ok Tarafllk ve ok Tarafl Kurumlar

Serdar Sar*

zet
Souk sava sonrasnda, uygulamas 17. Yzyla dek gtrlebilecek bir kavram olan ok tarafllk, artan bir ilgi ile karlanmtr fakat bu teorik olarak ayn miktarda ilgi ile karland anlamna gelmemektedir. Her ne kadar ok tarafllk ya da daha fazla sayda gnll aktrn, eit kaideler altnda normlar ve ilkelerle ileyen kurumsallam bir ibirliine raz/taraf olmalar olarak tanmlansa da, ok taraflla ynelik eletiriler de mevcutur. Anahtar Kelimeler: ok tarafllk, ok tarafl kurumlar, birlii, Hegemonya

Abstract
Multilateralism is concept which has been given increasing attention, since after the Cold War, even if its practice dates back at least to 17. centuary but theoritically it hasnt been given the same attention at all. Although the multilateralism is three or more actors engaging in voluntary and instutionalised cooperation governed by norms and principles with rules that apply equally to all, the criticism of multilateralism also are available. Key Words:Multilateralism, Multilateral Organisations, Cooperation, Hegomany

Giri Souk Sava sonras dnemde, ideolojik kamplamann sona ermesi ibirlii olanaklarnn gelimesi iin uygun bir zemin yaratm ve ok tarafllk kavram ska kullanlmaya balanmtr. Bu arta karn uluslararas ilikiler alannda teorik almalarda, ok tarafllk zerinde pek allmaya deer bulunan bir konu olduu kansndan bahsedilmesi gtr. Bu almada bunun sebepleri ksaca aklanmaya allm ve ok tarafllk zerine alan yazarlarn kavramsallatrmasndan yola klarak herkesin zerinde mutabk olaca ortak bir kavrama ulalmaya allmtr. ok tarafl ibirlii srecinin balangc 17. Yzyla da geri gtrlebilmekle beraber artan iletiim ve ulam imkanlarnn da elvermesiyle kurumsallamaya dnk abalara 19.

Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Blm/701116004

Yzylda tanklk edilmektedir. zellikle iki dnya sava sonras yeni bir dzenin oluturulup, istikrarn srdrlebilmesi adna ok tarafl kurumsal dzenlemelere gidilmesi elzem grlmtr. Her ne kadar dnyann iki dman kampa ayrlmas buna pek msaade etmese de, Souk Savan ardndan ok tarafl ibirliinin gereklemesi iin yeni zeminler ortaya kmtr. Her ne kadar ok tarafllk, ksaca ya da daha fazla devlet ya da aktr arasnda ortak deerler etrafnda bir uyum ve birliktelik olarak tanmlansa da, ok taraflla ynelik eletiriler de sz konusudur. rnein realist paradigmaya gre; ok tarafl kurumlar devlet karlarndan bamsz dnlemeyecei gibi, bamllk ve eletirel yaklama gre; ok tarafllk hegemon glerin arzuladklar sistemin sreklilii iin yaratlm bir illzyon olarak baklmaktadr. Son olarak da; belli bal ok tarafl kurumlarn kurumsal yaplar ve amalar zerinde durularak, bu kurum ve organizasyonlar hakknda fikir sahibi olunmaya allmtr. Bu amala; Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, NATO, Dnya Ticaret rgt, Uluslararas Para Fonu ve Dnya bankas deerlendirilmitir. ok Tarafllk Kavram ve Tanm Uluslararas ilikiler alanndaki almalarda ok tarafllk kavram anari, egemenlik ve bamllk kavramlar kadar popler deildir ve kimi akademisyenlerce disiplinin irkin rdek yavrusu olarak adlandrlmaktadr. Caporasoya gre ok taraflla pratikte sk rastlanmamas ya da ok tarafl ibirlii srecinin ulusal kar alglamas altnda dnlmesi yznden teorik olarak meselenin pek ilgi uyandrmamas gibi bir sonula karlalyor (Bouchard/Peterson, 2009: 2). Neticede ok sayda devletin temel uluslararas normlar konusunda uyum iinde hareket etmeleri bir farazi olarak alglanyor ve kimi alanlarda supranasyonel bir zellik gsteren Avrupa Birlii dahi Ulusal karlar perspektifli yorumlardan/analizlerden payn alabiliyor. Genel kabul gr ok tarafl kurumsal dzenlemelerin btncl bir uyum sergilemeleri iin sabr gsterilmesi gerektii nk kurumsal anlamda bir harmoninin yakalanabilmesi iin zamana ihtiya duyulduu ynndedir. Souk savan ideolojik ayrm ile yara alan ok tarafllk kurumu bu sre ierisinde, Souk Sava boyunca, gerek anlamda nkleer silahlarn snrlandrlmas ve silahszlanma almalaryla beraber

bir uyum grnts vermeye balamtr ve bu da Souk Savan sonlarna tekabl etmektedir. Souk Savan sona ermesiyle birlikte uluslararas ilikiler alannda zerinde fazla dnlmeden tanmlamaya gidilerek ok tarafl mzakere ve uluslararas kurumsallama kavramlarn kullanmak sradan bir hale gelmitir. Robert Keohane ok tarafll, zaman iinde ortaya kan, gelien ve gnden gne nemi artan bir sre olarak ele alr ve ya da daha ok devletin geici dzenlemeler ya da kurumlar vastasyla ulusal politikalarnn ileyiinin dzenlenmesi olarak tanmlar. Keohanen bu tanmlamas ok tarafll, devletleraras mnasebet ve dzenlemeler ile snrlandrr. Keohane a gre ok tarafllk giderek kurumsallamaya evrilir ve ok tarafl anlamalarn ilerlik ve de sreklilik kazanmasyla da ortaya km olur. Bu haliyle de spesifik bir sorunun ortadan kaldrlmas iin gerekletirilen ibirlii vb. srelerden kurumsallama yoluyla ayrlr. Bylece de uluslararas kurumsallama ya da uluslararas bir rejim dahi oluturmaya giden kaplar alr (Bouchard/Peterson, 2009: 4). John Regard Ruggie, Keohanen tanmlamasn yalnzca nicellik zerinde durup nitel boyutunu gz ard etmekle/dlamakla eletirir. Ruggieye gre ok tarafllkta birka devletin bir araya gelerek bir dzenlemeye gitme, kurumsallamaya almalarndan daha nemli bir iliki sz konusudur. Ruggieye gre ok tarafllk ya da daha fazla aktrn yine bu aktrler tarafndan nceden belirlenmi normlara ve ilkelere riayet ederek aralarndaki ilikileri yrtmeleri ve srdrmeleridir. Bylece ortak, genel kapsaml/genelleyici bir ekil/yap tezahr etmi olur. Bu ekilde teamlleen resmi ya da gayri resmi kurallar aktrlerin davranlarn etkileyerek pratik bir hale dnr. Devletlerin egemen haklar tanmlanr ve kuvvetlendirilir, ibirlii yollar ak tutularak varolan problemlerin zm iin bir zemin yaratlabilecei gibi; olas problemlerin de ortaya k nlenebilir ya da bymesine engel olunabilir. (Bouchard/ Peterson, 2009:6) Ruggieye gre ok tarafl kurumlar ile ok taraflln birbirine kartrlmamas gerekir. Ruggie temel ilke erevesinde ok tarafll, iki tarafllk ve emperyalizm gibi kurumsal formlardan ayrmtr. Bunlar: 1) Genelletirilmi davran ilkeleri/Genel organizasyon ilkeleri 2) Btnlk ilkesi/Blnmezlik ilkesi

3) Karlklln yaylmas ilkesi ok tarafllk, iki tarafllktan farkl olarak en az ya da daha fazla aktrn bir araya gelmesiyle ortaya kan bir yapdr. Burada devletler ilikilerini genel davran kurallar belirleyerek bir uyum ierisinde koordine etmeye alrlar. Ulusal karlar trplenerek devletler arasnda mterek bir zemin yaratlr ve genel karlar dorultusunda bir senkronizasyon oluturulmaya allr. Burada devletler arasndaki uyum nemlidir nk bunlar devletlerin mterek uymak zorunda olduklar genel ilkelerdir ve nc devletlerle gelitirilen ilikileri de etkilemektedir (Ruggie, 1992: 571). Genelletirilmi davran ilkesine gre, konular daha ayrntl olarak belirlenmekte ve belli bir konu zerinde uzmanlaan ve ye lkelerle ilikilerini de bu lkelerin durumuna gre farkl biimlerde dzenleyen bir yapya da sahip olunmaktadr (Ar, 2006: 461). Genelletirilmi davran ilkeleri doal olarak yeler arasnda bir btnlk gerektirmektedir. Btnlk ilkesi ise, yeler arasnda teknik bir meseleye indirgenemeyecek kolektif bir sosyal yap meydana getirir. rnein bu sosyal yap bar ve bara ynelik tehditleri bir btn olarak ele alarak kolektif bir gvenlik sistemi yaratr. Benzer ekilde Ticaret ve Tarifler zerinde Genel Anlama (GATT) taraflarnn MFN normlarna olan uyumluluklar gibi ticari bir meselede btnlk/blnmezlik kapsamnda dnlebilir. ki tarafllkta ise iliki konular paralara ayrlr ve daha zel mahiyettedir ve bu srete sk bir pazarlk sz konusu olabilmektedir (Ruggie, 1992: 571). Uzun vadede devletler ok tarafllktan bir yarar/kazan beklentisi iindedirler. Karlkllk arttka, yani yayldka, uzun vadede bu devletler iin avantajl bir duruma dnr nk burada devletlerin sz konusu kazanlar iin kendi kendini snrlamas ya da bir takm ykmllkler altna girmi olmas sz konusudur. ki taraflln aksine burada fayda ve maliyetlerde taraflarn eitlii sz konusudur (Ruggie, 1992: 571). Daha nce de belirtildii gibi iki tarafllk daha ok bir pazarlk srecidir ve bu kurulan ilikinin asimetrik bir mahiyette olmasna da engel deildir. Caporasoya gre, kurumsal ok tarafllk ile ok tarafl organizasyonlar arasnda yerlemi bir ayrm sz konusudur. Buna gre ok tarafl kavram bir rgtlenme, ayn zamanda ok sayda lke arasndaki ibirlii giriimleri ve eylemleri anlamna gelmektedir. Burada ok tarafl ibirlii yalnzca devletler arasnda ortaya kan bir olgu olarak ele

alnmaktadr ama; devlet d aktrler de kimi zaman devletleri ok tarafl anlamalara taraf olmaya zorlayabilmekte ve hatta kendi aralarnda benzeri anlamalar tesis edebilmektedirler. Bu adan M. E Keck, K. Sikking, A. F Cooper ve F. O. Hampson gibi yazarlar geleneksel bak asna kar karak son dnemde devlet d aktrlerin artan etkilerine deinmilerdir (Bouchard/Peterson, 2009: 6). ok tarafl organizasyonlar ok tarafl ilkelerce davran kurallarnn belirlenip aktrlerin katlm gsterdii bir forum hkmndedir (Bouchard/Peterson, 2009: 6) inin Dnya Ticaret rgtne girii bu balamda deerlendirilebilir. ok tarafl kurumlar/rgtler, aktrlere kar ve inanlarn alglama biimlerini deitirmek iin gerekli ortam salamaktadr (Ruggie, 1992: 571). ok tarafllk kavram ise, ok tarafl kavramn iermekle beraber belli devlet gruplar arasndaki eylemlerin evrensel dzeyde nasl rgtleneceine ilikin bir inantr. Bu ynyle normatif bir ierie sahiptir ve dnyan ne ekilde ilemesini ve ilerin nasl gitmesinin arzu edildii ile ilgilidir. Normatif bir karakterdedir (Ar, 2006: 466). Ikanberry uluslararas dzende ok tarafll aamada aklar Bunlar u ekildedir: 1) ok tarafl szleme 2) ok tarafl dzen/kurumsallama 3) ok tarafl sistem ok tarafl szleme tip ok tarafllk ierisindeki en gevek yapda olandr. Devletler grubu arasnda andlama hkmnde bir szleme gerekli grlebilir ama; temelde ileyi yazl olmayan norm ve kurallara dayaldr. Buna rnek olarak da Avrupa Uyumu ya da Asya Pasifik Ekonomik birlii (APEC) forumu gsterilebilir. ok tarafl kurumsallama da, blgesel ya da uluslararas dzenin ekillendirdii, kesin ve detayl ilkelerle oluturulan bir organizasyon sz konusudur. Btncl bir yapdadr ve kararlar oybirlii ile alnr. NATO ve Avrupa Birlii bu kapsamda dnlebilecek rneklerdir. ok tarafl sistem ierisinde ilikiler devletlerin egemen eitlik prensibi zerine kuruludur. Hukuki ve diplomatik kanallarla ynetilir. Buna gsterilebilecek en ideal rnek Birlemi Milletler ile oluturulan ok tarafl sistemdir (Bouchard/Peterson, 2009: 7).

Grld zere ok tarafllk kesin anlamda snrlar izilmi ve zerinde mutabk kalnm bir kavrama haiz olmamakla beraber Souk Sava ertesinde uluslararas ilikiler literatrnde kendisine yer ama abas ierisinde olan bir kavramdr. Buraya kadar aktarlanlar nda karma nitelikte nihai bir tanm yapmak gerekirse; ok tarafllk ya da daha fazla sayda gnll aktrn, eit kaideler altnda normlar ve ilkelerle ileyen kurumsallam** bir ibirliine raz/taraf olmalardr (Lazarov, 2009: 3). ok Taraflln Ortaya k Tarihsel olarak ok tarafllk sistemdeki devletler arasndaki g ilikileriyle alakal bir seyir izlemitir. Bylece ok tarafllk aktrler arasnda uyum ve evresel istikrarn muhafazas adna kolektif karar tesisi ve sorunlarn zmnde ibirlii yollar gelitirilmesine nem atfetmitir. stikrarsz bir ortamdansa g dengesi tercih edilmitir (Lazarov, 2009: 9). Bu sreci Rugie safhaya ayrarak deerlendirmitir. ncelikle gndeme devletin varlklarnn (varlk haklarnn) tanmlanmas ve bunun sreklilii meselesi gelmitir. Devlet belli bir toprak parasna ihtiya duymaktayd ve bu elbette snrlandrlmak durumundayd. ncelikle iki tarafl anlamalar yoluyla devletin snrlar belirlendi ve tanmland. Karasal olarak bir devletin snrlarn belirlemek mmkn iken devletin mnhasr egemenlik yetkisinin karasularnda nasl bir dzenlemeye tabi olaca meselesi sorunluydu. Hugo Grotious gibi yazarlarn katksyla devletlerin ortak olarak benimseyebilecekleri normlar ortaya konuldu. rnein 17. Yzylda karasularnda devletlerin egemenlik alanlar bir top at mesafesi olan 3 mil olarak belirlendi (Ruggie, 1992: 575). Teknojik gelimeler de ok taraflln gelimesine nemli katklarda bulunmutur. Devletler arasnda iletiimin g olmas egdmn salanmasnda ciddi bir engel iken; 19. Yzyln ortalarnda elektronik telgraf sisteminin kurulmasyla beraber devletler arasndaki koordinasyon engeli de byk oranda ortadan kaldrlabilmitir. Bu yolla nemli mesajlar hzl bir ekilde lkelerin bakentlerindeki sorumlu kurululara iletilebilmitir (Ruggie, 1992: 575). Devletler kendilerini ierde tek egemen olarak grmekle beraber darda da nfuzlarn arttrmak, egemenlik alanlarn geniletmek istemilerdir. Bu da kukusuz ok tarafl bir

**

Organizasyon ya da kurum anlamnda deil.

ibirlii srecinin nnde nemli bir engeldi. Peki devlet karlar ve bu uurda g kullanmaktan dahi ekinilmeyen bir ortamda ibirliine nasl ulalabilirdi? Aslnda devletlerin dizginlenemeyen g elde etme arzular, nihai aamada, byk ykmlarla sonulanm ve kaybedilen istikrarn/dzenin salanabilmesi adna devletleri ibirliine sevk etmitir. Napolyon ve Krm Savalar arasnda, 1815ten 1854e dek, Avrupada hakim olan gr dman/rakibi ortadan kaldrmak veya ciddi bir ykma srklemekten ok, dzenin tesisi adna snrl savalar yrtmek zerine kuruluydu (Ruggie, 1992: 578). Bu unsur savalarn meruluk kaynan oluturmaktayd. ok tarafl szlemeler modern dnemle birlikte ortaya km ve temelde devletlerin egemenlii prensibi zerinden ilerlik kazanmtr. Yukarda da deinildii zere, ok tarafl szlemeler 17. Yzyln balarnda okyanuslarda olduu gibi devletlerin mlkiyet haklarnn tespitiyle gndeme gelmitir. 19. Yzyla dek grece nadir bir ok tarafl ibirlii ortam olmu, bu yzylla beraber ticaret, nehir tamacl ve kamu sal konularn da kapsayan pek ok iki tarafl ibirlii ve ok tarafl anlamalarn imzalanmas sz konusu olmutur. Ayrca 19. Yzylda Uluslararas Telgraf Birlii (ITU) ve Uluslararas Posta Birlii (IPU) gibi ok tarafl organizasyonlarn ortaya kna da ahit olunmutur (Bouchard/Peterson, 2009: 7). Resmi bir organizasyon grnmne sahip olmasa da 19. Yzyln en nemli ok tarafl messesesi Avrupa Uyumu (Concert of European) olmutur. Bu yap Avusturya, ngiltere, Prusya, Rusya ve daha sonra sisteme dahil edilen Fransadan olumaktayd. Bu devletler Avrupada bar ve gvenlik meselelerinde birbirlerine danmak ve birbirleriyle durumu mzakere etmek zerine anlamaya varmlard. Buna Fransz Devrimi ve Napolyon Savalarnn ardndan Avrupada bozulan dengeyi tekrar salamak ve istikrar koruma istei sebep olmutur. Bu uyum sre ierisinde farkl bir boyut kazanarak hareketlere meruluk katan bir platform haline dnm ve kendilerinde Yunanistan ve Belikay devlet olarak tanyabilme hakkn grr hale gelmiler ve de bunu fiiliyata da dkebilmilerdir (Ruggie, 1992: 580). Bu yap Avrupada istikrarn korunmasna neredeyse krk yl kadar hizmet etmesine karlk 1848 Devrimi ile ciddi ekilde yara almtr. 20. ve 21. Yzyl: Kurumsal birlii

20. Yzylla beraber ok amal, evrensel yeliin sz konusu olduu, kurumsal anlamda ok tarafl giriimlere ahit olunmutur. 20. Yzyln balarnda ok tarafl bir organizasyonun oluturulmas fikri Woodrow Wilson tarafndan ortaya atlmtr. Sava esnasnda ne srd 14 Nokta, uluslar arasnda genel bir kurulun oluturulmasn tevik etmitir. Wilson doktrinine gre, barl bir uluslararas dzeninin varl iin; demokrasinin yaylmas, serbest ticaret ve uluslar aras hukukun stnl gibi bir takm temel gereksinimlere ihtiya vardr. Wilsona gre, yeni uluslararas dzen, g birlii (community of power) gerekletirilmeliydi. Neticede Wilson bu yeni uluslararas oluumun nderliini/ncln yapmakla birlikte; ABD isel sebeplerden tr Milletler Cemiyeti (MC)nin taraflarndan birisi olamad ve bu kurum daha balangcnda ar bir yara alm oldu. Wilson her ne kadar bu sistemi Kolektif gvenlik sistemi olarak grp bu ekilde adlandrmasa da ngiltere ve Fransann nclnde bu ekilde dillendirildi (Bouchard/Peterson, 2009: 9). Kolektif gvenlik, MC bnyesinde oluturulmaktayd. Uluslar aras bar ve gvenliin tesisi iin savaa bavurma dnlecek en son are olarak yer almaktayd ve devletler kendi aralarnda uluslararas hukukun gerektirdii ekilde davranma ykmll altna girmi bulunuyorlard. Szlemenin 10. Maddesi kolektif gvenlik ilkesini dzenlemekteydi. Buna gre (Bkz. : Cemiyet yeleri, btn cemiyet yelerinin toprak btnlklerine ve mevcut siyasi bamszlklarna riayet etmeyi ve bunlar herhangi bir d saldrya kar korumay taahht ederler. denmekteydi. Avrupa ktasnda yaratlan Versailles dzenlemesinin boluklarnn Hitler tarafndan Alman genilemecilii adna deerlendirilmesi ve hibir MC yesinin uluslararas bar ve gvenliin tesisi adna ykmllklerini yerine getirmeyip, yattrma politikalar ile ksmi bir hareketsizlik ierisine girmeleri sonucunda kinci Dnya Savana giden yol alm oldu ve MC sistemi kt. Esasnda Hitlerin bu kadar kolay politikalarn uygulayabilmesi devletlerin kolektif gvenlik sisteminin kendilerine ykledii ykmllklerden kanmasndan kaynaklanmtr ve bir felaketle sonulanmtr. II. Dnya Savann ardndan hem sava sonras yaralar sarmak hem de bar ve gvenliin yeniden tesisi adna Bretton Woods Szlemesi/Sistemi, GATT, Birlemi Milletler gibi ok tarafl ibirlii yntemlerine ynelindi. Dnyann ideolojik iki kampa

ayrlmas ise bu ibirliinin evrensel artlarda, salkl bir ekilde ilemesinin nne geti. (Acharya, 2005: 5). Souk Savan sona ermesiyle birlikte uluslararas ibirlii olanaklarnn artmas iin yeni bir zemin ortaya kmtr. SSCB dneminden kalma dou blou kurumlar lavedilirken, souk savan ideolojik tehdidi karsnda kurulan dier batl kurumlar da ya kendilerini lavetmek zorunda kalmlar ya da yeni koullara adapte olabilmek ve etkinliklerini arttrabilmek adna revizyona tabi tutulmulardr. Souk Sava sonras uluslararas rgtlerin saylarnda ve etkinliklerinde grlen art da ok taraflla olan ilginin bir gstergesi olmutur (Ar, 2006: 457). Souk Savan ertesinde, globallemenin de hz kazanmasyla, ulusar tehditlerin veya meydan okumalarn art da ok tarafll ve ok tarafl ibirliini gelitiren nemli bir etmen olmutur. Bir devlet snrlar ierisinde meydana gelen bir olay, ilgili devletin fiziksel snrlarn rahatlkla ap baka devletlerde de eitli yansmalara neden olabilir bir hale gelmitir. Uluslararas ekonomik krizler, kresel iklim deiiklii ve uluslararas lekte terr eylemleri gibi hususlar ok tarafl ibirliini ve dzenlemeleri gerekli klmtr. Ayrca kresel ve blgesel lekte etkileimin artmasyla, ulus devletlerin snrlarnn yapaylnn vurgulanmas ve geikenliinin artmasyla, gerek ekonomik gerekse politik lekte bir bamllktan da sz edilmeye balanmtr. Yeni koullar yeni dzenlemeleri gerekli klm ve bu da yeni ilke ve normlarn yaratlmas iin ok tarafl ibirliine olan ihtiyac arttrmtr (Acharya , 2005: 11-13; Blum, 2008: 332). ok Taraflla Dair Yorumlar ok tarafllk olgusu kendi iinde tarihsel olarak aktarlmaya allsa da, uluslararas ilikiler disiplini iinde farkl bak alaryla da deerlendirmelere tabi tutulmutur. Bu adan ok taraflla, disiplinin farkl pencerelerinden bakmak da ve bu bak alarn da deerlendirmeye tutmak da gereklilik arzetmektedir. Bu amala kurumsalclarn, realistlerin, eletirel ve bamllk teorisinin ok taraflla yaklam zerinde durulmutur. Kurumsalclara gre, ok taraflln douunun nedeni, ilevsel gereksinimlerdir. Devletler her ne kadar kendilerini her eye muktedir olabilecek varlklar olarak grmek isteseler de kendi aralarnda ibirliine gitmedikleri takdirde, pek ok sorunu kendi balarna zebilmekte acziyet ierisine dmektedirler. Devletler ok tarafl kurumlar

oluturarak ibirlii ve pazarlk vastasyla sorunlarn halletmeye almaktadrlar (Bouchard/Peterson, 2009: 13). Sonuta ibirlii yapmamann maliyeti daha fazla olmaktadr ve bu noktada toplam faydaya baklmakta ve genel karalar n plana alnmaktadr (Ar, 2006: 461). Realist paradigmaya gre, devletlerin farkl karlar sz konusudur ve kanlmaz olarak farkl amalarla ok tarafl ibirliine ynelirler. Bu da haliyle sz konusu uluslararas kurumlarn zayf bir grnm sergilemesine sebep olur. Realistler yapsalclarla benzer ekilde ok taraflln, ok tarafl eylemlere meruiyet kazandrmak adna dizayn edildiini iddia ederler. Konsensus diye bir eyin olmadn, sz konusu olan eyin devletlerin yalnzca karlar olduunu savunurlar (Bouchard/Peterson, 2009: 13). Waltz ve Quester bu konuda (Waltz/Quester, 1982: 51): Uluslararas politikada rgtsel etkiler varm gibi gzkse de genel bir rgtlenme yoktur. Aktrlerin evreleri hem faaliyetleri hem de sonular etkiler fakat uluslararas ilikilerde aktrlerden ayr bir evreyi dnmek de pek olas deildir. Bu sorun yapy, sistemin rgtsel yn olarak varsaymtr. Bu rgtn muhakkak kurumlar ve kurululardan olumayan bir kstlama olarak dnlmesi zorunluluu yaratr. derler. Eletirel ve bamllk teorileri ok taraflln, devletlerin ortak karlar etrafnda rgtlendii varsaymn eletirirler. ou ok tarafl kurumlarn ilke ve normlar ok nceden alt-gruplar veya hegemon g tarafndan, hegemon g veya glerin karlar dorultusunda belirlenmitir. Sz konusu bu kurumlar ideolojik maskeyi, yaratlan bamllk ilikisini gizlemek adna ara olarak kullanlmaktadrlar (Bouchard/Peterson, 2009: 13). ok Tarafl Kurumlar ok tarafl kurumlar ok tarafl ilkelerce davran kurallarnn belirlenip aktrlerin katlm gsterdii bir forum hkmndedir. Bu yolla da ok tarafl kurumlar/rgtler, aktrlere kar ve inanlarn alglama biimlerini deitirmek iin gerekli ortam salamakta ve aktrlere mevcut uluslararas sistemde meru bir ekilde varln kabul ettirme ve ilevsel politikalar retebilme imkan vermektedir. Souk Sava sonras nicel ve nitelik olarak hzla art gsteren ok tarafl kurumlarn hepsini ele alp deerlendirmek

mmkn olmad iin ne kan ve gnlk hayatta isimleri en ok zikredilen kurumlar deerlendirilmeye allmtr. A) Birlemi Milletler BM Szlemesinin 1. Maddesinde rgtn amalar saylmtr. Buna gre BMnin grevleri (Bkz. BM And, md. 1): Uluslararas bar ve gvenlii salamak; Uluslar arasnda dosta ilikiler gelitirmek; Uluslararas ibirliini salamak; Uluslararas sorunlarn zm bulduu bir merkez olmaktr. Yukarda saylan amalara ulamak iin BM Andlamasnn 2. Maddesi saylan u ilkelere uyulmasn gerekli grmektedir (Bkz. BM And, md. 2): ye devletlerin egemen eitlii ilkesi Ykmllklerin iyi niyetle yerine getirilmesi Uluslar aras uyumazlklarn barl yollarla zm Devletlerin toprak btnlne ve siyasal bamszlna kar sayg BMnin amalar ile badamayan konularda kuvvet kullanlmasna ve tehdide bavurmama BM hkmlerine uygun olarak alnacak her trl rgt eylem ve kararna yardmc olma BM yesi olmayan devletlerin de uluslar aras bar ve gvenlie katl salamasn tevik etmek ye devletlerin ulusal yetkisine giren konulara karmama BM rgtnn organlar, ana organlar ve yardmc organlar olmak zere iki ksmda incelenir. Ana organlar ise; Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Meclis, Vesayet Meclisi, Uluslararas Adalet Divan ve Sekreterliktir (Bkz. BM And, md. 7). 1) Genel Kurul Genel Kurul, btn ye devletlerin katld ve bir oya sahip olduu en temel organdr. Genel kurul, Gvenlik Konseyinin incelemesinde bulunmayan btn konularda yetkilidir.

ye devletlere ynelik kararlarn byk ounluu tavsiye niteliindedir. nemli sorunlar hakknda Genel Kurul, hazr bulunan ve oy veren lkelerin iki bl ounluu (2/3) ile karar verir. nemli saylan konulara ise unlar rnek gsterilebilir: Uluslararas bar ve gvenliin korunmasna ilikin tavsiyeler, Gvenlik Konseyinin srekli yelerinin seimi, Ekonomik ve Sosyal Konsey yelerinin seimi, rgte yeni ye kabul, yelerin hak ve imtiyazlarnn askya alnmas, yelerin ihrac vs. gibi konulardr (Bkz. BM And, md. 18). 2) Gvenlik Konseyi Gvenlik Konseyi, on be yeden oluur. in Halk Cumhuriyeti (HC), Fransa, Rusya Federasyonu, ngiltere ve ABD Gvenlik Konseyinin srekli yeleridir. rgtn dier on yesi Genel Kurul tarafndan iki yllk bir sre iin seilirler (Bkz. BM And, md. 23). rgtn abuk ve etkili hareket etmesini salamak iin devletler, uluslararas bar ve gvenliin korunmas sorumluluunu Gvenlik Konseyine yklemilerdir (Bkz. BM And, md. 24/1). rgt yeleri andlama gereince Gvenlik Konseyinin kararlarn kabul etmek ve uygulamak ykmlln kabul etmilerdir (Bkz. BM And, md. 25). Gvenlik Konseyinin her yesi bir oya sahiptir. Usun sorunlarna ilikin kararlar dokuz yenin olumlu oyu ile alnrken, dier sorunlara ilikin kararlar, daimi yelerinde olumsuz rey vermedikleri, dokuz mspet oy ile alnr ve kararlarda bir uyumazla taraf olan oy vermekten kanr (Bkz. BM And, md. 27). 3) Ekonomik ve Sosyal Konsey Ekonomik ve Sosyal Konsey , Genel Kurulca seilen elli drt BM yesinden oluur. Ekonomik ve Sosyal Konseyin 18 yesi her yl, yllk bir sre iin seilir. Ekonomik ve Sosyal Konseyin her yesinin Konseyde bir temsilcisi vardr (Bkz. BM And, md. 61). Ekonomik ve Sosyal Konseyin her yesinin yalnzca bir oyu vardr. Karalar, hazr bulunan ve oy veren yelerin oy okluu ile alnr (Bkz. BM And, md 67). Ekonomik ve Sosyal Konsey, ekonomik, sosyal, kltrel alanlarda, eitim ve salk alanlarnda ve bunlarla ilgili baka alanlarda, uluslar aras sorunlar zerinde incelemeler yapabilir, raporlar hazrlayabilir ya da bunlarn yaplp hazrlanmasna n ayak olabilir ve btn bu sorunlara ilikin olarak Genel kurul, BM yeleri ve ilgili uzmanlk kurulularna tavsiyelerde bulunabilir (Bkz. BM And, md. 62/1).

4) Vesayet Konseyi Vesayet Konseyi, 1995ten bu yana vesayet altnda bir lke kalmamas dolaysyla gnmzde fiilen hibir greve sahip deildir (Pazarc, 2006: 194). 5) Uluslararas Adalet Divan Uluslararas Adalet Divan (UAD), BMnin balca adli organdr (Bkz. BM And, md. 92). BM yeleri ipso facto UAD statsne taraftrlar. BMnin her yesi, taraf olduu tm uyumazlklarda UADnn kararlarna uymay ykmlenir (Bkz. BM And, md. 93). Divann merkezi La Haye olarak saptanmtr. Bununla birlikte, Divan uygun grd takdirde baka bir yerde de toplanarak grevini yapabilir (Bkz. UAD Stats, md. 22/1). UAD, on be yargtan oluur ve ayn devletin birden ok uyrukluundaki yarg divanda olamaz (Bkz. UAD Stats, md. 3/1). Divan yeleri dokuz yl iin seilirler ve yeniden seilmeleri mmkndr (Bkz. UAD Stats, md. 13/1). Divan yeleri siyasal ve idari herhangi bir grev yapamayacaklar gibi mesleki nitelikte herhangi baka bir ile de uraamazlar (Bkz. UAD Stats, md. 16). Divan nndeki davalarda yalnz devletler taraf olabilirler (Bkz. UAD Stats, md. 34/1) ve divan, tm ye devletler aktr. BM yesi olmayan bir devlete, yrrlkteki mevzuata aykr olmamak kaydyla hangi koullarda divan yolunun ak olacana Gvenlik Konseyi karar verir (Bkz. UAD Stats, md. 35). Divann yetki alan, taraflarn kendisine sunaca btn ilerle BM Andlamasnda ya da yrrlkteki andlama ve szlemelerde zel olarak ngrlm btn durumlar kapsar. 6) Sekreterlik Sekreterlik, bir Genel Sekreter ve sekreterliin ihtiya duyabilecei hizmet memurlarndan oluur. Genel Sekreter, Gvenlik Konseyinin tavsiyesi zerine Genel Kurulca atanr. Genel Sekreter, rgtn en yksek memurudur (Bkz. BM And, md. 97). Genel Sekreter, Genel Kurulun, Gvenlik Konseyinin, Ekonomik ve Sosyal Konseyin ve Vesayet Meclisinin btn toplantlarnda bu sfatla hareket eder; bu organlar tarafndan kendisine verilen btn teki grevleri de yerine getirir. rgtn almas konusunda Genel Kurula yllk raporlar sunar.

7) Yardmc Organlar BMnin yardmc organlarn; alt organlar, teknik yardmc organlar ve zel yardmc organlar olarak e ayrmak mmkndr. BM alt organlar, belirli bir ana organn almalarnn hazrlklarn yapmak amacyla kurulmu yardmc organlardr. Teknik yardmc organlar ise, belirli bir konuda uzmanlam olup, genel olarak rgtn deiik ana organlarna hizmetler sunmaktadr. zel yardmc organlar da, UNICEF gibi zerk bir rgtlenmeye sahip olan organlardr (Pazarc, 2006: 195). B) Avrupa Birlii Birlik, Avrupa Birlii Kurucu Andlamas (ABKA) ve Avrupa Birliinin leyiine likin Andlama (ABA)nn zerine tesis edilmitir. Bu iki andlama da eit hukuki deere sahiptir. Birlik, Avrupa Topluluunun yerini alr ve onun halefi olur (Bkz. ABKA, md. 1/1). Birlik, suun nlenmesi ve sula mcadele dahil olmak zere, g, snma, d snrlarn kontrol konusunda uygun nlemler ile balantl olarak, kiilerin serbest dolamnn saland, i snrlardan arnlm; adalet, gvenlik ve bir zgrlk alann vatandalarna sunmay amalar. Birlik bir i Pazar kurmutur ve para biriminin Euro olduu parasal ve ekonomik bir sisteme sahiptir. Dengeli ekonomik byme ve fiyat istikrar, yksek dzeyde rekabeti, sosyal piyasa ekonomisi ve tam istihdam, toplumsal ilerlemeye ve evrenin yksek dzeyde korunmas ve ilerletilmesine dayanan Avrupann srdrlebilir kalknmas iin almalar yrtlmesi planlanmaktadr (Bkz, ABKA, md. 3). Birlik, andlamalarda kendisine tevdi edilen yetkilere gre uygun aralarla amalarn gerekletirmeye alr. Birlie tevdi edilmeyen bir yetki, ye devletlere ait addedilmektedir. Yetki ilkesi gereince birlik sadece bu andlamalarn belirledii amalara ulamak iin ye devletlerin andlamalarda kendisine atfettikleri yetkilerin snrlar kapsamnda hareket edebilecei kabul edilmektedir (Bkz. ABKA, d. 5). ABKAnn 13. Madde 1. Fkrasna gre birliin kurumlar unlardr: Avrupa Parlamentosu

 AB Konseyi (Hkmet ve devlet bakanlar dzeyinde) Konsey (Bakanlar dzeyinde) Komisyon Avrupa Birlii Adalet Divan Avrupa Merkez Bankas Saytay

1) Avrupa Parlamentosu Avrupa Parlamentosu (AP), bte ve yasama fonksiyonlarn Konsey ile birlikte icra eder. AP, andlamalarda ngrlen artlara uygun olarak, dansal ve siyasal kontrol fonksiyonlarn yerine getirir ve bakann seer. AB, birlik vatandalarnn temsilcilerinden oluur. Saylar yedi yz elliyi, fazladan bir bakan ayr olarak, geemez. Vatandalarn temsili ye devlet bana en az alt ye baraj olan, azalan oranda olur. Hibir devlet yine doksan altdan fazla sandalyeye sahip olamaz. Avrupa parlamentosu yeleri, be yllk bir sre iin, dorudan serbest ve gizli oy ile seilirler (Bkz. ABKA, md. 14) AP, bakann ve bakanlk divann kendi yeleri arasndan seer. 2) AB Konseyi AB Konseyi, birlie, kalknmasna gerekli olan gdlenmeleri verir; genel siyasi ncelikleri ve yntemlerini tanmlar. Yasama ilevini icra eden bir kurum deildir; siyasal fonksiyonlar stlenir. AB Konseyi, bakannn daveti zerine, 6 ayda iki defa toplanr. Vaziyetin zarureti halinde, bakan, AB Konseyini olaanst bir toplantya arabilir. Andlamalar aksini ngrmedike AB Konseyi, ortak mutabakat sonucu karar tesis eder (Bkz, ABKA, md. 15). 3) Konsey Konsey, bte ve yasama fonksiyonlarn AP ile birlikte icra eder. Konsey, andlamalarn ngrd koullara uygun olarak koordinasyon ve politika tanmlama fonksiyonlarn yerine getirir. Konsey, temsil ettii ye devleti taahht altna sokan ve oy kullanma hakk olan bakan dzeyindeki her ye devletin bir temsilcisinden oluur. Konsey genelde arlkl ounlukla karar alr. Konsey bir yasama ilemi taslan mzakere ederken ve

oylarken kamuya ak olarak toplanr. Bu amala Konseyin her toplant dnemi, birliin yasal ilemleri ile ilgili grmelere ve yasal olmayan ilemlere ayrlarak iki ksma blnmektedir (Bkz, ABKA, md. 16). 4) Komisyon Komisyon, andlamalar gereince kurumlar tarafndan kabul edilen nlemler dahil olmak zere andlamalarn uygulanmasn gzetir. Avrupa Birlii Adalet Divan (ABAD)nn gzetimindeki birlik hukukunun uygulanmasn takip eder. Bteyi uygular ve programlar ynetir. Komisyon andlamalar tarafndan ngrlen artlara uygun olarak, egdm, icrai ve ynetim fonksiyonlarn yerine getirir. Andlamalar tarafndan ngrlen dier durumlar, ortak ve d politika hari olmak zere, komisyon, birliin d temsilini salar. (Bkz. ABKA, md.17/1). 5) Avrupa Birlii Adalet Divan Adalet Divan, her ye devletin bir yargcndan oluur. Adalet Divan yarglar ve savclar ye devlet hkmetleri tarafndan ortak mutabakatla alt yl iin atanrlar. Grev sresi biten yarg ve savclar yeniden atanabilirler. ABAD, andlamalara uygun olarak (Bkz. ABKA, md. 19): Bir ye devlet, bir kurum, gerek ve tzel kiiler tarafndan alan davalarda Kurumlar tarafndan kabul edilen ilemlerin geerlilii veya birlik hukukunun yorumlanmasyla ilgili ulusal mahkemelerin talebiyle nkarar istemlerinde Andlamalarda ngrlen dier durumlarda karar alr. 6) Avrupa Merkez Bankas Merkezi Frankfurtta olan Merkez Bankas hukuki kiilie sahiptir. Euronun piyasaya kmasna izin vermede tek yetkilidir. Finansmanlarnn ynetiminde ve yetkilerinin kullanlmasnda bamszdr. Avrupa Merkez Bankas, Guvernrler (Yneticiler) Konseyi, Ynetim Kurulu ve dier destek birimlerinden olumaktadr. Guvernrler Konseyi, Avrupa Merkez Bankasnn Ynetim Kurulu yelerinden ve para birimi euro olan ye devletlerin ulusal merkez

bankalarnn guvernrlerinden olumaktadr. Ynetim Kurulu bir bakan, bir bakan yardmcs ve drt yeden olumaktadr (Reber, 2010: 368). 7) Saytay Saytay, ABnin hesaplarnn denetimini salamakla grevli AB organdr. Saytay yeleri, her ye devletin bir uyruundan olumaktadr. Merkezi Lksemburgda olup 1993 Maastricht Andlamasyla ana organ statsne kavumutur. Saytay ABnin btn gelir ve gider hesaplarn incelemekte ve kurulu belgesi aksini ngrmedii lde AB tarafndan tesis edilen her kurum veya organn btn gelir gider hesaplarn da denetleyebilmektedir (Reber, 2010: 365). C) NATO Souk Sava dneminde olas bir Sovyet tehdidine kar kurulan rgt, yelerinin topraklarn ve gvenliini ortak bir savunma refleksiyle nlemeyi amalamaktadr. rgtn merkezi Brkseldir (Ar, 2004: 100). rgt Souk Savan sona ermesinin ardndan kendisini revize ederek yeni artlara ayak uydurmaya alm ve bunda da baarl olmutur. Eski dmanlaryla kurumsal diyalog balatarak ibirlii mekanizmalar oluturma yoluna gitmitir. Andlamann 5. Maddesinde, Taraflar, Kuzey Amerika'da veya Avrupa'da ilerinden bir veya daha ouna yneltilecek silahl bir saldrnn hepsine yneltilmi bir saldr olarak deerlendirilecei ve eer byle bir saldr olursa BM Yasas'nn 51. Maddesinde tannan bireysel ya da toplu z savunma hakkn kullanarak, Kuzey Atlantik blgesinde gvenlii salamak ve korumak iin bireysel olarak ve dierler ile birlikte, silahl kuvvet kullanm da dahil olmak zere gerekli grlen eylemlerde bulunarak saldrya urayan Taraf ya da Taraflara yardmc olacaklar konusunda anlamlardr. denmektedir D) Dnya Ticaret rgt Dnya Ticaret rgt (DT), Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas'nn (GATT) yerini alan 29 ayr ok tarafl hukuki belgeyi/anlamay ve 25 Bakanlar Bildirisini kapsayan, 15 Nisan 1994 tarihinde Marake'te (Fas) imzalanan Dnya Ticaret rgt Anlamas (Final Act) ile kurulmutur.

DTnn ana organlar unlardr: Bakanlar Konferans: Tm ye devletlerin bakanlarndan oluan her bir devletin bir oyla katld en az iki ylda bir toplanan ve her trl karar almakla yetkili organ. Genel Konsey: Bakanlar Konseyi ara dnemlerinde gerektike toplanan ve kendisine verilen grevleri gerekletiren yrtme organdr. Bunlardan baka, Genel Konseyin kurduu, ek anlamalarla ngrlen, mal, hizmet ve mlkiyet haklar alanlarnda uzman konseyler; ticaret, kalknma, demeler dengesi kstlamalar, ynetsel mali ve bte ileri komiteleri bulunmaktadr (Pazarc, 2006: 322). E) Uluslararas Para Fonu BM uzmanlk kuruluudur. Grevi, lkelerin d deme dengesizlikleri yznden uluslar aras ticaretin daralmasn nlemek ve uluslararas alanda enflasyonu engellemektir. Kaynaklar, ye devletlerin dedikleri kotalardan ve rgtn ald borlardan oluur. Azgelimi lkelerin kalknmas iin oluturulmu bir kurum deildir. IMF (UPF)nin temel ilgi alan, borlu lkenin borcunu demesi ve bylece sorunu uluslararas piyasaya yanstmamasdr. 1974 Petrol Krizinden sonra bor veren kurulular IMFnin bor verilebilecek lke konusunda yeil kn istemeye balamlardr (Oran, 2001: 481). IMFnin balca organlar unlardr: Guvernrler Kurulu: Tm ye devletlerden oluan ana organ olup, temel karar alr. Ynetici Direktrler: En ok katk yapan be devlet temsilcisi ve blgelere gre seilen 15-19 yeden oluan bir yrtme organ olup kararlarn katk pay oranlar erevesinin arl ile alr (Pazarc, 2006: 323) F) Dnya Bankas BM uzmanlk kuruluudur. Dorudan devletlere ya da devlet gvencesi altndaki zel kesime uzun vadeli, yatrm amal bor verir ve bylece uluslar aras ekonomiye yapsal uyum salamalarna yardmc olur. Dnya Bankasna yalnzca IMF yelerinin ye olabilmesi sz konusudur. Banka almalarnda, her yenin oy hakk banka sermayesindeki pay kadardr ve bu pay da lkenin IMFdeki kotalar oranndadr (Oran, 2001: 482).

Organlar: Yneticiler Kurulu: Tm ye lkelerin bakanlarndan oluan ve bankann politikalarn saptayan organdr. Ynetici Direktrler: En ok paya sahip be devlet temsilcisi ve blgelere gre seilmi teki yelerden oluan yrtme organ olup, kararlarn katk pay oranlar nispetinde alr. (Pazarc, 2006: 323) Sonu Yerine Souk Savan sona ermesiyle birlikte, ok tarafllk kavram sklkla dillendirilmeye balanm bir kavram olmakla birlikte, zerinde teorik anlamda bir almaya pek sk rastlamak mmkn deildir. Caporasonun da belirttii gibi Uluslararas ilikiler disiplinin irkin rdek yavrusu tabirini kullanmas belki de yerinde bir ima olmaktadr. ok tarafl ilikilerin ve ibirliinin gelimesinde 17. Yzylda ortaya kan gereksinimlere cevap vermek ihtiyac etkili olsa da; artan devlet etkileimi ve teknolojik geliim yeni bir takm dzenlemeleri gerekli klm; neticede, ok taraflln artarak gelimesine zemin hazrlamtr. Kimi zaman ok tarafl dzenlemeler dnme ayak uyduramam, ihtiyalara cevap veremeyip gevetilmi ya da lavedilmi olsada da; uras ak ki; etkileimin artmasna paralel olarak ok tarafllk kurumuna daima ihtiya olmutur. Devrimler, i karkl ya da ykm getiren savalarn ardndan hemen ok tarafl kurumlar meydana getirilmeye ve istikrar bu amala tesis etmeye allmtr. Nitekim iki dnya savann ardndan da dzen ok tarafl kurumsallamaya gidilerek salanmaya/srdrlmeye allmtr. ok tarafllk kurumunun tarihsel geliimine, kinci Dnya Sava sonras dnemde beliren ideolojik kamplama darbe vurmu olsa da, Souk Savan sona ermesiyle beraber tekrardan ciddi bir ivme kazand rahatlkla sylenebilir. Her ne kadar 11 Eyll sonras ABDnin evrensel normlar bir kenara itip ya da ar derecede zorlayarak tek tarafl mdahalelerde bulunma abas ierisinde olmas ok taraflln sorgulanmasna sebep olsa da, beliren tehditler ve boyutlar ksa srede bunun ibirlii olmadan gerekletirilemeyeceini gzler nne sermitir.

Amerikadaki 2009 Mortgage krizinin kresel bir boyu kazanp etkilerini bugn Avrupa lkelerinde gsterir hale gelmesi, globallemenin nasl bir hal ald konusunda insanlarda bir intiba uyandrmaktadr. Piyasaya devlet mdahalesinin ok tarafl ibirliinden kanlarak gerekletirilmesinin olas kt senaryolar 1929 krizi vesilesiyle yazlabiliyor. Gelimi lkeler bor batanda yzerken ve uluslararas nfuzlar zayflarken, ok tarafl kurumlarda hakkaniyete uygun bir konum elde etme ans da, gelimekte olan lkeler iin belirmektedir. Kukusuz bu daha adilane bir ibirliinin gerekletirilmesi ve Arap/Filistin - srail meselesi gibi kronik sorunlarn zlebilmesi iin gelecee dair bir umut olarak beliriyor.

KAYNAKLAR
ACHARYA Amitav (2005), Multilateralism, Sovereignty And Normative Change in World Politics, Insttute of Defence and Strategic Studies Singapore, No. 78, pp. 1 - 25 ARI Tayyar (2006), Uluslararas likiler Teorileri; atma, Hegemonya, birlii, Alfa yaynlar, Bursa. ARI Tayyar (2004), Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa yaynlar, Bursa. BLUM Gabriella (2008), Bilateralism, Multilateralism and the Architecture of International Law, Harward International Law Journal, Vol.49, No.2, pp. 323 - 379 BOUCHARD Caroline (2009), John Peterson, Conceptualing Multilateralism, Mercury Working Paper, pp. 1 - 33 GEN Mehmet (1999), Birlemi Milletler Ve Uzmanlk rgtleri Mevzuat, C.1, Ezgi Kitapevi Yaynlar, Bursa. LAZAROU Elena Geoffrey Edwards Christopher Hill Julie Smith (2010), The Evolving Doctrine of Multilateralism in the 21st Century, Mercury Working Paper, No. 3, pp. 1- 31 ORAN Baskn (2001), Trk D Politikas: 1919-1980, letiim Yaynlar, C.1, Ankara. PAZARCI Hseyin (2006), Uluslararas Hukuk,Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara. REBER Kamuran (2010), Avrupa Birlii Kurumlar Hukuku, Alfa Aktel, Bursa. RUGGIE John Gerard (1992), Multilateralism: the Anatomy of an Instution, International Organization ,Vol. 46, No. 3, pp. 561- 598 RUGGIE John Gerard (1993), Territoriality and beyond: problematizing modernity in international relations, International Organization,Vol. 47, No. 1, pp. 139-174 WALTZ Kenneth - George H Quester (1982), Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi, ev. Ersin Onurduran, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara.