? Hangi etmenler bunu zor bir problem yapmaktadr? Konunun karmak ynleri nelerdir? zerinde durmamz gereken glkler nelerdir? Konuya baka bir bak asndan bakmal myz? Baka bir bak asn da dnmeli miyiz? Konuya baka ekillerde yaklamal myz? Bunlarn tm bir anlam ifade diyor mu? lk paragraf son paragrafla uyumlu mu? Sylediklerin kantlarla rtyor mu? Bu, dnlmesi gereken en nemli ey midir? Bu, odaklalacak ana konu mudur? Bu gerekliklerin hangileri en nemlileridir? Bu konuya hi yatrm yaptm m? Bakalarnn grlerini itenlikle temsil ediyor muyum?

Genilik
Farkl bir perspektiften bakmamz gerekir mi? Ayn soruyu baka bir ekilde ele alabilir miyiz? Muhafazakar bak asndan bu soru nasl dnlrd? Bu konu baka bir bak asndan nasl ele alnyor....? Bir mantk dizisi ak, doru, tam, ilgili ve derin fakat genilikten yoksun olabilir (tpk muhafazakar ya da liberal bak alar gibi, bir konuya derinlemesine girerler fakat sorunun yalnzca bir ynn ele alrlar.)

Mantk
Bunun gerekten bir anlam var m?: Sylediin eyle ilgili mi? Konu nasl ilerliyor? Fakat bunu ima etmeden nce ve imdi onu sylerken, her ikisinin ayn anda nasl doru olabileceini anlayamyorum. Birey dnrken birok gr ayn anda dnebiliriz. Dnceler bileimi karlkl olarak birbirini destekler ve bir anlam ortaya koyarsa bu dnce tarz mantkl demektir. Fikirler karlkl olarak destekleyici deilse mantk bir anlamda elikili ya da anlamszdr, yani kombinasyon mantkszdr.

Derinlik Genilik Mantk Anlamllk Adalet

8 Bir Makalenin Mantnn Analizinde Kullanlabilecek ablon

Elinizdeki bir makaleyi aln, aadaki modeli kullanrak makalenin mant zerinde aln. Bu ablon istediiniz kitabn istediiniz bir blmnn mantki analizini yapmak zere deitirilebilir. (Makalenin adn yaznz) .... ...Mantksal Analizi 1. Bu makalenin en temel amac ...................................................................... (Yazarn bu makaleyi niin yazdn olabildiince doru bir ekilde ifade edin.) 2. Yazarn iaret ettii anahtar soru ........................................................ (Yazarn makaleyi yazarken kafasndaki anahtar soruyu bulmaya aln.) 3. Makaledeki en nemli bilgi.............................................................. (Yazarn, vard sonular desteklemek iin kulland gerekeleri, deneyimleri ve verileri ortaya koyun.) 4. Makaledeki temel karmlar...................................................................... (Yazarn makalede vard ve ortaya koyduu temel sonular belirleyin) 5. Bu makalede bilmemiz gereken ana kavramlar.......................................... (Bu kavramlarla yazar unlar sylemek istiyor..................................... (Yazarn mantk izgisini anlayabilmek iin bilmeniz gereken en nemli fikirleri ortaya koyun.) 6.Yazarn dncelerinin arka planndaki varsaym(lar) ....................................................................................................... (Yazar neyi olmu gibi varsayyor, sorgunabilir olan bulmaya aln.) 7. a) Bu mantk zincirini ciddi bir ekilde ele alrsak, varacamz sonular ...................................................................................................unlardr. (Eer insanlar yazarn mantn izlerlerse ne tr sonulara varrlar? b)Yazar gibi mantk kurmazsak, bunun sonular yle ..........................................................................................................olacaktr. (Yazarn mantn kullanmazsak bundan hangi sonular doar?) 8.Bu makalede ortaya konulan bak alar unlardr ....................................................................................................................... (Yazar neye odaklayor, ve onu nasl gryor?)

Mantk Deerlendirme Kriterleri

1) 2) Ama: Mant kuran kiinin amac nedir? Bu ama akca ifade ya da ima edildi mi? Bu amacn hakl gsterilebilir bir yn var m? Soru: Konuya ilikin soru iyi ifade edildi mi? Soru ak ve nyargsz m? Sorunun ifade edili biimi konunun kompleks yapsyla uyumlu mu? Soru ve ama dorudan doruya birbiriyle ilintili mi? Bilgi:Yazar ilgili kant, deneyim ve/veya nemli bir bilgi ortaya koyuyor mu? Verilen bilgi doru mu? Yazar konunun karmak yapsn ortaya koyuyor mu? Kavramlar:Yazar gerektiinde temel kavramlar ifade edebiliyor mu? Kullanlan kavramlar yerinde mi? Varsaymlar: Yazar kabullendii ya da varsayd eye kar duyarllk gsteriyor mu? (O varsaymlar mantkl bir ekilde sorgulanabildii srece). Yazar varsaymlarda doal olarak varolan sorunlara iaret etmeden sorgulanabilir varsaymlar kullanabiliyor mu? karmlar: Yazar ana sonuca nasl vardn aklayan bir mantk zinciri gelitirdi mi? Bak as: Yazar alternatif bak alarna veya mantk zincirlerine duyarllk gsteriyor mu? Dier bak alar tarafndan ortaya konulan itirazlar dnerek cevap ortaya koyuyor mu? Sonular: Yazar ald pozisyonun etki ve sonularna ilikin bir duyarllk iinde mi?

3) 4) 5)

6) 7)

8)

Temel Entellektel zellikler

Entellektel entegrasyon Entellektel otonomi Entellektel alakgnlllk

Entellektel Alakgnllle kar Entellektel Kibir Bu, kiiyi ou zaman yanltabilecek, bencilliin ortaya kt koullara gsterilen doal eilime ek olarak, kiinin sahip olduu bilgilerin snrl olduunu bilmesidir. Ayrca kiinin nyargya eilimli olduunun ve bak alarndaki snrllnn da faknda olmasdr. Entellektel alakgnlllk, esasnda, kiinin bildiinden daha fazlasn iddia etmemesi gerektiini bilmesidir. Bu, basite her tarafa ekilebilir olmak ya da hereye boyun emek demek deildir. Kiinin inanlaryla ilgili mantksal temellere ynelik igrsnn varl ya da yokluu ile birlemi bir entellektel bilgiliin, kendini beenmiliin ya da kibrin olmay demektir. Entellektel Yreklilie kar Entellektel Korkaklk Gl ve olumsuz duygularmz ve bu duygularn sonucu olarak ciddi bir ekilde eilmediimiz gr, inan veya bak alarmzla yzlemek, ve bu duygular doru bir ekilde ortaya koyma ihtiyacnn bilincinde olmak demektir. Bu cesaret, tehlikeli ya da absrd olduu dnlen fikirlerin, bazen bir btn olarak ya da ksmen rasyonel bir ekilde aklanabileceini bilmekle, ve vardmz sonularn, inanlarn bazen hatal ve bizi yanl yne gtrebileceini anlamayla ilikilidir. Kendimiz iin neyin ne olduunu belirlerken, rendiimiz hereyi edilgen ve eletirel olmayan bir ekilde kabullenmemeliyiz. Kanlmaz bir ekilde absrd ya da tehlikeli grlen baz dncelerdeki baz dorular, ve iinde bulunduumuz sosyal grupta gl bir ekilde kabul gren baz grlerin arpkln ve yanlln aratmaya balayacanz yerde entellektel cesaret devreye girer. Byle durumlarda kendi dnme biimimize kar drst olmalyz. Normlara uymayanlarn cezalar iddetli olabilir. Entellektel Empatiye kar Entellektel Darkafallk Kiinin kendini dnsel olarak dierlerinin yerine koymas gerektiini bilmesidir ki bu, uzun sreli dnce ve inanlarmzla ilgili otomatik alglarmz belirlerken gsterdiimiz benmerkezci eilimlerin farknda olmay gerektirir. Bu zellik, dierlerinin dnya grlerini ve dnce biimlerini doru bir ekilde yeniden kurabilme ve bizden farkl varsaymlar ve fikirleri doru birbiimde manta oturtabilme becerisiyle ilikilidir. Bu zellik, ayrca, kesinlikle hakl olduumuzu dnmemize ramen gemite

Entellektel empati

Entellektel zellikler ya da Erdemler

Makul olmaklk

Entellektel yreklilik Manta gven

Entellektel srarclk

10
hatal olduumuzu dnmeye hazr ve tekrar ayn ekilde aldanma durumuna debilme olasln tasavvur edebilme becerisiyle de ilikilidir. Entellektel Otonomiye kar Entellektel Uyum Kiinin inanlar, deer yarglar ve karmlar zerinde rasyonel bir kontrole sahip olmas demektir. deal eletirel dnce tarz, kiinin kendi dnce srelerine egemen olmay renmesidir. Bu, kiinin mevcut inanlar mantk ve delil temellerine dayanarak analiz edip deelendirmesini, gerektiinde sorgulamasn, inanmas gerektiinde inanmasn ve kabullenmesi gerektiinde de bunu kabullenmesini ngrr. Entellektel Entegrasyona kar Entellektel kiyzllk Kiinin kendine kar drst; gerektiinde entellektel standartlarnda tutarl olmas; kendine kar kan kiilerin de ayn zorluktaki delil ve kantlar ortaya koyma aamalarndan gemesi; sylediklerini bakalar iin de kabul edip uygulamas; ve drste kendi dnce ve eylemlerindeki eliki ve tutarszlklar kabul etmesi gerektiini bilmesidir. Entellektel Gl Durua kar Tembellik Entellektel kendileri adna dnebilmeyi, rasyonel bak alar gelitirebilmeyi, mantkl sonuular karabilmeyi, tutarl dnebilmeyi ve mantksal olarak birbirlerini nedenler ortaya koyarak ikna etmeyi baarabilirler. nsanlar gl bir inanla, akln ve toplumun derinlerinde yatan engellemelere karn yine de mantkl kiiler olabilirler. Tarafszlk/ Drstle kar Entelletel Adaletsizlik Kiinin kendi duygularna ya da ilgi duyduu eylere, arkadalarna, iinde bulunduu topluma ya da ait olduu millete gndemelerde bulunmadan tm fikirlere eit bir mesafeden sayg duyabilme bilincidir. Bu, kiinin ait olduu grubun avantajlarn kullanmadan ona bal olabildiini gsterir.

Entellektel igr ve gerekliklere ilikin tm zorluklara, engellere ve engellenmelere karn igr sahibi olma gerekliinin bilinmesidir. Bakalarnn aklc olmayan karklarna kar rasyonellik ilkelerine gl bir ekilde sarlmaktr; daha derin bir anlama ve igr kazanmak iin harcanan zaman sonrasnda aydnlatlmam sorular ve karmaalarla mcadele etme gerektii duygusudur. Sebeplere Gvene kar Sebep ve Kanta olan Gvensizlik Kiilerin ve insanln yksek karlarna duyulan gvene en iyi hizmet, nedenlere ok nem verilerek insanlarn kendi rasyonel dnce fakltelerini gelitirdikten sonra sonulara kendilerinin varmalarn desteklemekle edilir. Tam bir destek, donanm ve yatrmla oluan inan sayesinde insanlar

11

Tip Soru
Bir soruyu ele alrken ne tr bir soru olduunu bilmek yararldr. Kesin bir cevab olan soru mu? znel bir tercihi gerektiren soru mu? Ya da soru, rekabet tarzndaki cevaplar dnmenizi mi gerektiriyor?

Problem zme ablonu Problem zme ablon

Etkili bir ekilde problem zebilen bir kii olabilmek iin: 1) Hedeflerinizi, amalarnz ve gereksinimlerinizi dnn ve bunlar dzenli bir ekilde yeniden ortaya koyun. Hedeflerinize ularken, amalarnz gerekletirirken, gereksinimlerinizi karlarken ortaya kan sorunlar olas engeller olarak grn. Olabildiince sorunlar teker teker ele aln. Problemi mmkn olduunca akca ve net bir ekilde ifade edin. Sorununuzu, zerinde altnz trden bir sorun olup olmadn ortaya karmak zere inceleyin. rnein, sorunu zmek iin ne tr eyler yapacanz dnn. Denetleyebileceinizi dndnz problemleri bu ekilde dnmediiniz problemlerden ayredin. Denetleyemediiniz sorunlar bir kenara koyun. zebileceiniz sorunlar zerinde durun. htiyacnz olan bilgiyi dnn ve bunu etkin bir biimde aratrn. Topladnz bilgiyi, hangi mantkl sonular karabileceinizi dnerek dikkatli bir ekilde analiz ederek yorumlayn Eylem seeneklerinizi dnn. Ksa ve uzun vadede ne yapabilirsiniz? Ak ve net bir ekilde para, zaman ve g asndan olas skntlarnz bilin. Seeneklerinizi, iinde bulunduunuz durumun stnlk ve kstlarn dikkate alarak deerlendirin. Sorunla ilgili olarak stratejik bir tavr aln ve o stratejiyi izleyin. Bu tavr, dorudan bir eylem ya da bekle ve gr stratejisi ile birlikte dikkatli dnmeyi ierebilir. Harekete getikten sonra yaptklarnzn sonular ortaya ktka onlar izleyin. Soruna ilikin stratejinizi ya da analizinizi veyahutta

1 Bir Sistem belli bir sistem ierisinde kant ve mantk gerektirir. Doru bir yant Bilgi

2 Sistem yok znel bir tercih ifadesi gerektirir.

3 oklu Sistem oklu sistemler ierisinde kant ve mantk gerektirir. daha iyi ve bireysel gr daha kt yantlar deerlendirilemez. Yarg

2)

3)

4) 5) 6) 7) 8) 9)

12
probleme ilikin ifadenizi ya da daha fazla bilgi edindiinizde n deitirmeye hazr olun.

Deerlendirme gerekenler

yaparken

bilinmesi

Eletirel dnebilen kiiler, entellektel zellikler gelitirmek iin entellektel standartlar akl yrtmenin elemanlarna dzenli bir ekilde uygularlar.
Entellektel zellikler gelitirmeyi rendike, kutuda verilen standartlar aadaki elemanlara uygulanmaldr.

1) Neyi ve niin deerlendiriyorsunuz? (ksa ve net olun) 2) Aratran ve deerlendiren sorular sorun (amacnz yanstan). 3) Edinmeniz gereken bilgiyi belirleyin (sorunuzu yantlamak iin). 4) Kullanacanz ltler ve standartlara karar verin. (bunlar uygulanabilir mi, mantkl m, ve amacnzla ayn izgide mi?). 5) Neyi bulmak istediiniz konusunda ak olun. 6) Deerlendirme yaparken kullandnz beklemediiniz olumsuz sonular var m? sistemin

STANDARTLAR
Aklk Doruluk lgili olmak Mantkllk Genilik Netlik Anlamllk Btnlk Adaletli olmak Derinlik

ELER/ELEMANLAR
Amalar Sorular Bak alar Bilgi karmlar Kavramlar Sonular Vasaymlar

ENTELLEKTEL ZELLKLER
Entellektel Alakgnlllk Entellektel Otonomi Entellektel Entegrasyon Entellektel Yreklilik Entellektel Israrclk Sebeb/Manta Gven Entellektel Empati Makul olma

7) Deelendirmenizi genel anlamda gzden geirin. Yaptnz deerlendirme tutarl, mantkl, gerekci ve uygulanabilir mi?

13
Fikir Babas
(Dncenin gzel alkanlklar ikinci bir doal zellik haline dnr.)

Dnenin Klavuzu Ktphanesi

Dnenin Klavuzu serileri uygun, pahal olmayan, rencilerin ve fakltelerin okuma, renme ve retme becerilerinin kalitesini arttrabilecek kaynaklar sunmaktadr. Uygun fiyat ise akademisyenlerin bu kk klavuzu ana kitaba ek olarak tm rencilere nermelerine yardmc olur. Kullanlabilirlii ister snfta ister okul dnda olsun rencilerin, klavuzu istedikleri her an ellerinin altnda bulundurabilmelerini salar. Klavuzun ksa ve anlalr oluu ise temel eletirel dnme ilkelerinin srekli hatrlanmasn salar. renci ve Faklteler iin Dnenin Klavuzu Eletirel Dnme Kavram ve Aralar (Bu klavuz, item 520) Analitik Dnme Nasl allr ve renilir Temel Sorular Sorma Bir Paragraf Nasl Okunur? Bir Paragraf Nasl Yazlr? Medyadaki nyarg ve Propaganda nasl ortaya kartlr? Stratejik Dnme Ahlaki Mantk Bilimsel Dnme Dnme Hatalar: Zihinsel Kandrmaca Sanat nsan Akl ocuklar iin Eletirel Dnme Klavuzu Faklteler iin: retmenler iin Etkin ve birliki renme rencilerde renme Nasl yiletirilebilir Eletirel ve Yaratc Dnme

lerlemi Dnr
(Uygulamalarmza devamda ilerleriz.)

Uygulamac Dnr
(Dzenli uygulama yapmann nemini anlarz.)

Balang Aamasndaki Dnr

(Dzenli uygulama yapmadan ilerlemeye alrz .)

Meydan Okunan Dnr (Dnme

biimimizde nemli sorunlarla karlarz.)

Yanstma Yapmayan Dnr

(Dnce yapmzdaki anlaml sorunlarn farknda deiliz.)

14
kendi yaynlarnda yer verilmitir. Bu klavuz iin fiyat listesi (Kavramlar ve Aralar, item 520): ABD Kanada ngiltere 1-24 kopya $ 4.00 bir adet $ 5.20CN 2.30 25-199 adet $ 2.00 bir adet $ 2.60CN 1.15 200-499 adet $ 1.75 bir adet $ 2.25CN 1.00 Art kargo creti (Yukardaki klavuzlarn teker teker fiyatlar da dahil daha fazla bilgi ve kaynak iin web sitemizi www.criticalthinking.org adresinden ziyaret edin. The Foundation for Critical thinking P.O. Box 220 Dillon Beach, CA 94929 www.criticalthinking.org cct@criticalthinking.org

707.878.9111 (Faks) 707.878.9100 (Telefon)

Yazarlara likin Dr. Linda Elder psikoloji ve eletirel dnmeyi kolejlerde reten bir eitim psikoloudur. Eletirel Dnme (ED) Kurumunun Bakan ve ED Merkezinin Ynetim Kurulu Bakandr.Dr. Elder dnce ve duygu, bili ve duygulanm arasndaki iliki zerine zgn bir aratrma yapm ve eletirel dnmenin aamalarna ilikin zgn bir teori gelitirmitir. Geliimsel Eitim Dergisinde Eletirel Dnme zerine olan bir ke de dahil olmak zere eletirel dnme konusunda yazlm bir dizi makalenin hem yazarln hem ikinci yazarln yapmtr. Eletirel Dmce: Kendi renme biiminiz ve yaammzla ilgili sorumluluu alma gereleri, ve Eletirel Dnme: Profesyonel ve Bireysel Yaammzda sorumluluk almaya ynelik gereler adl iki kitabn ikinci yazarln yapmtr. Kendisi dinamik bir sunucudur. Dr. Richard Paul uluslararas eletirel dnme (ED) hareketinin nemli bir lideridir. ED merkezinde aratrma yneticisi olup National Council for Excellence in Critical Thinking kuruluunun bandadr. 200 makale ve 7 kitap yazmtr. Eletirel dnme zerine yzlerce alma grubu ve PBS iin 8 ED video program yapmtr. ED zerine olan grlerine The New York Times, Education Week, The Choronicle of Higher Education, Educational Leadership, Newsweek, US, News and Worl Report, ve Readers Digest