You are on page 1of 188

Dicionrio Kimbundu/Portugus Verbete Descrio Forma ---A de, da, do, dos, das (indicando posse).

Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de concordncia. Ribitu ria nzo = Porta da casa Riiaki ria sanji = ovo de galinha Maiaki ma sanji = ovos de galinha Mabitu ma nzo = Portas da casa Ndandu ia mama = Parente da me Mutue ua mutu = cabea de homem Uhaxi ua mutue = doena da cabea Uta ua mukongo = arma de caador Tubia tua muloji = fogo de feiticeiro Kuria( ou kudia) kua mona = comida de criana Makuria ma mona = comidas de crianas Lumbu lua nzo = muro ou quintal da casa Jindandu ja mama = parentes da me Ndandu ia mama = parente da me Tuana tua muhatu = filhinhos da mulher Katangu ka muxi = ramozinhos da arvore Poko ia tata = faca do pai Jipoko ja tata = facas do pai --- pronome possessivo deles, delas Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de concordncia O abik = Os escravos deles O mubika ou O mubika u = Os escravos deles Kima ki = Coisa deles Ritari ri = Pedra deles Mutu u = cabea deles Uta u = armas deles Uanda u = rede deles Mauanda m = rede deles Tubia tu = fogo deles Matubia m = fogos deles Makuria m = comidas deles Kuria ku = comida deles Jindandu j = parentes deles Kanzo k = casinha deles Tunzo tu = casinhas deles A--- prefixo de concordncia da classe I dos substantivos no plural ( nomes iniciados pela vogal A, seres racionais no plural) e tambm do pronome pessoal Ene(eles), quando da conjugao verbal. Quando esses nomes precedem um verbo ou adjetivo, a esse verbo ou adjetivo ligamos o prefixo A???, sendo os ??? preenchidos pelo verbo em questo O akongo abnga = Os caadores lutam O akongo azola o muxitu = Os caadores amam a mata O abika adia kiavulu = Os escravos comem muito Abika abelesela = escravos obedientes ou mansos Akongo asuina = caadores fortes, ou corajosos, poderosos A--- prefixo de concordncia do pronome pessoal ENE=eles,elas, ligam-se aos radicais verbais Ene azola = Eles amam Ene adia = eles comem Ene azuela = eles falam Ene akolka = eles abaixam-se

Ene ala = ele esto A i zola amado, amam-lhe * o pronome objetivo i =lhe, est em concordncia com os nomes da classe IX ( soba, tata, mama, pange...) A ku aja coam-te,s coado A ku amba censuram-te, declaram-te,dizem-te A ku ambela aconselham-te

A ku amburilatoleram-te, consentem-te, s tolerado A ku andla eles te querem (bem), s querido A ku andekla mostram-te, iniciam-te, s iniciado A ku andekle que eles te iniciem,que eles te mostrem A ku andela eles te trituram ,s triturado A ku andele que eles te triturem A ku aza coam-te,s coado A ku baka eles te guardam, s guardado A ku balumuna levantam-te, s levantado A ku betula erguem-te, s erguido A ku bukirila abanam-te, s abanado A ku bulakana atendem-te, s atendido A ku busa assopram-te, s assoprado A ku buza arrancam-te, s arrancado A ku fukama ajoelham-te, s ajoelhado A ku iluisa fazem-te curar, s curado A ku kombola conduzem-te, s conduzido A ku kuatese (que) ajude-te, ajudem-te subjuntivo de kukuatesa) Nzambi a ku kuatese = (que) Deus te ajude A ku kuta amarram-te, s amarrado A ku kutununa desamarram-te, s desamarrado A ku loloka perdoam-te, s perdoado A ku samba rezam-te ( abenoam-te), s abenoado A ku suka puxam-te, s puxado A ku toma pungiram-te, feriram-te, s ferido A ku tonesa acordam-te, s acordado A ku tuama precedem-te, s precedido A ku zola amam-te, s amado A ku zola mukongo s amado caador S o mukongo eme ngojoribukajana Sem o caador eu andaria a tropear (viveria tropeando) O riunda ri riandekela o njila A flecha sua mostra o caminho ( a sua flecha mostra o caminho) Mukongo ua riunda rimoxi ng Caador de flecha uma s (=caador de uma flecha s) Utungila ni uriangela ku polo Observas e avanas para frente(vai adiante) Utakula o riunda ri ni unonga Lanas a flecha sua e acertas (=lanas a sua flecha e acerta) A ku zola mukongo s amado caador O mukongo, u ngi longa kutungila o Njila iondo ngi banga kukula O caador que ensina-me a observar o caminho que me far crescer Kukula mu kiri kia Nzambi Crescer na verdade de Deus Eme ngala ni o mukongo ku muxima uami Eu tenho o caador no corao meu A mu aja coam-lhe A mu amba censuram-lhe, declaram-lhe, dizem-lhe, censurado ou declarado(seguido de ku, kua ou ni) A mu amba mukua kituxi = declarado criminoso

A mu ambela aconselham-lhe, aconselhado A mu ambela ku aconselhado por verbo kuambela voz passiva Muene a mu ambela ku tat'etu Ele aconselhado por nosso pai A mu amburila toleram-lhe, consentem-lhe, tolerado A mu andla eles lhe querem(bem), querido(seguido de Ku,kua ou ni) A mu andala kual'etu = querido por ns A mu andekla mostram-lhe, iniciam-lhe, iniciado A mu andekela ku iniciado por (verbo na voz passiva) A mu andekla kua iniciado de, por (verbo na voz passiva) A mu andekela ni iniciado com (verbo na voz passiva) A mu andela trituram-lhe, triturado A mu andela ni triturado com verbo kuandela na voz passiva A mu aza coam-lhe A mu baka eles lhe guardam, guardado A mu baka kua foi guardado por, de (verbo na voz passiva) A mu bane deram-lhe

A mu iluisa fazem-lhe sarar, curado seguido de ku, kua ou ni A mu iluisa ni fazem-lhe sarar com, curado comverbo kuiluisa na voz passiva A mu iluise que eles lhe curem A mu ixana kua chamado de, por verbo na voz passiva Muene a mu ixana kua soba Ele chamado de rei A mu jitika amarrado, amarram-lhe A mu jitula solto, desamarrado, desamarram-lhe A mu kaia afugentado, afugentam-lhe, enxotado A mu kaia kua Mukaie afugentado pelo afugentador A mu kaiela seguido, seguem-lhe A mu kaiesa expulso, repudiado, expulsam-lhe A mu kuta ku (ele) amarrado porverbo na voz passiva A mu kuta ni amarraram-lhe com, amarrado com verbo kukuta=amarrar na voz passiva Muene a mu kuta ni mikolo = Ele amarrado com cordas A mu landameka obrigado, forado, obrigam-lhe A mu landameka kua Nzambi mu kaiela o njila i obrigado por Deus a seguir o caminho seu A mu langala deitam-lhe, deitado A mu laula amparado, protegido, amparam-lhe A mu lela acariciado, ninado, embalado, ninam-lhe A mu lundila guardam-lhe, guardado, reservado A mu menekena cumprimentam-lhe, sudam-lhe, saudado ou cumprimentado A mu amenekena kual'etu = saudado por ns A mu vala " parido", "pariram-lhe" (isto nasceu) A mu vuala " parido", "pariram-lhe" (isto nasceu) A mu zola amam-lhe, amado (seguido de ku, kua ou ni) Ene a mu zola = Eles amam-lhe A mu zola kua Nzambi = amado de Deus A mu zola amado, porem usado com o pronome muene( ele), e com os nomes da classe I ( racionais) que comecem po Mu, e nomes pessoais , sendo mu=lhe, o pronome objetivo nesse caso O tata a i zola ku muxima u O pai amado no teu corao A mu zola, tata ! Amam-lhe, pai! Muene a mu zola kualetu Ele amado por ns O mukongo a mu zola kualeme O caador amado por mim O tata izola Kabila, Kabila a mu zola kua tata O pai ama Kabila, Kabila amado pelo pai A mu zolo foi amado, amaram-lhe

A mu zolo kua foi amado de,por ( verbo na voz passiva, Pretrito I) A m'vala " parido", "pariram-lhe"(isto nasceu) A ngi amba eles me censuram, eles me falam, eles me declaram, sou declarado, sou censurado A ngi ambata eles me carregam,eles me levam,eles me acarretam, sou levado ou carregado(seguido de ku, kua ou ni) Ene a ngi ambata mu njila ia kondama. Eles me levam para o caminho seguro Ene a ngi ambata mu kiriri kia kondama Eles me levam para o lugar seguro A ngi ambata ni kuzola Sou levado com amor A ngi ambate para que me carreguem,carreguem-me, para que me levem, levemme<observacao> O tat'etu iakuata o dixisa, nda ngi ambate O nosso pai pegou a esteira para que eles me <observacao> A ngi ambela recomendam-me, aconselham-me, sou aconselhado seguido de ku, kua ou ni O kota *riami a ngi ambela Os meu mais velhos me aconselham A ngi ambela kua rikota Sou aconselhado pelos mais velhos *embora seja permitido suprimirmos o prefixo ri de rikota e escrevermos somente kota , o prefixo de concordncia permanece junto ao pronome possessivo ami(meu), A ngi amburila toleram-me, consentem-me,sou tolerado seguido de ku, kua ou ni A ngi amburila, mukonda a ngi mesena. Eles me toleram, porque precisam de mim Se amesena, a ngi kondke ! Se precisam, que me respeitem ! A ngi andla eles me querem(bem),sou querido A ngi andekla mostram-me, iniciam-me, sou inuciado seguido de ku, kua ou ni A ngi andela trituram-me, sou triturado seguido de ku, kua ou ni A ngi aza a ngi aza=coam-me kuaza=kuaja=coar

A ngi baka guardam-me, sou guardadoseguido de ku, kua ou ni A ngi balumna sou acordado, sou despertado, sou levantado, levantam-me, acordam-me A ngi bandeka unem-me, sou unido A ngi bandula sou acudido, sou remediado, sou socorrido, socorrem-me, sou salvo, salvam-me A ngi beza sou venerado, sou idolatrado, sou adorado, veneram-me A ngi bilula viram-me do avesso, viram-me, sou virado A ngi bonda sou enforcado, enforcam-me A ngi bonde fui enforcado, enforcaram-me A ngi bulakana sou atendido, sou espiado, atendem-me, escutam-me A ngi busa sou assoprado, assopram-me A ngi buxile fui assoprado, assopraram-me A ngi fanganasou parecido, assemelham-lhe A ngi fukama sou ajoelhado, ajoelham-me A ngi iluisa fazem-me sarar, sou curado seguido de ku, kua ou ni A ngi iluisa kua Nzambi Sou curado por Deus A ngi iluise que eles me curem A ngi ixana sou chamado, chamam-me A ng'ixana kua Nzambi mu kaiela o muondona uami Sou chamado por Deus para seguir a sorte minha Nzambi ubana o muondona, o atu asola o jinjila Deus quem d a sorte, as pessoas escolhem os caminhos O njila ia kibuko, njila a i bana kua Nzambi O caminho da felicidade , o caminho dado por Deus Nzambi! ngi amuenese o njila ia kiri Deus! me faa ver o caminho da verdade

A ngi nzenza sou animado, animam-me A ngi nzenzama sou inclinado, sou suspenso,inclinam-me,suspendem-me A ngi nzenzeka sou suspenso, sou pendurado, suspendem-me A ngi nzonza sou lisonjeado , sou adulado, adulam-me A ngi ombeka sou molhado, molham-me A ngi ondamasou embebido em liquido, embebem-me em liquido A ngi ongola sou reparado, sou observado, sou revistado, reparam-me, sou visitado, visitam-me Eme a ngi ongola kua tata = Sou observado pelo pai A ngi zola eles me amam, amam-me, sou amado A ngi zole que me amem, para que me amem A ngi zolo fui amado, amaram-me A ng'ixana sou chamado, chamam-me A ng'ixana kua Nzambi mu kaiela o muondona uami Sou chamado por Deus para seguir a sorte minha Nzambi ubana o muondona, o atu asola o jinjila Deus quem d a sorte, as pessoas escolhem os caminhos O njila ia kibuko, njila a i bana kua Nzambi O caminho da felicidade , o caminho dado por Deus Nzambi! ngi amuenese o njila ia kiri Deus! me faa ver o caminho da verdade A nu amba censuram-vos, declaram-vos, sois declarado, sois censurado A nu ambela aconselham-vos, sois aconselhado seguido de ku, kua ou ni Ene a nu ambela ima iambote, maji o kusola kuenu Eles vos aconselham coisa boas, mas a escolha vossa A nu amburilatoleram-vos, consentem-vos, sois tolerado(nesse caso seguido de Ku, kua ou ni) A nua amburila kual'etu = Sois tolerado por ns A nu andla eles vos querem(bem), sois querido nesse caso seguido de Ku, kua ou ni A nu andala kua tata = Sois querido do pai A nu andekla mostram-vos, iniciam-vos, sois iniciado nesse caso seguido de ku, kua, ou ni A nu andekla kua Nzambi = Sois iniciado por Deus A nu andekle que eles vos iniciem, que eles vos mostrem A nu andele que eles vos triturem A nu aza A nu aja= coam-vos A nu aze A nu aje=que eles vos cocem A nu baka eles vos guardam A nu iluisa vos fazem sarar, eles vos curam Sois curado(verbo na voz passiva), nesse caso sempre Seguido da preposio Ku, Kua ou Ni nu iluisa kua Nzambi Sois curado por Deus A nu iluise que eles vos curem A ri aje que eles se cocem, cocem-se

4
A A A A A A A A A A

ri ri ri ri ri ri ri ri ri ri

amba censuram-se ambela aconselham-se andla eles se gostam andekla iniciam-se andekle que iniciem-se, que mostrem-se,que indiquem-se andela trituram-se aza A ri aza=coam-se aze que eles se cocem, cocem-se baka guardam-se,recolhem-se balumunalevantam-se, eles se levantam

A ri bana eles se do A ri bana o maku = Eles se do as mos A ri bandeka unem-se, eles se unem, ajuntam-se A ri bandesa elevam-se A ri bandula socorrem-se, salvam-se, apaziguam-se, livram-se A ri bandule socorram-se , salvem-se, livrem-se, que livrem-se, para que se livrem, que se salvem, valem-se A ri fukame ajoelhem-se ,ajoelhe-se A ri fukame an'angola Ajoelhem-se filhos de Angola Asambe ni mukuluma Rezem em silencio absoluto Eve o mixima i Percebam (escutem, entendam) os coraes seus Asote o kuzola ni akaiese o njinda Busquem o amor e expulsem o dio Aribandeke ni Nzambi Unam-se a Deus O kuzola kuiluisa o mabute ma mixima i O amor cura as feridas dos coraes seus A ri iluisa curam-se A ri iluise que se curem, curem-se A ri iluka melhoram-se A ri iluke que melhorem A ri ilula curam-se kuilula=sarar,curar A ri ilule para que(eles) se curem, que curem Z uaie ni menha ma sabuluka o mutue ua an', a ri ilule. Mama mam'etu, o mutue ua an' Venha ungir com agua salobre a cabea dos seus filhos para que se curem. Molha minha me, a cabea dos seus filhos. A ri luka acautelam-se A ri luke acautelem-se, para que acautelem-se A tu amba censuram-nos,declaram-nos, dizem-nos,eles nos falam , eles nos censuram, somos censurados ou declarados A tu ambela aconselham-nos,somos aconselhados A tu amburila toleram-nos, consentem-nos, somos tolerados A tu andla eles nos querem(bem),nos querem bem, somos queridos A tu andeklamostram-nos, iniciam-nos, somos iniciados A tu andekle que eles nos iniciem, que eles nos mostrem A tu andela trituram-nos, somos triturados A tu andele que eles nos triturem A tu aza A tu aja= coam-nos A tu aze A tu aje= que eles nos cocem A tu baka eles nos guardam,somos guardados A tu iluisa fazem-nos sarar A tu iluise que eles nos curem, curem-nos A tu xinde trace-nos Abake Esta na terceira pessoa do singular(ele=muene) ou do plural(eles=ene), escrito desta forma tanto nos tempos imperativo como subjuntivo. Quando em concordncia com o nome o prefixo de concordncia ocupa o lugar da vogal A Abake o muxima u = Guarde o seu corao Abake o an = Guarde os seus filhos Kimbanda kibake o uanga u Curandeiro guarde o seu feitio Abake guarde, guardem, ponha Abake que guarde, que guardem Abake que guarde, que guardem, para que guarde ---Abakuile forma>Pretrito II de kubakula</forma>Liga-se aos prefixos de concordncia

O kimbanda kiabakuile = O kimbanda pagou, prestou contas... Etu tuabakuile = ns pagamos... O soba iabakuile ou Ene abakuile = Eles pagaram... ---Abaluile Pretrito II de kubalula=acenar, esgravatar, chamar ou prevenir alguem , tocando-lhe com a mo ou fazendo sinal ---Abalumukine Pretrito II de kubalumuka=erguer-se, levantar-se Liga-se aos prefixos de concordncia Etu tuabakuile = Ns levantamo-nos Muene uabalumukine = eles ergueram-se, levantaram-se ---Abambuile Pretrito II de kubambula=inflamar Abana deram ---Abanduile Pretrito II de kubandula ---Abanduluile Pretrito II de kubandulula Abange faa, faam, lute,lutem imperativo Exane o mukongo, nda abange ou Exane o mukongo abange Chame o caador para que lute Abange que faa,que faam, que lute,que lutem, para que faa... subjuntivo Abange verbo kubanga ---Abange Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kubanga Eme ngabange kiavulu = Eu lutei muito Muene uabange kualetu = Ele lutou por ns Ene abange = eles lutaram ---Abangele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubanga Abangiabange=fabricantes,lutadores Deriva do verbo (ku)bnga O ngangula in mubnge ua jipoko Aquele ferreiro () fabricante de facas O ngangula ni poko i mubnge O ferreiro com sua faca () lutador ---Abangujuluile Pretrito II de kubangujulula=desprezar, maltratar ---Abanguluile Pretrito II de kubangulula=refazer, renovar, inovar ---Abanzele liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II do verbo kubanza O Soba ia ambundu iabanzele nii? O rei dos negros pensou o que Abari quitandeiras ---Abatuile Pretrito II de kubatula=cortar liga-se aos prefixos de concordncia Eme ngabatuile o xingu ia sanji Eu cortei o pescoo da galinha ---Abatujuile Pretrito II de kubatujula=despedaar, partir, retalhar, dilacerar Ligase aos prefixos de concordncia Muene uabatujuile o xitu = Ele partiu a carne ---Abatukirile Pretrito II de kubatukila=demorar-se, permanecer longo tempo numa terra ou lugar ---Abatula Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kubatula O tata iabatula ou O tata uabatula = o pai cortou Etu tuabatula = ns cortamos ---Abehuile Pretrito II de kubehula ---Abenguile Pretrito II de kubengula ---Abenguluile Pretrito II de kubengulula ---Abetuile Pretrito II de kubetula ---Abetuirile Pretrito II de kubetuila Abika escravos Abika escravos o verbo (ku)bika significa lamentar, agourar, talvez sendo relativo a condio do escravo.Talvez tenha dado origem a essa palavra. ---Abiluile Pretrito II de kubilula=virar,revolver, voltar, mudar, virar ou mudar de lado, face ou do

direito para o avesso ---Abingirile Pretrito II de kubingila Abiri plural de mubiri=raa ou familia que supersticiosamente s pode aplicar-se ao oficio de ferreiro, e trabalham em tendas volantes nas feiras do serto. A cada individuo destes se d o apelido de mubiri. Esses negros so oriundos de Loango e foram mandados para o presidio de Encge, em 1759, quando se fundou este presidio. So outros os usos e costumes destes negros Entre eles no existe a escravido, so ativos, trabalhadores e inteligentes para os negocios. ---Abirile Pretrito II de kubila

6
---Abitirile Pretrito II de kubitila ---Abituile Pretrito II de kubitula ---Abituluile Pretrito II de kubitulula ---Abixila Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kubixila Muene uabixila kiambote = Ele chegou bem Etu tuabixila ni kukata = Ns chegamos doentes Ene abixila afu = Eles chegaram mortos ---Abixirile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubixila O makamba metu mabixirile mazarinaku Os amigos meus chegaram transontem (h tres dias atras) O mubika uabixirile maz O escravo chegou ontem ---Abokuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubokola Muene uabokuele = ele entrou Etu tuabokuele = ns entramos ---Abokuene Pretrito II de kubokona O soba iabokuene= o rei entrou Eme ngabokuene= eu entrei ---Abomuene Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubomona Muene uabomuene o mukutu u Ele esfolou o corpo dele ---Abonguele curvar-se com as mos fincadas no cho e o assento no ar Pretrito II de kubongola ---Abonguele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubongola Tuabonguele kitadi = juntamos dinheiro ---Abu acabouliga-se aos prefixos de concordncia Kitari kiabu, makamba mamuangana. Pretrito I do verbo kubua Dinheiro acabou, amigos se dispersam Eme ngabu = eu acabei Etu tuabu=ns acabamos ---Abu Pretrito I de kubua=saquear. Liga-se aos prefixos de concordncia Ene abu o ima ioso = Eles saquaram as coisa todas Etu tuabu = ns saqueamos ---Abuakuile Pretrito II de kubuakula ---Abubirile Pretrito II de kububila ---Abuikirile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubuikila O tubia tuabuikirile = O fogo apogou-se de vez ---Abuile Pretrito II de kubua=acabar ,findar, finalizar Liga-se aos prefixos de concordncia O kudia kuabuile = A comida acabou ---Abuile Pretrito II de kubua=saquear Liga-se aos prefixos de concordncia O mubunganu uabuile o kitadi kiami O vadio saqueou o meu dinheiro ---Abuirile Pretrito II de kubuila=cansar-se, fatigar-se Liga-se aos prefixos de concordncia Etu tuabuirile ni kulenga Ns cansamos de correr (ou fugir) O tata iabuirile ni kuzuela O pai cansou de falar ---Abukiririle Pretrito II de kubukirila

---Abukuile Pretrito II de kubukula ---Abuluile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubulula Muene uabuluile o muenhu ua mona uami Ele salvou a vida do filho meu Abunganu vagabundos, vadios ---Abunguile Pretrito II de kubungula ---Abungujuile Pretrito II de kubungujula ---Aburijirile Pretrito II de kuburijila ---Aburile Pretrito II de kubula ---Aburirile Pretrito II de kuburila ---Abutuile liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kubutula Muene uabutuile o kinama = Ele amputou a perna Adi comeram Pretrito I do verbo kuria ou kudia Adia comem do verbo kuria ou kudia ---Aeluile <forma>Pretrito II de kuelula<forma>Liga-se aos prefixos de concordncia Eme ngaeluile = eu sarei, eu curei Etu tuaeluile = ns saramos O tata iaeluile ou O tata uaeluile ---Afakuile Pretrito II de kufakula ---Afikirile Pretrito II de kufikila ---Afikiririle Pretrito II de kufikirila ---Afiri Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kufila.

7
Muene uafiri kudia xitu = Ele preferiu comer carne ---Afirile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kufila Muene uafirile o kufua Ele preferiu a morte O soba iafirile kulenga ou O soba uafirile O rei preferiu fugir ---Afomuene Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kufomona O tata iafomuene o poko = O pai desembainhou a faca Afu morreram Pretrito I do verbo kufua ---Afu Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kufua. Eme ngafu ni snhi = Eu morri de vergonha Mene uafu ni nzala = Ele morreu de fome Etu tuafu ni kikoto = Ns morremos de pena Eie uafu ni mbmbi = Tu morrestes de frio Afua morrem Afuila morrem por, para ,em, perecem por, para do verbo kufuila Ene a tu fuila = Eles morrem por ns ----Afuile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kufua Muene uafuile mu ita = Ele morreu na guerra Ene afuile ni ukota = Eles morreram na velhice O ndenge iafuile bu ubeka = A criana morreu na solido (ou no desamparo) ---Afukuile Pretrito II de kufukula Afula velam, vigiam, guardam, esto em alerta Presente do verbo kufula ---Afulu Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kufula Muene uafulu o usuku = Ele velou a noite(passou a noite em claro) ---Afumbuile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kufumbula O tata iafumbuile o ngombe ou O tata uafumbuile o ngombe O pai estripou o boi Afundequeixosos.Este verbo tambem pode ter o significado de litigar,pleitear, enterrar,sepultar,fazer julgamento. ---Afundirile Pretrito II de kufundila ---Afunguile Pretrito II de kufungula ---Afunguluile Pretrito II de kufungulula Afurila velam por , em, para, vigiam por, para em para , por, em

O akongo a mu furila o nzo i Os caadores velam-lhe a casa sua (=os caadores vigiam a sua casa para voc) ---Afurile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kufula O tata iafurile o ribitu riami O pai velou(vigiou)a minha porta Etu tuafuirile o usuku Ns velamos a noite (passamos a noite em claro) Muene uafurile o mukutu ua soba Ele velou o corpo do rei ---Ahabuile Pretrito II de kuhabula Ahatu mulheres ---Ahumbuile Pretrito II de kuhumbula ---Ahumbuluile Pretrito II de kuhumbulula ---Ai Liga-se aos prefixos de concordncia. Pretrito I do verbo kuia Eme ngai = Eu fui Muene uai = ele foi Eie uai = tu fostes O kimbanda kiai = O curandeiro foi Etu tuai = ns fomos Enu nuai = vs fostes Ene ai = eles foram Aimimiavarentos deriva do verbo(ku)imima=ser sovina,recusar,negar Aingi (ou Engi ) plural de muingi=vigias, pastores,, diz-se tambm de pessoas encarregadas de enxotar os pssaros da lavra (deriva do verbo kuinga) Aiu! interjeio de dor ou embevecimento,e tambem para exprimir espanto Aiu! tem o mesmo significado de aiu Aiu-mam! interjeio= Ai! Minha Me!. O vocbulo aiu-mam contrao de aiu mama ua eme Aja Aza=coa imperativo do verbo kuaj=coar Ajandala <forma>termo aportuguesado<forma>jantam Aje coce, que coce,cocem,para que cocem, que coce

8
---Aje Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuaja Muene uaje ni nguzu = Ele coou com fora Etu tuaje = Ns coamos ---Ajele Pretrito II de kuaja Ajeta (eles,elas) rodeiam, passeiam, divagam. Termo usado em Ambaka Ajiba (eles,elas) matam,assassinam Ajibi assassinos,carniceiros,matadores Sinnimo de kijibanganga O mujibi uajibi ni poko i = O assassino matou com sua faca ---Ajibi Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kujiba Muene uajibi o nzala i = Ele matou a fome dele ---Ajibile Pretrito II de kujiba=matar, assassinar Liga-se aos prefixos de concordncia Muene uajibile o nguma ienu = Ele matou o vosso inimigo Ajibisa (eles,elas) mandam matar ou assassinar ---Ajibisa Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kujibisa. Eme ngajibisa o nzala ietu Eu mandei matar a fome deles ---Ajibisile Pretrito II de kujibisa. Liga-se aos prefixos de concordncia. O mujibi uajibisile o kamba riami = O assassino mandou matar o meu amigo Etu tuajibisile = ns mandamos matar Enu nuajibisile = vs mandastes matar Ajijika (eles, elas) importunam, apoquentam Ajijila (eles,elas) obrigam, teimam, foram ---Ajijila Pretrito I de kujijila. Liga-se aos prefixos de concordncia Eme ngajijila = eu obriguei, eu forcei, eu teimei Enu nuajijirila = vs obrigastes........ ---Ajijirile Pretrito II de kujijila. Liga-se aos prefixos de concordncia

Eme ngajijirile = eu teimei, eu obriguei, eu forcei Etu tuajijirile = ns teimamos...... Ene ajijirile = eles teimaram.... O kimbanda kiajijirile = o kimbanda teimou, obrigou Ajika (eles, elas) fecham, encostam,entalam Ene ajika o njila = Eles fecham o caminho AjikataAjokota=ficam torrados ou tostados ---AjikiLiga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kujika Eme ngajiki o ribitu = Eu fechei a porta ---Ajikile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kujika O soba iajikile o njila ou O soba uajikile o njila O rei fechou o caminho Etu tuajikile o ribitu Ns fechamos a porta Ajikinina somem-se, sucubem Ajikita atam ---Ajikuile Pretrito II de kujikula=abrir Ajikuisa fazem abrir- do verbo kujikuisa Ajikujuka abrem (repetidas vezes) do verbo kujikujuka Ajikujula andam a abrir incessantemente- do verbo kujikujula Ajikuka desencostam- do verbo kujikuka Ajikula abrem -do verbo kujikula Ajila abstem-se, acabam, terminam, renunciam a fazer uso de bebida ou comida Ajiluka ficam perjurados Ajilula juram em falso, quebram o juramento, cometem perjrio Ajima apagam Ajimbaesquecem, ignoram Ajimbaincham, intumescem Ajimbila ficam perdidos Ajimbirila perdem-se, extraviam-se, desencaminham-se Ajimbirisa fazem perde Ajimbudila Ajimburila=explicam Ajimbula declaram, esclarecem Ajimbuluka ficam desinchados, especificam-se Ajimbulula desincham, especificam Ajimina ficam extintos

Ajiminina extinguem-se Ajimisa fazem extinguir, apagam Ajimuna riscam, destroem, invalidam, anulam Ajimununa destroem repetidas vezes, invalidam repetidas vezes, anulam sem parar, ricam sem parar Ajina depreciam Ajinda teimam Ajindamana so teimosos Ajindameka obrigam, constrangem Ajindamesa obrigam, constrangem Ajinga remoinham, passeiam, rodeiam Ajingala gingam termo aportuguesado Ajinge passeiem, remoinhem, passeie,passeiem, rodeiem, rodeie (imperativo e subjuntivo de kujinga) Ajinge o nzo nda o nguma ia mai Rodeie a casa para que o inimigo v embora Ajirika preceituam, vedam, proibem ---Ajirika Pretrito I de kujirika. Liga-se aos prefixos de concordncia O tata iajirika kudia kua mongua O pai proibiu comida de sal O tata ia tu jirika kudia kua mongua O pai proibiu-nos comida de sal Ajirila propendem, tendem, acostumam-se Ajirisa acostumam, habituam,gastam, acabam ,consomem Ajitika atam

Ajitu hspedes,visitas ---Ajituine Pretrito II de kujituna=desatar, desamarrar, solta Ajitujuna andam a desatar, a soltar, ou desamarrar continuamente Ajitukadesatam-se, soltam-se, desamarram-se Ajitula soltam, desatam, desamarram -do verbo kujitula Ajituna soltam, desenlaam, desatam do verbo kujituna Ajitununa desenlaam continuamente do verbo kujitununa Ajiza teimam Ajize teime, teimem (imperativo e sujuntivo de kujiza) Ajokota ficam torrados ou tostados do verbo kujokota Ajokotesa esturram ou fazem esturrar Ajla apertam, estreitam, esfregam, friccionam Ajole apertem, aperte, esfreguem, esfregue, friccionem, friccione, estreitem, estreite (imperativo e subjuntivo de kujola) Ajolsa fazem esfregar, fazem frico, fazem apertar, estreitar Ajongka ficam ou esto partidos Ajongona partem, vencem Ajotona unham do verbo kujotona Ajumuna Ajimuna=destroem, invalidam, riscam, anulam AjungaAzunga=voltam, volteam, giram ,visitam do verbo kujunga ou Kuzunga ka! interjeio = Credo! Akabula bebem ou comem com a mo Akaia enxotam, afujentam Akaiela seguem Akaiesa repudiam, expulsam Akaji mulheres,amasias,esposas,amigas Akaji-a-mona noras ---Akajibe que mate(futuro do subjuntivo de kujiba; liga-se aos prefixos de concordncia Ixana o mukongo nda akajibe o hoji in Chama o caador para que mate o leo aquele Akajina rivais,competidoras do mesmo homem Akaka atrevem-se, so ousados ou destemidos Akakajala atrapalham-se, atarefam-se ---Akakakula Liga-se aos prefixos de concordncia futuro III de kukakula Muene uakakakula o mona uami = Ele haver de dar o primeiro alimento ao meu filho ---Akakakule Liga-se aos prefixos de concordncia, sendo que na 3 pessoa (ele, eles) mantem-se inalterado futuro III do subjuntivo de kukakula Akakakule o mona iami = Que d (l) o primeiro alimento de meu filho Akakama engasgam Akakamana engasgam-se

10
Akakamena engasgam-se Akakamesa fazem engasgar Akakela atrevem-se por, para, em, so ousados ou destemidos por, para ----Akakela Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kukakela O sanji iakakela = A galinha cacarejou Akakele atreveram-se, foram ousados ou destemidos Pretrito II de kukaka Akakesa fazem atrever-se, fazem ser ousados ou destemidos Akakese faa atrever-se, faa ser ousado ou destemido, faam atrever-se, faam ser ousados ou destemidos Imperativo e subjuntivo de kakakesa ---Akakuile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukakula O tata iakakuile ou O tata uakakuile = O pai deu (o primeiro alimento)

Akakula do (o primeiro alimento a uma criana) ---Akakula Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kukakula Muene uakakula o mona uami = Ele deu o primeiro alimento ao meu filho Akakule d o primeiro alimento a uma criana, alimentem pela primeira vez uma criana imperativo e subjuntivo de kukakula Akalakala trabalham, lidam O jingangula *akalakala ni kikete Os ferreiros lidam com ferro O jingangula *jikalakala ni kikete *Jingangula por ser ente racional, pode ter dois prefixos de concordncia ---Akalakala Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kukalakala Eme ngakalakala kiavulu = eu trabalhei muito Etu tuakalakala = ns trabalhamos O kimbanda kiakalakala = o kimbanda trabalhou Akalakalela trabalham por, para, em, lidam por, para O jingangula akalakalela mutu, o kikete Os ferreiros trabalham para as pessoas, o ferro ---Akalakaleleliga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukalakala Muene uakalakalele = ele trabalhou Akalakalesa fazem trabalhar,mandam trabalhar Ene a ngi kalakalesa kiavulu = Eles me fazem trabalhar muito Akalakasa tornam-se speros, murmuram em voz baixa,sussurram Akalakata tornam-se speros, murmuram em voz baixa,sussurram Akalalesa mandam fazer coro Akalalese mande ou mandem fazer coro imperativo e subjuntivo de kukalesa Akalanga previnem, antecipam ,acautelam Akalange previna, previnam, antecipe, antecipem imperativo e subjuntivo de kukalanga Akalangela previnem para, por, em, antecipam para, por ---Akalangele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukalanga Akalangesa faz ou manda prevenir ou antecipar, acautelar ---Akale ni futuro do subjuntivo de kukala ni=ter=que tenha Bana mon kuria nda akale ni nguzu D teu filho comida para que tenha fora Tuakale ni que tenhamos Akaleka repreendem, apupam Akaleke repreenda, repreendam imperativo e subjuntivo de kukaleka) Akalekela repreendem por, para, em Akalekele repreenderam,repreenda por causa de, para Pretrito II de kukaleka, imperativo de kukalekela Akalekesa fazem ou mandam repreender Akalekese faa ou faam repreender, mande ou mandem repreender (imperativo e subjuntivo de kukalekesa) Akalela fazem coro Akalele faa ou faam coro(imperativo e subjuntivo de kukalela) Akalelela fazem coro por, para, em Akalelele faam coro por, paraimperativo de kukalelela Akalelele fizeram coro Pretrito II de kukalela Akalesa pesquisam , indagam, andam a procurar, averiguam, Esquadrinham Akalese pesquise, averigue, indague, pesquisem, averiguem,Indaguemimperativo e subjuntivo de kukalesa Akalesela pesquisam por, para, averiguam por, para, em, andam a procurar por, para

11

Akalesele pesquisaram, indagaram, averiguaram, andaram a procurar Pretrito II de kukalesa Akalesele pesquisem por, para, averiguem por, para, indaguem por imperativo de kukalesela Akalesesa fazem ou mandam pesquisar por, para, mandam ou fazem indagar por, para, mandam averiguar por ou para Akalula rasgam ---Akambate Sempre d a ideia de mudana de lugar, liga-se aos prefixos de concordncia que leve(l), que carregue(l) futuro do subjuntivo de kuambata. Tumenu o mbika ami kun nda akambate o kinda kiami Mandai o escravo meu l para que carregue (l) o cesto meu ---Akambuile Pretrito II de kukambula=apanhar uma coisa em movimento ---Akatuile Pretrito II de kukatula=tirar Akaula rasgam Akaule rasgue, rasguem imperativo e subjuntivo de kukaula Akaurila rasgaram por, para, por causa de<verbo>kaurila</kaurila> Akaurile *rasgaram (Pretrito II de kakaula) imperativo e subjuntivo de kukaurila Akaurisa mandam ou fazem rasgar Akaurise mande ou mandem rasgar, faam ou faa rasgar imperativo e subjuntivo de kukaurisa Akexile estavam ( Pretrito II do verbo kukala) Ene akexile kuebi? Akexile kun = Eles estavam aonde ? estavam l (longe) ---Akohuene Pretrito II de kukohona ---Akokololuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukokolola ---Akokuele Pretrito II de kukokola O dikolombolo diakokuele = O galo cantou ---Akombuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukombola ---Akondekele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukondeka ---Akondele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukonda O akongo akondele o jinguma Os caadores cercaram os inimigos O mukongo uakondele o nguma O caador cercou o inimigo ---Akondele uxiri Pretrito II kukonda Akongo caadores ---Akongoluele Pretrito II de kukongolola ---Akotuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kukotola Aku dotados de, naturais de. Essa palavra ,unindo-se a outras, formam novas palavras compostas. Aku-lumbi = invejosos O singular seria mukua-lumbi = invejoso Aku outros Aku seus companheiros Akuxi nativos,naturais do pas Akuaxi-ienji estrangeiros Aku-ixi nativos,naturais do pas Akua-kiri verdadeiros Aku-lumbi invejosos, isto , dotados ou possuidores de inveja. Akua-makutu mentirosos Aku-mble servos, criados, domsticos= akuambele Aku-riembu povos, moradores, vizinhos Aku-rimi linguareiros,linguarudos,ms linguas Aku-uoma medrosos, covardes O akua-uoma eniolenga = Os covardes costumam fugir ---Akudile Pretrito II de kukula Akuenu vossos companheiros

Akuetumeus ou nossos companheiro, o meus ou o nossos prximos Akule para que cresa, cresa, engrandea Akule nange engrandea para sempre Aklu velhos,maiores,antepassados ---Akurile Pretrito II de kukula Ala esto la Ora! interjeio aportuguesada para exprimir repugnancia. Ala bu kiandu esto no trono Ala bu mulundu esto na montanha

12

Ala ku mulombe esto no escuro Ala ku mulundu esto na montanha Ala ku tande esto no campo Ala momo esto aqui Ala momu esto aqui Ala mu balumuka esto erguendo-se, esto levantando-se Ala mu balumuna esto acordando, esto levantando Ala mu banga esto lutando, esto fazendo Ene ala mu banga kual'etu Eles esto lutando por ns Ala mu bangela esto defendendo, esto socorrendo, esto fazendo para Ene ala mu bangela o 'nzo iami Eles esto defendendo a casa minha Ala mu batesa esto indo ao encalo, esto seguindo, esto acompanhando Ala mu bindama esto precisando, esto necessitando,esto tornando-se desditosos,( infelizes ) Ala mu bixila esto chegando Ala mu buna esto adormecendo, esto a adormecer Ala mu bundaesto a saquear, esto saqueando,esto confiscando, esto sequestrando, esto desbaratando Ala mu bundaesto batendo, esto espancando Ala mu bunda ku ribitu esto batendo na porta Ala mu bunda mu ikoka esto saqueando nas estradas Ala mu dikolesa Esto tendo animo Ala mu kaia esto a afugentar,esto afugentando, esto enxotando Ala mu kana esto pretendendo Ala mu kana kuia mai esto tencionando ir embora Ala mu kasa esto a atar, esto amarrando kukasa=atar Ala mu kema esto gemendo, esto chorando Ixana o mama, o ana ala mu kema Chama a Me, os filhos seus(dela) esto chorando Ala mu kemba esto a enfeitar-se, esto enfeitando-se Ala mu kenzuluka esto ficando purificados, ou esto ficando claros Ala mu kiesa esto tardando, esto a tardar O akongo ala mu kiesa Os caadores esto tardando(demorando) Mame'etu ixana ki Nossa me chamou j Akongo etaie kuitaia Caadores respondam(acorram ao chamado) Ala mu kina esto danando, esto a danar Ala mu kinga esto esperando Ala mu kuama esto a ferir, esto ferindo Ala mu kuata esto a agarrar, esto agarrando, esto segurando, esto pegando, esto apanhando, esto tendo Ala mu kuata Kilunji esto tendo juizo Ala mu kuata lumbi esto tendo inveja Ala mu kuata njinda esto tendo raiva Ala mu kuata sonhi esto tendo vergonha Ala mu kuata ujitu esto tendo respeito

Ala mu kuata ukumbu esto tendo vaidade Ala mu kuata uoma esto tendo medo Ala mu kuenda esto a ir, esto partir, esto partindo Tuembi ni tuakini Cantamos e danamos Tutumikisa o misambu ietu ku maulu Enviamos as preces nossas para os cus Ene atambujila Eles responderam Tuatambulula ,tuatanesa Recebemos com prazer, demos as boas vindas Ene ala mu kuenda ki Eles esto a partir j (= eles j esto partindo) Xal' Tata Adeus pai Tuasakidila o kuuaba Lhes Agradecemos a beleza(formosura) Ala mu kuenda mai esto indo embora Ala mu kuibila esto desagradando a, esto afligindo a Ala mu kuibula esto a perguntar, esto perguntando Ala mu kuitaia esto respondendo, esto acorrendo a um chamado, esto ouvindo Ala mu kuiza esto a chegar, esto chegando, esto vindo Ala mu Kuongola esto a observar, esto a reparar, esto a revistar, esto a visitar, esto observando...

13

Ala mu mbila esto na sepultura, esto na cova,esto no tmulo Ala mu mbole esto no mato, na brenha Ala mu muxitu esto na mata, na selva, no bosque, na floresta Ala mu 'nzo esto em casa (dentro de casa) Ala mu pomoka esto ficando pelados Ala mu rikolesa Esto tendo animo Ala mu sueka esto escondendo Ala mu suina esto podendo, esto ousando, esto aguentando, esto sendo corajosos, fortes ou valentes Ala mu suka esto enxotando, esto pastoreando Ala mu suka esto parando, esto terminando, esto acabando,esto ficando perto de Ala mu suka mu njila esto ficando ou parando no caminho, esto pastoreando no caminho Ala mu sukila esto perseguindo os inimigos Ala mu sukila esto perseguindo, esto insistindo, esto persistindo Ala mu sukina esto sendo os ltimos de todos Ala mu sukina ku rima esto ficando atras ou no fim Ala mu takulaesto atirando flechas Ala mu takulaesto atirando pedras Ala mu takulaesto lanando, esto atirando, esto arremessando Ala mu takula mariunda esto atirando flechas Ala mu talala esto esfriando, esto arrefecendo Ala mu tambula esto tomando, esto recebendo, esto acolhendo Ala mu tana esto sendo felizes Ala mu tanaku esto seno bem vindos Ala mu tande esto no campo Ala mu tanesa esto saudando, esto dando as boas vindas Ala mu zola esto a amar, esto amando Ala muamuku esto noutro lugar Ala mulebi esto aptos para crescer Ala ni esto com ou tm Ene ala ni nzala Eles esto com fome Ala ni kilanda esto com a coroa Ala ni kilu esto com sono Ala ni kilunji esto com juizo, esto com entendimento, esto com inteligencia Ala ni mbula esto com bolha Ala ni muanhu esto com vagar, esto com cuidado Ala ni muanu esto com vagar, esto com cuidado

Ala ni muenhu esto com vida Ala ni mueniu esto com vida Ala ni mukuluma esto em silencio absoluto Ala ni ngolo esto com fora Ala ni nguzu esto com fora, esto com vigor Ala ni nzala esto com fome Ala ni Nzambi esto com Deus Albe sobe, trepe imperativo de kulaba Alabuke adquira calor imperativo de kulabuka Alla arder, doer.Liga-se aos prefixos de concordncia Radical do Verbo kulla Mam'! O mukutu ualala Ai! Me! O corpo doi (ou o corpo arde) Alale esbrazeie, inflame imperativo de kulala Alaleke largue ( a embarcao do porto) imperativo de kulaleka Alaleke tarde, vadie, descuide imperativo de kulaleka Alambalale durma imperativo de kulambala Alambale durma imperativo de kulambala Alambeke enrodilhe (ponha o pano atado a cintura ou entre as pernas) Alambese mande cozinhar imperativo de kulambesa Alambicozinheiros. Este mesmo verbo pode tambem ter o significado de velar,tingir,entulhar Alala amparam, protegem do verbo kulala=amparar, proteger Alaula netos Alaul' netos deles, delas Alaul'ami meus netos

14

Alale ampare, proteja, amparem, protejam imperativo de kulala Alaul' seus netos Alaul' teus netos Alaul'enu vossos netos Alaul'etu nossos netos Alla ninam, acalentam,animam do verbo kulela=ninar, acalentar Alele l muito alto, l em cima Alle nine, acalente, acaricie,embale, anime ,acalentem, ninem imperativo de kulla Alengafogem, correm do verbo kulenga=fugir, correr Alenge foge, corre, fujam, corram imperativo de kulenga Alengele fugir, correr.Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kulenga O m'bika' ualengele maz O escravo deles fugiu ontem Alenguluke seja breve, apressado, seja leve imperativo de kulenguka Aloji feiticeiros O tata ia tu songolola o aloji O pai mandou afastar-nos dos feiticeiros. Kusongolola=mandar afastar tu=nos(pronome objetivo) Aloka juram Aloke jure, jurem imperativo de kuloka Alokole confesse imperativo de kulokola Alokoluele desabafar, desembuchar Pretrito II de kulokolola O soba ialokoluele O rei desabafou Muene ualokoluele Ele desabafou Etu tualokoluele ns desabafamos Alokuele confessar,por fora o que esta na boca.Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kulokolola Alla provam, experimentam Alole prove, experimente, provem experimentem imperativo de kulla Aloloka perdoam, desculpam do verbo kuloloka=perdoar Aloloke perdoe, desculpe, desculpem, perdoem imperativo de kuloloka Alonduele distrairPretrito II de kulondola

Alongaembarcam Alongaensinam, educam Alngecarregue, embarque, carreguem imperativo de kulnga Alngeensine, eduque , ensinem imperativo de kulonga Alongelee criticar, censurar, esclarecer, descarregou, despejou Pretrito II de Kulongola Alongoluele criticar, censurar, esclarecer, descarregou, despejou Pretrito II de Kulongola Alui parasitas,papa-jantares Aluka denominam Alka! cuidado! Ateno! cuidar, tomar sentido Aluka! O usuku uolokuiza ki Cuidado! A noite j est vindo Alkku! tem paciencia! Se o ima iolokuenda kiaiiba, alkku! Se as coisas esto caminhando mal, tem paciencia! Alulu bisnetos(as) Alumata mordem Alume maridos,consortes Alundaguardam, conservam Alundama cavalgam, montam Alunduile Pretrito II de kulundula O mona ualunduile o filho herdou Alundula herdam, despejam Alunduri herdeiros,sucessores Alungatm razo, triunfam Alungamena ajuntam-se, agrupam-se Alungisa julgam, decidem, resolvem, deliberam, do razo do verbo kulungisa Alurile Pretrito II de kulula=ser amargo Alurisa salgam Amama mulheres,femeas Amba diz, censura,declara Amba moldam, cobrem de barro

15

---Amba Liga-se aos prefixos de concordncia radical do verbo kuamba O nganga oio i amba makutu . Esse sacerdote falou mentiras Etu tu amba kiri ng Ns falamos a verdade somente Ambnji! ora essa! Ambata radical do verbo kuambata Uambata o nzoji ku maulu (ele) Leva o sonho para os cus Muene uambata ele leva (presente) Ambata o mona Carrega o seu filho (imperativo) Mama iambata o mona A me leva o filho Ambate leve, carregue, para que leve, que leve, que levem Ambatela radical do verbo kuambatela Ene ambatela eles carregaram, eles levaram Ene a tu ambatela eles levaram para ns, ou por ns Ambatele Pretrito II do verbo Kuambata Enu nu ambatele o ima ioso Vs carregates as coisas todas Jitata ji ambatele o ima ioso Os pais levaram as coisa todas Eme ng ambatele o ima ioso Eu levei as coisas todas Tu ambatele carregamos, levamos

---Ambatesa <forma>radical do verbo kuambatesa<forma>Liga-se aos prefixos de concordncia Ambe diga,que diga, para que diga,fale, que fale, para que fale, que censure, para que censure. Ambela recomenda, aconselha,diz,expe Ambele (eles, elas) falaram passado II de kuamba Ambele recomende, aconselhe, exponha, que recomende para que recomende, que aconselhe, para que aconselhe Ngi ambele, ki ngakuluami la Aconselha-me, no cresci ainda. Ambele mama, tumesena o mulongi i Aconselhe me, precisamos de seu conselho ---Ambele Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de concordncia. Pretrito II do verbo Kuamba Eme ng ambele, ngixi : Fomeka o poko i Eu falei, dizendo: embainha a sua faca O tata i ambele, ixi : fomeka o poko i O pai falou, dizendo..... Etu tu ambele, tuixi : fomeka o poko i Ns falamos dizendo..... Ene ambele, exi: fomeka o poko i Eles falaram, dizendo... Ambele, exi... Falaram, dizendo... Ambsa faze dizer, faz dizer Ambse faa dizer, que faa dizer, para que faa dizer, faam dizer,para que faam dizer Ambomba (eles)pingam, filtram Ambombesa fazem pingar, fazem filtrar Ambombota engordam Ambuila radical do verbo kuambuila=largar por ou para, ceder por ou para. Ambuile Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de concordncia. Pretrito II do verbo (ku) ambula Etu tuambuile o mubika Ns soltamos o escravo O ngana iambuile o mubika O senhor soltou o escravo Eme ngambuile o mubika Eu soltei o escravo Ambisa faz desmaiar, faz largar tempo do imperativo Ambise faa desmaiar, que faa desmaiar, para que faa, desmair, faa largar, para que faa largar, para que faam desmaiar,faam desmaiar,faam largar Ambka desmaia, desfalece Ambke desmaie, desfalea, que desmaie, para que desmaie, que desmaiem Ambula larga, solta, cede, deixa Ambule largue, solte,deixe, ceda, que largue, que solte, que deixe,para que deixe, para que solte(do

16
verbo kuambula) Ambule o ndenge auende mukonda ijia ki Largue a criana para que ande porque ela j sabe Ambumbama (eles)tem a forma redonda Ambumbamana (eles)ficam arredondados Ambundu pretos,negros. Em kikongo tem o sentido de escravo Amburila tolera, consente Amburile tolere,tolerem, consinta,consintam, para que tolere,que tolere, para que tolerem Amburirile Pretrito II de kuamburila Ameketa esto nitidos, brilhantes,ndios Ameketa kurila comeam a chorar

Ameneka madrugam,levantam-se ao amanhecer, antecipam-se Amenekena sadam,cumprimentam O ana amenekena o kota ririanga Os filhos cumprimentam primeiro os mais velhos Kota=forma abreviada de rikota Amenekene liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kumeneka Etu tuamenekene = ns madrugamos Amenekene madrugaram,levantaram ao amanhecer, anteciparam( Pretrito II de kumeneka) Ene amenekene, ene eoka Elas levantaram ao amanhecer, elas ficaram cansadas Amenekene saudem, saude cumprimente,saudem, que saudem Amenekene o Tata Cumprimentem o pai Amiokota fazem cocegas, fazem arrepiar, titilam Amomonuene Pretrito II de kumomonona Amomuene Pretrito II de kumomona Amonha ociosos, preguiosos Sinnimo =kilalu=kimonha ---Amosuene Pretrito II de kumosona Amua mama O tata iambe: O mona uisi uamua kiavulu O pai falou: O recem-nascido mama muito O mama iatambujla: Amua mona, akule mukua nguzo A me respondeu: Mama filho, para que cresca forte Amue mame, mamem, para que mamem, que mamem, para que mame do verbo kuamua Amuenesa (eles,elas) fazem ver Amuika ( eles,elas) reluzem, alumiam,luzem Amuikisa (eles, elas) mandam alumiar Amisa amamenta do verbo kuamisa=amamentar Amise amamente, amamentem ,que amamenta, que amamentem, para que amamente Amuku outro, mais um(individuo, objeto). Entra nas regras de concordncia, sendo os tracinhos preenchidos pelo prefixo que concorda com o nome. Kima kiamuku = outra coisa Atu amuku = outras pessoas Mutu uamuku = outra pessoa Ana filhos Ana a mungua afilhados An'angola angolenses Ou filhos de Angola Anauisu criancinhas(novas, recem nascidas) Anda come, papa do verbo kuanda Anda longo Andalagosta, deseja, precisa imperativo de kuandala Andala o kiambote = Deseja o bem Andlagostam, desejam, querem,precisam Ene andala ku ku bana ujitu = Eles desejam dar-te um presente Andlegoste, deseje, gostem,precise, precisem, que goste, que precise,para que gostem Anda-nzji sonha Ande coma, pape, para que comam, para que coma, que coma, que comam. Andekla indica, mostra, inicia Andekle indique, mostre, inicie,indiquem, mostrem, iniciem, que inicie, para que inicie, que iniciem Andelatritura, mastiga imperativo do verbo kuandela Andele triture, mastigue, triturem, mastiguem,que triture, que mastigue, para que triturem,para que triture

Anka extende a roupa(para secar), exponha(a vista) An'etu nossos filhos (ana + etu)

17

Anga ainda que, e, ou, apesar de O menia anga malulu, ngi ma nua kiomuene = A agua apesar de amarga, bebe-laei assim mesmo. Note que o verbo ---nua=beber, no presente seria nginua=bebo, que separado pela palavra ma= ngi ma nua, sendo ma, neste caso referente ao la de bebe-la-ei nga hanji antes Angladesbota do verbo kuangla=desbotar Angledesbote, desbotem, para que desbote, que desbote, para que desbotem do verbo kungala=desbotar ng'anji antes Anhongonuene retorcer, desarticularPretrito II de kunhogonona Anhonguene torcer<forma>Pretrito II de kunhongona<forma>Liga-se aos prefixos de concordncia Muene uanhonguene o xingu = Ele torceu o pescoo Anji ainda*O verbo ---iza esta conjugado na negativa verbal Ene hanji kez = Eles ainda no vieram nji-kila ainda no ---Anjonguene tirar um bocado do todo.Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kunjongona Enu nuanjonguene o xitu = Vs tirastes um bocado de carne Anokuene Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kunokona O tata ianokuene=o pai moeu, pisou,trilhou = Muene uanokuene=ele moeu Anomuene (Sinnimo de katula Pretrito II de kunomona Anu bebedores Anu beberam Pretrito I do verbo kunua Ene anu kiavulvulu = Eles beberam muitssimo An'u bebedores Anua bebem Ene anua kiavulu = Eles bebem muito Anue bebedores An'ue bebedores Anzangala jovens, rapazes Anzanzala arrepiam, sentem ccegas ou arrepio Anzenza ignorantes,boais Aoluele Pretrito II de kuolola Aonguele Pretrito II de kuongola Apomuene liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito de de kupomona ou kuponona Aponuene liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito de de kupomona ou kuponona Apopoluele Pretrito II de kupopolola Apopuele Pretrito II de kupopola Ari comeram Pretrito I do verbo kuria ou kudia Ene ari kiambote = Eles comeram bem Aria comem do verbo kuria ou kudia Ene aria kiambote = Eles comem bem Ariakimi adultos Ariange vo adiante, precedam, principiem ,principie, v adiante, Adiantem, adiante imperativo de kurianga

Ariatu antroplogos. Provavelmente se originou de muria + atu Muria=entre eles atu=pessoas Ariauile almoar, comer. Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuriaula Etu tuariauile kiambote = Ns almoamos bem Ene ariauile kiambote = Eles almoaram bem Eme ngariauile kiambote = Eu almocei bem Aribake guardem-se, guarde-se, conservem-se,recatem-se,recate-se Imperativo de kuribaka Aribakese faam guardar, previnam-se, previna-se,faa guardar Imperativo de kuribakesa Aribandame unam-se, una-se imperativo de kuribandama Arimi cultivadores Arimuike alumiem-se, mirem-se, mire-se, alumie-se Imperativo de kurimuika Arimuke sejam espertos, sejam astutos, seja esperto Imperativo de kurimuka Arimune avisadores

18

Arionde roguem, rogue, supliquem, suplique imperativo de kurionda Ariri choradorestermo pouco usado Deriva do verbo (ku) rila ou (ku) dila=chorar,gritar Aritate desculpem-se, desculpe-se imperativo de kuritata Aritekele encham-se, reguem-se, encha-se imperativo de kuritekela Aritobese faam-se de tolos, faa-se de tolo imperativo de kuritobesa Ariunge isolem-se, isole-se -imperativo de kuriunga Arivalemultipliquem-se, reproduzam-se, multiplique-se Imperativo de kurivala Arivingine cubram-se, cubra-se imperativo de kurivingina Arixalese despeam-se, despea-se imperativo de kurixalesa Arizambela cobriram-se de roupa ou de palha abundantemente ---Arizambela Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kurizambela O tata iarizambela , ou, O tata uarizambela O pai cobriu-se de palha abundantemente Eme ngarizambela = eu me cobri( de pano ou de palha) ---Arizambelele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kurizambela Muene uarizambelele ele cobriu-se( de palha ou de pano) O soba iarizambelele o rei cobriu-se( de palha ou de pano) Asa perfura, fisga, espeta ---Asakela Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kusakela Muene uasakela = ele adivinhou Eme ngasakela = eu adivinhei Asakele adivinhem, adivinhe imperativo de kusakela ---Asakelele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kusakela Ene asakelele = eles adivinharam Etu tuasakelele = Ns adivinhamos Asakiri adivinhadores Deriva do verbo (ku) sakela Musakili seria inadmissivel, pois li se pronuncia ri Asamba rezam, celebram, oram Asambe reze, rezem, orem, ore, celebre, celebrem Asange achem, ache, encontrem, encontreimperativo de kusange ---Asange Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kusanga Muene uasange o pange iami Ele encontrou o meu irmo Asangela encontram por, para, em, acham por, para ---Asangele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kusanga Etu tuasangele o jindandu jetu Ns encontramos os nossos parentes Asangesa mandam ou fazem encontra ou achar Ase espete, espetem,fisgue,fisguem, perfure, que perfurem, para que espete, para que fisgue,que

fisguem Asoke seja igual, sejam iguais imperativo de kusoka Asokelese comparem, igualem, compare Imperativo de kusokesa ou kusokelesa Asokese comparem, igualem, compare Imperativo de kusokesa ou kusokelesa ---Asokuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kusokola Asole escolham, escolha,roce, cegue, Imperativo de Kusola Asolese mandem escolher, mande escolher, mandem cegar,mandem roar imperativo de kusolesa Asolokote pesquise, pesquisem imperativo de kusolokota Asoneke escrevam, escreva imperativo de kusonoka Asonekene escrevam para,escreva para, por, a imperativo de kusonekena Asoneki escreventes,escriturarios Asonge agucem, aguce, aplainem, aplaine imperativo de kusonga Asonhe pinguem, pingue, gotejem, goteje, chuvisquem, chuvisque Imperativo de kusonha Asonoke caiam, comecem a chover, caia, comee a chover imperativo de kusonoka Asonone deixem cair,deixe cair, perca, percam imperativo de kusonona ---Asonuene Pretrito II de kusonona Asse corte, cortem imperativo de kusosa=cortar, podar Asote busquem,busque, procurem,procure,indaguem,pesquisem, indaguem,indague investiguem, desafiem imperativo de kusota Asuame escondam-se, ocultem-se, esconda-se, refugie-se, refugiem-se Imperativo de kusuama Asue cortem, corte, fisguem peixe na lagoa imperativo de kusua

19

Asueke escondam, esconda, ocultem, oculte imperativo de kusueka ---Asukuile Pretrito II de kusukula Asukule lavem, lave imperativo de kusukula Asumbe escravos comprados Deriva do verbo (ku) sumba=comprar Asumbi compradores Asumbisi vendedor. termo pouco usado, singular=musumbisi Asuri ferreiros,forjadores Asurile Pretrito II de kusula Asusi mijes Nos verbos terminados em sa o nome derivado pode, mas no deve terminar em xi Asuxi mijes Nos verbos terminados em sa o nome derivado pode, mas no deve terminar em xi Atabi carreteiros d'gua Atakane busquem, encontrem, busque, encontre, topem com Imperativo de kutakana Atakanese vo buscar, v buscar imperativo de kutakanesa Atakuile Pretrito II de kutakula Atambi pescadores de anzol Atambi pescadores de rede Atambuile Pretrito II de kutambula Atandula rasgam ---Atange liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I do verbo kutanga Eme ngatange = eu contei (aqui a ao ainda permanece no presente - vide gramatica) ---Atangele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II do verbo kutanga Eme ngatangele = Eu contei Etu tuatangele = Ns contamos O tata iatangele = O pai contou Atangi contadores, caluniadores ---Atanguluile Pretrito II de kutangulula

---Atangulula liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I do verbo kutangulula Eie uatangulula o kitari ki ngatangele ki? Tu contastes outra vez o dinheiro que contei j? Atena podem, esto certos O aloji atena ku tu jiba? Os feiticeiros podem matar-nos? Ati os que colocam, ou que pe,lanam (do verbo kuta) Ati a ifikila akua-kiri anga akua-makutu? Os que lanam os exemplos so verdadeiros ou mentirosos? ---Atokuene Pretrito II de kutokona ---Atoluele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kutolola Atombi caadores<forma> Atona pescadores de rede Atongi lutadores,brigadores ---Atotuele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kutotola O jisanji jatotuele = As galinhas tiraram os pintos da casca Atu pessoas ---Atudile Pretrito II de kutula ---Atumine Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II do verbo kutuma O soba iatumine kulongolola o imbamba, i nualongele mu ulungu un O rei mandou desembarcar as cargas que embarcastes na canoa aquela Atungi fabricantes,construtores Aturi viuvas, tambem tem o significado de amansar,descansar a carga,por abaixo.Atuli seria inadmissivel, pois LI em kimbundo tem a pronuncia em RI ---Aturile Pretrito II de kutula Au! interjeio de desdm, enfado Ala chamusca, queima de leve Ale para que chamusque Avele leite(AM) Avuile engatinharam ---Avuile Os --- sero preenchidos pelos prefixos de concordncia. Pretrito II do verbo (ku) avula O ndenge iavuile = O pequeno(criana) engatinhou

20
Avla anda de gatinhos, engatinha (imperativo) Avle engatinhe, engatinhem, que engatinhe, para que engatinhe Avlu muitos, abundantes. O singular kiavulu Avurile Pretrito II de kuvula Axalele ficaram,deram adeus<observacao> Ene axalele ku bata ri Eles ficaram na casa deles Bata a forma contrata de ribata ou dibata <observacao> Pretrito II de kuxala Axarisi pessoas que se despedem Axxi contrao de kaxx Axiki tocadores,instrumentistas deriva do verbo (ku) xika=tocar instrumento musical Axike o ngonga muxiki = Toque o ngonga tocador Axilu surdos Axinde trace Aza Aja=coa imperativo do verbo kuaja Azabuila disparam por, para, em, fazem saltar a armadilha por, para O akongo azabuila kujiba o uta u Os caadores dispararam para matar a arma deles ---Azabuile Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuzabula

Ene azabuile = eles dispararam Ene nuazabuile = vs disparastes O mukongo uazabuile = O caador disparou Azabula disparam Azabula disparamos, fazemos saltar a armadilha ---Azabula Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzabula Muene uazabula o uta u = ele disparou a arma dele Etu tuazabula = ns disparamos Azaka arregaam (as vestes) Azakajula levantamos as vestes repetidas vezes Azakama tremem ---Azakama Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzakama O ndenge iazakama ni uoma A criana tremeu de medo Ene azakama ni nzala Eles tremeram de fome Azaka-zaka arregaam repetidas vezes ( as vestes) ---Azake liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzaka Muene uazake o kizuatu = Ele arregaou a roupa Azakela arregaam por, para, em , vestem poucos panos ou coloca-os de modo que todos se vejam por baixo ---Azakele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuzaka Etu tuazakele o izuatu Ns arregaamos as roupas Azakesa mandam ou fazem arregaar Azakula levantam( as vestes), descompoem-se Azala estendem ---Azale Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzala Muene uazale o rixisa boxi Ele estendeu a esteira no cho Azalela estendem para,por Ene a tu zalela o mulele Eles estendem o pano para ns Azalele estenda por, para, estendam por, para imperativo e subjuntivo de kuzalela ---Azalele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuzala Eme ngazalele o rixisa riami Eu estendi a minha esteira Azalesa mandam ou fazem estender Azalese mande ou faa estender , mandem ou faam estender Imperativo e subjuntivo de kuzalesa Azaluila dobram por, para Azaluile dobre por, para, dobrem por, para imperativo e subjuntivo de kuzaluila *Azaluile ---Azaluile Pretrito de kuzalula Azamba exaltam-se ---Azambakexile Liga-se aos prefixos de concoredancia Pretrito II de kuzambakesa O e'i azambakexile o kitadi kioso Os ladres mandaram entregar o dinheiro todo Eme ngazambakexile o ima iami Eu mandei entregar as minhas coisas ---Azambe Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzamba

21
Muene uazambe=Ele exaltou-se Eme ngazambe= Eu exaltei-me Azambeka entregam, do ---Azambeka Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzambeka Muene uazambeka o poko i Ele entregou a faca dele Muene ua ngi zambeka o poko i Ele entregou-me a faca dele Azambeke entregue, entreguem, d, que entregue, que entreguem, que dem imperativo e subjuntivo de kuzambeka Azambekela entregam ou do por, para do verbo kuzambekela Ene a tu zambekela = Eles entregam para ns Ene azambekela Nzambi o muxima = Eles entregam para Deus o corao

Azambekele entregue ou d por, para, entreguem ou dem por ou para que entregue para imperativo e subjuntivo de kuzambekela ---Azambekele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuzambeka Ene azambekele o kitadi = Ele entregaram o dinheiro Etu tuazambekele o mixima ietu = Ns entregamos o nosso corao Azambekesa mandam ou fazem entregar ou darPresente do verbo kuzambekesa Azambekese que mandem ou faam entregar, que mande ou faa entregar, faa entregar, manda entregar, faam entregar imperativo e subjuntivo de kuzambekesa Azambela cobrem de roupa ou de palha abundantemente ---Azambela Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuzambela Muene uazambela = ele cobriu de roupa ou de palha... Azambele que cubram de palha ou de roupa, que cubra de palha ou de roupa, cubra de palha ou de roupa, cubram de ou de roupa imperativo e subjuntivo de kuzambela Azambesa fazem cobrir de palha ou de roupa Azambese faam cubrir de roupa ou de palha, que faa cubrir de roupa ou de palha, que faam cubrir de roupa ou de palha, faam cubrir de roupa ou de palha imperativo e subjunttivo de kuzambesa Azambula adivinham Azambule adivinhe, adivinhem Azambulula readivinham Azanda florescem, cercam, elevam-se Azande florescem, elevem-se, eleve-se, sejam frondosos, seja frondoso Azanga esbanjam, estragam Azangalala so atrevidos, exaltam-se,elevam-se Azangalesa estimulam Azangamana colocam-se em grau eminente, esto em precipicio Azangata brincam Azangatela esto a brincar em Azangatesa fazem desenquietar ---Azanguile liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuzangula Muene uazanguile =ele levantou Ene azanguile=eles levantaram Azanguisa mandam levantar Azanguise mande ou faa levantar, mande ou faa erguer, que mande ou faa levantar, que faam erguer imperativo e subjuntivo de kuzanguisa Azanguka levantam-se Azanguke levante-se, erga-se, levantem-se, ergam-se, que levante-se, que ergamse imperativo e subjuntivo de kuzanguka Azangula levantam, alam, erguem Azangule levante, erga, levantem, ergam imperativo e subjuntivo de kuzangula Azangumuka levantam-se depressa Azangumuna levantam-se, elevam-se Azanzala arrepiam, sentem ccegas ou arrepio Za u a katuise o kukata. Ni kukata, ene azanzala o mukutu Venha fazer lhes tirar o padecer. Com o adoecer eles sentem arrepiar o corpo A saka,o ufunu ua kusaka kima kia Nzambi Cura-lhes, a arte de curar coisa de Deus Azanzalesa fazem cocegas, fazem arrepiar, titilam Azavula disparam Aze coce, que coce,cocem,para que cocem, que coce Aze Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I de kuaja

Azediue seja feliz. Sejam felizes

22
Azeka dormem,repousam,adormecem Azeka-makandanda deitam de papo para o ar Azeke durma, durmam Azekita sofrem de m digesto Azela so brancos,limpos ou claros ---Azele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuaja Etu tuajele ou Etu tuazele = ns coamos Muene uajele ou Muene uazele Azelesa (eles,elas)clareiam,limpam,aclaram Azelese clareiem, aclarem, limpem, clarei, limpe Azeluka empalidecem, ficam descorados Azelula coram, branqueiam Azelumuka decaem Azemana recostam Azemanana recostam-se Azemanane recostem-se, recoste-se Azemane recoste, recostem Azemba desprezam, odeiam,abominam,enojam,ficam nauseados Azembesa fazem desprezar, fazem enojar Azemeka fazem encostar Azemena ficam encostados Azemenena escostam-se Azendala ficam deitados ou reclinados Azendalala deitam-se, inclinam-se,recostam-se Azendale fiquem deitados, fique deitado Azenduka caem escorregando Azenga erguem,alam(para bater) Ene azenga o poko ni kulua Eles erguem a faca para lutar Azengamana colocam-se em grau eminente, esto em precipicio Azenge erga, ergam, alcem(para bater) Azenza (eles,elas) tratam com apreo, carinho ou mimo, acariciam,animam Jimama azenza o an' As mes tratam com carinho os seus filhos (dela) Azenze trate com carinho, tratem com carinho Azriua (eles,elas)so felizes Azeriue seja feliz. Sejam felizes Azetama (eles,elas)pasmam, ficam de boca aberta Azetamana (eles,elas)ficam embasbacados Azetamena (eles,elas)embasbacam-se Azeza (eles,elas)babam Azezela (eles)andam babando-se Azezuka (eles)ficam encantados ou pasmados O akongo azezuka ni muxitu Os caadores ficam encantados com a mata Azoka (eles)discutem, tumultuam O jindandu j jizoka kiavulu ? Os seus parentes discutem muito? Azoka kiavuluvulu Discutem muitssimo Azokela (eles)defendem, advogam, apadrinham Ene azokela o an' Eles defendem os seus filhos O kota ri a mu zokela Os seus mais velhos defendem-lhe Azokele defenda, defendam Azokelela denfendem a, para, por Ene a tu zokelela o 'nzo ietu Eles defendem por ns a nossa casa Azokesa (eles,elas)provocam, insultam Azola ( eles,elas)amam

Ene a ngi zola = Eles me amam Ene azola Angola = Eles amam Angola Azole amem, ame Azolela amam por, para

23
Azolele amaram Pretrito II de kuzola Azolele ame ou amem por, para imperativo e subjuntivo de kuzolela Azolesa fazem amar, mandam amar Ene a tu zolesa o kota Eles nos fazem amar os mais velhos Azondoka ficam pasmados, encantados Ene azondoka ni jitetembua = Eles ficam encantados com as estrelas Azondola atraem, encantam Ki etaia, ene azondola o an'angola Quando respondem a um chamado, eles encantam os filhos de Angola Ene akina ni azondola o mam'etu Eles danam e encantam a nossa me Azondole encantem, encante, atraiam, atraia imperativo e subjuntivo de kuzondola Azuataliga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I do verbo kuzuata Eme ngazuata = eu vesti Etu tuazuata = ns vestimos Azuatavestiram Azuatevista, vistam, que vista, que vistam imperativo e subjuntivo de kuzuata Azuatele liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II do verbo kuzuata Ene azuatele 'nii? Mama iazuatele'nii? Eles vestiram o que? A me vestiu o que? Azuela falam Ene azuela kiambote = Eles falam bem ---Azuela Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I do verbo kuzuela Etu tuazuela o kiri = Ns falamos a verdade Eme ngazuela o kiri = Eu falei a verdade Azuele fale, falem, que falem, que fale imperativo e subjuntivo de kuzuela Azuele o kiri ng = Fale a verdade somente ---Azuelele Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II do verbo kuzuela O muebu enu uazuelele ki? O sobrinho vosso falou j? br/> O tata iazuelele O pai falou, falara Azueri faladores, Azueli seria inadmissivel, pois LI em kimbundo pronuncia-se RI Azuji os que assam. Azuni descarnadores Etu tuajibi o ngombe kia,exane o muzuni = Ns j matamos o boi, chame o descarnador Azuzi os que assam. Nos nome compostos, a particula do genitivo, ---a= de, no entra nas regras de concordncia. Portanto no se diz muzuzi ua mbiji muzuzi a mbiji = o que assa o peixe = assador de peixe Ba d imperativo do verbo Kuba Kuba ki kutex' = Dar no perder Ba kandandu abraa tempo imperativo Ba kandandu o kamba ri = Abraa o teu amigo Ba mulongi d conselho, aconselha imperativo Ba mulongi o ana, tata! Aconselha os filhos, pai! Baba bate levemente, toca, acalenta imperartivo do verbo Kubaba Baba o mutue boxi = bate a cabea no cho Babataapalpa, toca tempo imperativo do verbo kubabata Babatenu apalpai, tocai Babeka tapa tempo imperativo do verbo Kubabeka Babekenu tapai Babenu batei levemente, acalentai, tocai imperativo de kubaba Babuila torra ou esturra para, por, em imperativo de kubabuila

Babuilenu torrai ou esturrai por ou para imperativo de kubabuila Babuisa faz torrar ou esturrar, manda torrar imperativo de kubabuisa Babuisenu fazei ou mandai torrar ou esturrar imperativo de kubabuisa Babulatorra, esturra tempo imperativo do verbo Kubabula Babulenu torrai, esturrai imperativo de kubabula Badika envolve imperativo de kubarika Badikenu envolvei Badikila envolve por ou para imperativo de kubarikila Badikilenu envolvei por ou para imperativo de kubarikila Badikisa manda envolver, faz envolver Imperativo de kubadikisa

24

Badikisenu mandai ou fazei envolver imperativo de kubadikisa Bka arregaa imperativo do verbo Kubka Baka guarda, pe, coloca imperativo do verbo Kubaka Bakela guarda por, para, pe para, por, arregaa por, para imperativo de kubakela Bakelenu guardai por ou para, ponde por ou para, arregaai por ou para imperativo de kubakela Bakenu guardai, ponde, colocai, arregaai Bakesa faz ou manda guardar, faz ou manda por ou colocar, faz arregaar Bakesenu fazei ou mandai guardar, fazei ou mandai por, Fazei ou mandai guardar, fazei ou mandai arregaar imperativo de kubakesa Ba-kibetu castiga, espanca imperativo do verbo Kuba -Kibetu Bakuila paga para ou por, arregaa para ou por imperativo de kubakuila Bakuilenu pagai para ou por, arregaai por ou para imperativo de kubakuila Bakuisa faz ou manda pagar, faz ou manda arregaar imperativo de kubakuisa Bakuisenu fazei ou mandai pagar, fazei ou mandai arregaar imperativo de kubakuisa Bakula arregaa Bakula paga imperativo do verbo Kubakula Bakula o ituxi i = Paga os seus pecados Bala deita (por terra), caia ,cavar com a mo<observacao> Bala boxi = cava no cho, cai no cho <observacao> Imperativo do verbo Kubala Balakala deporta, degreda termo aportuguesado,imperativo Balata agatanha imperativo do verbo Kubalata Balela cai para, por, em, deita por terra por, para, cava no cho por, para imperativo de kubalela Balelenu deitai por terra por, para, caia-vos por, para, cavai no cho por, para imperativo de kubalela) Balenudeitai por terra, cavai com a mo, ca-vs imperativo de kubala Balesa faz deitar por terra, faz cair no cho, faz cavar com a mo imperativo de kubalesa Balesenu fazei deitar por terra, fazei cair no cho,fazei cavar com a mo imperativo de kubalesa Baluka vagueia (anda errante) imperativo do verbo Kubaluka Balukenu vagueai,andai errante imperativo de kubaluka Balula acena, esgravata imperativo do verbo Kubalula Balulenu acenai, esgravatai Balumuka ergue-te,levanta-te imperativo do verbo Kubalumuka Balumuka, mona ua Nzambi ki iriuirisa Ergue-te, filho de Deus no se cansa Balumukenu erguei-vos, levantai-vos imperativo de kubalumuka Balumuna acorda, levanta, desperta imperativo do verbo Kubalumuna Balumuna mona, kuakie ki! = Levanta filho, j amanheceu! - Levanta filho amanheceu j Balumunenu acordai, levantai, despertai imperativo de kubalumuna Bambuila inflama para ou por ou em favor de imperativo de kubambula Bambuilenu inflamai por, para (imperativo de kubambuila)

Bambuisa faz inflamar, manda inflamar (imperativo de kubambuisa) Bambuisa o tubia faa inflamar o fogo Bambuisenu fazei ou mandai inflamar (imperativo de kubambuisa) ---Bambuka Liga-se aos prefixos de concordncia radical do verbo Kubambuka O tubia ibambuka = o fogo levanta labareda ---Bambuka Liga-se aos prefixos de concordncia radical do verbo Kubambuka Muene ubambuka = ele pegou um atalho Etu tubambuka = Ns pegamos um atalho O kimbanda kibambuka = O curandeiro pegou um atalho Bambukenu encruzai, atravessai, arredai do caminho , pegai um atalho Bambukenu ficai inflamado, levantai labareda Bambula inflama imperativo de kubambula ---Bambula radical do verbo Kubambula Bambulenu inflamai Bana d imperativo de kubana Bnda corta, fura, colhe remdios da rvore imperativo de Kubnda Banda trepa, sobe, galga (imperativo de kubanda) Bandama adere imperativo de kubandama Bandamenu aderi imperativo de kubandama Bandeka une, ajunta imperativo de kubandeka Bandekja acrescenta, aumentaimperativo de Kubandekeja

25

Bandekejenu acrescentai, aumentai imperativo de Kubandekeja Bandekenu uni, ajuntai imperativo de kubandeka Bandekza acrescenta, aumentaimperativo de Kubandekeja Bandekezenu acrescentai, aumentai imperativo de Kubandekeja Bandenu furai, cortai, galgai, subi, trepai, colhei(remdios da rvore) imperativo de kubanda Bandesa faz subir, manda subir- imperativo de kubandesa=fazer subir Bandesenu fazei subir Banduka fica ou est remediado, ou livre -imperativode kubanduka Bandukenu ficai livre, estejai remediado, sejai livre Bandula apazigua, acode, socorre,salva,intercede, remedia, livra Bandulenu livrai, valei, socorrei, apaziguai, remediai, salvai Banenu da imperativo de kubana=dar Banesa faa dar, manda dar imperativo de kubanesa Banesenu fazei dar, mandai dar Banga faa, arranja imperativo de kubanga Banga luta, briga, batalha Bangela lute por ou para, faa por ou para, defende, socorre Imperativo de kubangela, lutar por, fazer por, defender... Bangelenu lutai por ou para, fazei por ou para, defendei, socorrei Bangenu fazei, lutai, arranjai Bangesa faz lutar, manda fazer, mande lutar, resiste, causa, origina Imperativo de kubangesa, mandar lutar, mandar fazer..... Banguluila refaz por ou para, renova por ou para Imperativo de kubanguluila Banguluilenu refazei ou renovai por ou para Imperativo de kubanguluila Banguluisa manda refazer ou renovar, faz renovar Banguluisenu mandai ou fazei renovar, mandai refazer Imperativo de banguluisa Bangulula refaz, renova, inova imperativo de kubangulula Bangululenu refazei, renovai imperativo de kubangulula Banza pensa, medita, raciocina imperativo de kubanza Banzela pensa por, para, medita por ou para,em favor de Banzelenu pensai por ou para ,a favor de , meditai por ou para Banzelesa manda ou faz raciocinar,meditar ou pensar Imperativo de kubanzelesa

Banzelesenu manda ou faz cogitar, meditar ou raciocinar ou pensar Banzenu pensai, meditai, raciocinai imperativo de kubanza Barika envolve imperativo de kubarika Barikenu envolvei Barikila envolve por ou para imperativo de kubarikila Barikilenu envolvei por ou para imperativo de kubarikila Barikisa manda envolver, faz envolver Imperativo de kubadikisa Barikisenu mandai ou fazei envolver imperativo de kubadikisa Bata calca imperativo de kubata=calcar Bata forma abreviada de ribata ou dibata=casa, choupana Batela calca para ou por imperativo de kubatela Batelenu calcai por ou para imperativo de kubatela Batenucalcai imperativo de kubata Batesa faz ou manda calcar imperativo de kubatesa Batesenu mandai ou fazei calcar imperativo de kubatesa Batuilacorta para ou por imperativo de kubatuila Batuilenu cortai por ou para imperativo de kubatuila Batuisa faz ou manda cortar imperativo de kubatuisa Batuisenu fazei ou mandai cortar imperativo de kubatuisa Batula corta imperativo de kubatula Batulenu cortai imperativo de kubatula Beka leva, segue, acompanha, traz imperativo de kubeka Bekela leva,traz,segue ou acompanha por ou para Bekelenu levai, trazei,segui ou acompanhai por ou para Bekenu levai, trazei, segui, acompanhai imperativo de kubeka Bekesa faz ou manda seguir, levar, acompanhar ou trazer Bekesenu fazei ou mandai seguir, trazer, levar ou acompanhar

26

Bekumuina venta para ou por imperativo de kubekumuina Bekumuinenu ventai para ou por imperativo de kubekumuina Bekumuisa faz ou manda ventar imperativo de kubekumuisa Bekumuisenu fazei ou mandai ventar imperativo de kubekumuisa Bekumuna venta imperativo de kubekumuna Bekumunenu ventai imperativo de kubekumuna Belami beirame Bembu! perdoadas! (seria forma contrata de bu uembu?) Bene forma abreviada de buene=no mesmo lugar (sobre o mesmo lugar) Bene sobre este mesmo, l mesmo(sobre) Benge-benge especialmente, principalmente Benu dai imperativo de kuba Bta radical do verbo exceder,ser superior ou melhor ou mais que, espancar, bater, castigar,punir. usado tambem como comparativo de superioridade Uabeta o kota = superior Kubeta o kota = ser superior Kubeta o kuaba = ser mais lindo ou linda Kubeta o kurimuka = ser mais esperto Kubeta o kutoba = ser o mais tolo Kuribeta = castigar-se O kima eki kiabeta o kuuaba rikue kin = Essa coisa mais bela do que aquela Uabeta o ku ng'ibana = deu-me mais Note que kubana=dar O kota rienu riolobeta o ka'mbua ketu O mais velho est batendo no nosso cozinho. Note que riolobeta formado de ri+ olo + beta, sendo ri prefixo de concordncia de rikota( que na frase

escreve-se de forma abreviada = kota), olo partcula formativa do tempo verbal no presente continuo(= esta batendo) Betamena curva-te para imperativo do verbo Kubetamena Betamena Nzambi! = Curva-te para Deus! Betamenenu curvai-vos para Betekainclina imperativo do verbo Kubeteka Beteka o mutue = Inclina a cabea Betekenu inclinaiimperativo de kubeteka Betuilaencosta, recosta imperativo do verbo Kubetuila Betuila bu petu = Recosta na(sobre) almofada(ou travesseiro) Betuilenu encostai, recostai Betula ergue, levanta, suspende imperativo do verbo kubetula Betula o mutue = Ergue a cabea Betula o mesu = levanta os olhos Betulenu erguei, levantai, suspendei Binga pede, roga, suplica imperativo do verbo Kubinga Binga muloloki = Pede perdo Binga kitari = Pede dinheiro Binga ni nganji = Pede com ousadia Binga ni uembu = Pede com modero Bingenu rogai, pedi, suplicai Birika encruza, cruza imperativo do verbo Kubirika Birika o inama cruza as pernas Birika o makucruza os braos Birika o milembu cruza os dedos Boba ou Baba aqui (sobre) Tala boba, o kitadi kiala mumu Olha aqui(sobre) o dinheiro est aqui (dentro) as tres preposies locativas(que do a ideia de direo so MU, BU, KU, sendo Mu relacionado ao centro, meio, interior, Bu relacionado a parte superior, em cima, e Ku ao lado, junto Bobesa faz submergir, alagar, inundar Bobesenu fazei submergir, alagar, inundar Bobexila faz submergir, alagar, inundar por ou para

27
Bobexilenu fazei submergir, alagar, inundar por ou para Bobo l (perto) (sobre) as tres preposies locativas Mu, BU, KU, que significam para, a, no mas com a ideia de direo, sendo que Mu refere-se a parte interior, centro, meio, Ku, referese ao lado, junto de e Bu , sobre, em cima Bobo = l (perto) (entendendo-se em cima, sobre) Koko = l (perto) ( entendo-se ao lado, junto) Momo = l (perto) (entendendo-se dentro, no meio) Bofele tanto quanto, pouco Bofele-bofele pouco a pouco, brandamente Bokola entra Bokolenu entrai Bokona entra Bokonenu entrai Bokuela entra para ou por imperativo de kubokuela ou Kubokuena Bokuelenu entrai por ou para Bokuena entra para ou por imperativo de kubokuela ou Kubokuena Bokuenenu entrai por ou para

Bokuesa manda ou faz entrar; admitir, meter, introduzir, encaixar imperativo de kubokuesa Bokuesela faz meter, introduzir ou encaixar, manda ou faz entrar para Imperativo de kubokuesela Bokueselenu fazei ou mandai entrar para, fazei ou mandai meter, introduzir ou encaixar imperativo de kubokuesela Bokuesenu mandai ou fazei entrar; admite, introduz, encaixe Bla aperta, apodrece imperativo de kubla Bla mendiga imperativo de kubla Bolama abaixa-te, curva-te imperativo de kubolama Bolamena abaixa-se ou curva-se para ou por imperativo de kubolamena Bolamenenu abaixai-vos ou curvai-vos por ou para Bolamenu abaixai-vos, curvai-vos imperativo de kubolama Bolamesa manda ou faz se curvar ou se abaixar imperativo de kubolamesa Bolamesenu mandai ou fazei curvar-se ou abaixar-se Boleka inclina imperativo de kuboleka Bolekela inclina para ou por imperativo de kubolekela Bolekenu inclinaiimperativo de kuboleka Bolekesa faz ou manda inclinar imperativo de kubolekesa Bolekesela faz ou manda inclinar por ou para imperativode kubolokesela Bolekeselenu fazei ou mandai inclinar por ou para Imperativo de kubolekesela Bolekesenu fazei ou mandai inclinar imperativode kubolekesa Bolela apodrece para ou por, aperta para ou por, mendiga para ou por Bolelenu apodrecei por ou para, apertai por ou para, mendigai por ou Para imperativo de kubolela Bolesa faz ou manda apertar, mendigar, apodrecer Bolesenu fazei ou mandai apertar, apodrecer ou mendigar Bonza abenoa, ensalma, borrifa imperativo de kubonza Bonzela abenoa por ou para, borrifa por ou par Imperativo de kubonzela Bonzelenu abenoai por ou para, borrifai por ou para Bonzenu abenoai, borrifai imperativo de kubonza Bonzesa manda ou faz abenoar, ensalmar ou borrifar Imperativo de kubonzesa Bonzesenu mandai ou fazei abenoar ou aspergir, borrifar Imperativo de kubonzesa Bosa pisa, tece imperativo de kubosa Bosenu pisai, tecei Botelo ria misanga tornozelo Boxi no cho, para o cho (sobre) forma contrata de "bu ixi" Boxi a (ria) debaixo, por baixo de Boxila pisa para, pisa por, em com, tece para, com ,em, tece por imperativo de kuboxila Verbo relativo de kubosa Boxila pisa para, por, tece para, por imperativo de kuboxila Boxilenu pisai por, para, tecei por, para imperativo de kuboxila Boxisa manda pisar , faz pisar, manda tecer, faz tecer imperativo de kuboxisa Boxisenu mandai pisar, fazei pisar, mandai tecer, fazei tecer Bu axaxi ka no meio de, entre

28

Bu axaxi kenu entre vs Bu axaxi ketu entre ns Bu axaxi ketu sai-bu mutu, ueja kuzuela kimbundu? Entre ns existe algem saiba falar Bu kanga fora Bu kanga ria fora de Bu talaem cima, no cu, no alto,no espao Bu tandu em cima, no cu, no alto,no espao Buamoxi juntamente, no mesmo lugar (sobre)

Ene axikama buamoxi? Kana, axikana buamuku Eles sentaram-se no mesmo lugar? No, sentaram-se noutro lugar Buene sobre este mesmo, l mesmo(sobre) As preposie locativas (mu, bu, ku), unem-se a ene(=mesmo), e formam trs pronomes locativos: Muene ou Mene = no mesmo lugar (dentro),l mesmo(dentro) Buene ou Bene = no mesmo lugar (sobre),l mesmo(sobre) Kuene = no mesmo lugar(ao lado, junto), l mesmo(junto) O ima iami iala muebi? Mu kinda ki? Muene As coisas minhas esto aonde? Na(dentro) cesta tua? L (dentro)mesmo Eie uoloia ku? Ku bata rienu? Kuene Tu ests indo aonde? Para casa vossa? L mesmo Eie uaxikamene bu kiriri eki? Buene Tu sentaste sobre lugar este? L (sobre) mesmo,( ou sobre este mesmo) Buikisa faz ou manda extinguir ou apagar imperativo de kubuikisa Buikisenu fazei extinguir ou apagar imperativo de kubuikisa Buila cansa-se, fatiga-se imperativo de kubuila Buima respiraimperativo de kubuima Buima ni ngunzo = respira com fora Buja depena imperativo de kubuja Bujenudepenai imperativo de kubuja Bujila arranca para, arranca por imperativo de kubujila Bujilenu arrancai para ou por imperativo de kubujila Bujisa manda arrancar, faz arrancar imperativo de kubujisa Bujisenu mandai arranca, fazei arrancar imperativo de kubujisa Buka abana imperativo de kubuka Bulu em cima, no cu, no espao, no alto, para o cu forma contrata de bu rilu Bulubulu abundantemente Bulubulu at Bulu-bulu tris Bumoxi junto Bri forma>termo aportuguesado</forma>ble Buta curto Buta raspa, tosa, barbeia imperativo de kubuta Buta mukila rabo curto Butala fica agachado imperativo de kubutala Butalala abaixa-se, agacha-se Butama abaixa, pousa, agacha imperativo de kubutama Butamenu abaixai, pousai, agachai imperativo de kubutama Butila raspa para, por,em, tosa para , por, barbeia para imperativo de kubutila Butilenu raspai por, barbeai para, por... imperativo de kubutila Butisa manda raspar, manda tosar, faz raspar imperativo de kubutisa Butisenu mandai raspar, mandai tosar, fazei raspar, fazei barbear... imperativo de kubutisa Butu curto Btu-btu abundantemente deriva de ributu=quantidade, abundancia Buxila assopra para, por imperativo de kubuxila Buxilenu assoprai para, por imperativo de kubuxila Buxisa manda assoprar, faz assoprar imperativo de kubuxisa Buxisenu mandai ou fazei assoprar imperativo de kubuxisa Buza arranca (imperativo do verbo Kubuza) Buzenu arrancai Dibanga concha Dibengu rato

29
Dibidika encruzilhada Dibitu porta Dibubacachoeira Dibudi vinco, laada, lao Difiakaexcremento Difulu holandes Dijinu orgulho, soberbia, capricho Dikala brasa, carvo Dikamba amigo Dikudila mandioca Dikulundunduesprito de ancio de idade muito avanada (plural=makulundundu) Disakuela ritual de evocao a espritos deriva do verbo kusakela Ditadi dia pedra de Ditokua restos mortais Diximavariedade de diximane (semente de feijoeiro feiticeiro) Dixisa esteira Dizubilu fim, final, concluso Dizubilu Dioenda Fim do caminhar, fim da viagem Dizungu gira, roda <forma>pronome possessivo<forma>teu, tua,teus,tuas. Liga-se aos prefixos de concordncia O poko i = tua faca </br> Kima ki = coisa tua </br> O jipoko j = tuas facas </br> Ka'nzo ku = tua casinha </br> Kufua ku = tua morte </br> O mubika u = Ou mubika = O teu escravo </br>os nomes de entes racionais iniciados por mu, no exigem o prefixo de concordncia O abika = Teus escravos </br> O mona u ou O mona = O teu filho </br>( mona originou-se da contrao de muana) seu, sua, seus suas. Liga-se ao prefixo de concordncia. pronome possessivo O ritari ri = A sua pedra </br> O matari m = As suas pedras Ebi unido ao prefixo ki = kiebi cujo Sinnimo ki, usado nas frases interrogativa com o significado de como? De que modo? Mon'enu uimba kiebi? Uimba kiambote Vosso filho canta de que modo? Canta bem (ku) imba=cantar O u prefixo de concordncia Quando ---ebi ligado aos prefixos MU, BU, KU= aonde Literalmente seria para aonde? As tres preposies significam em,para,de no sentido de direo ou locativo porem com a diferena que mu relaciona-se a em(dentro de); bu(sobre) e Ku ( junto ao lado de) Teriamos ento Muebi=Mu, Kuebi=Ku; Buebi ou Bu O ima ienu iala muebi? Iala momo As coisas vossas esto aonde? Esto l Iala o verbo (ku) kala=estar, sendo ligado ao prefixo de concordncia de ima=i --- O ima iala Ebirile Pretrito II de kuibila=desagradar a, afligir a... Ebuile Pretrito II de kuibula Ebule pergunte imperativo do verbo kuibula Eha deixa, abandona,larga (imperativo de kueha) Eha o kiandu deixa o trono (abandona o trono, larga o trono) Eha o kiandu xak deixa o trono de uma vez

Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha

30

o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

kibaka deixa o assento, deixa o banco kibiongo deixa a priso deixa a cadeia kibiongo xak deixa a priso de uma vez kijidila deixa o costume, deixa o habito( abandona o .....) kingnge deixa a priso kingnge xak deixa a priso de uma vez kinjima deixa a picardia, deixa a maldade kinjima xak deixa a maldade de uma vez kiriie deixa o descuido, deixa a negligencia kiriri deixa o lugar(larga,sai do) kurimuka deixa a esperteza kurimuka xak deixa a esperteza de uma vez kutoba deixa a tolice kutoba xak deixa a tolice de uma vez kuzangalala deixa o atrevimento, deixa a altivez luma deixa a iveja luma xak deixa a inveja de uma vez lumbi deixa a iveja mufufu deixa a confuso mukulumu deixa o silencio mukulumu xak deixa o silencio de uma vez nganji deixa o atrevimento nganji xak deixa o atrevimento de uma vez nznza deixa o colo, deixa o regao nznza xak deixa o colo de uma vez nzji deixa o sonho(abandona o sonho) nzji xak deixa o sonho de uma vez ribi deixa a modorra ribabua deixa o medo, deixa a tremedeira rilebu deixa o desacato, deixa a injuria rilebu xak deixa a injria de uma vez rizembu deixa o desprezo tmbi deixa o luto tmbi xak deixa o luto de uma vez tta deixa a dvida kuritata tatu deixa a dvida kuritata tunga deixa o receio, deixa o escrupulo ualende deixa a aguardente ualende xak deixa a aguardente de uma vez uama deixa a mandinga, deixa o valentia, deixa o sortilegio uana deixa o estado de filho uana ndenge deixa a criancice uanga deixa o feitio, deixa o veneno uanga xak deixa o feitio de uma vez uariama deixa a pobreza uariama xak deixa a pobreza de uma vez ubeka deixa a solido ubeka xak deixa a solido de uma vez ubuminu deixa a audacia ubuminu xak deixa a audacia de uma vez uelu deixa a sovinaria ufolo deixa a liberdade ufumbedeixa a usurpao uhatu deixa a feminilidade uholua deixa a bebedeira uholua xak deixa a bebedeira de uma vez

Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha

Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha Eha

31

o o o o o o o o o o o o o o

uii deixa a ladroeira uina deixa a toca uina xak deixa a toca de uma vez uindu deixa a aguardente ukamba deixa a amizade ukavalu deixa a amizade, deixa a camaradagem ukembu deixa o luxo, deixa a decencia, deixa o adorno, deixa o enfeite ukota deixa a superioridade, a maioridade ukuenze deixa a valentia,deixa a fortido ukukutu deixa a simplicidade, deixa a singeleza ukukutu xak deixa a simplicidade de uma vez ukumbu deixa a soberbia ukumbu xak deixa a soberbia de uma vez ulaji deixa a loucura

Eha o ulaji xak deixa a loucura de uma vez Eha o ulumba deixa a juvenilidade, a janotice a mocidade Eha o ulumbi deixa a cobia Eha o umvunji deixa a ingenuidade Eha o umvunji xak deixa a ingenuidade de uma vez Eha o undenge deixa a criancice Eha o undenge xak deixa a criancice de uma vez Eha o undundu deixa a herana Eha o ungul deixa a sordidez, deixa a ingratido Eha o ungul xak deixa a ingratido de uma vez Eha o uoma deixa o medo, o temor Eha o uoma xak deixa o medo de uma vez Eha o uoua deixa a tolice, deixa a idiotice Eha o upalama deixa a rivalidade, deixa o antagonismo Eha o upange deixa a fraternidade Eha o upoxi deixa a lgica, deixa a bacharelice, deixa o conselho Eha o upulu deixa a malvadez Eha o upulu xak deixa a malvadez de uma vez Eha o usafu deixa a porcaria, deixa a sordidez Eha o usebu deixa a indecencia, deixa a sordidez, deixa a desenvoltura Eha o usebue deixa a indecencia, deixa a sordidez, deixa a desenvoltura Eha o useue deixa a indecencia, deixa a sordidez, deixa a desenvoltura Eha o usuri deixa o descuido, deixa a preguia, deixa a negligencia Eha o uximba deixa a estupidez, deixa a ignorancia Eha o uxiri deixa a infelicidade, deixa a pobreza Eha o xilu deixa o quarto, deixa a camarinha Ehla consente, permite, tolera (imperativo de kuehla) Ehelela alarga, permite por, consente para (imperativo de kuehelela) Ehelelenu alargai, permiti por, para, tolerai por, para Ehelenu permiti, consenti,tolerai(imperativo de kuehla) Ehelesa faz permitir, faz tolerar, faz consentir (imperativo de kuehelesa) Ehelesenu fazei permitir por, fazei tolerar por(imperativo de kuehelesa) E'i ladres Eie tu Eie (ki) ku --- tu no s ---<forma>forma da negativa, sendo os --- preenchidos pela palavra em questo. (ki )=est entre parenteses, significando que podemos, ou no coloc-lo na frase independentemente Eie ki ku rial' = Tu no s homem Eie ki ku mutu = tu no s gente Eie ku mumbundu = tu no s negro

Eii ladres Ejie conhea, saiba, conheam, saibam, que conhea, que saibam (imperativo e subjuntivo do verbo kuijia) Ejirile estar acostumado,estar habituado,ficar manso, ficar domesticado, vir por ou a propsito Pretrito II de kuijila Ejiririle Pretrito II de kujirila Eko fogo Ela fazemos, dizemos( do verbo kuila) Ela s condenado, est em erro, torna-se ru (imperativo de kuela) Ele faa, diga, faam,digam (imperativo e subjuntivo de kuila) El'! s condenado! imperativo enftico de kuela Elela alegra, ri, sorri (imperativo de kuelela) Elel'! ri!, sorri!, alegra!(imperativo enftico de kuelela) Elelenu alegrai, ride, imperativo de kuelela Elelesafaz rir,faz alegrar, faz sorrir (imperativo de kuelelesa) Eleles' faz rir!, faz sorrir!, faz alegrar! imperativo enfatico de kulelesa Elelesenu fazei rir, fazei alegrar,fazei sorrir (imperativo de kuelelesa) Elenu sede condenado, estai em erro,tornai-vos ru Imperativo de kuela Eleri alegra, ri ,sorri (form asufixada do imperativo de kuelela)

32

Elesa faz condenar, manda condenar (imperativo de kuelesa) Eles'! faz condenar!, manda condenar! (imperativo enftico de kuelesa) Elesenu fazei condenar, mandai condenar (imperativo de kuelesa) Eluila Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuilula O kimbanda kieluile o mona iami O curandeiro curou o meu filho Etu tueluile ns curamos Eluise faa sarar, faa curar, faam sarar, faam curar imperativo e subjuntivo de kuiluisa Eluise o kukata = Faa sarar o padecer( a doena) Eluka melhora, convalesce, s feliz imperativo de kuiluka ou kueluka Eluke melhore, seja feliz, restabelece-se, melhorem, sejam felizes,restabeleam-se (imperativo e subjuntivo do verbo kuiluka) Eluk'! s feliz!, melhora!, restabelece-te! (imperativo enfatico de kueluka) Elukenu melhorai, restabelecei-vos, sede feliz(imperativo de kueluka) Elule sare, cure, sarem, curem imperativo e subjuntivo do verbo Kuilula Emanelevante-se, pare imperativo do verbo kuimana Embe cante, cantem imperativo e subjuntivo do verbo kuimba Embirile Pretrito II de kuimbila Eme eu Eme (ki) ngi --- ami eu no sou --- a forma da negativa, sendo os --- preenchidos pelo nome em questo (ki) est entre parenteses, significando que podemos ou no, coloc-lo na frase, indiferentemente Eme ki ngi mukua uoma ami = Eu no sou medrosa Eme ki ngi mubika ami = Eu no sou escrava Eme ki ngi Nzambi ami = Eu no sou Deus Eme ki ngi mukua kitari ami = Eu no sou rica Eme ki ngi mukua makutu ami = Eu no sou mentirosa Eme uami eu tambm uami com o significado de tambm, somente usado com o pronome pessoal (EME=eu) Eme u eu tambm Enda anda, segue, parte, viaja,marcha imperativo de kuenda

Enda axaxi kaanda ou segue entre, segue no meio de Enda bu axaxi ka anda ou segue entre, segue no meio de Enda bu kanga ria segue para fora de, do, da Enda ku mbandu a(ia) segue ao lado de Enda ku mbandu a Nzambi = Segue ao lado de Deus Enda ku polo segue adiante ,segue a frente Enda ku polo ia segue a frente de, segue diante de Enda ku rima segue atras Enda ku rima ria segue atras de Enda xak parte de uma vez, segue de uma vez,anda eternamente End'! siga!, parta!, anda!, marcha!, viaja! imperativo enftico do verbo kuenda Endele Pretrito II do verbo kuenda= partir, seguir, caminhar, ir liga-se aos prefixos de concordncia Muene uendele ni mukuanii? = Ele foi com quem? Etu tuendele = ns fomos eme ngendele = eu fui Endenu andai, viajai, segui, parti, marchai imperativo de kuenda Endsa encaminha, guia imperativo de kuendsa Ends'! encaminha!, guia! (imperativo enftico de kuendsa) Endsenu encaminhai, guiai (imperativo de kuendesa) Endi anda, segue, parte, marcha, viaja forma sufixada do imperativo do verbo kuenda Ene eles, eles mesmos Ene afu Eles morreram Ene afua Eles morrem Ene azuata eles vestiram Ene ene Eles mesmos Ene ene esto(costumam estar), so(costumam ser) do verbo kuene=ser, estar, indicando existencia habitual. Este verbo servir de auxiliar para a conjugao do modo "Habitual" . Em Luanda usava-se a forma contrata e no serto a forma conjugada completa) Este verbo s tem o tempo presente

33
Ene ene mukua uoma = les so(costumam ser) medrosos Ene muene Eles mesmos Enge pastoreie, vigie, vigiem(imperativo e subjuntivo de kuinga) ---engitambm significa outro, porm relativo a qualidade ou espcie diferente Engi (ou aingi) plural de muingi=vigias, pastores, diz-se tambm de pessoas encarregadas de enxotar os pssaros da lavra (deriva do verbo kuinga=pastorear, vigiar) ---enio--- partcula originada pelo verbo kuene (contrao a partir de -ene u), que serve para conjugao do modo "Habitual (em Luanda). Nos tracinhos a frente, estaro os pronomes prefixos, ou os prefixos de concordncia dos nomes, ou carecem de prefixo na terceira pessoa do plural (ene) e nos nomes de classe I no plural. Nos tracinhos que seguem a partcula estaro os radicais dos verbos em questo. Etu tueniozola = Ns costumamos amar O kimbanda kieniozola = O feiticeiro costuma amar O ana eniozola = Os filhos costumam amar O mona ueniozola = O filho costuma amar Kabila keniozola = (O) pastor costuma amar O nganga ieniozola = O sacerdote costuma amar O riala rieniozola = O homem costuma amar

observacao = Os seres racionais podem tambm fazer a concordncia como os nomes da classe I Eniobanga (eles)costumam fazer (conjugao no modo "Habitual" do verbo kubanga) Eniobazela (eles)costumam ralhar(conjugao no modo "habitual do verbo kubazela) Eniofila (eles)costumam preferir conjugao no modo "Habitual do verbo kufila Eniofuta (eles)costumam pagar(conjugao no modo "Habitual" do verbo kufuta) Eniojiba (eles)costumam matar, costumam assassinar (conjugao no modo "Habitual" do verbo kujiba) Eniokina (eles)costumam danar (conjugao no modo "Habitual do verbo kukina) Eniokinga (eles)costumam esperar(conjugao no modo "Habitual" do verbo kukinga) Eniokuelela (eles)costumam rir, costumam sorrir, costumam alegrar Eniokuenda (eles) costumam andar, costumam viajar, costumam partir *conjugao no modo "Habitual" do verbo kuenda) Ene eniokuenda lusolo = Eles costumam andar depressa Eniokuia (eles)costumam ir (conjugao do modo "Habitual" do verbo kuia) Eniokuijia (eles)costuma saber, costumam conhecer(conjugao no modo "habitual do verbo kuijia) Eniokuinga (eles)costumam vigiar, costumam pstorear(conjugao no modo "Habitual" do verbo kuinga) Eniokuiva (eles)costumam perceber, costumam ouvir, costumam compreender, costumam entender conjugao no modo "Habitual" do verbo kuiva Eniokuiza (eles) costumam chegar, costumam vir conjugao no modo "Habitual" do verbo kuiza Eniolenga (eles)costumam escapar, costumam correr, costumam fugir (conjugao no modo "Habitual" do verbo kulenga) Enionua (eles)costumam beber (conjugao no modo "Habitual" do verbo kunua) Enioria (ou eniodia) (eles) costumam comer (conjugao no modo "Habitual" do verbo kuria ou kudia) Eniosueka (eles)costumam esconder, costumam ocultar(conjugao no modo "Habitual" do verbo kusueka) Eniotala (eles)costumam olhar, costuma observar (conjugao no modo "Habitual" do verbo kutala) Ene eniotala o makota = Eles costumam observar os mais velhos Eniozola (eles)costumam amar (conjugaa no modo "Habitual do verbo kuzola) Eniozuata (eles)costumam vestir, costumam trajar, costumam caar (conjugao no modo "Habitual" do verbo kuzuata) Eniozuela (eles) costumam falar (conjugao no modo "Habitual do verbo kuzuela) Enu vs

34

Enu (ki) nu ???? enu vs no sois Enu (ki) nu ???? enu a forma negativa, sendo os (????) preenchidos pela palavra a qual estejamos negando (ki)= est entre parenteses, significando que indiferente o seu uso, podendo ser dispensado na frase Enu ki nu mal'enu ou Enu nu mal'enu = vs no sois homens Enu ki nu jitetembua enu = vs no sois estrelas

Enu ki nu jinonxi enu = vs no sois estrelas Enu ki nu mabengu enu = vs no sois ratos Enu ene vs mesmos Enu muene vs mesmos ---Eokoluila Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuiokola Eri fizeram, disseram (Pretrito I de kuila) Erike mostre, indique(imperativo de kuirika) Erila fazem por, para, a favor de( do verbo kuirila) Erila faziam por( aqui o mesmo verbo no Pretrito I) Erile faziam ,fizeram,disseram(Pretrito II de kuila) Etaie responda,respondam, ouam, oua imperativo e subjuntivo de kuitaia Etu ns Etu ene ns mesmos Etu ki tu --- etu ns no somos --- a forma de negao, podendo os ??? serem preenchidos com a palavra em questo Etu ki tu ituxi etu = ns no somos pecadores Etu ki tu Nzambi etu = ns no somos Deus Etu ki tu abika etu = ns no somos escravos Etu ki tu jindandu etu = ns no somos parentes Etu ki tu atu azediua etu = ns no somos pessoas felizes Etu ki tu iari etu = ns no somos dois Etu ki tu kuinii etu = ns no somos dez Etu ki tu moxi etu = ns no somos um Etu ki tu nak' etu = no somos oito Etu ki tu makuiniari etu = ns no somos vinte Etu ki tu samanu etu = ns no somos seis Etu ki tu sambuari etu = ns no somos sete Etu ki tu tanu etu = ns no somos cinco Etu ki tu tatu etu = ns no somos tres Etu muene ns mesmos uah certamente Eue sim Mam'etu ueza kindala? Eue, ueza. Xi, ueza Nossa me chegou agora mesmo? Sim , chegou Euh sim Mam'etu ueza kindala? Eue, ueza. Xi, ueza Nossa me chegou agora mesmo? Sim , chegou Eve oua, perceba, entenda,ouam, entendam(imperativo de kuiva) Evile escute, escutem imperativo de kuivila Eviokelu estrada ---Evirile Pretrito II de kuivila ---Eviririle Pretrito II de kuivirila Evise faa ouvir, preste ateno,faam ouvir, prestem ateno(imperativo +subjuntivo de kuivisa) Exane chame,chamem imperativo + subjuntivo verbo kuixana Exane o mukua ita = Chame a(o) guerreira(o) Exane o mukongo = Chame o caador Exi dizem ou dizendoEste verbo empregado somente no presente serve para introduzir uma citao, uma orao textual) Exi nunca, como, que Exi muene nunca mesmo, jamais ---Eza liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito I do verbo kuiza O ndandu ienu ieza mu kuila 'nii? O parente vosso veio para fazer o que? Ngeza mu kuila o kiambote Vim para fazer o bem Eze vem Z=vem a forma mais usada imperativo de kuiza

Ez' (eles) j l vem, j c vem, (eles) j c vieram, j l vieram conjugao do verbo kuiza no presente e no Pretrito I com o demonstrativo

35

---Fa Os prefixos ligam-se ao radical verbal radical do verbo kufa ou kufua Eme ngifa ou Eme ngifua = Eu morro Etu tufa ou Etu tufua = Eles morrem O kimbanda kifa ou kifua = O curandeiro morre Faba fava termo aportuguesado ---Ffaradical do verbo kufafa=espumar.Os prefixos ligam-se ao radical verbal O 'mbia ifafa se o menha masekuka = A panela espuma se a gua ferve ---Fafela radical do verbo kufafela=espumar para O 'mbia ki imateka o kufafela boxi, menha masekuka = A panela quando comea a espumar para baixo a gua Ferve ---Fafesa radical do verbo kufafesa=fazer espumar.Os prefixos se ligam ao radical O tubia tufafesa o menha ma 'mbia = O fogo faz espumar a gua da panela ---Fafuka radical do verbo kufafuka=ficar inflamado os prefixos se ligam ao radical ---Fakuka Os prefixos ligam-se ao radical radical do verbo kufakula O tubia tufakuka o fundanga = O fogo inflamou a plvora Falfa mistura de farinha com vinagre, azeite ou gua ---Fama radical do verbo kufama=estar adaptado ou apropriado. Os prefixos ligamse ao radical verbal ---Fama O izuato ia mam'etu ifama = Os trajes de nossa me esto apropriados ---Famena radical do verbo kufamena=estar apropriado para. Os prefixos ligam-se ao radical verbal O kizuato kia mam'etu kifamena o kizua lelu = O traje de nossa me esta apropriado para o dia de hoje ---Famesa radical do verbo kufamesa=fazer ficar apropriado,mandar, adornar, aformosear,enfeitar. Os prefixosa ligam-se ao radical Eme ngafamesa o mon'ami. O kizomba lelu. = Eu mandei enfeitar o meu filho. A festa hoje. Fangana assemelha, parece imperativo Ku fangana ni mukuolua, nda kubolame = Assemelha-te com o guerreiro, para no curvar-tes ---Fangana radical do verbo kufangana=assemelhar, ter parecencia. Os prefixos ligam-se ao radical Eme ngifangana ni mam'etu = Eu pareo com nossa me O ana afangana ni jitata = Os filhos parecem com os pais ---Fanganesa radical do verbo kufanganesa=fazer assemelhar Fefenha chupa imperativo Fefenha o maniinga kimbanda! = Chupa o sangue curandeiro ! ---Fefenha radical do verbo kufefenha=chupar. Liga-se aos radicais verbais O kimbanda kifefenha o kifuba = O curandeiro chupou o osso Ene afefenha o maniinga = Eles chupam o sangue ---Fefenhela radical do verbo kufefenhela ---Fefenhesa radical do verbo kufefenhesa Muene u tu fefenhesa o maniinga = Ele nos fez chupar o sangue ---Fefeta Liga-se aos prefixos de concordncia radical do verbo kufefeta Etu tufefeta Muene ufefeta Eme ngifefeta ---Fefetela radical do verbo kufefetela Fle pouco Fle-fle pouco a pouco, devagar Ftu ttulo honorifero correspondente a Dom ftu lumingu = D. Domingos

ftu Nza = D. Joo Fim som onomatopeico de assoar Fimba mergulho Kuta fimba=mergulhar Fiokot muito sujo, sujamente Fitu modo, maneira, espcie Fixi fonte, ponto onde comea uma corrente de gua, origem, proveniencia Fua morre imperativo O nganga ixi:-Fua muloji! O uanga u uasakuka ku eie muene O sacerdote disse:Morre feiticeiro! O teu feitio virou-se para voc mesmo Fua muloji! O nganga iolokuiza kutala o muloji urinhongona ni ndmbu u muene Morre feiticeiro! O sacerdote est vindo ver o feiticeiro retorcer-se com o remdio dele mesmo( o proprio remdio) ---Fua radical do verbo kufa ou kufua Fba fcula de mandioca Fufu poeira, azfama, confuso , revs, desastre, desgraa,agitao

36

Fufuta fufutila= p, cisco, borralho Fufuta ia pemba p de pemba Fuka comarca, terra Fuka pavio Fukumba rola Fula nome proprio que significa Francisco Fula tartaruga, cgado Fula ria kibetu mrtir ou vitima de castigo Fulambomba cgado Fulu tartaruga, cgado Fuma fama Fumu senhor, amo Fndnga polvora Fndu acampamento, feira, mercado, pousada Fundungulu bolor, bafio Funji massa de fcula de mandioca, que se faz tendo junto aos ps uma panela inclinada, mexendo a substancia com um pau comprido, chamado nguku, deitando a intervalos pequenos punhados de fcula, que favorecem a ao e o desligamento da massa Funza distrbio Futa mimo, ddiva, presente Fuxi o terceiro filho de um mesmo parto Fuxi poo (na regio de Kisama), fonte Ganga sbio, sacerdote, que tem dominio sobre um assunto,mestre Hba mentira, fbula Hbia axila Hbu libertino,garoto,vagabundo Hki sumo, cido Hku primeiro alimento que se d a criana Hla carangueijo em kikongo =Nkala Hama cama termo aportuguesado Hama cem, centena Hama ria atu = cem pessoas Hama jiiari j atu = duzentas pessoas. Ao p da letra Seria centenas duas de pessoas Hama jitatu = trezentos Hama jinana = quatrocentos

Hama jitanu = quinhentos Hama jisamanu = seiscentos Hama sambuari = setecentos Hama nake = itocentos Hama'vua = novecentos Kuinii ria hama = mil Hmua mosquito Hna sarna Handu beira, beirada, beiral Hndu bolsa para tabaco(na regio do Kisama) Hndu trepador Hanga anga= ainda que, ou Hnga galinha do mato, vulgo galinha de guin pl=jihanga Hngala insoso, sem sal, destemperada Kudia kua hangala = comida insosa Hngta anda com as pernas abertas Hngte ande com as pernas abertas, para que ande com as pernas abertas,andem com as pernas abertas Hanji ainda*O verbo ---iza esta conjugado na negativa verbal Ene hanji kez = Eles ainda no vieram Hnji desejo,cobia Hanji ki ainda no Hnu ento, seno

37

Hri esterco, pena, castigo, tormento, padecimento Hria Um dia (vir em que), vindouro Locuo Adverbial Hsa caboclo, abaanado, mestio Hasa encargo Hsa exorcismo (ku) ta hsa=exocismar Sinnimo=muxibu Hta regao, chinguio Hatu elemento Htu inspido,insoso Kuria kua hatu = Comida insosa Haxi o doente, enfermo,padecente Hebi ebi (vide ebi) Hebu filho de parto tardio Heju queijo (deriva do portugus) Hela cerveja fermentada de milho miudo Hela dileto Hela rainha, namorada (na regio do Kisama) termo antiquado Hele receio Hema-hemakata ofegantemente Henda amor, saudade, compaixo, pena ,d, piedade, ternura Hengele stira, remoque Hengi outros Hete inteligente, hbil, habilidoso, curioso deriva do verbo kuheteka=fazer bem alguma coisa Hiabi maduro, cozido, queimado Hiari dois Him! Qu! Hima macaco Hisu persevejo Hita monstro, deforme Ha cordo umbilical Hoho duro

Hoji ou Hoxi leo Hoka rede de pescar Hoka repetio Hole caracol Holokoko guia Holome genro Holongonho caveira Holongonzo emagrecimento completo Holua bebedo Hlua bebedoembriagado Homba seio, regao Hombo cabra, cabrito Hombo mestio Homo neste, nesta Hondo fibra de baob Hondoloka crculo, volta, rodeio Honga vale, plancie, terreno inclinado Hongo ajuntamento de mulheres em estado de poligamia Hongo cu, teto, pau da cumieira Hongolo arco ris Hoso todos Hoso-muene todos em geral Hota ngulo, canto, circuito Hoxa sonolncia Hua mandbula, queixo Huba carraa, carrapato Hueri cunhado Hueriakimi cocunhado

38

Huha pisa, trilha, pila(imperativo do verbo kuhuha) Huh tambm Huh! Oh! Hui ser espiritual Hula takula Humba saco de couro que usam os kisamas Humbi-humbi pulga Humbu cachimbo ruim Mumbi a jipexi unuina humbu O modelador dos cachimbos fuma o caximbo ruim Hmbula decepa, mutila (imperativo do verbo kuhumbula) Hunde herdeiro, sucessor Hungu instrumento msico Hungulule fartura Hunha porrete Hunhi lenha Hunji resoluo inabalvel, protesto Hunuka fica pelado (imperativo do verbo kuhunuka) Huom secamente Huta previso de mantimentos, farnel Hutu saco, bolsa, farnel Huxi bofetada, tabefe Ia vai Iala unhas Iala verbo (ku) kala, ligado ao prefixo de concordncia da classe IX do singular dos substantivos, e classe III e II do plural O imbungo iala ni nzala = Os lobos esto com fome

O soba iala kiambote = O rei(chefe) est bem O ngana iala ni riniota = O senhor (superior) est com sede O milundu iala mu muxima uami = As montanhas esto no meu corao O imbungo iala mu muxitu = Os lobos esto na mata. Ialu cadeiras Iama feras, animais, bichos Iandu comidas Iandu tronos, assentos, estados Iangu capins, palhas, feno Iari dois A escrita do numero dois, quando em uma frase varia, e podemos colocalo na frente ou apos o nome, assim podemos dizer dualidade de casas ou casas duas. Sempre quando colocado na frente do nome escrevemos kiiari kia Kiiari kia atu = duas pessoas ou ao p da letra dualidade de pessoas Kiiari kia akongo = dois caadores Kiiari kia matadi = duas pedras Kiiari kia jinzo = duas casas Kiiari kia jipoko = duas facas Quando colocado aps o nome, liga-se ao prefixo de concordncia do nome, sendo que , nos nomes da classe I , dos entes racionais que se iniciam pelo prefixo Mu e fazem o plural substituindo MU por A, usamos sempre kiiari, e assim tambem , podemos fazer, a todos os nomes que se referem a entes racionais mesmo que no pertenam a esta clsse. Atu kiiari = duas pessoas Akongo kiiari = dois caadores Mindele iiari ou Mindele kiiari = dois homens brancos Mikolo iiari = duas cordas Ima iiari = duas coisas Inama iiari = duas pernas Jingulu jiiari = dois porcos Jingombe jiiari = dois bois Matadi maiari = duas pedras (Matadi = matari) Mauta maiari = duas armas Matubia maiari = dois fogos

39
Jipoko jiiari = duas facas Jingangula jiiari ou jingangula kiiari = dois ferreiros Jisanji jiiari = duas galinhas Mitue iiari = duas cabeas * Estas regras de colocao so identicas para os numeros de 2 ao 5 Iba peles, couros Ibaba cascas de mandioca Ibaku assentos, tamboretes, escabelos. Ibaku criaes Ibala mandiocas abafadas ou bolorentas Ibalu tombos Ibandupeneiras Ibangamanadas, rebanhos Ibanga ia jingombe manada de bois Ibanga ia jipakasa manada de bfalos,bois selvagens Ibanji marcas, remendos Ibasu fatias, fragmentos, pedaos Ibatu cascas, cavacos Ibatubatu cascas, cavacos

Ibbe barbatanas Ibela terrenos, ruinas Ibeletete escamas, pestanas *em Kisama=cartas Ibse ajudantes de pescadores Ibtu laos, armadilhas Ibetu lambadas, castigos, pancadarias Ibtu ia akongo armadilhas de caadores Ibi espreguiamentos Ibiate discrdia Ibinji apertos, necessidades, prises,embaraos Ibiri penrias, necessidades Ibolongnho caveiras Ibua quedas, cambalhotas,trambolho Ibubu ibubilu=pragas Ibuka caravanas, multides no rio Kuanza kibube, kibubilo kibube tambm um termo antiquado que significa tormento Ibukanu tropees, topadas Ibukirilu abanos Ibukumuna tentaes Ibula bateles (barca para transporte de coisa pesadas) Ibulukutu desordens Ibulungunzu caixas velhas Ibuna bancos, assentos Ibundu pancadas, coas, surras Ibundu saques Ibungacoifas, barretes, bons, gorros Ibungu privadas, latrinas, cloacas Ibunji privados Ibutu sacos Ibuzu canoas velhas Idiandu membros do corpo humano Idima colheita Iele mamas, tetas Ienga tachos Iezu vassouras Ifa defeitos, sovinarias Ifika comparaes, ditos populares alegricos ou figurados Ifikila comparaes, ditos populares alegricos ou figurados Ifirimiku coberturas Ifofo cegos Ifofori indolentes, moles, fofos

40

Ifu abortos (termo antiquado) Ifua semelhanas, especies, feitios, parecenas Ifuba ossos Ifufunha gengivas Ifufutila paocas (?) Ifuku rocas Ifulu espumas Ifumbe salteadores, bandidos Ifunate entorses, torceduras, tores Ifusa ingratos, malvados, porcos, indecentes Ifuxi multides Ihi? que(coisa)? qual? tambem pode-se dizer inii Ihololorocas Ihuende feiticeiro (na regio de Kuanza)

Ihuhu aves de rapina Ijiba assassinos Ijibanganga homicidas, assassinos Ijidila habitos, tendencias Ijidila leis, preceitos de resguardo, mandamentos, regras, abstinencias Ijimbu tumores, cistos, abcessos Ijinga bons, gorros Ijingetela circulos Ikalakalu trabalhos Ikalanga poleiros, capoeiras Ikalu rasges, rasgaduras Ikamba suias(barba que se deixa crescer no lado da face) Ikambibagaos dos frutos da palmeira(ndende) Ikami bagaos dos frutos da palmeira(ndende) Ikandailhas de capim Ikangalakata campos, planuras, praas Ikangelu torresmos Ikele peixes de rio ou lagoa Ikele receios, duvidas, sujeies Ikelekele caules de palmeiras Ikelengu guelas, gargantas Ikemete plural de kikemete=puxo Ikese conchas Ikete ferros Ikoakoa cristas, penachos de ave Ikoka estradas Ikokela cercados que fazem a beira de rio, pera resguadar do jacar Ikolo casas de circunciso Ikondapeles Ikondarodas,cercos Ikusu peixes de rio ou lagoa Iloa lamas, lodos Ilezu perigos Iluisa faz sarar ou curar Iluisenu fazei sarar ou curar imperativo de kuiluisa Iluka melhora, convalesce, s feliz imperativo de kuiluka ou kueluka Ilula sara, cura imperativo de kuilula Ilulenucurai, sarai imperativo de kuilula Ilumbamocinhas Ima coisas,objetos, instrumentos O ima ienu iala muebi? Iala momo As coisas vossas esto aonde? Esto l (perto) Ima ia coisas de, do, da, objetos de , do, da, instrumentos de, do, da Ima ia nganga instrumentos do sacerdote, sbio Ima ia umbanda objetos ou instrumentos de magia, da arte da cura Ima iombanda objetos ou instrumentos de magia, da arte da cura

41

Imalanga hienas Imana levanta-te, para (imperativo de kuimana) Imana nzanza fica erguido ou levantado (tempo imperativo) Imba canta imperatvo de kuiba Imbamba cargas Imbambe marcos, divises, extremos plural de Mbmbe Imbia panela Imbila canta para, por, em, est a cantar imperativo de kuimbila Imbisa faz cantar (imperativo de kuimbisa) Imboa co, muitas vezes se escreve 'Mbua Imbonde vagens

Imbondo vagens Imbua co Imbuambua farrapos, andrajos Imbui bola de funji Imbungo lobos Imenga cacos, frigideiras Imiokoto ilhargas, flancos Imoma cicatrizes Imomesa intumescencias Imomo cicatrizes Imuna animais ,irracionais, criaes Ina covas, sepulturas,buracos, furnas na piolho Inama pernas, ps Inda cestos Indanda valentes, brutos Indandalakata robustos, vigorosos Indle milhos Indembendende penachos, cocares Ind luto Indulutu brutos, estupidos Indumba penteados, toucados Inema aleijados, mancos Inta plural de kinta Inga ainda que Ingange tubares Inganja celeiros Ingelengele brincos, pingentes para orelhas Ingo ona Sasa o ingo, i ku tolole o xingu Cria a ona que ela te partir o pescoo Ingololo rs Ingombo quiabos Ingonga andas Ingongo bexigas, varolas Inguanji boais Inguenha hienas Ingulungumba salteadores, ladres Ingumba salteadores, ladres Ingundu hidromel Ingungunu especies de zango Inguri raizes de mandioca Inhamiatraes Inhemba remdio (AA) nho vulva Inii? que(coisa)?, qual? Tambem pode-se dizer ihi Inja penis Injandanda aranhas Injenje avaros, economicos, somiticos

42
Inji mosca Injima picardias,maldades Injongo gafanhotos Injonjo belisces Injontone unhada Injoto belisces Injotona belisces Inu plural de kinu=almofariz,gral(pilo)

Invi cabelo branco Invo podo(instrumento para podar arvores, ou cortar madeira) Inzendu precipicios, barrancos, despenhadeiros Inzenji? Pensamentos, ideias Inzenza margens de rio, espraiados Inzenzu baldes Inzo casa<observacao> Inzo ia afu = jazigo (ao p da letra casa ou abrigo dos mortos) Inzo ia Angola = casa de Angola Inzo ia xitu = casa de carne, aougue Inzo iobe = casa nova Inzo iokulu = casa velha Inzo ionene = casa grande <observacao>muitas vezes escreve-se 'nzo Inzo ia Xilu quarto de dormir Inzonjiespecies de ervilhas Inzumzmbia sombras, vultos Iobe Vide ---obe Iofele Vide ---ofele Ioka fica vencido, fica cansado (imperativo de kuioka) Ioke fique vencido, fique cansado, para que fique vencido, fiquem cansados, fiquem cansados, que fiquem cansados Iokola cansa Iokulu Vide ---okulu IoneneVide ---onene Iriandu bocados Irika mostra, indica Irima colheita irimbu largos, praas ou povoaes - Plural de Kirimba Iriri lugares Isala penas Isenga defeitos, costumes Isku-sku chuviscos Isuma milagres Isnji monstruosidade Isuto bodes Ita guerra, luta Itia responde Itumbi ia kutka boato, rumor vago Ituxi crimes, pecados Iukisa endireita, pe direito, ponha regras imperativo de kuiukisa Iukisenu endireitai, ponde direito, ponde regras imperativo de kuiukisa Iva oua, perceba, entenda, compreenda (imperativo de kuiva) Ivenu ouvi, percebei, entendei, compreendei (imperativo de kuiva) Ivila escuta (imperativo de kuivula) Ivilenuescutaiimperativo de kuivila Ivirila anda a escutar imperativo de kuivirila Ivisa faa ouvir, faa prestar ateno (imperativo de kuivisa) Ivua Sinnimo de iva=oua, perceba, entenda, compreenda Ivuenuouvi, percebei, entendei, compreendei imperativo de kuivua Ixana chama verbo ---ixana, no imperativo Ixana o mukongo nda akajibe o hoji in Chama o caador para que mate o leo aquele

43

Ixi terra, naturalidade Ixi eii = esta terra Ixi iiii = esta terra

Ixi i = terra deles Ixi ia = terra de, do, da Ixi iaboba = terra alagada, terra inundada Ixi iobbse = terra submersa Ixi iobondke = terra molhada Ixi ia kana mutu = terra de ningum Ixi ia kibuku = terra de sorte, terra de felicidade Ixi ia kibulukutu = terra de desordem Ixi ia kunka = terra de chover(de chuva) Ixi ionoka = terra de chover(de chuva) Ixi ia kurima = terra de cultivar Ixi iorima = terra de cultivar Ixi iamme = terra molhada Ixi iamamena = terra molhada constantemente Ixi ia nvula = terra de chuva Ixi iasutuka = terra submersa Ixi iokune = terra semeada, terra plantada Ixi iami = minha terra Ixi iatalala = terra mida, fria Ixi iatekela = terra regada irrigada Ixi ia uxiri = terra de infelicidade, de pobreza Ixi ioxiri = terra de infelicidade, de pobreza Ixi ia xiri = terra de esperana Ixi iazulu = terra molhada Ixi i = sua terra Ixi i = tua terra Ixi ienu = vossa terra Ixi ietu = nossa terra Ixi in = aquela terra Ixi ioio essa terra Ixi oio essa terra Ixinhi bocadinhos,pedaos plural de kixinhi Ixixi fezes, bagao, sedimento Iza Liga-se aos prefixos de concordncia Eme ngiza = eu venho muene uiza = ele vem radical do verbo kuiza Iza vem imperativo do verbo kuiza Izala fica cheio imperativo de izala Izalesaencha, preencha imperativo de izalesa Izenu vinde imperativo de kuiza Izenu kuku = Vinde aqui Iza dias Izua iengi outros dias (diferentes) Izua iengi iakeza( i+aka+iza) = Outros dias viro ou havero de vir Ja 'xi irmos da terra Jiba mata imperativo de kujiba Jibenu matai Jibenu o kimbungo = Matai o lobo Jifundu acampamentos Jihaba mentiras, fbulas Jihabiaaxilas Jihbu libertinos,garotos,vagabundos plural de Hbu Jihadi infortunio (plural de hadi ou hari) Jihala carangueijos Jihmua mosquitos

44

Jihna sarnas Jihndu beiras, beiradas, beirais Jihari infortunio (plural de hadi ou hari) Jihsa caboclos Jihoji lees Jiiari o numero dois, quando colocado apos os nomes que iniciem-se pelo prefixo Ji( plural), sendo que os entes racionais podemos tambem escrever kiiari. Jinzo jiiari = duas casas Jingangula jiiari ou jingangula kiiari = dois ferreiros Jitangu jiiari = dois ramos Jinioka jiiari = duas cobras Jimama jiiari ou kiiari = duas mes Jipange jiiari ou jipange kiiari = dois irmos Jinjila jiiari = dois caminhos quando colocamos o numero na frente do nome escrevemos assim: Kiari kia jinzo = duas casas (ao p da letra ; dualidade de casas) Kiari kia mama = duas mes Kiiari kia jinioka = duas cobras Kiiari kia jingangula = dois ferreiros Kiiari kia jipange = dois irmos Jiji costa, poro de continente banhado pelo mar Jika fecha imperativo de kujika ---jika fechar ???jika Jikalumbenhi relmpagos Jikenu fechai Jikita ata imperativo de kujikita Jikitenu atai Jiku fogo, fogareiro, fogo forma abreviada de rijiku Jikuku avs Jilekualguas Jima apaga imperativo de kujima Jimama mes Jimba esquece, ignora (imperativo de jimba) Jimbaku impotentes, estreis, infecundos Jimbalakaji noras plural de Mbalakaji Jimbambelu bordas de canoa plural de Mbambelu Jimbmbi gazelas Jimbanda palmadas Jimbndu lados, partes, bandas Jimbndu raizes tuberculosas(comestiveis) Jimbanga testculos Jimbangi testemunhas Jimble facas Jimbemba aves Jimbenu esquecei,ignorai ( imperativo de kujimba) Jimbenza tamboretes de bamb Jimbta cabelos Jimbiji peixes Jimbilasepulturas Jimbinga chifres, cornos Jimbondo baobs Jimbnga rapazes Jimbngo moedas, dinheiros, bens Jimbonja caudas de crocodilos ou jacars Jimbonzo batatas doces Jimborio pardais

Jimbua ces Jimbuanga peixes Jimbuelekse seixos ( fragmentos de rochas, pedras) Jimbende peixinhos

45
Jimbuila declara por, para, esclarece por, para (imperativo de kujimbuila) Jimbuilenu declarai por, para, esclarecei por, para (imperativo de kujimbuila) Jimbuisa faz esclarecer, faz declarar,manda declarar (imperativo de kujimbuisa) Jimbuisenu fazei decalarar, fazei esclarecer, mandai declarar (imperativo de kujimbuisa) Jimbula declara, esclarece ( imperativo de kujimbula) Jimbulenu declarai, esclarecei (imperativo de kujimbula) Jimbulu bolhas Jimbulu ces silvestres Jimbumba tatuagens, marcas no corpo Jimbmbi bolas, poas Jimbumbi ja manhinga = poas de sangue Jimbmbi hernias, quebraduras Jimbumbu vulvas Jimbndu alaridos, lamentaes Jimbndu gros, bagos Jimbngu tubos, canudos Jimburi carneiros Jimbtu sementes,plantas Jimbuxila escravos crioulos Jimenu apagai imperativo de kujima Jimununa invalida ou risca repetidas vezes( imperativo de kujimununa) Jina forma contrata de rijina ou dijina=nome Jina ri nanhi? = Nome teu qual? (Isto ,qual teu nome) Jina ria mongua nome de batismo Jina ria umba nome indigena Jinda teima (imperativo de kujinda) Jindaka injurias, obscenidades,descomposturas Jindaluvestimentas tecidas de fibra de baoba Jindambu cemiterio de sobas Jindandu parentes Jindanji raizes Jindelegaras, almas Jindemba cabelos, cabeleira Jindmbu principes soberanos, pessoas influentes ou poderosas Jindmbu remedios Jindenge menores, crianas Jindila teima em, por, para (imperativo de kujidila) Jindilenu teimai em, por, para (imperativo de kujidila) Jindobiladrilhos Jindombo-ndombo ramos Jinga passeia, rodeia, remoinha ( imperativo de kujinga) Jinga sempre Jingana senhores, amos Jingandu jacars Jinganga baias, lagoas de gua salgada Jinganga missionrios, sacerdotes, sabios Jingangula ferreiros Jingariama pobres, indigentes Jinge sempre Jingenu rodeai, passeai

Jingila rodeia por, para, em, passeia por, para, em, remoinha em, para (imperativo de kujingila) Jingilenu remoinhai em, por, para, rodeai em, por, para,passeai por, em, para (imperativo de kujingila) Jingimba artista, cantores, eximios Jingimbi cantores, cantadores Jingimbiri cantores, cantadores Jingindu tranas, madeixas Jinginga escorpies Jingisa faz remoinhar, faz rodear, faz passear (imperativo de kujingisa) Jingisenu fazei remoinhar, fazei rodear, fazei passear (imperativo de kujingisa)

46

Jingo onas Jinge nadadores Jingoji cordas, laos Jingolokela avisos, recomendaes Jingolokele avisos, recomendaes Jingololo gritarias, choradeiras, alaridos Jingolongolo centopeias Jingoma tambores, batuques Jingombe bois Jingombo fugidios, fugitivos Jingondo globulos de metal, vidro, etc, que enfiados servem de adorno para as mulheres Jingongo sofrimentos Jinguba amendoins Jingubu escudos termo antiquado Jinguingi bagres Jinguluporcos Jingulngu veados Jinguma inimigos, adversarios, rivais Jingumba oleiros Jingumbatete vespas Jingumbe oleiros Jingundu inimigos capitais Jinguzo foras Jinhoka cobras Jinhokiabelhas Jiniiki abelhas Jiniokacobras Jinji moscas Jinjibiri gengibres Jinjila caminhos Jinjimba moelas, instrumentos musicos Jinjinda inimizades, averses Jinongo enigmas, adivinhaes, proposies Jinongonongo enigmas, adivinhaes, proposies Jinu forma contrata de rijinu ou dijinu Jinzaji raios Jinzamba elefantes Jinzenzela enfiadas de missangas ou contas Jinzeu formigas grandes de cor preta Jinzevu barbas Jinzo casas Jinzoji sonhos Jinzundu figados, coraes Jipakasa bufalos, bois selvagens

Jipalama rivais, competidores Jipambu atalhos, encruzilhadas, fronteiras Jipnda adultrios Jipnda vasilhas de barro para gua ou azeite Jipandanda cartilagens das falanges Jipande danarinos Jipande espetos Jipange irmos Jipange eji estes irmos Jipange ja dixisa irmos de esteira Jipange ja ixi irmos da terra Jipange ja ixi iengi irmos de outra terra, ou estrangeiros Jipange ja kuxikana irmos de crena Jipange ja mama iene irmos da mesma me Jipange ja mama muene irmos da mesma me

47
mama por ser ente racional, pode assumir o prefixo de concordncia dos substantivos da classe I ( dos entes racionais) Jipange ja mambu irmos da doutrina Jipange ja mam'ene irmos da mesma me Jipange ja manhinga irmos de sangue Jipange ja mungua irmos de batismo Jipange ja rixsa irmos de esteira Jipange j ukamba irmos de amizade Jipange ja ulungu irmos de barco Jipange ja 'xiengi irmos de outra terra, ou estrangeiros Jipange jamuku outros irmos (outros mais) Jipange jiengi outros irmos (diferentes) Jipange jin aqueles irmos Jipange jingngo irmos gemeos Jipange j'okamba irmos de amizade Jipange j'olungu irmos de barco Jipange j'oxikana irmos de crena Jipange ojo esses irmos Jipangu doutrinas, preceitos Jipapa estacas Jipaxi angustias, sofrimentos, penas Jipetu almofadas, travesseiros Jipoko facas Jipolo faces, frontes, dianteiras Jiponda cintos Jiponde bagres Jisanji galinhas Jisanzala povoados, vilas Jiselengenha ditos populares ora satricos, ora alusivos Jitambi tempos de luto, bitos Jitanga panos, capas Jitangu ramos Tala o jitangu jojo = Olhe aqueles ramos Jitata pais Jitaua queixas, recriminaes Jitendu caroos de dend Jitetembua astros, estrelas Jitokoxi habilidosos, curiosos Jitu fonte Jituila solta por, para, desamarra por, para(imperativo de kujituila)

Jituilenu soltai por, para, desamarrai por, para (imperativo de kujituila) Jituisa manda ou faz desamarrar ou soltar (imperativo de kujituisa) Jituisenu mandai ou fazei desamarrar ou soltar por, em, para Jituku plumas Jitula solta, desamarra imperativo de kujitula Jitulenu desamarrai, soltai Jixingupescoos Jixitu carnes Jixixikinha formigas Jobe Vide ---obe Jofele Vide ---ofele Jokulu Vide ---okulu JoneneVide ---onene Kabaku pequeno tamborete, pequeno escabelo, pequeno assento diminutivo de kibaku O kibaku kua tat'etu kiala mu tla O assento do nosso pai est no tpo( no alto) Kabalutermo "aportuguesado" =cavalo Kabanda adjunto Kabande sublime, vistoso Magnfico, suntuoso

48
Kaban (ele, ela) no d, no oferta Kabangeri no fez, no lutou Pretrito II negativo de kubanga Kabasa gemeo que nasce em segundo lugar Kabasa idioma,lingua Sinnimo=rimi Kuzuela o kabasa ketu = Falar o nosso idioma Azuele o kabasa k = Fale o seu idioma Angola, zuela kabasa k! = Angola, fala tua lingua! Angola, azuele o rimi ri! = Angola, fale a sua lingua! Angola, zuela o rimi ri! = Angola, fala a tua lingua! Kabasu lasca, pedacinho Kabasu virgindade Kabelandu quebranto, mau olhado (deriva do portugus quebranto) Kabenda eleito Kabetesuperior Kabibaku cria Kabila criador de gado, pastor Kabilubilu inconstante Kabiribiri cria Kabong no apanha Kabu (ele) no acabou Kabukumuka atrevidinho Kabulacome farinha com a mo, ou bebe gua com a mo Imperativo de kukabula Kabula menha bebe gua(com a mo) Kadia um bocado de comida Kadibengu ratinho Kadibengu ratinho Kadi no come Kafango negro, preto(AN) Kafofo ceguinho Kafua diminutivo de kifua=costume, defeito, vicio Kafu (le ou ela)no morre (do verbo kufua) Kafukambololo cambalhota Kafula cgado Kafunga pastor, guardador de gado Kahala furo Kahatu moa, rapariga Kahengende infortnio

Kahima macaquinho Kahiriri pano enrolado a cinta Kahoji leozinho Kaholokoko diminutivo de holokoko Kahombo cabritinho Kahotaquintal pequeno, canto, ngulo, esquina(diminutivo de hota) Kahululu espcie de rola Kahumba pssaro que chamam "Joo de barro" Kaia enxota, afugenta do verbo kukaia Kaiia peixinho Kaiala rapazinho diminutivo de kiiala Kaiangu bofetada Kaiangu palhinha, capinzinho diminutivo de kiangu Kaiela segue imperativo do verbo kukaiela Kaisongo comandante Kajimbiril no perde-se Kakambi no lhe falta Kakaula rasgue ou rasguem por, para, por causa de Kakenge curioso Kakexiri no estava negativa do verbo kukala=estar no passado Kakexiri mu --- no estava a --- Kakexiri mu --- sendo os --- preenchidos pelo radical verbal ou pela sua forma no infinitivo quando o radical verbal comea por vogal, formamos os diversos tempos do

49

presente continuo negativo Kakexiri mu kuiza = no estava vindo ou no estava a vir Kakexiri mu ria = no estava comendo Kakexiri mu zola = no estava amando Kakexiri mu zuela = no estava falando Kakexiri mu banga = no estava lutando, no estava fazendo Kakexiri mu fukama = no estava ajoelhando Kakexiri mu banza = no estava pensando Kakexiri mu kondeka = no estava respeitando Muene kakexiri mu kondeka o 'nzo iami = Ele no estava respeitando a casa minha Muene kakexiri mu kondeka mam'etu = Ele no estava respeitando a minha me Kakiala unhazinha diminutivo de kiala=unha Kakiangu palhazinha, capinzinho diminutivo de kiangu Kakiba courozinho, pelezinha diminutivo de kiba Kakiezu vassourinha diminutivo de kiezu Kakima coisinha, pequeno objeto Kakoria mesquinho Kakorio-korio gula Kakudia bocado de comida Kakulugmeo que nasce primeiro Kakulureino dos mortos ou antepassados; designa por si s antepassado. Kakulu-ka-humbi guia Kakulukaji velha Kakunda corcova, giba Kakuria bocado de comida Bana o karibengu kakuria = D ao Ratinho um bocado de comida. Nota-se que o artigo indefinido um no aparece pois no exite em kimbundo. Kakurixixi passarinho Kakuxi? O qual?( na ordem) Kala cada

Kala carvo, brasa forma abreviada de rikala Kala como, conforme, segundo<observacao> Kala ambele Nzambi, kiene ngondokuila = Conforme aconselhou Deus, assim farei. Kala esteja Eie kala = boba Tu estejas = aqui imperativo de kukala Kal no esto forma negativa de kukala O akongo kal ringi ni fundanga = Os caadores no esto mais com polvora Kal nino esto com, no tm Ene kal ni riniota = Eles no esto com sede Kalji madrugada Kala-mutu cada um, cada qual, qualquer Kalanga lagartixa forma abreviada de rikalanga Kal no est forma negativa de kukala=estar O mukua-makutu kal ringi ni makamba = O mentiroso no esta mais com amigos Kal mu banga no est fazendo, no est lutando Presente continuo na negativa de kubanga Kal nino tem, no est com O kamburi ketu kal ni nzala = O carneirinho nosso no esta com fome Kalelaku estvel Kalele apogeu Kalemba marulhada (movimento constante das guas do mar, quase imperceptivel) Kalka namorada ( na regio do Kuanza ) Kalolo termo aportuguesado=calor Kalombo mulher infecunda Kalubm ao Kalubenhi relampago Kalubungu encantamento, encantao Kaluez (le, ela) no erra tempo presente na negativa do verbo kulueza=no acertar) O Mukongo i, uloza ni kaluez = Este caador, atira e no erra

50

Kaluingi nervo Kalumba rapariguinha, diminutivo de kilumba Kalumba-tbia pirilampo Kalumbenhi relmpago Kalumbu pequeno quintal (diminutivo de lumbu) Kalundu esprito de elevada hierarquia e evoluo, representam a alma de pessoas que viveram em poca remota, numa distncia de sculos (segundo scar Ribas) Kaluxisa correnteza( no Kuanza) Kama coisinha, nadinha (forma dinimuta de kakima) Kama kanhi? que coisinha? Kama kofele bocado Kama kofelefele bocadinho Kamabuinhi desdentado Kamakoza maltrapilho Kambaabreviatura de rikamba(ou dikamba)=amigo(a), camarada. Mesmo suprimindo o prefixo de classe RI(ou di), as regras de concordncia permanecem. Kamba riami (Ou diami)= Amigo meu (ao p da letra) Kambalale jazigo Kambamba bichinho (diminutivo de kimbamba) Kambamba chicote, bengalinha(diminutivo de mbamba) Kambamba inteiro, inteira Usuku ua kambamba = Noite inteira Kizua kia kambamba = Dia inteiro

Kambia panelinha diminutivo de Imbia Kambiji peixinho diminutivo de Mbiji Kambinda cabacinha, cabcinho(diminutivo de mbinda) Kambondo pequeno baob diminutivo de Mbondo Kambua cachorrinho diminutivo de imbua Kambundu pretinho Kamburi carneirinho Kamene madrugada, manh, matutino Kamenemenemanh, madrugada Kaminangu viajante Kamona filhinho Kamoxi primeiro, um Kamuanhu de vagar Kamufufu confusozinha diminutivo de Mufufu Kamukamble criadinho O kamkuamble k kabukumuka O criadinho deles atrevidinho Kamulundu morro, colina Kamuxi pauzinho, arbusto, pequena rvore (diminutivo de Muxi) Kana no Eme ngazuela kiambote? Kana, eie uazuela kiaiiba Eu falei bem No tu falastes mal Kana mutu ninguem ( kana=no mutu=pessoa,gente) Kandandu abrao literalmente d abrao Kandandu abrao Kanduka sobe, cavalga imperativo de kukanduka Kanduka bu mukte = sobe no cavalo Kanduka bu kiandu = sobe no trono Kandumba fartura Kandunga fonte Kanga frita, torra (imperativo do verbo kukanga) Kanga superfcie Kangalakata campos espaosos Kangana menina, senhorita Kangiji riacho Kangiji, ku utenda, kene ku ufua O riacho que desprezas, () o mesmo que morrers Kanguadi anemia Kanguari anemia Kangulu leitozinho

51

Kangundu colonial Kanjenje mesquinho Kanjilaviela(pequena rua), atalho Kankele espingarda, pistola Kanu no bebeu( o verbo---nua=beber, na Segunda pessoa do singular Muene=ele, conjugado no Pretrito I , com negativa verbal) Ex-Muene kanu menia=Ele no bebeu gua Kanzala faminto (aquele que possui fome) Ka'nzo casinha o diminutivo no kimbundu, se faz acrescentando ka ao inicio da palavra, No caso o diminutivo de inzo=casa seria kainzo, mas no encontro da vogal a com a vogal i, esse i se perde e fica ka'nzo) Etu tuala ni ka'nzo = Ns temos uma casinha note tambm que o artigo indefinido, um , uma , no existe em kimbundo Ka'nzo kofele casinha pequena

Ka'nzo Konene casinha grande o diminutivo de inzo=casa ,seria kainzo, mas nesse caso no encontro da vogal a com a vogal i, o i desaparece e fica Ka'nzo) Tu'nzo jonene = Casinhas grandes Kanzumbi alama do outro mundo (segundo scar Ribas) Kapadipadi fecho, taramela Kapanga lutador (vem do verbo kubanga que em outros dialetos pronunciado kupanga) Kapanga presilha Kaparipari fecho, taramela Kapoko alcunha significando "O da faca" Kapoko faquinha diminutivo de poko Kapoko pequena inciso na pele Karia um bocado de comida Karibengu ratinho Kari no come Karitari pedrinha Kasakata dianteira Kasanji galinhazinha Kasau-sau urtiga Kasekelu chacota Kasenu joio Kasonon no deixa cair Kasosa vagarosamente Kasule filho ltimo (o mais novo) Kata (padecimento, doena) forma abreviada de kukata Katata paternal Kateke-teke mnimo Katendu desprezo Katubia foguinho Katulu mdium (em relao ao esprito) Katutu anemia Kauenda pau da cumieira Kaeue relva Kaulungu canoazinha Kauta arma pequena Kavuala no lhe nasce Kavual no lhe nasce Kaxxi no centro, no meio Kaxi terriola, lugarejo, terrinha, bocado de terra Kaxitu carninha (pedacinho de carne), animalzinho, pequeno (por extenso) Precedendo o nome de um animal, faz o diminutivo do mesmo. Kaxitu nzoue = Patinho Kaxitu ngombe = boizinho Kaxitu ngulu = porquinho Kaxongo ternura, suave, mavioso

52

Kazeia farinha Kazola amado, estimado,ventura, sorte, dileto Kazol (ele, ela) no ama, no gosta presente na negativa do verbo kuzola Keb (le, ela) no feio, no deforme, no irregular(presente na negativa do verbo kuiba=ser feio ou deforme) Kebi? como estas? Kebis (le, ela) No desagrada a ...., no aflige a ....(negativa no presente do verbo kuibisa)

Kebul(le, ela) no pergunta, no interroga (presente na negativa do verbo kuibula)<observacao> Muene kebul kima = le no pergunta nada <observacao> Keji (le, ela) no conhece, no sabe Muene keji kana mutu : le(a) no conhece ningum Kejil (le, ela) no est acostumado, no est habituado, no fica domesticado presente na negativa do verbo kuijila Kekutinsacivel , (ele, ela) no fica satisfeito, no fica saciado, no fica farto a negativa do verbo kuikuta Keluk (le, ela) no melhora, no feliz (presente na negativa do verbo kuiluka Kelul Incurvel, (le, ela) no sara, no cura (negativa do presente do verbo kuilula=sarar, curar Keman (le, ela) no levanta-se, no para (presente na negativa do verbo kimana=levantar-se, parar) O mona u keman pala kubana o kiriri o makota? O teu filho no se levanta para dar o lugar aos mais velhos? ---Kemba radical do verbo kukemba Kembil (le, ela) no canta em, para por, no est a cantar (modo presente na negativa do verbo kuimbila=estar a cantar, cantar em, para, por) Kemit(ela)no concebe, no engravida (presente na negativa do verbo kuimita=conceber, pejar) Keng (le, ela) no vigia, no pastoreia (modo presente na negativa do verbo kuinga=vigiar, pastorear) O Tata keng o inzo? = O Pai no vigia a casa? Keok incansvel, invencvel(le, ela) no fica vencido, no fica cansado (presente na negativa do verbo kuioka=ficar vencido ou cansado) Kerik (le, ela)no mostra, no indica (presente na negativa do verbo kuirika Keuk (ele, ela) no fica direito (presente na negativa do verbo kuiuka=ficar direito) O mona u, keuk = O seu filho no fica direito Kev (le, ela)no ouve, no percebe, no presta atena, no entende (presente na negativa do verbo kuiva) Kevis (le ou ela) no faz ouvir, no faz prestar ateno, no faz entender, no faz perceber Kexan (le, ela) no chama (negativa do presente do verbo kuixana=chamar) Mona, kexana o mukua uoma mukonda muene kev Filho, no chama o covarde porque le no escuta Kezal (le, ela) no fica cheio(presente na negativa do verbo kuizala=encher) Kezales (le, ela) no enche, no preenche Muene kezales o muenhu uami.= le no preenche a minha vida Kez no voltou, no vem presente negativo do verbo kuiza Kez ringi no voltou mais, no vem mais Ki o que pronome relativo de kima Ki particula usada para a negativa Ki kima ou Ki kim' = no nada ( literalmente no coisa) Ki moxi = no um Ki prefixo do singular dos nomes da classe III Ki prefixo usado para fazermos o aumentativo

Kamburi, Kimburi, talenu ku rilu,talenu boxi Carneirinho, carneiro, olhai para o cu, olhai para o cho Ki quando pronome relativo de kizua Ki --- No serto a forma da negativa mais simples, bastando colocarmos Ki a frente do nome. O , que vem depois dos tracinhos um pronome sufixo da terceira pessoa (ele) Nos nomes da classe II e I( isto , os que comeam por MU), o plural pode pode ser sucedico do pronome sufixo (eles) esta a forma (KI --- ) da negativa do nome em kimbundu,na regio de Luanda bastando colocarmos o nome em questo preenchendo os tracinhos. Ngangula ki mukongo = Ferreiro no caador (singular) Jingangula ki akongo ou Jingangula ki akongo (plural)

53
Mutendellu ki mutelendende = Recomendao no trovo Mitendellu ki mitelendende ou Mitendlelu ki mitelendende ki mutue = no cabea Ki mitue ou Ki mitue = no so cabeas Ki mutu = no pessoa Ki atu ou Ki atu no so pessoas Ki kinama = no perna Ki inama = no so pernas Ki mutongi = no lutador Ki atongi ou Ki atongi = no so lutadores Ki mukongo = no caador Ki akongo ou Ki akongo = No so caadores Ki iari no so dois Ki kam' no nada Ki kiene no assim Ki kituxi no pecado O kuniana ki kituxi ? = O roubo no crime? Ki kujimbiril' no perder-se, no desencaminhar-se Ki kunii no so dez. Ki kutexi no desperdiar, no perder, no extraviar Kuba ki kutexi , kuenda ki kujimril' = Dar no desperdiar, andar no perderse Ki mona ai no teu filho Ki mona ai no seu filho Ki mona ami no meu filho Ki mona au no filho deles Ki mona enu no vosso filho Ki mona etu no nosso filho Ki mona uai no teu filho Ki mona uai no seu filho Ki mona uami no meu filho Ki mona uau no filho deles Ki mona uenu no vosso filho Ki mona uetu no nosso filho Ki moxi no um Ki nak' no so oito Ki samanu no so seis Ki sambuari no so sete Ki tanu no so cinco Ki tatu no so tres

Ki uan' no so quatro Ki vu'no so nove Ki j Ngandala ki, u ngi bana o kitadi kiami = Desejo j, que me d o meu dinheiro Kia o que de (forma contrata de kima kia=coisa de) , colocamos no inicio de uma orao Kia kitanda, kia kitanda, kia uenji, kia uenji = O que de(=a coisa de) kitanda, de quitanda, o que de negcio de negocio Kiabandama unido Kiabia fervido Kiadi afeto, presente, favor , graa, carinho, compaixo Kiaditokeka unido Kiafinasuntuoso Kiafulukua fervido Kiahatu elementar (hatu=elemento) Kiaiibamal, feio Kiakiadi favorvel Kiakiari favorvel Kiakimene matutino Kiakondama seguro

54

Kiala unha Kialu cadeira, assento Nanii uamuangununa o kialu kiami? = Quem destruiu a cadeira minha Kialula amargo Kialumbkua festejado Kiama fera, bicho, animal Kiamakinu jubiloso Kiambibao Kiambote bem, ( provavelmente contrao de ki a mbote , sendo um adverbio de qualidade. Este ki, formador de varios adverbios de qualidade provavelmente o prefixo concordante de kifua=costume, modo, maneira. Traduzindo literalmente seria= Ki a mbote= modo de bem, maneira de bem, costume de bem. Assim tambem derivam as palavras Kiauba, Kiaiba Kufundisa kiambote = Julgar bem Kiambotebotemuito bem Kiambu agouro, vaticnio, prognstico,murmrio, desmaio Kiamene matutino Kiamuiji original Kiamuku a palavra ---amuku ,que significa outro, no sentido de mais um(individuo ou objeto) ligada ao prefixo de concordncia KI Kima kiamuku = outra coisa (mais uma coisa) Kimbanda kiamuku = outro curandeiro( mais um curandeiro) Mutu uamuku = outra pessoa( mais uma pessoa) Kizua kiamuku = outro dia (mais um dia) Kiananga estvel Kianduassento, estado, trono, banco, estado, cargo Kianducomida Kiangucapim, palha Kiangunga magnfico Kianji toada Kiankembu jubiloso

Kianzoji fantstico Kiari afeto, presente, favor , graa, carinho, compaixo Kiasambua festejado, celebrado, abenoado Kiasanju jubiloso Kiasokeka unido Kiate colocado o verbo kuta no Pretrito I, com o prefixo KI agregado Kiatema quente, bravo Kiatena bastante, suficiente Kiatende estvel Kiatokala usual Kiatolopouco Kiatouala doce, suave Kiatuluka suave Kiau cortio Kiauaba bem, bom Kiaubabem Kiaviza difcil Kiavulu muito O mukua-uoma ualenge kiavulu anga kiofele? O medroso correu muito ou pouco? Kiavulu muito, abundante Kiavuluvulu mutissimo Kiazele limpo, branco Kiba pele Kiba pele,couro, correia Kibabacasca de mandioca Kibabacasca de mandioca Kibabuafago Kibaka assento, tamborete, travessa de cima de um portal, ombreira

55

Kibakuassento, tamborete Kibakucriao Kibala mandioca Kibalala fibra Kibalaxita herpes Kibalu animo, energia Kibalu temeridade, tombo Kibandelu elevao Kibandesu exaltao Kibandu inciso Kibandu peneira, bandeja Kibaneoferta, ddiva, entrega Kibane-mutue oferta da cabea bori em iorub Kibanga rebanho,curral Kibangelu criao Kibangu colocao, ao Kibanha pompa, ostentao Kibanjimarca, remendo Kibari bolsa para tabaco Kibasu fragmento, lasca, pedao, metade Kibatu casca, cavaco Kibatu parada, hospedagem Kibebebarbatana Kibela terreno, ruina Kibelete escama Kibeletete carta na regio do Kisama Kibeletete escama, pestana, clios

Kibese ajudante de pescador Kibetu bordoada,lambada, castigo, lambada Kibetu lao, armadilha, esparrela Kibi dificuldade Kibi espreguiamento Kibi espreguiamento Kibiaxi debulho, residuo de cereais, caspa, bagao Kibila sombra, vulto Kibinda via(estrada) Kibinji aperto, embarao, necessidade, priso Kibiri penria, necessidade Kibiri urgencia, perigo Kibiri-kibinji m situao Kiboiongo cadeia, prisono rio Kuanza Kibolokoto erva comestivel Kibolongonho caveira Kibombe lisonja (deriva de kubomba) Kibombi lisonja (deriva de kubomba) Kibota fedor Kibote fiao Kibua queda, cambalhota, trambolho Kibuanga chapu Kibubamultido Kibubemultido no rio Kuanza Kibubetormento Kibubilu multido no rio Kuanza Kibubilu praga Kibubupraga Kibubuia cabana Kibubuia cochicho Kibubulu vazio

56

Kibukacaravana, multido Kibukanu topada, tropeo Kibukirilu abano<verbo>kubukirila</forma> Kibukosorte,felicidade,nume tutelar Kibukusorte, felicidade. Nume tutelar Kibukumuku tentao Kibula batelo Kibule tormento Kibulukusu vazio Kibulukutu desordem Kibulungunzu oco, vazio, caixa velha Kibundu bordoada Kibngu latrina, privada, cloaca Kibunjiprivado Kibutu saco Kibuzu canoa velha Kibuzu fedor Kidi verdade, realidade, certeza, sinceridade Kidi muene com efeito, sinceramente, verdadeiramente (ao p da letra verdade ou sinceridade mesmo) Kidia comida Kidiakaji comilo Kidibala cair, caida Kidielu arrependimento Kidifa feio

Kidikuatesa amparo, proteo Kidimaplanta, planta cultivada Kidimakaji agricultor, lavrador, homem do campo Kidisu vigilncia Kiebi como. Interj. Que, o que Kiela recreio Kiele mama, teta, bere Kielelu sorriso Kiemba tarde Kiene sim, assim, verdadeiro Kiene muene assim mesmo, certamente Kiezu vassoura Kifa qualidade, defeito, hbito, costume, vcio, sovinaria Kifata folha tenra do feijoeiro Kifebe fome Kifika comparao, exemplo, semelhana Kifikila comparao, exemplo, semelhana Kifirimiku cobertura Kifofo cego Kifofori vazio, fofo, indolente, mole Kifu aborto Kifua costume, modo, maneira, feitio, semelhana, especie, aparencia, imagem, espcie, parecena Kifua kiend ng A semelhana no caminha s ( a semelhana vulgar) Mutu kua mu iji, ku mu t kifua A pessoa que no a conheces, no lhe ponhas parecer Kifua kia lelu costume atual literamente de hoje Kifua kia xahulu costume antigo Kifuba osso Kifuba kia mutu osso de gente Kifuba kia sanji osso de galinha Kifufunha gengiva Kifufunha gengivas Kifufutila amendoim pilado com farinha de pau e aucar (paoca) Kifula sabor, gosto Kifulu clera

57
Kifulu espuma Kifulufulu fermento, espuma Kifumbe salteador, bandido Kifunate entorse, toro, torcedura Kifusa ingrato, malvado, porco Kifutu suador Kifuxi multido, tropel, inumervel Kihabu-habu sofreguido (deriva de kuhabula) Kihatu mulherona, mulhero Kihimamacaco Kihololo roca Kiholongonho caveira, esqueleto Kiholua beberro (superlativo de holua) Kihuende feiticeiro Kihuhuave de rapina Kihuhulepra (na regio do Kisama) Muene uala ni kihuhu = Ele tem lepra Kihumbu pedao, cachimbo gasto Kiiala homem alto, bruto, rude,rapaz

Kiiamba escravatura Kiiari Vide iari Kijiba assassino, matador Kijibanganga assassino Kijidila inclinao, hbito Kijikilu fecho, taramela Kijila preceito de jejum, de abstinencia, lei, resguardo, preceito, mandamento Kijimba esquecimento (deriva de kujimba) Kijimbe esquecimento (deriva de kujimba) Kijimbu abcesso, tumor Kijimbuete distintivo, sinal da cruz, simbolo, sinal, indcio Kijinganu segredo Kijingucargo, magnitude, ttulo, ornato, orgulho, ornamento Kika pecado original Kikagufalta de amamentao Kikala crise, escassez, estiagem Kikla salvo, exceto Kikalakalu trabalho, ocupao, servio Kikalanga capoeira, poleiro Kikalangu alos, babosa Kikalu rasgo, rasgadura, rasgadela Kikambi(ou Kikami) bagao de dend Kikanda ilha de capim Kikangalakataplanura, praa, campo Kikange manchas no rosto que demonstram a gravidez ou puberdade da mulher Kikangelu torresmo Kikta aborto, aleijado, monstro, deforme Kikaukau sde, ansia de beber Kikaxi arrepio Kikele peixe do rio ou da lagoa Kikle receio, sujeio, dvida Kikelengu goela, garganta Kikelengu kiajimbi garganta inflamada Kikelengu kiakusuka garganta vermelha Kikemete puxo Kikengu procura Kikese concha Kikete ferro Kikiri no verdade Kikiri no verdade

58
Kikoakoa crista, poupa Kikoka estrada, vereda,calada, caminho, via Kikola solene, sagrado Kikola temerrio, defso Kikola!No pode ser! Kikolo casa de circunciso Kikolokolo capoeira no Bengo Kikonda cerco, roda Kiknda pele, epiderme Kikonda pele, epiderme, ctis Kikote desagrado, angstia Kikoto desagrado, angstia Kikoue aclamao Kikuatelesu proteo Kikulakaji velha Kikulu passado, antigo, antiguidade

Kikuma dio, culpa, delito, crime Kikumbi enjo, puberdade, termo antiquado para "rainha" Kikunda abaulado Kikunda deslealdade Kikunzu lepra Kikuta pacote Kikutu promessa, pacto, tratado, concordncia, conveno Kikuxi interrogativa de quantidade= quanto? Usado em concordncia com nomes da classe I (ver ---kuxi) Kikuxi? quanto? (quanto custa em dinheiro) O uta i kikuxi? = Esta arma quanto ? Kilalu ponte Kilalu vadio, embusteiro Kilamba exorcista, velho Kilanda coroa Sinnimo de kitundu Kilanda venda termo usado no Libolo Kilangidilu vigia Kilangulangu agitado Kileba pessoa alta, elevado Kileke brado Kileku mandamento Kilelemu brilho, luzimento Kilembeketa penumbra Kilembu paciencia, vagar, calma, brandura Kilembu-kilembu vagaroso Kilembula brandura Kilenda ventura Kilende cacho Kilende kia Mahonjo Cacho de bananas Kilende kia ndende Cacho de dende Kilendu brandura Kilendu suspeito, suspeitoso Kilenji alma, esprito, sombra Kiloa lama, lodo Kilolo comandante Kilombe corvo Kilombelombe corvo Kilombo cego de nascena Kilombo unio, junta, acampamento fortificado. Os kilombos do tempo da escravido referiam-se aos refugios organizados da unio de escravos fugitivos, sendo kilombola o termo para designar esses escravos. O mais conhecido foi o Kilombo dos Palmares Kilombu toldo

59

Kilongololo segredo Kilote sonhado Kilu sono Kila ainda no Kilua ainda? Kiluanji conquistador Kilezu perigo Kiluka denominao Kilukuluku calor Kilukuluku kia tubia calor do fogo Kilulu tempestade, viso, ventania

Kilumba rapariga, mocinha Kilumbe celebrado, santificado, perfeito, dedicado Kilumbu juramento pelo fogo Kiluminu trovo Kilumutrovo Kilunga trajeto Kilunji juizo, sentido,entendimento, inteligencia, mentalidade, deslumbrante, ideal, cuidado Kuata kilunji! = Sentido! Kukuata kilunji = Ter juizo Mukua kilunji = pessoa ajuizada Kiluza espingarda, pistola o verbo kuloza significa disparar espingarda, acredito pois que o mais correto seria dizermos Kiloza e no kiluza Kima coisa, objeto, instrumento Kima eki esta coisa Kima kia coisa de, objeto de, do, da Kima ki coisa deles Kima kia lelu coisa atual (literalmente coisa de hoje) Kima kia n'gene coisa alheia Kima kia ng coisa sem importancia, insignificante Kima kia 'nhi?Que ? Kima kia sukinina ultima coisa Kima kia tubucoisa melhor Kima kia umbanda instrumento ou objeto da arte da cura, da magia Kima kia unu coisa atual (unu=hoje em kikongo) Kima kia xahulu coisa antiga, remota Kima kiabolo coisa podre Kima kiaiba coisa feia Kima kiambote coisa excelente Kima kiami coisa minha Kima kiamuku outra coisa ( mais outra) Kima kiauaba coisa boa Kima ki coisa sua Kima ki coisa tua Kima kiengi outra coisa ( diferente) Kima kienu coisa vossa Kima kietu coisa nosssa Kima kiki esta coisa Kima kin aquela coisa Kima kiokio essa coisa Kima kiombanda instrumento ou objeto da arte da cura, da magia Kima okio essa coisa Kimalanga hiena Kimama grande me Kimam'etu minha (ou nossa) grande me Kimam'etu ! Oh minha (ou nossa) grande me! Kimang coisa insignificante,sem importancia Kimang coisa sem importancia, insignificante Kimba cantar

60

Kimbamba carga Kimbanda curandeiro plural=imbanda Kimbembe albergue Kimbembe coisa que pinga, pingador Kimbi cadver Kimbiambia borboleta

Kimbiambila morcego Kimbiambiri morcego Kimbijipeixe grande Kimbokota larpio, ladro, usurpador Kimbondo cerveja, garapa Kimbua canzarro aumentativo de imbua Kimba susto, pasmo Kimbundu lingua de Angola Putu i a longa, kimbundo ki a longolola = (O) Portugues lhes ensina, (o) kimbundo explica-lhes Kimbungu chifre grande chifre=mbungu Kimbungu lobo O kimbungo kiambuile o kamburi O lobo deixou (em paz) o carneirinho. * kiambuile o verbo ---ambula conjugado no Pretrito II, que passa para ---ambuile. O ki que se ligou ao verbo esta em concordncia com o ki de kimbungo Kimburi carneiro Kimene-menematutino, manh Kimenga caco, frigideira Kimi dileto, preferido na afeio Kimome lembrana dolorosa Kimonekesu evidentemente Kimonia preguioso Kimuanu-kimuanu vagarosamente, calmamente Kimuezu barba Kimuikinu farol Kimuna animal, irracional, criao(de animais) Kimua sossego Kin aquele, aquela, aquilo Kina cova, sepultura, buraco Kinama perna ou p Kinama a kiasu perna ou p esquerdo Kinama a madilu perna ou p direito Kinama kiabengalala perna ou p torto Kinama kialebe perna ou p comprido Kinama kiami minha perna ou meu p Kinama kianemana perna ou p aleijado Kinama kianete perna gorda Kinama kianhungu perna ou p torto Kinama ki sua perna ou seu p Kinama ki tua perna Kinda espcie de cesto Kinda kianeme cesto pesado Kinda kiobe cesto novo Kinda kiofele cesto pequeno Kinda kiokulu cesto velho Kinda kionene cesto grande Kindala agora mesmo No serto se diz kindaula Kindalandala neste instante Kindele albino, alvura, brancura, branco Kindele milho Kindembendembe penacho, cocar Kindola agora mesmo Kindolandola neste instante Kindondouela delicia, gosto

61
Kindukutu gorducho

Kindulutu estpido, bruto Kindumba penteado (plural=indumba) Kindungu aumentativo de ndungu(pimenta) Kindungu batuque ou sua influncia Kinema o cxo, aleijado, manco Kinenemuito, bastante Kinenene excessivamente, muitssimo Kinta pubis Kinga espera verbo no tempo imperativo Kinga! espera! (interjeio) Kinga-bobo! alto l!, espera a! Kingangamenu fermento Kingange tubaro Kinganja celeiro King'!espera! (imperativo enftico- refora uma ordem) Kingelengele brinco Kingenu ! esperai! (imperativo enftico- refora uma ordem) Kingo esperana (deriva do verbo kukinga=esperar) Kingllo alarido, gritaria Kingllo r Kingolongolo centopeia, miriapode Kingolo-ngolo fome Kingombe aumentativo de boi (ngombe), boi grande Kingmbo fugido, fugidio Kingmbo quiabo Kingonge caracol Kingongo bexiga, varola Kinguanji boal Kinguanji fantasma Kingudila azia, pirose Kinguenha hiena Kingulunguba usurpador, salteador, ladro Kingumba usurpador, ladro, salteador Kingundu colono Kingundu vilo, ruim, ordinrio, rstico. Este termo s se aplica a condenados ou a europeus de baixa condio (segundo dic. de Cordeiro da Matta). Colono, hostil Kingunguaxitu espcie de tucano Kingungunu especie de zango Kinguri espcie de mandioca Kinguri procedencia, raiz, procriador Kingurila azia, pirose Kinhami atrao, simpatia Kinhoca fome Kinhongoto umbigo, quadril Kinionga cintura Kinjenje diferena Kinjongoto umbigo Kinu almofariz(pilo, recipiente semelhante ao pilo em que se trituram substancias slidas) Kinu kia muloke almofariz de juramento Kinu kia mulke almofariz de juramento Kiobabule torrado Kiobake arregaado Kiobake torrado Kiobakule tributado Kiobandeke unido, ajuntado

Kiobandekeje acrescentado, aumentado Kiobane dado Kiobange feito, arranjado

62

Kiobangule refeito, renovado Kiobangulule refeito ou renovado por muitas vezes Kiobanze pensado, imaginado, refletido Kiobate calcado Kiobatujule dilacerado, despedaado Kiobatule amputado, cortado Kiobatumune despregado Kiobaze castrado Kiobe dado Kiobe recreio Kiobe Vide ---obe , novo Kiobebe barrado Kiobebeke que foi barrado Kiobebele lacrado Kiobeke trazido, conduzido Kiobende cortado, cerceado Kiobengeke ocultado, escondido Kiobengulule entreaberto Kiobeteke inclinado, abaixado Kiobetule suspenso, levantado, erguido Kiobiate peneirado, joeirado Kiobilujule emborcado, revolvido, remexido Kiobilule virado, mudado Kiobindamene precisado Kiobinge (ou kiobingi) pedido, reclamado Kiobitepassado Kiobitulule repassado, retocado Kiobobe alagado, inundado Kiobobese submerso Kiobokuese introduzido, metido Kiobole apertado, apodrecido Kiobole mendigado Kiobomone esfolado, escoriado Kiobondeke molhado Kiobonge apanhado, achado Kiobongole reunido, ajuntado, recolhido, convocado Kiobongolole colhido, arrecadado, convocado, reunido Kiobonze aspergido, borrifado, abenoado Kiobote reduzido a fio, tecido, fermentado Kiofele pouco adverbio de quantidade - vem de ofele=pequeno O mukua-uoma ualengele Kiavulu anga kiofele? O covarde correu muito ou pouco Kiofelefele pouquissimo Kiokulu Vide ---okulu Kiomuene tanto quanto Kiondoquando Kionene muito adverbio de quantidade, vem de Onene=grande Kionenenene muito grande Kiongacongresso, assemblia Kiua homem insensato Kipepetela pestana Kipinji herpes Kipoko punhal Kipota remela

Kipukupuku inconstante Kipumuna joelho Kipunacotovelo Kipupaajuntamento, grupo Kipupusabugo de milho Kiri verdade, realidade, certeza, sinceridade

63

Kiri muene com efeito, sinceramente, verdadeiramente (ao p da letra verdade ou sinceridade mesmo) Kiri muene verdadeiramente, sinceramente, certamente,com efeito Kiria comida Kiriakaji comilo Kiriakiria certamente, verdadeiramente, sinceramente, com efeito Kiriandu membro do corpo humano Kinama kiriandu = perna membro do corpo Kirianzunga prostituta, rameira, mundana Kiriele mama grande Kirielu arrependimento Kirifa feio Kiriialahomenzarro, homem grande Kiriie tambem tem o significado de grande palmeira Kirikajicomilo Kirikoma palmeira grande Kirila comedouro Kirila fojo grande Kirilu comedouro Kirima planta, planta cultivada, produto(da lavoura), mantimento Kirimakaji agricultor, lavrador, homem do campo Kirimarima recuamento, recuada kirimba largo, praa ou povoao Termo no usado em Luanda - Plural=mienda, irimbu Kirimbu marca, sinal, carimbo, selo Kirimbu revoluo na barriga, medo, temor Kiringu mandioca Kirioma (ou kidioma) comilo Kiriondo suplica, rogo Nzambi ivua o kiriondo kiami! = Deus escuta a minha splica Kiriri lugar Kiriri kia kondama lugar seguro Kiriri kikola santurio (ao p da letra=lugar sagrado) Kirisu vigilncia Kirizundu sapo grande Kirizunu narigo, penca Kisa armadilha, armadilha para apanhar jacars Kisaba folha Kisafu pessoa imunda. Uruc Kisaka cabaa que serve de chocalho Kisaka cacho Kisaka porco espinho Kisakatu dianteira Kisakaxi cacho Kisakidilu agradecimento Kisakusaku susto, ao de voltar-se muitas vezes Kisala pena Kisala kia kolombolo pena de galo Kisala kia riembe pena de pombo Kisala kia sanji pena de galinha

Kisalanganda esgravatador Kisalangu torpeza, monstruosidade Kisambu perdo, graa Kisambu sambur grande Kisanda esteira ruim, esteira velha Kisanga achadouro, achadio (lugar de encontro) Kisanga ilha Kisanga Kia Nvunji segundo scar Ribas (em seu livro Ilundu), um esprito feminino que sob a dependencia de Nvunji a auxilia em sua misso. Auxiliar espiritual de Nvunji. Kisangela parceria, associao, assemblia Kisangu cabaa que serve de chocalho

64
Kisangusangualegre, radiante,bom humor, contentamento, graa, jbilo Kisekele areia Kisekenhe migalha Kisekeseke miudo, troco (de dinheiro), migalha Kisela favo (de mel), colmia Kiselu aborto, mvito Kisembu atrativo, encanto Kisemu defeito, desdem, desprezo Kisende calcanhar Kisengeria guloseima Kisenko espingarda, pistola Kisesekenhe lasca Kisesekenhe migalha Kiseselu joeira, peneira Kisok no igual Kisoko competncia Kisoko familiaridade Kisoneku ortografia, escrita Kisongo lanceta Kisoxi lgrima Kisubamorro Kisuba resto Kisueia tirano Kisuele lasca Kisuka pressa Kisuku pressa Kisuma segredo, milagre, arbtrio Kisumbe tira de pano que se pe no pescoo por sinal de luto Kisumbe velho, velha (no rio Kuanza) Kisume maravilhoso, milagreiro Kisungu ponta da cana, aguardente Kisunji pessoa de dotes extraordinrios Kisunzu coruja Kisuri vasilha (no Kuanza) Kisusinu ombro Kisusisi mictrio, urinol Kisuto bode Kisutu bode Kisuxi ombro Kisuxilu mictrio, urinol Kisuxinu bexiga Kitabelu regador Kitabi mudo Kitabu cantaro, jarra

Kitadi dinheiro Kitala estatura Kitamba braseiro Kitanda estrado de bordes entrelaados Kitnda feira, mercado Kitanda ventarola Kitande feijo descascado Kitangana instante, momento, tempo, espao Kitangelu mensagem, evidencia Kitari dinheiro Uala ni kitadi? - Kiavuluvulu! Tens dinheiro?- Muitissimo Kitata grande pai Kitat'etu ! meu grande pai! Kitatulu torax Kitelembe telheiro, alpendre, toldo

65
Kitelu comparao Kitelu relmpago Kitembu vento, ar Kitete lmpido, limpeza Kitetele retalho, trapo O muxima uami uala kala kitetele = O meu corao est como (um) trapo Kitololo arrependimento Kitombe treva, escurido Kitonda brincadeira noturna que um grupo de rapazes e raparigas fazem cantando Kitongo advertencia Kitongola verdade, f Kitonhitalento, bom olho, perspicacia Kitori escorbuto Kitoto espcie de cerveja Kitu anfora (vaso), talha Kitubiaardor, fogacho Kitue afvel Kituku cauda grande, pluma grande Kitukumuke espanto, admirao, surpresa Muene ua ngi tale ni kitukumuke = le olhou-me com espanto (admirao) Kitulu flor(termo antiquado) Kitululu asma Kitululuku sossego Kitumana estvel Kitumba cego Kitumba mato, campina Kitumbi murro Kituminu obrigao , comando, prescrio, mandamento, ordem, estatuto deriva de kutumina=mandar, obrigar,ordenar ,dominar Kituminu kia kuinii ni uana ria mivu obrigao de 14 anos Tambm seria correto dizermos Kituminu kia kuinii ria mivu ni mivu uana Kituminu kia kuinii ria mivu ni uana Kituminu kia rikumi ni uana ria mivu *no serto o nmero dez se diz rikumi e no kuinii Kituminu kia makuiniari ni moxi ma mivu obrigao de 21 anosTambm seria correto dizermos Kituminu kia makuiniari ni moxi a mivu Kituminu kia makumi a iari ni moxi a mivu * no serto se diz makumi a iari para o numero 20 Kituminu kia mivu itatu obrigao de tres anos

Kituminu kia mivu sambuari(ou sambuadi) obrigao de sete anos. Tambm seria correto dizermos: Kituminu kia sambuari ria mivu Kituminu kia muvu umoxi obrigao de uma ano Kitumu recado , mandamento, ordem, encargo Kitunda posio, talhe Kitundu diadema, coroa Kitundulu trambolho, tabefe Kitungu casebre, habitao Kituta divindade africana que se julga habitar nas lagoas, fontes, rios, montanhas, subterraneos, florestas, etc Kitutu caixa Kitutu papo Kituxi crime, pecado Kituxi mufi pecado mortal Kua felicitao Kua sossego Kiuabela purificado Kiuuealegria, festejado Kiu-kiu abundantemente Kivalelu influxo Kivari prolfico, fecundante, genitor Kivunda feio Kivunzulu toldo

66

Kivuvudesmando Kixamenu encosto, amparo Kixanju contenda Kixanuchamada Kixaxi folha de milho Kixeri fome Kixiia colmia Kixikanu crena, convico Kixikinu sossego Kixila pecado original Kixilu venerao Kixima fonte Kixina lugar semeado ou plantado Kixina-hulu tributrio, feudatrio Kixinhi bocadinho Kixinii toco, fragmento ou parte Kixinji toco, fragmento ou parte Kixiri fome Kizala presuno, sobranceria Kizalelu ninho Kizalu agasalho Kizambu exaltao Kizangu feitio, sortilegio, revs, desastre, desgraa Kizvu bofe, pulmo Kizela branco Kizembe toldo Kizembu desprezo Kizola afeto, amor, carcia,ventura, veracidade, felicidade, dileto, desvelo Kizomba festa, brincadeira, dana, divertimento Kizonga assemblia Kizu bainha

Kizua dia Kizua kia kambamba dia inteiro Kizua kiengi outro dia (diferente) Mungu, kizua kiengi = Amanh, outro dia (diferente) Mungu,kizua kiamuku = Amanh, outo dia(mais um dia) Kizua kioso todo o dia Kizuatu vestimenta, roupa Kizuele (que) fale (subjuntivo do verbo kuzuela, em concordncia com os nomes da classe IIIiniciados por KI) O kibanda kizuele = O curandeiro que fale Kizunda posio, talhe Kizunu fanha Kizunu narigo Kobe Vide ---obe Kofele Vide ---ofele Koko c Koko-ni-koko depois que Kokuluvelho, antigo Vide ---okulu Kola forma abreviada de kukola (clamor, grito) Kolenuchamai, gritai, aclamai, apertai, endurecei (imperativo do verbo kukola) Kolenu ! chamai, gritai, aclamai ! (Ovacionem)(imperativo enftico do verbo kukola) Kolo forte, fora (deriva do verbo kukola) (dialeto omumbuim-Padre Maia) Kolobang no est fazendo, no est lutando Presente continuo na negativa de kubanga Koloka abaixa-te (imperativo do verbo kukoloka=abaixar-se) Kolokenu abaixai-vos (imperativo do verbo kukoloka) Kololo corredor (deriva do portugus) Kombolavrador (abreviatura de rikombo) Komona limpa, lambe (imperativo do verbo kukomona) Komon'! limpa! Lambe! (imperativo enftico do verbo kukomona)

67

Komonenu limpai, lambei (imperativo do verbo kukomona) Komonenu ! Limpai! Lambei! (imperativo enftico do verbo kukomona) Kondeka respeita, honra, acata, guarda com cuidado imperativo do verbo kukondeka Kondek'! honra!, respeita! Acata! Guarda com cuidado! imperativo enftico do verbo kukondeka Kondekenu respeitai, honrai, acatai, guardai com cuidado imperativo do verbo kukondeka Kondekenu !Respeitai! Honrai! Acatai! imperativo enftico do verbo kukondeka Konene Vide ---onene Konje-pinji juramento Kotelele sem igual, de preferencia, muito superior, muito acima Koxi a (ria) debaixo, por baixo (de) O karibengu kasuamene koxi a rixisa = O ratinho escondeu-se debaixo da esteira Ku preposio. Para, por, em,ao,aos,as Ku aje coa-te Ku ajile te coa para, por Ku ajise te faz coar Ku aluke acautela-te, cuida-te Ku ambate te leva, te carrega, te acarreta Ku ambatele leva-te com frequencia Ku ambatese ajuda-te a levar Ku ambe te diz, declara-te, censura-te Ku ambele te diz, te aconselha, recomenda-te, te expe Ku ambese te faz dizer, te faz expor, faz te aconselhar

Ku ambue desfalece-te Ku ambuise te faz desfalecer, te faz desmaiar Ku ambuke desfalece-te Ku ambule larga-te, solta-te, deixa-te, cede-te Ku amburile tolera-te, te consente Ku amuise amamenta-te Ku andale ama-te, deseja-te Ku andele mastiga-te, tritura-te Ku andese te faz comer, te faz mastigar, te faz triturar Ku aneke exponha-te a vista, deixa-te patente Ku angale desbota-te Ku angele censura-te, repreende-te Ku angelele te censura para, por, te repreende para, por Ku angelese no te faz censurar, no te manda repreender Ku ase perfura-te, fisga-te, espeta-te Ku aule chamusca-te, queima-te de leve Ku aurile no te chamusca Ku aurise te faz chamuscar Ku axile te espeta por, para, te perfura por, para, te fisga por, para Ku axise te faz fisgar, te faz perfurar, te faz espetar Ku aze coa-te Ku bata ku ribata= em, para casa Ku di tanga revelar-se, contar-se Ku ku bana dar-te Manii etu uandala ku ku bana ima iauaba Me nossa deseja dar-te coisas boas Ku ku zola amar-te Ku mbandu do lado, ao lado Ku mbandu a (ia) ao lado de Ku mbandu iao lado deles Ku mbandu ia muku alm, da outra parte Ku mbandu iami ao meu lado Mukonda nioka, iakexile ku mbandu iami, ia ngi tukumuna Porque a cobra chegou ao lado meu, assustoume Ku mbandu iao seu lado Ku mbandu iao teu lado Ku mbandu ienu ao vosso lado

68
Ku mbandu ietu ao nosso lado Ku mbandu-hoko aquem, nesta parte Ku mbandu-ia-muku alem, outra parte Ku mbandu-kun ali Ku mbulu no fim, a ultima hora Ku mesu em frente, vanguarda Ku polo em frente Ku polo ia em frente de, diante de Ku polo ia em frente, diante de Ndenu ku polo ia tata = Ide diante do pai Ku ri aluka acautelar-se, cuidar-se(tomer cuidado) Ku ri amba declarar-se, censurar-se Ku ri ambata carregar-se, levar-se Ku ri ambatesa munir-se Ku ri ambela dizer consigo mesmo, dizer para si mesmo Ku ri ambula largar-se, soltar-se, deixar-se Ku ri andala gostar-se, amar-se Ku ri bana dar-se Ku ri fangana assemelhar-se, parecer-se com

Ku ri fua ni parecer-se com Ku ri funga misturar-se, envolver-se Ku ri jiba matar-se Ku ri longa aprender Ku ri longa embarcar-se Ku ri sakamanesa (ou sakamesa) apressar-se, impacientar-se Ku ri salula fazer-se doido Ku ri samba benzer-se Ku ri samuna pentear-se Ku ri sanujuna desfolhar-se, desfazer-se, desfiar-se Ku ri sasa criar-se, educar-se, borrifar-se Ku ri ta colocar-se, meter-se Ku ri tala mirar-se, ver-se Ku ri tanga revelar-se, contar-se Ku ri temeneka embravecer-se, irritar-se Ku ri temesa aquecer-se Ku ri texi perder-se, extraviar-se Ku ri tingita agitar-se, embriagar-se Ku ri zola amar-se Ku ri zonga medir-se Ku ri zongola ver-se, reparar-se Ku rima atrs, por detrs, pela retaguarda Ku rima ria atras, depois de Ku tande no canpo Ku tandu em cima, no alto Ku tandu a (ria) em(por) cima de Ku tu jiba matar-nos Kua por, de Kua muene por, de, a voc Kabu basta! Kabu bastante, suficiente Kuaja coar Kuaj no coas negativa verbal de kuaj Kuaje no coces, que no coces Kuaje ni nguzu no coces com fora Kuaje ringi no coces mais Kuajilacoa para, por, em ( verbo derivado de kuaza) Kuajilno coas para, por Kuajisa faz coar, manda coar Kuajis na fazes coar, no mandas coar

69
Kuakiamanheceu Kuaki ki j amanheceu Kual no ests forma negativa do verbo kukala=estar Kual ni uoma? = No ests com medo? Kual mu banga no estas fazendo, no estas lutando Kual ni no tens, no ests com Eie kual ni kitadi = Tu no tens dinheiro Kual'eme por, de, a mim, para mim Risoneke kual'eme = Escrito por mim Kual'ene por, de, a eles, para eles Kual'enu por, de, a vos,para vs Kual'etu por, de, a ns Kualuka acautelar, tomar cuidado, cuidar, tomar sentido Kualuke no toma cuidado, no cuida(imperativo negativo de kualuka) Kualuk no tomas cuidado, no tomas sentido(negativa de kualuka) Kuamba dizer, censurar, declarar, falar mal

Kuambata levar,carregar,acarretar Kuambate no leva, no carrega, no acarreta , que no leves, que no carregues, que no acarretes imperativo e subjuntivo negativo de kuambata Kuambat no levas, no carregas, no acarretas,no levavas, no carregavas, no acarretavas negativa de kuambata Kuambatela levar continuamente, andar sem parar Kuambatelaku levar continuamente, andar sem parar Kuambatele no leva com frequencia, no anda sem parar, que no leves com frequencia, que no andes sem parar imperativo e subjuntivo negativo de kuambatela Kuambatel no levas continuamente, no andas sem parar negativa de kuambatela Kuambatesa manda carregar, faz carregar, ajuda a levar Kuambatese no ajuda a levar, que no ajudes a levar imperativo e subjuntivo negativo de kuambatesa Kuambates no ajudas a levar negativa de kuambatesa Kambe Hein! , O que me diz! , Que tal? Kuambe no diz, no declara, no censura, que no digas que no declares, que no censures imperativo e subjuntivo negativo de kuamba Kuamb no dizes, no declaras, no censuras negativa de kuamba Kuambela dizer, recomendar, aconselhar, expor Kuambele no diga, que no digas, no aconselha, que no aconselhes, no recomenda, que no recomendes, no exponha, que no exponhas imperativo e subjuntivo negativo de kuambela Kuambel no digas, no aconselhas, no recomendas, no exponhas negatva de kuambela Kuambsa fazer dizer, fazer aconselhar, fazer expor Kuambese no faa dizer, que no faas dizer,no exponha, que no faas expor, no manda aconselhar, que no mandes aconselhar imperativo e subjuntivo negativo de kuambesa Kuambes no faas dizer, no mandas dizer, no faas expor negativa de kuambesa Kuambua desmair, desfalecer Kuambue no desmaia, que no desmaies, no desfalece, que no desfaleas imperativo e subjuntivo negativo de kuambua Kuambu no desmaias, no desfaleces (negativa de kuamba) Kuambuila no desmaia por, para, em, no desfalece por, para em Kuambuisa fazer desmaiar, fazer desfalecer, fazer largar Kuambuise no faz desmaiar, que no faas desmaiar, no faz desfalecer, que no faas desfalecer imperativo e subjuntivo negativo de kuambuisa Kuambuis no fazes desmaiar, no fazes desfalecer (negativa de kuambuisa) Kuambuka desmaiar, desfalecer, largar-se,soltar-se, deixar-se Kuambuke no desmaia, que no desmaies, no desfalece, que no desfaleas imperativo e subjuntivo negativo de kuambuka Kuambuk no desmaias, no desfaleces, no larga-te (negativa de kuambuka) Kuambula largar, soltar, ceder, deixar Kuambule no larga, que no largues, no cedas, que no cedas, no deixa, que no deixes, no solta, que no soltes imperativo e subjuntivo negativo de kuambula

Kuambul no largas, no soltas, no deixas, no cedes negativa de kuambula Kuamburila tolerar, consentir

70

Kuamburile no tolera, que no toleres, no consente, que no consintas imperativo e subjuntivo negativo de kuamburila Kuamburil no toleras, no consentes (negativa de kuamburila) Kuamesen no precisastes negativa verbal de kumesena Eie kuamesen ku ri longa kutanga ni kusoneka? Tu no precisastes aprender ler e escrever? Kuamesen ringi no precisastes mais Kuamua mamar Kuamue no mama, que no mamesimperativo e subjuntivo negativo de kuama Kuamu no mamas (negativa de kuama) Kuamuisa amamentar Kuamuisa amamentar Kuamuise no amamenta, que no amamentes imperativo e subjuntivo negativo de kuamuisa Kuamuis no amamentas negativa de kuamuisa Kuamuku em outro lugar Kuanda comer, papar, comida plural=iandu Kuanda papar, comer Kuandala gostar, desejar, querer, precisar, amar Kuandale no gosta, que no gostes, no quer, que no queiras, no precisa, que no precises, no ama, que no ames imperativo e subjuntivo negativo de kuandala Kuandal no gostas, no desejas, no queres, no precisas, no amas negativa de kuandala Eie kuandel kudia ? = Tu no queres comer? Eie kuandel kuijia kimbundo? = Tu no queres saber kimbundo? Eie kuandel kurifuta ? = Tu no queres cobrir-se? Eie kuandel kuijia kutanga ni kusoneka? = Tu no queres saber ler e escrever? Eie kuandel kutana? = Tu no queres ser feliz? Kuanda-nzji sonhar Kuande no come, que no comas imperativo e subjuntivo negativo de kuanda Kuand no comes, no papas negativa de kuanda Kuandekla iniciar, mostrar, indicar Kuandela mastigar, triturar, comer para Kuandele no mastiga, que no mastigues, no tritura, que no tritures imperativo e subjuntivo negativo de kuandela Kuandel no mastigas, no trituras negativa de kuandala Kuandesa fazer comer, fazer mastigar, fazer triturar Kuandese no faa comer, no faa triturar, no faa mastigar Kuandes no fazes comer, no fazes triturar, no mandas mastigar Kuanka extender a roupa(para secar), Expor a vista, patentear Kuaneke no patenteia, no exponha a vista, no ponha a roupa a secar, que no exponhas a vista, que no deixes patente (imperativo e subjuntivo negativo de kuaneka) Kuanek no patenteias, no expes a vista, no pe a roupa para secar negativo de kuaneka Kuangala desbotar Kuangale no desbota, que no desbotes imperativo e subjuntivo negativo de kuangala Kuangal no desbotas negativa de kuangala Kuangela censurar, repreender

Kuangele no censura, no repreenda, que no censures, que no repreendas (imperativo e subjuntivo negativo de kuangela) Kuangel no censuras, no repreendas (negativa de kuangela) Kuangelela censurar por, para, repreender por, para Kuangelele no censura para, por, que no censures para, por no repreende por, para, que no repreendas por, para imperativo e subjuntivo negativo de kuangelela Kuangelel no censuras para, por, no repreendes por, para (negativa de kuangelela) Kuangelesa fazer censurar, mandar censurar Kuangelese no faz censurar, que no mandes censurar Kuangeles no fazes censurar, no mandas censurar negativa de kuangelesa Kuanhique, qual Kuasa espetar, fisgar, perfurar Kuase no fisga, que no fisgues, no perfura, que no perfures, no espeta, que no espetes (imperativo e subjuntivo negativo de kuasa) Kuas no fisgas, no espetas, no perfuras (negativa de kuasa)

71
Kuata kilunji! sentido! Kualachamuscar, queimar de leve Kuauleno chamusca, que no chamusques (imperativo e subjuntivo negativo de kuaula) Kualno chamuscas Kuaurila chamuscar por, para Kuaurile no chamusca, que no chamusques imperativo e subjuntivo negativo de kuaurila Kuauril no chamuscas (negativa de kuaurila) Kuaurisa fazer ou mandar chamuscar Kuaurise no faz chamuscar, que no faas chamuscar imperativo e subjuntivo negativo de kuaurisa Kuauris no fazes ou no mandas chamuscar Kuavula engatinhar, andar de gatinhas Kuavul no anda de gatinhas, no engatinha(negativa de kuavula) Kuavul ni o njila ia kuijia! No engatinha no caminho do saber! Kuavule no engatinha, que no engatinhes (imperativo e subjuntivo negativo de kuavula) Kuavundu escuro adjetivo derivado do verbo kuvunda, no caso em concordncia com os nomes que comecem por ku ex=kuma kuavundu=tempo escuro Kuaxila fisga por, para, espeta por, para, perfura por, para (verbo derivado de kuasa) Kuaxile no fisga por, para, que no fisgues por, para, no perfura por, para (imperativo negativo de kuaxila) Kuaxil no fisgas para, por, no espetas por, para, no perfuras por, para (negativa de kuaxila) Kuaxisa faz fisgar, manda fisgar, faz espetar, faz perfurar Kuaxise no faa fisgar, que no faas fisgar, que no faas perfurar, no perfura, no espeta, que no espetes (imperativo e subjuntivo negativo de kuaxisa) Kuaxis no fazes fisgar, no mandas fisgar, no fazes perfurar, no fazes espetar Kuaz coar Kuaze no coa, que no te coces imperativo e subjuntivo negativo de kuaj Kuaz no coas (negativa de kuaza)

Kuba dar, entregar, ofertar (forma contrata de kubana), bater, espancar Kuba kandandu dar abrao, abraar Kuba ki kutex' dar no perder Kuba ki kutexi dar no perder Kuba kibetu dar pancada, bater Kuba muloloke dar perdo, perdoar Kuba mulongi dar conselho Kubaba bater levemente, acalentar, tocar Kubabata apalpar, tocar Kubaka colocar, guardar, porconjugado no subjuntivo Kubakela receber em depsito Kubakesa guardar, depositar Kubakula pagar Kubakula tributar, prestar ou dar contas de rendimento,tributar, arregaar Kubalacair, cavar com a mo Kubala moxi cair no cho, cavar no cho Kubaluka embravecer, andar errante, fazer-se fugidio, vaguear Kubalula acenar, esgravatar Kubalumuka erguer-se, levantar-se Kubalumuna acordar, levantar, despertar Kubamba faltar, escassear, falecer. Kubambuka encruzar, atravessar, encurtar caminho por atalho, ir ao mato para necessidade corporal Kubambuka encruzar,atravessar, encurtar caminho por atalho, arredar-se do caminho. Kubambuka ficar inflamado, levantar labareda (diz-se nas ocasies em que se apaga o fogo) Kubambuka ficar inflamado,levantar labareda( diz-se na ocasio em que se apaga o fogo). Kubambula inflamar Kubana dar, ofertar,entregar Kubana kaiangu esbofetear (ao p da letra=dar bofetada) Kubana kandandu dar abrao, abraar Kubana kididi aposentar, agasalhar (ao p da letra=dar lugar) Kubana kiriri aposentar, agasalhar (ao p da letra=dar lugar)

72

Kubana kudia alimentar (ao p da letra=dar comida) Kubana mukalu berrar (ao p da letra dar berro) Kubana muloloke dar perdo, perdoar Kubana muloloke perdoar(literalmente dar perdo) Kubana mulongi dar conselho Kubana ngolo dar fora, fortalecer Kubana Njimbu dar explicao, explicar Kubana rix prestar ateno, ou melhor, dar ateno Kubanda colher Kubanda subir, elevar, sublimar, ladeira Kubandama aderir Kubandeka unir, ajuntar Kubandesa fazer subir, fazer elevar Kubanduka ficar remediado, ficar livre de, ser ou estar remediado Kubandula apaziguar, valer, socorrer, acudiar, remediar, salvar, interceder, livrar, Kubanduluka ficar remediado, ficar livre de, ser ou estar remediado Kubandulula sossego, apaziguar, valer, acudir, remediar, livrar, socorrer, salvar, interceder, separar Kubanena ofertar por, para, dar por, para, entregar por, para Kubanena o kikoka ofertar para a estrada Kubanena o mutue ofertar para a cabea

Kubanena o Nzambi ofertar para Deus Kubanena o 'nzo ofertar para a casa Kubanena o pambuanjila ofertar para a encruzilhada Kubanesa fazer ofertar, fazer dar, mandar oferecer Kubanga fazer, lutar, pelejar Kubanga kunoka fazer chover Kubanga mu ita lutar na guerra Kubanga muanji fazer barulho Kubanga mufufu fazer confuso Kubanga mukulumu fazer silencio Kubanga nzangu fazer barulho Kubanga o kudia fazer a comida Kubanga o mvondari fazer a vontade Kubange no faas, no lutes (imperativo e subjuntivo negativo do verbo kubanga) Kubangujulula desprezar, maltratar Kubangulula refazer, renovar, inovar Kubanza pensar Kubatana discutir Kubatula decepar, cortar, retalhar, esquartejar,amputar Kubatula ni invo cortar com foice Kubatula ni kiala cortar com a unha Kubatula ni kibutilu cortar com tesoura Kubatula ni maju cortar com os dentes Kubatula ni ngimbu cortar com foice Kubatula ni nguzu cortar com fora Kubatula ni nzngu cortar com tesoura, nzngu tambm significa canto em voz alta Kubatula ni poko cortar com faca Kubatula ni poko iobutila cortar com a navalha Kubatula tukum cortar rente Kubatula tukum cortar rente Kubehula copular Kublaemagrecer Kubelapousar (de ave) Kubelela danar, bailar Kubelesela obedecer, amansar Kubenga ser comilo ou gluto Kubengalala ser ou estar torto Kubengula entreabrir

73

Kubengulula entreabir abertamente Kubenha brilhar, brilhantismo Kubetabater Kubetama curvar-se Kubetamena curvar-se para Kubeteka inclinar-se Kubetuila encostar, recostar Kubetula levantar, erguer, suspender Kubeza temor, venerao Kubia amadurecer, estar cozido, estar abrazado, maturar Kubiata peneirar, joeirar Kubikalamentar, agourar, prever Kubila criar, enredar Kubilujula emborcar, andar a virar Kubiluka tornar-se Kubiluka voltar, virar, mudar Kubilukila revoltar-se, virar-se uma pessoa com a outra

Kubilula virar, revolver, mudar, voltar, virar ou mudar de face de lado, do direito para o avesso Kubindama precisar, necessitar, desgraar-se, tornar-se desditoso Kubinga pedir rogar, suplicar Kubingila suplicar, favorecer, proteger Kubirika encruzar, cruzar, falar lingua estrangeira, tornar-se incompreensvel Kubita passar, acontecer Kubita fufu passar em perigo Kubitila passar por, para, em Kubitila ku mbandu passar de ilharga (as escondidas) Kubitila ku polo passar adiante Kubitila ku rima passar atrs Kubitisa deixar passar Kubitula receber de passagem Kubitulula retocar, repassar Kubixika dar ou entregar de passagem Kubixila chegar Muene uandala kubixila mungu = Ele deseja chegar amanh Kubixirisa fazer chegar Kuboba alagar, inundar, submergir Kubobesa fazer submergir, alagar, inundar, engolfar Kuboboka ser desdentado Kubobola quebrar caroo com os dentes Kubobota dentar, roer Kuboka discursar, orar,chamar Kubokela exorcismar, repreender, discursar (para, por, em), orar (para, por, em), chamar, clamar(por, para), convocar, proclamar,barulhar cantando, transmitir, convidar, gritar, brindar, telefonar, telegrafar Kubokojona entrar a mido, continuamente Kubokola entrar Kubokona entrar Kubokuesa admitir, meter, introduzir ou encaixar Kubokuesela fazer meter, introduzir, encaixar Kubolaapertar, apoderecer Kublamendigar Kubolama abaixar-se, curvar-se Kubolamesa fazer curvar Kuboleka inclinar Kuboloka desalagar, desaguar (o rio) Kubomba acalentar,lisonjear,lograr,rogar, suplicar, adular, pingar, filtrar Kubombesa fazer pingar Kubomoka ficar esfolado ou escoriado Kubomona despir, despojar, escoriar Kubomona esfolar, escoriar

74

Kubonda enforcar, afogar, matar, esmagar, triturar. OBS=segundo scar Ribas a palavra Mbondo (baob) deriva deste verbo em aluso a preferencia dada pelos feiticeiros a esta rvore para seus exerccios macabros Kubnda ser mal sucedido Kubondama ficar molhado Kubondela matar em, para, por, no...,triturar em, para, por, no..., enforcar para, por, em, no... Kubonga apanhar, achar, colher Kubongola ajuntar, reunir, colher, acumular, reunir Kubongola curvar-se com as mos fincadas no cho e o assento no ar

Kubua acabar ,findar, finalizar Kubuakula cachimbar Kububala abraar Kububidila rogar pragas Kububila praguejar Kubuikila extinguir-se ou apagar-se de vez Kubuka abanar Kubukirila abanar, estar ou andar a abanar Kubukula partir, quebrar, babar Kubulaquebrar,arrombar, desmanchar Kubulakana atender Kubulula salvar, tirar gua do rio, lagoa ou mar numa talha ou vaso Kubungana vagabundear,divagar Kubungila no faltar Kubungila kitadi no faltar dinheiro Kubungila kudia no faltar comida Kubungujula desprezar, desamparar Kubungula separar, saracotear, andar o feiticeiro a danar a noite de porta em porta. Kuburijila andar a quebrar Kuburila quebrar por ou para Kubusa assoprar Kubutama sossego Kubutamena cobrir bem os ovos chocando Kubutula amputar, cercear Kubuza arrancar, tirar da raiz Kudia comer, comida Kudia kua hangala comida destemperada, insosa, ou sem azeite Kudia kua mungua comida de sal Kudia kua ususu comida insosa Kudia kuabolo comida podre Kudia kuafulu comida gostosa, saborosa Kudia kualulu comida amarga Kudia kuangangama comida azeda, acre Kudia kuatouala comida doce Kudia kuolamb comida cozida Kudia kuosarikile comida salgada Kudia kuosusu comida insosa Kudia mungua comer sal ou ser batizado Kudibala cada Kudibanda abarrotar-se, encher-se, exaltar Kudiboka bradar Kudie no comas imperativo e subjuntivo negativo do verbo kudia ou kuria Kudikola splica Kudikuba jurar, protestar Kuehela permisso, permitir Kueji no conhecetes, no soubes, no soubestes, no aprendestes Eie kueji kimbundu? Tu no soubestes Kimbundu? Eie kueji o marimi ma ambundu? Tu no conhecestes as linguas dos negros? Nga me 'jiami, maji ngeja rimi ria mindele (ma+ijiami=me'jiami) No as conheci, mas conheci a lingua dos brancos

75

Kuelela adubo, adubar Kuelela rir-se Kuelula sarar, curar Kuenda partir, andar, viajar,caminhar, marchar, arrepiar

Kuenda makirikiri andar depressa Kuenda o mukutu arrepiar o corpo Kuendesa encaminhar, guiar Kuenga unificar, submeter Kuetu pode subentender um nome, vindo sempre precedido de O (o, a, os, as) . Seria : No(a) + nome que fica suprimido+ nosso(a) Tuabixila o kuetu = Chegamos (a) na nossa ... Ficou subentendida por exemplo a palavra casa, seria uma forma abreviada de Tuabixila ku ribata rietu) Kuetu por ns Kuez no voltastes Kuez ringi no voltastes mais Mukonda kuez ringi, eme ngala mu dila (ou rila) Porque no voltastes mais, eu estou a chorar Kufa morrer, percer, falecer Kufa mesu cegar (morrer olhos) Kufa ni kikotomorrer de pena Eme ngolofua ni kikoto = Eu estou morrendo de pena Kufa ni ndenge morrer na infncia Kufa ni nzala morrer de fome Eme ngolofua ni nzala = Estou morrendo de fome Kufa ni sonhi morrer de vergonha Eme ngolofua ni sonhi = Eu estou morrendo de vergonha Kufa ni ukota morrer na velhice Kufafa espumar, escumar ,(levantar fervura) Kufakula inflamar (polvora) Kufama ficar adaptado ou apropriado Kufangana assemelhar, parecer com Kufefenha chupar Kufefenhela chupar para, por Kufefenhesa fazer chupar Kufefeta abaixar( a luz ou a voz) Kufefetela fazer diminuir( a luz ou a voz) Kufika comparar, julgar, suspeitar, imaginar,cuidar, pensar, ser barato Kufikila supor, atribuir Kufikirila encostar, amparar Kufina poder, ousar, aguentar, ser corajoso, forte, ou valente Kufirimika cobrir, tapar Kufomona desenfiar, desembainhar Kufua morrer, falecer, perecer Kufua ni morrer com, parecer com Kufua ni kikoto morrer de pena Eme ngolofua ni kikoto = Eu estou morrendo de pena Kufua ni nzala morrer de fome Eme ngolofua ni nzala = Estou morrendo de fome Kufuiladever Kufuilamerecer Kufuilavelar por, para, em, saborosa a comida em.. Kufukama ajoelhar, abaixar Kufukamana estar de joelhos, abaixar-se, agachar-se Kufukamesa fazer ajoelhar Kufukina encovar Kufukula virar Kufukula mulenge ventar Kufukuna desenterrar Kufukunuka ressuscitar Kufula ser saborosa (a comida), velar,vigiar, estar de sentinela.

76
Kufumala defumar, fumar (derivada do portugus) Kufumba enganar, prejudicar Kufumba farejar Kufumbula estripar Kufuna negociar, ganhar Kufunda demandar, pleitear, litigar-se, fazer julgamento, queixar-se, relatar, enterrar, sepultar Kufundila informar, relatar, inquirir, enterrar em lugar de, enterrar por,para Kufundisa fazer justia,julgar, enterrar Kufundisa kiaiba julgar mal Kufundisa kiambote julgar bem Kufundumukaerguer-se, levantar-se, despertat do sono, acordar Kufundumunafazer despertar ou acordar, ou levantar Kufunga misturar Kufungula remexer, vascolejar Kufungulula tornar a remexer Kufuta cobrir, tapar, pagar, embolsar,abafar, enrolar Kufuta o imbia tapar a panela Kuganza embriagar-se, inebriar-se desse verbo deriva a palavra Maganza, que designa os iniciados no culto, referido-se em sentido figurativo, aos estado inebriado em que ficam Kuhabula comer o co com sofreguido,zampar Kuheteka fazer bem alguma coisa Kuhumbula decepar, mutilar Kuhumbulula tornar a decepar Kuia ir Kuia boxi ir para baixo, para o cho, ir abaixo, ir em baixo Kuia boxi a (ria) ir para debaixo de, ir por baixo de Kuia bu kiandu ir para o trono (sobre) Kuia bu tanduir par o cume, ir acima Kuia bu tandu a (ria)ir para cima de (sobre) Kuia koxi ir debaixo, ir abaixo,ir para o cho Kuia koxi a (ria) ir debaixo , ir por baixo de Kuia ku kianzu ir para o ninho Kuia ku kibungu ir a privada(latrina) Kuia ku kizalelu ir para o ninho, ir para o abrigo Kuia ku kizaluir para a cama, ir para o abrigo Kuia ku mkumenstruar Kuia ku mbandu a (ia) ir ao lado de Kuia ku mulko ir ao juramento Kuia ku tandu a (ria)ir em cima de, por cima de Kuia ku umbulungu ir ao juramento Kuia ku xilu ir para o quarto, ir para a camarinha Kuia kuloka ir jurar Kuia kumbandu-kun menstruar Kuia kupolo ir a frente, avanar Kuia moxi ir dentro, ir em Kuia moxi a (ria) ir dentro de, ir para dentro de Kuia mu smbua ir para outra banda, ir para a banda do alm, ir para o alm Kuia xak ir de uma vez Kuiba ser feio ou deforme, irregular Kuibila desagradar a, afligir a Kuibila mukuenu desagradar a outro Kuibisa afeiar, deformar, depravar, fazer afligir a ..., fazer desagradar Kuibisa muxima afligir, agoniar, confranger (ao p da letra fazer afligir ao corao ou a alma)

Kuibula interrogar, perguntar, inquirir, examinar Kuiburisa fazer perguntas Kuijia conhecer, saber, sabedoria, cincia, conhecimento Kuijila estar acostumado,estar habituado,ficar manso, ficar domesticado, vir por ou a propsito Kuijila proceder, estar acostumado, estar habituado, ficar manso, domesticado, vir por Kuijila maka vir por conversa (vir para conversar)

77
Kuijirila habituar-se, ter propenso a Kuijirisa acostumar, habituar Kuikuta ficar saciado, abarrotado, ficar satisfeito farto ou regalado Kuila fazer, dizer no presente continuo Kuiluisa fazer sarar ou curar Kuiluka ser feliz, melhorar, convalescer Kuilula sarar,curar Kuilusa vomitar o Kuima no dar Eie uima = tu no das Kuima vegetar, produzir Kuimana levantar-se, parar, colocar Kuimana nzanza ficar erguido, ou levantado nzanza=elevao Imana nzanza = fica erguido( tempo do imperativo) Tuemana nzanza = ficamos erguidos (Pretrito I ) Kuimba cantar Kuimbila estar a cantar, cantar para ou por Kuimikina plantar ou endireitar para.... Kuimikisa fazer ou mandar plantar ou endireitar Kuimina produzir para Kuimina recusar, negar, ser sovina Kuimita engravidar, conceber Kuimitisa fazer engravidar, fecundar Kuindatecer, entranar, encaracolar, anelar Kuingapastorear, vigiar Kuingila pastorearpara, em, vigiar em, por, para Kuingisa fazer ou mandar vigiar ou pastorear Kuioka ficar vencido ou cansado Kuiokola vencer, cansar Kuirikamostrar, indicar Kuirikila indicar por, em, mostrar por, para, em Kuirikisa mandar mostrar, fazer mostrar ou indicar Kuirila fazer ou dizer por, para, em... Kuirisamandar fazer ou dizer Kuitaiaacorrer a um chamado, responder, ouvir Kuitiaresponder, ouvir... Kuiukisa endireitar, regrar Kuivila escutar Kuivirila andar a escutar Kuivuaouvir, perceber, entender Kuixana chamar Kuiza chegar, vir, chegada Kujaja alvio Kujiba matar, assassinar Kujibila matar em, no, para, por, em favor de... Kujika fechar, encostar, entalar Kujikita atar Kujikula abrir

Kujila abster-se, acabar, terminar, renunciar a fazer uso de comida ou bebida(preceito de jejum) Kujila jurar Kujile no jures , no acabe, no termine, no faa preceito de jejumimperativo e subjuntivo do verbo kujila Kujimaapagar, extinguir Kujimbibirila perder-se, desencaminhar-se Kujimbirila perder-se, desencaminhar-se Kujinda teimar Kujindamana zangar-se Kujirilahabituar-se, ter propenso a Kujitika atar

78

Kujotona unhar Kukaia afugentar, enxotar Kukaiela seguir Ngandala kukaiela o milongi ia Mam'etu Desejo seguir os conselhos (ensinamentos) da minha me Kukakela cacarejar Kukakula dar o primeiro alimento a uma criana Kukala estar Kukala ni kimba ter susto Kukala ni mahta estar com as pernas cruzadas Kukala ni marmba ter raiva Kukala ni marixi ficar embriagado Kukala ni marixi ficar embriagado Kukala ni mbmbi Ter frio Kukala ni mueniu viver (literalmente estar com vida) Uala ni mueniu = Ests vivo Tuala ni mueniu = estamos vivos O kuzola kuala ni mueniu = O amor esta vivo Kukla ni nzala ter fome Kukala ni riniota ter sede Kukala ni riuila ter sede Kukala ni snhi ter vergonga, Ter cerimonia Kukala ni tunga ter receio ou escrpulo Kukala ni uoma ter medo Kukalakala trabalhar, lidar Kukalanga prevenir, antecipar, acautelar Kukalesa averiguar, pesquisar,indagar Kukaluka bradar Kukalula rasgar Kukamba faltar, escassear, falecer Kukamba kulunji faltar juizo Kukamba sonhi faltar a vergonha, a timidez Kukamba ujitu faltar respeito, honra, ou virgindade Kukamba uoma destemer (faltar medo ou temor) Kukambama estar sobreposto Kukambamana colocar-se sobre, ficar sobreposto Kukambamesa fazer sobrepr, fazer ficar em cima Kukambeka pr em cima Kukana pretender, tencionar Kukanduka bu kiandu subir ao trono Kukanga fritar, torrar Kukanza colher, colheita

Kukasa atar Kukasuamenaesconder em, por, para Kukasuamesamandar ou fazer esconder-se Kukatapadecer, padecimento, sofrer, sentir, sentir dor em...,doena, doer, adoecer, enfermar Kukatula tirar, subtrair, suspender(sentido de tiraralgo) Kukemba cobrir-se de adornos, luxar, enfeitar, adornar Kukenga procurar, pesquisar Kukia amanhecer, ser esperto Kukiela madrugar, levantar ao amanhecer ( nascer?, despertar?) Kukiesa tardar Kukijirila acostumar-se, habituar-se Kukinadanar, bailar Kukina mbunda saracotear Kukindujuka andar a balanar Kukindujula balancear, andar a balanar Kukinga esperar Kukingika atravessar

79

Kukingila esperar por Kukingisa fazer esperar Kukinina andar a danar Kukinisa fazer danar, atrapalhar Kukirika repreender, admoestar Kukita transformar, fermentar Kukokola cantar do galo Kukokolola recortar Kukola chamar, enrijar, endurecer, gritar, apertar, clamar, brado, bradar Kukoma gemer Kukombola permutar, angariar Kukombola traficar, copular,conduzir Kukonda cercar Kukonda uxiri consolar, suavizar, favorecer Kukondala entortar Kukondalala ficar torto Kukondama ficar seguro ou assegurado Kukondamesaassegurar, asilar Kukondeka honrar, acatar, respeitar, guardar com cuidado Kukonga cercar, limpar Kukongolola limpar tudo, varrer Kukoriua embebedar-se Kukoteka dobrar, vergar, curvar. Encolher, arquear Kukotola enganar, tirar a fora Kukotomona desencolher, arrancar Kuku aqui (ao lado, junto) Kuku av Kukuata pegar, agarrar, ter, segurar, apanhar Kukuata kilunji ter juizo Kukuata kimbua assustar-se Kukuata lumbi Ter inveja Kukuata njinda ter raiva Kukuata sonhi ter vergonha Kukuata ujitu acatar, respeitar, honrar Kukuata ukumbu ter vaidade Kukuata uoma ter medo Kukuba praguejar Kukubela comer a farinha com a mo

Kukuika atar, amarrar, prender, represar Kukukuta secar (de slidos) Kukulaestatura, crescer, engrandecer Kukulama estar em silencio Kukululu ascendncia Kukuluta coar com fora Kukunda fazer glorificar Kukurisa fazer crescer Kula crescer Kula crescer (verbo) Kulabasubir, trepar Kulabeka pespegar,chapar Kulabuka adquirir calor Kulaka ser ousado Kulala alastrar Kulla arder Kulaleka vadiar, convidar, tardar, descuidar, distrair-se, largar a embarcao no porto Kulamba cozinhar Kulanda coroar Kulanda perseguio, perseguir, seguir, seguimento Kulanda vender

80
Kulangeka previnir, predispor Kuleka acenar, estender,atingir, pernoitar Kulekela recomendar, despedir, aceno Kulekujuka chamejar Kulekuka fogo, fogacho Kulela acalentar, ninar, acariciar, animar, embalar, levar uma criana nos braos Kulela amarelecer Kulela requebrar Kulela ventilar Kulelama luzir, brilhar, lustrar Kulelamesa dar lustr, dar brilho Kuleleka ornamentar Kuleluka chamejar Kuleluma coar, tirar escuma Kulema crepitar, espertar o fogo, ativar o fogo Kulenda poder, aguentar Kulenga corrida, correr, fugir, fuga, evaso Kuloka jurar Kulokela jurar para, por, em favor de, em Kuloloka perdoar, desculpar, abolir Kulomba escurecer, enegrecer, rezar, pedir, rogar Kulomba dibesa pedir a beno Kulomba ni luzolu rogar com ternura Kulombela rogar, rezar para,em, por, a favor de) pedir por, para em... Kulnga carregar, embarcar Kulonga orientar, educar, ensinar, lecionar Kulongola espreitar, vigiar Kuluacolher Kuloza atirar (com espingarda), disparo Kuloza mauta disparar (espingardas,armas) Kulu espao, globo, terra (forma abreviada de rikulu ou dikulu Kulua guerrear,lutar, pelejar Kula mendigar,ser parasita,viver a custa alheia

Kulueza no acertar (em sua forma negativa o verbo passa a ser o avesso=no errar) Kulukadenominar Kulukuka sair Kulula ser amargo Kuluma ecoar,ribombar,ressoar Kulumata morder Kulumbika arrumar Kulumina ribombar, trovejar Kulunda guardar, conservar, reservar Kulundula herdar, despejar Kulunga aguardar, reservar Kulunga temperar, adubar, adubo Kulunga ter razo, triunfar Kulungama ajuntar, agrupar, acertar, ficar temperado Kulungamena ajuntar-se, agrupar-se Kulungila reservar, dirigir-se a Kulungisa julgar, decidir, resolver, deliberar, dar razo Kuluta maiaki chocar os ovos Kuma dizendo, que, como, em qualidade de derivada do portugus Kuma temperatura, tempo, lugar, parte, banda, lado, dia Kuma kua iba parte m ou feia Kuma kua uaba parte boa Kuma kua vundu tempo escuro Kuma kuaki rompeu o dia, amanheceu Kuma kuala mvula tempo chuvoso Kuma kun naquela parte

81

Kumakuna fazer incises na pele Kumama molhar Kumma molhar Kumateka comear,iniciar Kumbamoldar, cobrir de barro Kumbandu kun ali Kumbi forma abreviada da palavra rikumbi embora escrito de forma contrata, o seu prefixo de concordncia permanece kumbi ria=dia de, Sol de, tempo de,do, da Kumbi dia ngoma dia de toque Kumbi ria kambamba dia inteiro Kumbi ria kikulu tempo do passado Kumbi ria kilukuluku tempo de calor, ou dia de calor Kumbi ria kilulu tempo de tempestade Kumbi ria kixibu tempo de inverno, Sol de inverno Kumbi ria kufua tempo de morrer Kumbi ria kukala ni mueniu tempo de viver Kumbi ria kutanu tempo de primavera, Sol de primavera Kumbi ria kuzola tempo de amar Kumbi ria mbmbi tempo de frio ou Sol frio Kumbi ria mbuke tempo de neblina Kumbi ria mbndu tempo de sereno, orvalho,saraiva Kumbi ria muombe tempo de nvoa, de nevoeiro Kumbi ria ngoma dia de toque Kumbi ria rioso sempre, todo o tempo Kumbi riatalala tempo frio, mido ou Sol frio ---atalala=frio, mido Kumbi riatma tempo quente ou Sol quente ---tma=quente

Kumbi riaaba tempo bonito, formoso ou Sol bonito... Kumbomba pingar, filtrar Kumeketa luzir, humectar, reluzente Kumeketa o kurila lacrimejar Kumemeta luzir, humectar, reluzente Kumemeta o kurila lacrimejar Kumeneka madrugar, antecipar, levantar ao amanhecer Kumenekena saudar Kumenekena saudar, comprimentar,salvar, visitar Kumenekena saudar, saudao, cumprimento Kumesena querer, precisar Kumomona estar a debicar Kumomononaestar a debicar sempre Kumna olhar,ver, achar, avistar, apanhar, ter Kumona posses(bens), olhar, apanhar, ter, avistar, ver, achar, possuir O kumona, kubana-ku kutunda kua Nzambi Os bens, o dar (o ) vem de Deus Kumosona triturar, machucar, pisar Kumoxi juntamente, no mesmo lugar(ao lado) Kumoxi-kumoxi juntamente Kumuanga chamejar, espalhar, dispersar Kumuenesa fazer ver Kumuika alumiar,luzir,reluzir Kumuikisa mandar alumiar Kunanga perdura, durar, passar o dia a visitar, permanecer, demorar Kunangena retardar, durar muito tempo, fazer durar muito tempo Kundonda gotejar, pingar Kunema pesar Kunena evacuar, purgar Kungonga murmrio, rosnar, resmungar Kunhanga caar Kunhogonona retorcer, desarticular

82

Kunhoka sossego, sossegar, descansar, repousar, parar Kunhokesa fazer sossegar, fazer descansar, fazer repousar Kunhonga torcer Kunhongona torcer Kunjongona tirar um bocado do todo Kunoka chover Kunokona pisar, moer, trilhar Kunomona tirar Kunonga acertas Kunua beber Kunuana discutir Kunuikina embebedar Kunuina beber em, por, para... Kunuisa fazer beber Kuobe Vide ---obe Kuofele Vide ---ofele Kuoha assar, incendiar, queimar Kuohesa mandar assar, fazer assar Kuokulu Vide ---okulu Kuoleka estender, armar, promover Kuolela sorrir, sorriso Kuolobang no estas fazendo, no estas lutando Kuolola recolher roupa enxuta Kuombeka molhar Kuonene Vide ---onene

Kuongola observar,reparar,revistar,visitar Kuoso ku aonde que Kuoso ku enda, Nzambi u ku mna. = Aonde que vs , Deus te v. Kupapela crucificar, pregar Kupepumuka ser levado pelo vento, esvoaar Kupomona pelar Kuponona pelar Kupopola bater,castigar Kupopolola reabrir Kupupia falar (AM) Kuria comer, comida Kuria tingir Kuria kaboanga enganar,fazer cair em esparrela ou lbia Kuria makotola enganar,fazer cair em esparrela ou lbia Kuria maluta enganar Etu tutena kuria maluta o atu, maji ki tutenetu kuria maluta Nzambi Ns podemos enganar as pessoas, mas no podemos enganar a Deus Kuria maluta enganar Kuria mngnha enganar, ludibriar Kuria monguabatizar (literalmente comer sal) Kurialuka acautelar-se, cuidar-se Kuriata esmagar,pisar Kuriaula almoar Liga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuriauila Kuribala cada Kuribanda abarrotar-se, encher-se, exaltar Kuriboka bradar Kuribomba desculpar-se Kuribonda enforcar-se, suicidar-se Kuribukajana andar a tropear Kuribukana esbarrar, dar topada Kurie no comas imperativo e subjuntivo negativo do verbo kudia ou kuria Kurielater esperana Kurijiba matar-se Kurikambeka se por em cima

83

Kurikola splica Kurikoteka (ou kudikoteka) dobrar-se, encolher-se, arquear-se Kurikuba jurar, protestar Kurikuika (ou kudikuika) atar-se, prender-se Kurima cultivar Kurima cultivar,capinar Kurima lavrar, cultivar Kurima (ou kudima) agricultura, lavoura, cultivar(plantas),lavrar(terra), capinar Kurimameka estar ou ficar ligado, pegado ou unido, aderir, grudar-se Kurimuena verificar, ver com os proprios olhos Kurimukisa prevenir, acautelar, fazer espertar-se Kurinuikina embebedar-se Kurinuisa embebedar-se Kurionda rogar, suplicar Kurisa apascentar, dar de comer, fazer comer, fazer maior Kurisa colorir Kurizambela cobrir-se de roupa ou de palha abundantemente Kurizuila embebedar-se Kurizuuila andar a pingar Kusabuka brotar, repontar, nascer a planta Kusabula delirar, sonhar

Kusabuluka tornar-se potvel, brotar, renascer(a planta) Kusafuka ficar irado, estar descomposto Kusia circuncidar, capar Kusaka curar, agitar, chocalhar Kusaka curar, chocalhar, agitar. A definio " curar " provavelmente por extenso, devida ao uso do chocalho pelo feiticeiro nos rituais de cura Kusakalela apressar-se para, por Kusakalesa fazer ou mandar apressar-se Kusakata dianteira Kusakela adivinhar, curar por, para, em, chocalhar para, por , em, a favor de... Kusakesa vascolejar, agitar, chocalhar, fazer curar ou adivinhar Kusakidila agradecer Kusakirila agradecer Kusakula virar-se, voltar-se Kusalala abundar Kusalala vulgarizar-se Kusaluka endoidecer, ficar maluco, alienar Kusalula fazer endoidecer, alucinar Kusamanu outono Kusamba rezar, celebrar, orar, benzer, celebrao, festa Kusambela andar a rezar, rezar por, para em... Kusambela galgar, subir Kusambujuka passar de um lado para outro, atravessar Kusambuka contaminar, infeccionar, contaminar, transpor Kusambukisa transmitir por contagio, contaminar Kusambulula dizer em resposta com humildade e modstia, obedecer, obtemperar Kusamena arremessar Kusamina arremessar Kusamuisa fazer pentear Kusamujuna despentear Kusamuna pentear Kusana desfiar Kusanajana andar a desfiar Kusanana espalhar-se, tornar-se notrio um fato Kusanda esgravatar, ciscar, palitar Kusandujuka andar a afastar-se Kusanduka ficar afastado, afastar-se, largar-se Kusandula largar, afastar

84

Kusanesa mandar desfiar, fazer desfiar Kusanga achar, encontrar Kusangama ventura Kusangela associar (verbo ativo), contribuir(verbo neutro), colheita Kusangula enxaguar, tornar a lavar Kusanguluka aclamar, alegrar-se, regozijar-se, contentamento Kusangulukisa fazer alegrar, fazer aclamar Kusangulula repassar a roupa na gua Kusangumuna desfazer repetidas vezes, desconcertar, desatar Kusanguna desmanchar, desatar, desfazer, desconcertar Kusanguna florescer Kusangunuka ficar desatado Kusangununa desfazer repetidas vezes, desconcertar, desatar Kusanujuna andar a desfolhar, desfazer ou desfiar Kusanza fertilizar Kusanzama alastrar Kusanzeka vastido, amplido

Kusasa criar, borrifar, educar Kusatasacrificar Kusauka lstima Kuseka ralar, serrar Kusema fazer incises na pele Kusenguluka infortnio Kussa cortar Kusoba variar Kusoka ser igual Kusokola descarregar, dasmanchar Kusokolola exaltar Kusla colher, ceifar, roar (vegetao) Kusola escolher, optar A nu ambela ni kuzola Sois aconselhado com amor Kusola escolher, optar Kusoma espetar Kusoneka escrever Kusoneka escrever Kusongola afastar, apartar, desviar, retirar, alongar Kusonha pingar, chuviscar,gotejar Kusonoka comear a chover,cair Kusonona deixar cair Kusotapesquisar, procurar, indagar Kusuama esconder-se, ocultar-se, refugiar-se Kusuame esconder-se, refugiar-se, ocultar-se Kusuata exatido Kusueka esconder, ocultar Kusuina ser corajoso, forte ou valente, ousar,aguentar Kusuka perseguir Kusuka terminar Kusukula lavar Kusukumuna chuviscar Kusulamalhar em ferro, forjar Kusumbisa vender Kusuna acanhamento Kusuraforjar Kususa urinar,mijar Kuta colocar, meter, por Kut jaqueta Kuta bulu pr em cima Kuta jihaba mentir Kuta jimbongo adquirir bens

85

Kuta kiemba trabalhar de tarde Kuta kimbanji remendar (ao p da letra=pr remendo) Kuta maju morder (ao p da letra =por ou meter dentes) Kuta maka conversar -(literalmente por conversa) O verbo kuta=por Kuta mate cuspir Kuta mu kiboongo encarcerar (por na priso) Kuta mu kingenge encarcerar Kuta ni nguzucolocar com firmeza, com fora Kuta panda cometer adultrio Kuta usuku trabalhar de noite Kuta xiri Ter esperana Kutaba buscar agua no rio Kutakana buscar, encontrar, topar com Kutakula lanar

Kutala esfolar, cortar Kutala fitar, ver, olhar, mirar, examinar Kutalala esfriar, arrefecer, aliviar, acalmar, bonana, brandura, calma Kutamba tarrafar,pescar com anzol Kutambujila permisso Kutambula apanhar uma coisa em movimento Kutambula receber, acolher, tomar Kutana ser feliz, alegria Kutanaku ser bem vindo Kutanda extender, desdobrar Kutandalakanha estar atrapalhado, perturbar-se Kutandujula andar a rasgar, esfarrapar , escalar, esfolar(sem cessar) Kutanduka fender, arrebentar, estalar Kutandula escalar, esfolar, esfarrapar, arrebentar, rachar, rasgar Kutanesa saudar, dar as boas vindas Kutanga contar, ler, denunciar, relatar, revelar Kutangama ficar atravessado Kutangulula contar outra vez Kutarika mercadejar, vender na quitanda Kutaringa brilhar, brilho Kutatameka obrigar, apoquentar Kutatamesa obrigar, apoquentar Kutua aceitar Kutebula tirar a panela do fogo, desbastar Kuteka Sinnimo de kutaba Kutekacolorir, colorao, tingir Kutekaencher, buscar Kutekela escutar (na regio de Ambaka) Kutekela irrigar, regar Kutekesa mandar tingir Kutekesa mandar tirar gua do rio Kuteketa estremecer,tremer, palpitar Kutkta tremer, tiritar, estremecer, palpitar Kutkta ni mbmbi tremer de frio Eme ngala mu teketa ni mbmbi = Eu estou tremendo de frio Etu tuala mu teketa ni mbmbi = Ns estamos tremendo de frio Muene uala mu teketa ni mbmbi = Ele est tremendo de frio Kutkta ni uoma tremer de medo Muene uala mu teketa ni uoma? = Ele esta tremendo de medo Kutekete arrepio Kutekula agitar Kutekula o maku agitar as mos Kutela por para, colocar Kutelujiuka relampejar,trovejar Kutelujuka relampejar,trovejar

86

Kutelujula andar a relampejar Kutma escaldar,quentura Kutema ser bravo, irascivel Kutembuka ficar espaado Kutembula espaar, entreabrir Kutemeneka embravecer, irritar Kutemesa aquecer, esquentar Kutena poder(verbo e substantivo),aguentar, abundar, estar certo, aguentar, abundar, ser bastante ou suficiente

Kutenda desprezar, desdenhar, menosprezar, amesquinhar Kutenda falar Kutenda recordar, ter saudade, falar de alguma coisa muitas vezes ou sempre Kutenda kimbundu falar kimbundu Kutenda putu falar portugus Kutendela recomendar, dar instrues Kutendelela andar constantemente a instruir ou recomendar Kutendelela kiambote recomendar bem Kutendelela kiavulu recomendar muito Kutendesa fazer produzir um som agudo, fazer tinir Kutendula menosprezar, desdenhar, desprezar Kutenena estar completo, caber Kutenesa completar, acabar Kuteseka fazer maior Kuteta descascar, pelar Kuteta gemer, oscilar Kutetama comear ou aparecer a lua nova Mbeji iatetama = A Lua apareceu Kutetekeja imitar, fingir, experimentar Kutetujuka ficar escamado, ou ficar soerguido Kutetujula andar a escamar ou soerguer Kutetula escamar, soerguer Kutexi perder, desperdiar, jogar fora, perder, extraviar Ki kutexi ou Ki kutex' = no perder Kutexi perder, extraviar, vasar, jogar fora Kutexika ficar perdido Kutingita agitar, vacilar, bambolear, embriagar, oscilar Kutingitisa fazer agitar ou bambolear Kutita espancar Kutitilapalpitar, fazer barulho Kutitirisa apoquentar, fazer palpitar o corao Kutoa temperar, adubar, tornar doce Kutoala ser ou tornar-se doce Kutoalesa adoar, lenificar, abrandar, suavizar Kutoa-mungua temperar (a comida) com sal Kutoba ser pateta, tolo, bobo, patetice, tolice, bobagem Kutobesa apatetar, tolejar Kutokola quebrar, partir, rentear Kutokoloka ficar quebrado ou partido Kutokolola tornar a quebrar ou partir Kutokomona (ou Kutokonoma) pesquisar, esquadrinhar, andar continuamente a esgravatar Kutokona esgravatar, palitar Kutolola partir,rachar, vencer,menstruar Kutomba caar Kutona acordar, despertar Kutona brigar, pelejar Kutona iniciar, retornar Kutonda aplaudir, louvar, aclamar, aceder Kutondela bater palmas por, para, em; aclamar,agradecer, aclamao

87

Kutonena iniciar por, para, em, retornar por, para, em Kutonena olhar com ateno, observar, vigiar Kutonesa fazer ou mandar iniciar, fazer ou mandar retornar Kutonga brigar,pelejar Kutongonesa inquirir esmiuadamente Kutongonoka ser compreensvel

Kutota remelar Kutota o mesu remelar os olhos Kutotejeka marcar com pintinhas Kutoteka marcar com o dedo Kutotola tirar os pintos da casca Kutua pilar Kutuama adiantar, prosseguir Kutuameka mandar adiante Kutuamena preceder, avanar Kutudila(ou kuturila) colocar Kutufuka ficar arrebentado, arrebentar-se Kutufula arrebentar Kutufula o lubambu arrebentar a corrente Kutufula o mukolo arrebentar a corda Kutuina calcar, pisar, socar, catar Kutuisa mandar pilar Kutula amansar, poisar, descansar a carga, por abaixo, repouar, sossegar, sossego Kutula anunciar Kutula descansar, por abaixo Kutula enviuvar Kutula vinda, chegar, vir, Kutulama colocar, colocar-se sobre, estar posto em cima Kutululuka serenar-se, acalmar-se, aliviar-se Kutuma mandar Kutumaka respeitar, venerar Kutumaka Nzambi respeitar a Deus, venerar a Deus Kutumaka o kota respeitar os mais velhos, os superiores Kutumaka o 'nzo respeitar a casa Kutumaka tata ni mama respeitar pai e me Kutumbula recordar, referir, lembrar, aclamar Kutumina dominar, ordenar, mandar Kutunda sair, surgir, nascer, procedencia Kutunga construir,fabricar,edificar, costurar Kutungulula examinar Kutungunuka ficar descoberto Kuturika colocar-se em cima Kuturila(ou kutudila) colocar, aconselhar-se Kuturisa (ou Kutudisa) aquietar Kututa carregar, transportar Kuuabesa embelezar ---uabesa est ligado ao prefixo de concordncia ma Kuuabesa embelezar Kuuaiauntar, ungir, possuir magicarias Kuuua alegrar Kuunda purificar Kuungula colheita Kuuokesa fazer maior Kuvuata cobrir Kuvulacrescer(em quantidade), abundar, fartura Kuvumbula desenterrar Kuvunda anoitecer, escurecer Kuvunga cobrir Kuvungunuka clarear, aclarar Kuvunzuka ficar turvo

88

Kuvuria remar Kuvurisa crescer, aumentar, amontoar Kuvutukila retornar

Kuxa deixar Kuxala ficar Kuxalesa despedir, dar adeus ---Kuxi quanto, quanta, quantos, quantas o interrogativo de quantidade , quando regido com o seu nome, concorda com ele=quanto, a, os, as? Os (???) sero preenchidos pelos prefixos de concordncia Atu kikuxi? = Quantas pessoas? Mixi ikuxi? = Quantos paus? Iba ikuxi? = Quantos couros(peles)? Maju makuxi? = Quantos dentes? Mauta makuxi? = Quantas armas? Malumbu makuxi? = Quantos quintais? Matubia makuxi? = Quantos fogos? Makuria makuxi? = Quantas comidas? Jinzo jikuxi? = Quantas casas? Tumburi tukuxi? = Quantos carneirinhos? Kuxi? qual? ( coisa ou pessoa) O rijina ri kuxi? = O seu nome qual? Kuxi mon' ? = Qual seu filho? Kuxika tocar instrumento msico. Kuxikama sentar-se, abancar, assentar Kuxikama bu dixisa sentar-se na esteira Kuxikama bu kialu sentar-se no assento,cadeira Kuxikama bu kiandu sentar-se no trono Kuxikama bu kibaku sentar-se no tamborete, assento, escabelo Kuxikama bu kibngu sentar-se na privada Kuxikama bu kinu sentar-se no almofariz (pilo, gral) Kinu kia mulko = almofariz de juramento Kuxikama bu kiriri kiami sentar-se no meu lugar Kuxikama bu kitelmbe sentar-se no telheiro, toldo, alpendre Kuxikama bu nzmba sentar-se no colo Kuxikama bu rixisa sentar-se na esteira Kuxikama ku mbandu... sentar-se ao lado... Kuxikana aceitar, crer, afirmar, acreditar Kuxikana bu kibuna sentar-se no banco, assento Kuxikina sossego, sossegar Kuxikinina ser firme Kuxila ficar sujo, enegrecer Kuxila respeitar Kuximana elogiar, louvar, exaltar, celebrar Kuximbuka saltar Kuxinda riscar, destinar, traar, marcar Kuxindika indicar, mostrar Kuxingila evocar os mortos Kuxinuna abrir, arregalar Kuxitulula desentupir Kuxitulula o kibungu desentupir a privada Kuxixima desagrado, infortnio, lstima Kuxolola cair aos pingos,gotejar, Pingar Kuxorora cair aos pingos,gotejar, Pingar Kuzabula disparar, fazer saltar a armadilha Kuzaisa advertencia Kuzaka arregaar Kuzaka zaka levantar os vestidos repetidamente Kuzakama tremer Kuzala estender

Kuzalela estender para

89
Kuzalula dobrar Kuzamba exaltar-se Kuzambakesamandar ou fazer entregar ou dar Kuzambeka entregar, dar Kuzambela cobrir de roupa ou de palha abundantemente Kuzambula adivinhar, prognosticar Kuzanda florescer, cercar, ser frondoso, elevar-se, florir, cercar Kuzandeleka alastrar Kuzanga esbanjar, estragar, desperdiar, devastao, dilapidar Kuzangalala ser atrevido, elevar-se, exaltar-se Kuzangalesa estimular Kuzangata bulir, brincar Kuzanguisa mandar levantar Kuzanguka levantar-se Kuzangula alar, levantar, erguer Kuzangumuka levantar depressa Kuzanuna fazer incises na pele Kuzediua ser feliz, ventura Kuzediua (ou Kuzeriua) ser feliz, ventura Kuzeka dormir, adormecer, repousar,residir, descansar, passar a noite Kuzeka makndnda deitar-se de costas Kuzeka tunha deitar-se horizontalmente Kuzekela dormir em, para, por, repousar em, para por, passar a noite em Kuzela ser branco, limpo ou claro, brancura Kuzelesa clarear, limpar, tornar branco, limpo ou claro Kuzelula corar, branquear Kuzelumuka descair Kuzemana recostar Kuzemana recostar Kuzemba desprezar, desagradar, odiar, desgostar, abominar, aborrecer Kuzemba desprezar, odiar, desgostar, abominar, aborrecer, desagradar Kuzmba enojar, nausear Kuzembesa fazer desprezar Kuzembsa fazer enojar Kuzemeka encostar Kuzemena ficar encostado Kuzemenena encostar-se Kuzendala ficar deitado ou reclinado Kuzendalala deitar-se, inclinar-se, estender-se obliquamente, recostar-se Kuzendeleka inclinar Kuzenduka cair escorregando Kuzenga erguer, alar (para bater) Kuzengamana estar em precipcio, colocar-se em grau eminente Kuznza tratar com apreo, carinho, mimo, acariciar, acariciar, animar. Kuzriua ser feliz Kuzeriua ser feliz, ventura Kuzetama pasmar, ficar de boca aberta Kuzetamena embasbacar-se Kuzeza babar, ser viscoso Kuzezela andar a babar-se Kuzezuka ficar encantado ou pasmado Kuzka barulhar, discutir ou disputar com ardor Kuzokela apadrinhar, defender, advogar, discutir com ardor por, em favor de, em Kuzokelela defender a Kuzokesa provocar, insultar

Kuzola amar ---ozole=participio passado passivo Kuzolesa fazer amar ou estimar, fazer gostar Kuzondoka ficar pasmado Kuzondola atrair, encantar

90
Kuzonga pesar, medir Kuzongola espreitar, vigiar Kuzongolola espreitar ou vigiar continuamente Kuzongolola repesar, remediar Kuzonza andar devagar, fazer de vagar(qualquer coisa) para a conseguir perfeita, ser mole, vagaroso Kuzonzalala ser vagoroso por doena Kuzonzola estar com preguia, ter preguia Kuzotojona andar a unhar Kuzotona unhar Kuzoua nadar Kuzoza alargar, tornar frouxo ou lasso, abrandar o peso, descarregar, aliviar, diminuir ou tirar a carga Kuzua cortar peixe ou carne (no Lubolo) Kuzua molhar Kuzuata calar, vestir, trajar Kuzuata vestir Kuzuba acabar, findar, terminar, extinguir, concluir Kuzubila acabar ou finalizar para, por, em... Kuzubila arremessar Kuzubirisa ultimar, concluir Kuzubisa fazer acabar Kuzuela falar, dizer, conversar Kuzuela boxi falar baixo Kuzuela fele-fele falar de mansinho Kuzuela kamuanhu falar devagar ou compassadamente Kuzuela kiaiba falar mal Kuzuela kiambote falar bem Kuzuela kidi falar a verdade, confessar Kuzuela kiri falar a verdade, confessar Kuzuela ku maju falar entre os dentes Kuzuela makutu falar mentiras, mentir Kuzuela mukuenu falar com outro Kuzuela nganji falar atrevidamente Kuzuela ni nguzu falar alto ou com fora Muene muxilu. Eie umesena kuzuela ni nguzu - le surdo. Tu precisas falar alto Kuzuela uembu falar com moderao, com brandura Kuzuela ukumbu falar com sobranceria, com soberbia, com presuna Kuzuelela falar por, com, no, paraKuzuelela mu kixanga falar por metforas Kuzuelela mu kizunu falar pelo nariz, anasalar a voz Kuzuelesa fazer falar Kuzuika afiar, amolar Eie umesena kuzuika o poko i - Tu precisas amolar a tua faca Kuzuika amolar Kuzukama aproximao, aproximar Kuzuma bramir, roncar, rugir Kuzumina bramir, rugir Kuzuna descarnar,arrancar com os dentes ou as unhas Kuzunujuka esfarrapar-se Kuzunuka ficar esfarrapado

Kuzua umedecer Kuzuza assar,tostar Kuzuzuma ficar embriagado Laba sobe imperativo de kulaba ---Laba Sinnimo=(ku)banda radical verbal de (ku) laba ---Labeka radical verbal de(ku)labeka Kulabeka huxi = Chapar uma bofetada ---Labuka </forma> radical verbal de

91

(ku) labuka Menha ma labuka = gua morna ---Laka radical verbal de kulaka ---Laleka radical verbal do verbo (ku) laleka Lamba infortnio(forma abreviada de rilamba) Lamba riami! coitado de mim! Lambala passe bem a noite Locuo Adverbial Lambalala passe bem a noite Locuo Adverbial Langu dilvio Leba comprido, alto Leku fogacho Lelu hoje Lenga foge, corre imperativo do verbo kulenga Leng'! foge! Escapa! Corre! imperativo enftico do verbo kulenga Lenguluka depressa Loji corda (usado no serto) Em Loanda se diz ngoji , isso porque no lugar do ng de Loanda encontramos muitas vezes no serto o l Loka jura imperativo do verbo kuloka Lokola confessa imperativo de kulokola Lokola o ituxi i = Confessa os pecados seus Lokolola desembucha, desafoga,desabafa imperativo de kulokolola Lokolola o ituxi i = Desafoga os pecados seus Lomba escurea imperativo de kulomba Londo cobre, metal Kitadi kia londo = dinheiro de cobre Loso arroz Loso iatoala arroz doce Lza dispara (a espingarda ), vibra imperativo de kuloza Lua rua deriva do portugus Lua kaiari a segunda vez Lua kakuxi? qual vez? Lua kamoxi a primeira vez Lua kamoxi eme ngiloloka, maji kubange ringi A primeira vz eu perdo, mas no faa outra vez (ku) loloka=perdoar, desculpar, abolir (ku) banga=fazer Lubaku tributo, foro, rendimento Lubambu corrente O lubambu lua mubika! Ngongo ! A corrente do escravo ! que sofrimento ! Lubambu lua kikte corrente de ferro Lukuaku mo Lukuaku lua kiasu mo esquerda Lukuaku lua madilu mo direita Lukuka sai imperativo

Lukuxi? quantas vezes? Lukuxi mam'etu imesena kuixana o an' etaie? Quantas vezes nossa me precisa chamar os seus filhos para que respondam? Lumoxi ng. Uma vez s (ku) mesena=querer, precisar (ku) ixana=chamar (ku) itaia=acorrer a um chamado, responder,ouvir Luma inveja Sinnimo=lumbi O luma lujika o mabitu ma ukmba A inveja fecha as portas da amizade Lumbi inveja Mukuanii ukuata lumbi, uritala ni rizembu Quem tem inveja, olha-se com desprezo Lumbumuro (de quintal), quintal Lumoxi uma vez Lumuenu espelho

92
Luobe Vide ---obe Luofele Vide ---ofele Luokulu Vide ---okulu Luonene Vide ---onene Luoso arroz Lusolo depressa, pressa Lusuanu invisibilidade Lutanucinco vezes ou a quinta vez Lutu colher (no serto). Em Loanda ngutu . Isso porque no serto o ng de Loanda muitas vezes substituido pelo l Luvakalu via (estrada) Luvalu parentesco, amizade, prole Luvualu progenie, prole, ascendencia, gerao Ma de, do, das, dos o particula do genitivo ---a, que se liga a letra M, quando esta em concordncia com o nome que a precede Malubambu ma abika = correntes dos escravos Makufua ma atu = mortes das pessoas Matubia ma muloji = fogos de feiticeiro Matari ma nzaji = pedras do raio M deles, delas o pronome possessivo ---, que se liga a letra M, quando esta em concordncia com o nome que o precede. Malonga m = pratos deles Matari m = pedras deles Makutu m = mentiras deles Mauta m = armas deles Maku m = mos deles M interjeio Toma! Mabala espcie de ervilhas Mabala plural de ribala=calvicies Mabandanda galhos plural de ribandanda Mabanga conchas, ostras Mabemba flores plural de ribemba Mabengu ratos Mabitu portas Mabuba cachoeiras Mu Kuanza muala ni mabuba = No Kuanza tem cachoeiras Mam'etu iala mu mabuba = Nossa me est nas cachoeiras Mabbu plural de ribbu=mo cheia

Mabbu plural de ribbu=mudo Mabblu plural de ribubulu=mosca venenosa Ene kala mabblu = Eles so como moscas venenosas Mabukubuku ira, zanga Muene uala ni mabukubuku = Ele est com ira Madidi(ou mariri) camara Madilu (ou marilu) direito(a) (oposto a esquerdo) Mbandu ia madilu = lado esquerdo ( lado da esquerda) Kuaku lua madilu = mo direita maku madilu = mo direita Madima(ou marima) corrida Maditetu (ou Maritetu) evidncias Mazu parabns, concluso Os ambakistas costumam concluir as suas palestras ,assim : Maz'omo e os que esto presentes respondem Ma Nzambi Mafiaka fezes,excrementos Maflu Holandeses Mafungunzenze bolhas o plural de rifungunzenze O mukutu u uala ni mafungunzenze kiavulu O corpo dele est com muitas bolhas Maganza fetichismo Mahta pernas cruzadas

93

Mai embora Ala mu kuenda mai ou Olokuenda mai = Esto indo embora(esto partindo) Esto a ir embora Uala mu kuenda mai ou Uolokuenda mai = Est indo embora Maiombe habitantes das regies do poente Maiombola ressuscitados por arte de feitiaria Maj'a kusamba leo de benzer, de rezar Mj'a ndende azeite de dend Mji azeite, leo Maji mas, porem conjuno aportuguesada Mji a kusamba leo de benzer, de rezar Mji a masa leo de milho Mji a mono leo de rcino Mji a ndendeazeite de dend Mji a nguba leo de amendoim Mji a putu azeite portugues (azeite doce) Majiji bolhas rijiji ou dijiji=bolha Majina nomes Tanga o majina m = Leia os nomes deles Majinu plural de rijinu ou dijinu=orgulho, soberbia, capricho Majita articulaes Maju dentes, dentadura O knu riala ni makuinia-tatu ni iari ma maju A boca tem trinta e dois de dentes O knu riala ni makuinia-tatu ma maju ni maiari A boca tem trinta de dentes e dois Mka conversa, fala, palavra, , dito Maka ma bloconversa ou dito obsceno Maka ma iba conversa feia Maka ma jindka conversa injurosa ou palavra ofensiva Maka ma embu chalaa, dito zombeteiro Makabakaba galopes Makaiafolhas (termo do vocabulrio kikongo) Maklabrasas, carves Makalnga lagartixas Makamba amigos

O makamba metu mariauile kiambote = Os amigos meus almoaram bem Maka-m culpa tua Makanda pegadas,passos,patas Makanda ma inama planta dos ps Makanda me 'nama planta dos ps Makandanda supinao (posio deitada sobre o dorso) Kuzka makandanda = deitar de costas Maknga plural de rikanga ou dikanga =campo, lonjura, distancia Makangalakata campos espaosos Makanha tabacos Makania tabaco Makata abortos, aleijados, monstros, disformes Makau plural de riku ou diku, termo antiquado para designar clice Makau ma kunua kua nguzo clices de bebidas de fora(vigor) ( maka monuaoangunzo) Makau ma maluvu clices de vinho de palmeira Makau ma manhngaclices de sangue Makau ma menha clices de gua Makau ma mueniu clices de vida Makau ma murellu clices de esperana Maku ma ualende clices de aguardente Makau ma uiki calices de mel Makau ma indu clices de aguardente Makau mobe clices novos Makau mofeleclices pequenos

94

Makau mokulu clices velhos, antigos Makau monene clices grandes Makebe umbigos Makezu frutos da coleira (noz de cola) Makinu brincadeiras, danas o plural de rikinu ou dikinu Makirikiri pressa, ligeireza, rapidez, correrias, corrida plural=mikirikiri Maka cores O makoa ma Hongolo mala masoneka ku maulu As cores do arco iris esto escritas no cu Makota velhos, maiores, conselheiros ou ministros de sobas Makoteka pequenas penas nos corpos das galinhas que lhes absorvem o sangue Maku mos, braos, alm do significado de mos, tambm significa Menstruao Maku a kiasu mo esquerda Maku a madilu mo direita ou brao direito Makuaku mos, braos Makuinhi dezenas Makulu espritos de ancies, antepassados , entidades espirituais que na vida terrena atingiram idade avanada(plural de dikulu) Makulundundu espritos de ancios de avaadssima idade Makuna faz incises na pele (imperativo do verbo kumakuna) Makunde Plural de rikunde=feijo miudo "Nota do Dr Saturnino: "Atualmente o termo makunde significa somente o feijo fradinho, e os nbundos chamam feij a qualquer outra espcie de feijo. Parece que eles s conheciam primitivamente o dito feijo fradinho, e que para as outras espcies aceitam o nome com que as receberam dos portugueses" Makutunga costuras, construes o plural de kutunga Mala barriga Mala homens

Malakasu susurro Malalanza laranjatermo aportuguesado Malenge crregos Malesulenos Maloa lamas, lodos Malombe sinagogas, capelas, santurios, oratrios (plural de rilombe) Malombo lombos Malombo sagu, conjunto de frutos da matabeira Malonga pratos Malu arrependimento Malubambu correntes Malufu vinho Malukuaku mos* pouco usado, melhor dizer maku Malumuenu espelhos (plural de lumuenu) Malundu montes de barros encarnados (plural de rilundu) Malunga braceletes, pulseiras, argolas (plural de rilunga) Malunga esprito de simpatia, entidade espiritual que por afeio propicia amparo Malungo camarada, companheiro, da mesma condio, irmo de criao Malusolo depressa Maluta engano Maluvu vinho de palmeira, uraca em kikongo=malavo Mama termo aportuguesado=me Mama-mngua madrinha Mama-ndenge tia ou madrasta, me pequena Mama-ngana senhora velha Mmbu doutrina Mam' sua me Mam' tua me Mam'! interjeio que significa Oh, me; ai, me Mam'enu vossa me Mam'etu significa tanto minha me como nossa me. Mam'etu-! interjeio que significa oh! Nossa ou minha me; ou ai minha ou nossa me Mamuisi ama, nutriz

95

Mamune neblinas, orvalhos Mandinga clera Mangongena resmungaes Mangonha farsa, mentira Mangusu furo Manhanga caadores Mnhanga poos Manhenge sentimentos, pesares (plural de rinhenge) Kurila ni manhenge = chorar com pesar Manhenge teimosia Manhungu abboras, cabaas (plural de rinhungu) Mani senhor, dono, proprietario, possuidor Mani Kongo (ou Muene Kongo) rei do Kongo Mani Putu rei(senhor) de Portugal Ptu=Portugal Por extenso a palavra passou a designar todo aquele que governa, rei, autoridade, chefe, administrador, secretrio Mani Putu (ou Muene putu) Originalmente senhor ou rei de Portugal. Por extenso a palavra passou a designar todo aquele que comanda, chefe, rei, administrador, governante Mani-Kongo rei do Kongo Manongo, manongonongo conselhos, explicaes, inspiraes, indues Mapapi listras , manchas, malhas(plural de ripapi)

Marafacachaa (muito usado no Brasil, derivado deste nome) Marianga fomes Mariembe rolas plural de riembe ou diembe=rola Mariembe ou Mmbeplural de riembe ou diembe=rola Marima corrida Marima plural de rima=costas, morcego Marimi linguas, idiomas (plural de rimi) Maritatu desculpas, frivolidades Marianu plural de ruanu=admirao Mariunda flechas Marixi fumos, fumaas. Masa plural de risa=milho. A forma no plural mais usada Masa ioknge milho torrado Masa iokanze milho colhido Masa iolmbe milho cozido Masa ioriate milho pisado, esmagado Masa mtte milho descascado Masambala milho miudo( contraa de masa ma mbala ou masa a mbala) Masambisambi alucinao, doidice = ulji Masana leite Masana leite (em Kisama) Masanga potes, vasilhas de barro para gua (plural de risanga) Masanganu juno de dois rios numa s corrente, confluencia Masangu cereal miudo, milho, pipoca(definio por expanso muito usada no Brasil) Masoko pessoas da mesma poca ou idade, contemporneos, familiares Masoloforma contrata de malusolo= pressa Masote rs Masxi lgrimas Masxi ma kibuku lgrimas de felicidade Masxi ma kuzola lgrimas de amor Masoxi mozola lgrimas de amor Masu urina, mijo Masubu restos, sobejos Masunga preveno, cautela Mata armas, espingardas tambem pode-se dizer mauta ou mota Mata ma mukongo Armas de caador Matabu portos, ancoradouros Mataku ndegas, assento plural de ritaku Matama bochechas

96
Matari ou matadi pedras, rochas singular=ritari ou ditadi=pedra *em kikongo etadi=pedra plural=matadi Mate cuspe, saliva Mateka manteiga deriva do portugus Mateketela tremura Matetepapas, piro (plural de ritete) Matirimbimbi embirrao, estardalhao Matombe plural de ritombe=bamb Matoterestos mortais Matoxi pingos Matubia chamas, fogos Matui orelhas, ouvidos Matui! somos todos ouvidos! Matuji excrementos Matujola tesouras termo aportuguesado

Matumbla ressuscitados por arte de feitiaria Matunga termo do vocabulrio kikongo que significa ignorancia, conhecimento limitado, loucura, monstro, nome de ser disforme (KEL) Maua clareiras (plural de riua) Mauanda redes Mauanza espermas Mauhaxi doenas Maukembu enfeites, luxos, adornos O maukembu mauabesa o atu Os enfeites embelezam as pessoas Maukembu ma muhatu enfeites de mulher Maukembu ma mulela enfeites de pano Maukembu ma mulele enfeites de pano Maukembu ma uhatu enfeites de feminilidade(enfeites femininos) Maulu cus (plural de rilu) Maulungu canoas- tambem pode-se dizer molungu Mauta espingardas, armas Tambem pode-se dizer mota, mata Mauta ma mukongo Armas de caador Mavangu atuao Mavu barro, terra Mavu ma kinaka barro mole Mavunzu lodo, movimento Maxaka excremento Maxikulu mau olhado Maxikululu mau olhado Maxita fogueiras, monturos, entulhos plural de rixita Maza ontem Mazamba galhos, troncos plural de rizamba Mazarin anteontem Mazelele parabns, felicitaes Mba ou Mbaka multido, fortaleza, paliada Mbakanha bacalhau (termo aportuguesado) Mbaku impotente, esteril, infecundo Mbala aldeia, vila sinnimo=sanzala, mbanza Mbala correia Mbla milho miudo, nigunde Mbala parede Mbla povoado(em kisama)=sanzala Mbal raiz medicinal (de ndand) Mbalakaji nora singular de jimbalakaji Mbalakaxongo especie de passarinho Mblle cemitrio, necrpole Mblu bravo, malvado, danado, revoltado

97

Mblu pau fino ou ripa que atravessa pregado ou amarrado na obra Mblu ia 'nzo parede da casa Mbmba bengala, junco plural=jimbamba Mbamba bzio plural=jimbmba Mbamba crosta de ferida plural=jimbamba Mbmba mestre, eximio nume tutelar(ser espiritual) Mbmba ia ukongo mestre da arte da caa Mbmba iokongo mestre da arte da caa Mbambala termo antiquado que significa discpulo, aprendiz, criado Mbamb at (preposio) Mbmbe marco, diviso, extremo singular de imbambe

Mbambelu borda de canoa singular de jimbambelu Mbmbeokongo mestre da arte da caa Mbmbi frio, arrepio Mbmbi gazela Mbmbu borda de canoa singular de jimbambelu Mbmbu veneno de juramento Mbmvu pssaro que acompanha o gado bovino e que se alimenta das carraas, percorrendo o corpo do boi a procura delas Mbanda licena Mbanda queda de braos ou barriga para baixo, palmada ( nesse sentido no usada na cidade, mas indicando palmada no alto da cabea) Mbandu lado,parte,banda Mbndu raiz tuberculosa (comestivel) Mbandu trajeto Mbandu eii este lado, esta parte Mbandu ia kiaiiba lado do mal Mbandu ia kiambote lado do bem Mbandu ia kiasu lado esquerdo Mbandu ia kuxi? Qual lado? Mbandu ia madilu lado direito Mbandu ia njila orla de estrada, beira da estrada, cobra Mbandu ia 'nzo lado da casa Mbandu iaiibalado mal Mbandu iambote lado bom Mbandu iauaba lado bom Mutu uoso uala ni o mbandu iauaba i Pessoa toda tem o lado bom seu(toda pessoa tem o seu lado bom) Mbandu iengi outra parte Mbandu in aquele lado, aquela parte Mbandu ni Mbandu lado a lado Tuenda mbandu ni mbandu Caminhamos lado a lado Mbandu oio esse lado Mbanduanjila orla de estrada, beira da estrada, cobra Mbanduia kiauaba lado do bem Mbanga testculo Mbangi testemunha Nzambi mbangi iami, eme ngazuela o kiri Deus testemunha minha , eu falei a verdade Ki ngabangiami kima No fiz coisa (=no fiz nada) Mbangla pica-pau Mbnji ilharga, costela Mbanji perto Mbanjirilu fisga, chuo plural=jimbanjirilu Mbanza capital, residencia de soba, dembo ou jaga, aldeia Mbanza Kongo capital do Kongo( nome da antiga capital do reino) Mbanze amuleto, filtro amoroso Mbanze estio Mbas basto termo aportuguesado Mbata locuo conjuntiva=porque Mbaulu ba termo aportuguesado

98

Mbaxi cgado plural=jimbaxi Mbaxi Sebastio (nome prprio) Mb ento termo usado em Ambaka

Mbbu ento termo usado em Ambaka Mbele criado Mbele faca, lmina Mbemba ave Mbembe beldroega Mbendu flauta, canudo de cana brava Mbengebengeessencialmente, essencia Mbengela saco que contem carvo para vender Mbengi noutra parte, noutro lugar Mbengu p para remar Mbenza tamborete de bamb Mbta cabelo Mbiji peixe M'bika escravo Mbila sepultura Mbinji co do mato Mbole mata Mbolo po Mbombo suave Mbondo baob Mbonga rapaz Mbonge vila Mbongo dinheiro, moeda, tesouro Mborio pardal 'Mbua co forma contrata de imbua Uabeta o 'mbua ia kamba, kamba ua mu beta (quem)Bateu no co do amigo ,(no)amigo lhe bateu Mbuenga saco de pano ou couro (mochila) Mbuenge saco de pano ou couro (mochila) Mbula colmia Mbulu espcie de co silvestre Mbulu fome Mblu pressa, repente, fim ku mbulu=no fim Mblungu juramento, bebida feita de vegetais emticos e venenosos, que o acusado bebe, s morrendo aquele em que recair a culpa Mbulusuba membrana amniotica( bolsa d'gua) Mbulusuba membrana amnitica=bolsa d'gua Mbumba tatuagem Mbumbi bola Mbumbi hernia, quebradura Mbumbi ia manhingapoa de sangue Mbumbu vulva Mbumbulukutu redondo Mbunda trazeira, trazeiro, nadega, saracoteio Mbundu alarido, lamentao Mbundu bago, gro, pvide. No rio Kuanza = tainha Mbundu sereno, orvalho,saraiva Mbungu tubo, canudo Mbungula raspadura de testa ou ao redor da cara para enfeite, Barbeamento Mbungula-hita demonio,diabo Mbungula-ita demonio,diabo Mbunze anil Mburi carneiro Mbutaxi filho cuja me crioula Mbutu semente, planta, raa, Nao

99
Mbuxila escravo crioulo M abreviatura de Me M vagido de cabra Mele mamas Membe rolas plural de riembe ou diembe=rola Meme cabra ou Hombo ia meme Menha gua Menha ma labuka agua tpida Menha ma llu gua salgada Menha ma mungua gua salgada Menha ma sbulka gua salobre kusabuluka Menha ma talla gua fria (ku) talala=esfriar Menha ma tma gua quente Menha ma tme gua potvel Menha ma touala gua doce Menha ma vunzuka agua turva Menha matoala gua doce Menha mukurru gua pura Meniomo so esses mesmos(quando referindo-se ao plural das classes IV,V, VI, VII e VIII dos substantivos ( todos que comeam por MA) Makamba menu meniomo (IV) Amigos vossos so esses mesmos ( vossos amigos so Malonga mami meniomo (IV) Mauta m meniomo (V) Maku m meniomo (VI) Matubia m meniomo (VII) Makuria m meniomo (VII) Mnu Manuel ( nome proprio) Mesene mestre, doutor, educador termo aportuguesado Mesene ia ufunu mestre de ofcio Mesu olhos Msu olhos, vistas Mesu majiki olhos fechados Mesu majikula olhos abertos kujikula=abrir Mesu mkia olhos vivos Mesu malenduka olhos doceis (meigos) Mesu manhungu olhos vesgos (tortos) Mesu m'tu soberba, soberbia Mesu mavuzunku olhos turvos Mesu-a-mbambi amendoim Mesutu contrao de mesu m'tu=soberba, soberbia Mesuatu soberba, soberbia Mfumo-a-Vata chefe da Vata ou aldeia, entre os bakongo, que possui o poder sobre a terra mienda largos, praas ou povoaes Plural de Kirimba Mienge canas Mieniu vidas, almas Mifunu oficios, profisses Mikanda cartas Mikanda ia kuzola cartas de amor Mikanda i'ozola cartas de amor Mikila rabos, caudas Mikokocoqueiros Mikolo cordas Milembu dedos Milongo remdio, medicamento

Milundu montanhas Minangu modo de passar Mindele brancos (homens) Minia ou minha espinhos Miniku candeia, luz Minu dedos Miondo tartarugas

100

Mipiopio assobios Mria tripas, entranhas Misasu passos Misoma espetos Misu piles Mitelendende ribombos, Mitolo milho que comea a abolorecer Mitombe cumeeiras Mitue cabeas Mivu anos, aniversrio Mixi paus, arvores,troncos madeiras- o plural de muxi Mixiba artrias,veias,nervos Mixima coraes, almas Mixima i coraes deles Mixima ia atu coraes das pessoas Mixima ietu nossos coraes Mixitu matas Mobe Vide ---obe ---obe=novo Est ligado ao prefixo de concordncia das classes dos substantivos IV, V,VI, VII e VIII no plural Mabitu mobe = Portas novas Ribitu Riobe = Porta nova Malumuenu mobe = Espelhos novos Lumuenu luobe = espelho novo Mauta mobe = espingarda velha Uta uobe = Espingarda nova Mofele Vide ---ofele =pequeno Moko faca(DO,AA) Mokoangue minha faca?? Mokulu Vide ---okulu =velho Molungu canoas- tambem pode-se dizer maulungu Mona filho (contrao de muana) Mona filho(a) -( a aglutino de mu + ana) Mona olha, apanha, avista, v, acha imperativo do verbo kumona Mona nganga = Olha (o) sacerdote Mona mvula = Olha (a) chuva Mona rico (deriva do verbo kumona= possuir, ver, indicando Mona aquele que tem posses, a riqueza, os bens) Em Luanda se diz Kumona, sendo a forma Mona em outros dialetos ---Mona radical do verbo kumona Mon' filho deles Mona a mungua afilhado, seria filho do sal Mon'a a ufolo filho da liberdade,alforria Mon'a hombo cabrito Mona i este filho Mona i este filho I o mona ua kimbanda = Esse(ou este) o filho do curandeiro

Mona i mona ua kimbanda = Este filho o filho do curandeiro Mona iun aquele filho Mona- Kamvile filho espurio (ilegtimo) Mona kota filho mais velho Mona kuxi? Qual filho? Qual desses( filho) Mona mukiururu filho puro, simples Mona ndenge filho mais novo,adolescente, infante, criana, menino Mona ngundu mestio Mona esse filho Mona sonhi rim Mona ua kaiari segundo filho Mona ua kakuinii dcimo filho

101
Mona ua kanake oitavo filho Mona ua kasamanu sexto filho Mona ua kasambuari stimo filho Mona ua katanu quinto filho Mona ua katatu terceiro filho Mona ua kauana quarto filho Mona ua kavua nono filho Mona ua kisase ? filho de criao ? de educao?? Kusasa=criar,educar Mona ua kizangu filho do feitio Mona ua kizola filho de estima, de afeto Mona ua kuzola filho do amor Mona ua mukuanii? filho de quem? Mona ua nanii? filho de quem? Mona ua sanzala , mona ua sanza, mona sanzala, mona sanza Filho do povoado, da povoao Mona ua ufolo filho da liberdade,alforria Mona ua uisu recem nascido ( literalmente filho verde) Mona ua ukukutu filho insignificante, simples singelo Mona uabelesela filho obediente Mona uabenga filho gluto, comilo Mona uabindama filho necessitado,miseravel,infeliz Mona uabukumuka filho atrevido, insolente Mona uabuta filho baixo(pequeno) Mona uadimuka filho esperto Mona uaba filho feio, deforme, ruim Mona uajindama filho colrico, teimoso Mona uajiza filho teimoso Mona ualakama filho abelhudo, com expediente, apressado Mona ualeba filho alto Mona ualokata filho doente Mona uante filho gordo Mona uanhi? Que( especie )de filho? Mona uanii? Que( especie )de filho? Mona uarianga primeiro filho Mona uarimuka filho esperto Mona uasambe filho abenoado Mona uasuina filho forte, corajoso, poderoso Mona uatme filho atrevido, bravo Mona uazande o filho que floresceu, elevou-se, que est frondoso Mon'a uisu recem nascido ( literalmente filho verde) Mona un aquele filho Mona uofolo filho da liberdade,alforria Mona uokukutu filho insignificante, simples singelo Mona uozanda filho para elevar-se, para florescer,

Mona uozola filho do amor Mona-diala filho (literalmente filho homem) Mon'ami meu filho Mona-mufunuaprendiz de profisso ou oficio Mona-muhtufilha (literalmente filha mulher) Mona-mukunu enteado, filho do outro Mona-mngua afilhado (literalmente filho do sal, referindo-se ao ato de batismo) Mona-ngamba carregador, moo de recados Mona-ngene filho alheio, filho de outro Mon'angola angolense Mon'angola angolenses ou filhos de Angola Mona-ngombe bezerro (literalmente o filho do boi) Mona-ngulu porquinho (literalmente filho de porco) Mona-njla passarinho Mona-riala filho (literalmente filho homem) Mona-rsu pupila

102

Mona-sanji pintinho( literalmente filho da galinha) Mona-sonhi rim, filho da vergonha Mona-ufunu aprendiz de profisso ou oficio Monauisu criancinha,recem nascido O termo a unio da palavra mona=filho e uisu=verde,fresco Mona-'xi nativo, filho da terra Mona-xikola estudante, escolar, aprendiz Mon' seu filho Mon' teu filho Mon'! Olha! V! Apanha! Acha! imperativo enftico do verbo kumona Monene Vide ---onene = grande Mon'enu vosso filho Mon'etu nosso filho Mongua sal (no serto, em Luanda = mungua) Mon'ofolo filho da liberdade,alforria Mon'oisu recem nascido ( literalmente filho verde) Mon'okukutu filho insignificante, simples singelo Mosana amostra Moso companheiro Mota ma mukongo Armas de caador Motetedescascado Moxi um ---Moxi um(a) Entra nas regras de concordncia Mutu umoxi = Uma pessoa Kima kimoxi = Uma coisa Ki moxi = no um Moxi a (ria) = em, dentro (de)/i> O mueniu uala moxi a mutu = A alma esta dentro da gente/i> Mpaku dinheiro (AM) Mpaku deve derivar do mesmo verbo, talvez sendo mais correto falarmos Mbaku, Mpaku talvez seja variante de pronuncia com significado tanto de dinheiro como de tributo Mpatu campina Mu kalunga no mar O maulungu mala mu'alunga As canoas esto no mar (ku) kala=estar ??ala = esto, est ligado ao prefixo de concordncia de maulungu Mu kamenemene pela manh, de manh Mu kanga (ria) no meio (de, da,do) Mu konda ria' nii? ou Palanii? porque?, por causa de que? Mu konda ria 'nii tat'etu kez? Porque nosso pai no chegou?

Mu konda ria'nii ? porque? Mu maditetu (ou maritetu) evidentemente Mu ngongo mundo Mu seke deserto (ao p da letra=na areia) Mu tunda no serto Mu ukulu antigamente, h muito tempo Muadi senhor, amo, patro, dono da casa ou pessoa de mais respeito pela idade, pelo saber ou por qualquer outro titulo Muadiakimi senhor, grande ou superior, poderoso adulto, ancio, velho, maior Mu'alunga no mar O maulungu mala mu'alunga As canoas esto no mar (ku) kala=estar ??ala = esto, est ligado ao prefixo de concordncia de maulungu Muambi revelador (aquele que diz) Muamua pluma das aves Muamuisi a que amamenta ( ama de leite) Muamukua n'outro lugar Muana filho, filha mais usada a forma contrata Mona Muande comilo Muandu tubaro Muanga candeia, chama, fogo, claro, archote Muanga espalha (imperativo do verbo kumuanga) Muangu capim

103

Muangu trave, pau da cumieira Muangununa destrua (imperativo do verbo kumuangununa) Muanha calor do Sol, Sol Muanha claridade Muanhu descanso, vagar, cuidado Muania calor do Sol, Sol Sinnimo=luanha, Luania,rikumbi Soba muania, muza ua mieniu ietu Rei Sol, calor das nossas vidas Muanu descanso, vagar, cuidado mukua muanu = cuidadoso, diligente Kuenda ni muanu = seguir ou andar com vagar, com cuidado Kuenda ku muanu = seguir para o descanso (morrer?) Kuia ni muanu = ir com vagar, com cuidado Kuia ku muanu = ir para o descanso (morrer?) Muanu no Muanu tata no senhor Muanu-Muanu vagarosamente Muanza rio Muanzu fole Muari senhor, grande ou superior, poderoso adulto, ancio, velho, maior Muari ou Muadi ou mudi senhor, amo, patro, dono da casa ou pessoa de mais respeito pela idade, pelo saber ou por qualquer outro titulo Muariakimi senhor, grande ou superior, poderoso adulto, ancio, velho, maior Mata Sinomino de Muene Muata alto dignatrio, senhor Mu'axaxi ka no meio de, entre Mubafu resina Mubanduludi medianeiro, mediador Mubanduluri medianeiro, mediador Mubanga espinheiro Mubnge fabricante Mubnge lutador Mubangi criador

Mubangiri socorredor Mubari quitandeira Mubari vendedor Mube carvalho Mubebu canudo de cachimbo Mubidi pastor Mubika escravo Kufua kua ngana kujimbirila kua mubika (A)morte do senhor, (o) desencaminhar-se do escravo (ku) jimbirila=perder-se, desencaminhar-se ---a=de, da, do, das, dos, na frase ligado ao prefixo de concordncia ku. Mubika imperativo do verbo kubika(adivinhar, prever) com "MU" como prefixo (no lugar de KU)= O imperativo com "MU" d a idia de uma inteno de fazer. Ngeza mubika = Vim para prever Mubike adivinho (deriva do verbo kubika=adivinhar) Mubinde pessoa convidada,convidado Mubiri pastor Muboke pessoa eloquente nos seus dizeres Mubombe lisongeiro, conciliador,adulador, acalentador Mubombe a kilu conciliador do sono Mubunganu vadio Mudi senhor, amo, patro, dono da casa ou pessoa de mais respeito pela idade, pelo saber ou por qualquer outro titulo Mudialuki o que acautela-se, cuida-se Mudiange principiador, o que adianta,precede,principia ? o que vai adiante Mudiiu semente de batata doce Mudijibi suicida Mudikambeki o que se pe em cima Mudilu gamela, comedouro

104

Mudilundise o que previne-se Mudimuene o que verifica com os proprios olhos , acautelador verificador,averiguador Mudimune o que avisa, acautela, denuncia, previne MudiseO que faz comer, o que da de comer Muditumine o que gonverna a si proprio Mudivale o que reproduz-se, multiplica-se Mudizangule o que se ergue Mudizokele o que se defende Mu aonde Mu sobrinho Muebu uejile mazarin = O sobrinho teu chegou antes de ontem Muebi aonde Muebu sobrinho Muebuakimi sobrinho Melu acesso, entrada, porta, humbral, abertura, limiar Mulu sovina, avarento Muende andador, andarilho, peregrino, viajante<verbo>kuenda</forma> Muendi andador, andarilho, peregrino, viajante<verbo>kuenda</forma> Muene le Muene mesmo Kiri muene = Verdade mesmo Etu muene = ns mesmos Muene muito

Uembi kiambote muene Cantou muito bem (bem mesmo) Muene no mesmo lugar (dentro) Muene senhor, dono, proprietario, possuidor Muene Kongo segundo scar Ribas um esprito feminino que, por infundamento ou quebra volvel de protestos, administra a justia. Foi rainha do Kongo e tia do esprito Honji. Chama-se " Maria kumeteka kua maji ma nguba" (Maria reluzente do leo de amendoim) Deixo aqui uma rogativa retirada do livro, para ilustrar e ampliar nosso kimbundu. Muene Kongo ni Nzambi Nzambi ni Kalunga Muene kongo ua muene paka Muene paka u oleka! Muene Kongo ni Nzambi Nzambi ni Kalunga: Muangu ua nzo nga-u-fomuene, ngau-fomeka: Talala, zai, zai, o mulembuiji! Bu kanga, bu kala o kunanga Mo nzo mu kala o kuzeka: Mudiakimi uta matui mu mbole Kati matui ku bata ku ala alulu ni alaula! Sauidi ni nguzu! TRADUO:<//b> Muene Kongo e Deus Deus e alm(em aluso a todos os seres espirituais) Muene Kongo do atalho obrigatrio Atalho obrigatrio que promove Muene Kongo e Deus Deus e alm: Fui eu que arrancou a trave da casa, (mas) tornei a espet-la O sossego vem da paz, a paz do mulembuiji(planta sagrada empregada em rituais de pacificao da alma) Fora fique o estar No quarto fique o dormir (Um) ancio pe os ouvidos na mata No pe os ouvidos em casa: Em casa h bisnetos e netos! (Venha) Sade e fora! Muene mona nanii? Ele filho de quem? Muene mueneele mesmo Muene mun no mesmo lugar( l-longe), esse mesmo(l), aquela mesma( referindo-se a lugar)<observacao> Mu 'xi , mu alengele o mukua-kituxi, muene-mun A terra , para qual fugiram os criminosos, aquela mesma Muene ngungu superior Muene ngungu superior, de elevada posio Mene-Kongo rei do Kongo Mene-Menemesmssimo ( ou literalmente mesmo-mesmo) Mene-Ptu rei(senhor) de Portugal Ptu=Portugal Por extenso a palavra passou a designar todo aquele que governa, rei, autoridade, chefe, administrador, secretrio Menxi Soba, rei, senhor da terra forma contrata de muene ua ixi

105

Menga aprendiz de caador plural=mienga Muenge cana sacarina plural=mienge Muengi unificador Muenhu vida, alma, espirito, respirao,ar respirado Mueni esse mesmo, essa mesmo usado, quando refere-se aos nomes dos entes racionais que comeam pelo prefixo Mu(classe I dos substantivos) a forma contrata de Mu ene Mukaji mueni? = Tua mulher essa mesmo? = Mulher tua essa mesmo?

Mueniomo no mesmo lugar (l perto), esse lugar mesmo(l perto) essa mesma (l)<br> a forma contrata de Mu ene omo Mueni este mesmo (referindo-se a pessoa), esta mesma. Usado quando refere-se aos nomes dos entes racionais que comeam pelo prefixo Mu (classe I dos substantivos a forma contrata de Mu ene i Mukaji mueni? = Tua mulher esta mesmo? Mueniu vida, alma, espirito, respirao,ar respirado Abinge Nzambi nda abake o mieniu ienu Peam a Deus para que guarde as vossas vidas (ku) binga est conjugado na terceira pessoa do plural ( eles = ene), no imperativo (ku) baka=guardar, por-est conjugado no subjuntivo Mueniumu no mesmo lugar (aqui), esse lugar mesmo aqui, esse mesmo (aqui), esse mesmo lugar Mu sanzala, mu ngabitile mueniumu A aldeia, na qual passei essa mesma Muetu conosco Muzu bigode, barba Mufi sujeito a morte, mortal, morredouro, morto, finado ( deriva do verbo kufa=morrer) Mufile desamparado Mufina amofinao (deriva do portugus) Mufufuconfuso Mufuka tira de pano que se pe no antebrao Mufula arco ( de arremessar flechas) Mufulame afortunado, feliz Mufulame segundo scar Ribas (no livro ILUNDU) um esprito feminino que sob a dependencia de Lemba a auxilia em sua misso. Mufuma rvore que serve para a contruo de canoas =Kacy Bombax Mufumane famoso ? deriva de kufumana=ser afamado Mufumbi guerreador Mufumbu curva Mufunde contencioso, queixoso Mufundi enterrador,coveiro Mufundisi, Mufundixi julgador, que faz justia, juiz Mufundisi? o que faz enterrar ? Mufundixi? o que faz enterrar ? Mufunu oficio, profisso Mufuti pagador Mufutudobra.Tambm existe o verbo kufuta com o significado de pagar . Neste sentido deriva a palavra mufuti=pagador Mha sopro, assopro, emanao de vapores Muhamba carreto, carga, certo arranjo de paus ou de folhas das palmeiras, engradadas, que servem de cestos , usadas para transporte nas viagens Muhatu mulher muhenda largo, praa ou povoao - Termo no usado em Luanda Muhenge cauda, crina plural=mihenge Muhtu mulher, femea Muhonjo bananeira Rifu ria muhonjo = folha de bananeira Mafu ma muhonjo = folhas de bananeira Muhuhu orla de esteira, costura de balaio, debrum, bainha grossa de costura Muii ladro (plural=e'i)

Muiii ladro Muiji espcie de assobio Muiji origem, originalidade, gerao, famlia, Nao

106

Muiji riacho, esteiro Muimbu cantiga deriva do verbo kuimba Muimimi avarento Muimini avarento Muingi pastor, vigia, diz-se tambm de pessoa encarregada de enxotar os pssaros da lavra (deriva do verbo kuinga=pastorear, vigiar) Muinha espinho plural= minia, minha Muinha espinho, espinha (plural=minha) Muini luz Muinu dedo, garganta Muinu garganta Muisu pilo Muixi espcie de assobio Mujibi assassino,matador, carniceiro Sinnimo de Kijibanganga Mujinde perseverante Mujinga herico Mujinge enobrecido Mujingumuni revelador Mujinha algodo em rama Mujitu hspede, visita Mukabanga cambalhota Mukabanga cambalhota Mukaieafugentador deriva de kukaia=enxotar, afugentar Mukaiedi seguidor Mukaieri seguidor Mukajamona nora forma contrata de mukaji-a-mona, que traduzido ao p da letra mulher do filho Mukaji mulher, esposa, amsia, amiga Mukaji-a-mona nora por contrao tambm se diz akajamona e mukajamona . Ao p da letra seria esposa do filho(a). A particula do genitivo --a=de,da, nos nomes compostos, no entram nas regras de concordncia. No dizemos mukaji ua mona. Mukajina combora, rival, competidora do mesmo homem) Mukajina rival Mukaju cajueiro Mukalange o que previne, o que antecipa Mukalatata fileira , renque Mukalesi pesquisador, indagador, averiguador Mukalu berro,ralho Mukalu rasgo, rasgadura, rasgadela Mukambame o que esta sobreposto Mukambesi o que faz falta Mukambu cumieira, pau da cumieieira,caibros Mukanda carta Mukandanda tona, superfcie, superficialmente Mukangalu pea atravessada entre outras Mukangila careta Mukangu fogo, fogueira, lume Mukangu torta Imbia ia mukangu = panela tostada ao calor do lume Mukanu crime

Mukasa pacote Mukasu fita Mukau terreno, campo, selva, campina Mukenge raposa Mukengeji reflexo Mukengeji bu menhareflexo na gua (sobre) Mukete cavalo Mukte cavalo O mukte uende makabakaba O cavalo foi a galope

107

Mukila rabo, cauda Hima katari ku mukila u O macaco no olha para seu rabo Katari= verbo (ku) tala na negativa ( ka+tala+), na terceira pessoa do singular(ele=muene) Mukini bailarino,danarino Mukinu termo antiquado beijo Mukinu ua kuzola beijo de amor Mukinu ua ukambu beijo de amizade Mukinu ua ukavalu beijo de amizade Mukita ser espiritual Mukita suku ser espiritual Mukurru simples, puro Tusanga o umvunji mu muxima mukiurru ng. Encontramos a ingenuidade no corao puro s. (somente) Mukoko coqueiro Mukoko rio Mukolo corda Mukomo gemido Enu ki nuevuenu mukoma ua kamona? Vs no ouvistea o gemido do filhinho Mukonda porque, devido, por causa Mukondame o que fica seguro ou assegurado Mukondamesi que faz assegurar, que da asilo Mukondeki o que honra, respeitador, acatador, que guarda com cuidado Mukondi consolador Mukondo tristeza, angstia Mukondo ua ana, masoxi ma jimama Tristeza dos filhos ,lgrimas das mes Mukondodi consolador, o que limpa, consola deriva de kukondola=limpar, consolar *tambem significa deitar mau olhar Mukondole consolador, o que limpa, consola deriva de kukondola=limpar, consolar *tambem significa deitar mau olhar Mukondori ou mukondodi, Mukondole consolador, o que limpa, consola deriva de kukondola=limpar, consolar *tambem significa deitar mau olhar Mukongo caador Mukoto pata, mo de vaca , casco Mukoue aclamador Mukuxi-ienji estrangeiros Muku companheiro deles, seu ou seus companheiros Muku outro Mukua ifa pessoa sovina, defeituosa Mukua ifua pessoa sovina, defeituosa Mukua isuma milagroso Mukua isunji pessoa monstruosa,monstruoso Mukua ita guerreiro, guerreira Mukua kabilubilu pessoa verstil

Mukua- kfua defeituoso, vicioso, viciado Mukua-kfua ufua, kfua ni kbue o defeituoso morre o defeito com acabou ( ou seja ,com ele acabou) Mukua kikamba cabeludo Mukua kikunda corcunda, de costas abauladas Mukua kilendu pessoa branda,calma, tranquila Mukua- kilunji pessoa ajuizada Mukua kinhami pessoa simpatica, atraente, agradavel Mukua kitongo pessoa observadora Mukua mangonha farsante Mukua manhng'e teimosa, teimoso Mukua matirimbimbi pessoa embirrenta Mukua- riblo incircunciso Mukua sinsu prodigioso Mukua ua holua mukua-holua=que bebedo Mukua -uomamedroso Mukuaxi nativo

108

Mukua-kibanha o que faz alarde, ostentao ou pompa Mukua-kifa sovina Mukua-kijimba esquecido, esquecedor Mukua-kilendu brando, pessoa branda Mukua-kinhami atraente, simptico, agradvel<ligacao>Kinhami</kinhami> Mukua-kiri verdadeiro Mukua-kitadi rico ( isto , aquele que possui dinheiro) Mukua-kizunufanhoso Mukua-kusakata vidente Mukua-lumbi invejoso Mukua-makutu mentiroso Mukua-mbele caseiro, ministro, pessoa ntima, criado, servo Mukua-mesuatu soberbo, vanglorioso, jactancioso Mukuanhi? Quem? Mukuanii quem Muene mona kuanii? Eme ngi mona ua mam'etu... Voc filho de quem? Eu sou filho de mam'etu... Mukua-ribilu pessoa verstil Mukuatekesi ajudante deriva de kukuatekesa=ajudar, coadjuvar Mukua-tunga escrupuloso Mukua-uoma covarde Mukuaxiengi forma contrata de mukua ua ixi iengi=natural de outra terra, isto , estrangeiro Beka o kimbanda kiengi = Traga outro curandeiro (diferente) Beka o kimbanda kiamuku = Traga outro curandeiro (mais um) Mukudisi o que faz crescer Mukudixi o que faz crescer Mukuenu teu ou vosso companheiro, teu ou vosso prximo( em outros dialetos dizem "munguenu") Mukuenu vosso companheiro Mukuenu vosso companheiro, outro Ambla mukuenu = Deixa o outro Nd ni mukenu = V com outro Mukuenze alentado, valento Mukuetu meu ou nosso companheiro, o meu ou o nosso prximo, o prximo (em outros dialetos dizem "munguetu") plural=akuetu Mukuku cuco Mukukume tartamudo deriva de kukuma

Mukulu velho,maior Mukulumu silencio Mukulundu idoso, governador Mukulundundu chefe, muito idoso Mukuni o que semeia, planta , semeador -deriva de kukuna= semear, plantar Mukunji profeta, mensageiro, arcanjo, formulrio,agente Mukunz milho cozido Mukuolua guerreiro Mukuozanga estragador (esbanjador por ter em excesso), prdigo Mukuozanga prdigo Mukurisi o que faz crescer Mukusu termo kikongo=triste, aflito, amargurado (KEL) Mukutu corpo(ou parte visvel) O mukutu ken mutue, ki kim'. O corpo sem a cabea, no nada. Mukutu Mutue (cabea) Mulaleko convidado (deriva do verbo kulaleka) Mulambe cozinheiro(a) Mulambi cozinheiro Mulambi a xitu quem coze a carne Mulande perseguidor, seguidor , pisteiro Mulandi perseguidor, seguidor , pisteiro Mulange espio, vigia, pessoa que est de atalaia ou vigia Mulangidi sentinela, vigia, medianeiro, mediador

109

Mulangidilu vigia, vigilante, sentinela Mulangiri sentinela, vigia, medianeiro, mediador Mulaula neto Mulela pano Mulele pano Mulele pelendende pano muito branco Mulele ua pano de, do, da Mulele ua kukalule pano rasgado Mulele ua ngala pano leve(que no de luto) Mulele ua pengula pano no fechado na frente, ou que vestido fica aberto na frente Mulele uadi pano tinto Mulele uari pano tinto Mulele uauaba pano bonito, formoso Mulele uazela pano de cor branca Mulele uazele pano branco Mulele uobe pano novo Mulele uobunjike pano dobrado Mulele uofele pano pequeno Mulele uokalule pano rasgado Mulele uokase pano atado, amarrado Mulele uokondone pano limpo Mulele uokuike pano atado, amarrado Mulele uokukise pano roto Mulele uokukule pano limpo Mulele uokukumune pano sacudido, escovado Mulele uokulu pano velho Mulele uokungune pano limpo Mulele uokutepano amarrado Mulele uonene pano grande Mulele uosukule pano lavado Mulemba figueira africana Mulembiki retardatario. Pessoa que viaja de tarde ou de noite Mulembu dedo

Mulemu fogo, labareda, lngua de fogo Mulenduki docil, flexivel, brando ? deriva de kulenduka Mulenga lavra, arimo, plantao Mulenge vento Mulengesi afugentador ? Deriva de kulengesa=afugentar Mulengu labareda, lngua de fogo Muloji feiticeiro Mulke u jura deles Mulko juramento, jura plural=miloko Mulko i este juramento Mulko i este juramento Mulko iun aquele juramento Mulko esse juramento Mulko ua kuzola jura de amor Mulko ua manhinga juramento de sangue Mulko ua mona juramento de filho Mulko ua tubia juramento de fogo Mulko uami meu juramento Mulko u seu juramento Muloko u teu juramento Mulko uenu vosso juramento Muloko uetu nosso juramento Mulko un aquele juramento Muloko uozola jura de amor Mullke perdo, absolvio

110
Muloloki perdo Mulolki perdo, absolvio Mulombe rogador, aquele que reza, pede, roga (deriva do verbo kulomba=rezar, pedir) Mulonga questo, palavra, crime Mulongi conselho Mulongi educador Mulue parasita Mului combatente, guerreiro, lutador Mului lutador, brigo Mului parasita Mululu bisneto Mulume marido Mulundame cavaleiro ? deriva de kulundama=cavalgar, montar Mulundu montanha Mulundudi herdeiro Mulunduri herdeiro Mulunge vencedor, dirigente Muluriki feitor, fazedor deriva de kulurika=compor,fazer Mumama femea Mumanga termo aportuguesado=mangueira Mumbi oleiro, ceramista, que trabalha com ceramica ou barro Mumbi a jimbia urila bu kimenga, mumbi a jipexi unuina humbu = O que fabrica panela de barro, come por sobre o caco( frigideira), o que fabrica cachimbo fuma o cachimbo ruim Mumbundu negro Mumonha mumonia=preguioso, ocioso Mumu aqui (dentro) Mumuange o que chameja, dispersa espalha Mumuene o que ve, observador ? derivava de kumena=ver a

Mumuene ua dikanga o que ve a distancia, longe ? Mumuene ua rikangao que ve a distancia, longe ? Mumuenesi o que faz ver ou manda ver - deriva de kumuenesa ? Munange o que permanece,demora, perdura, passa o dia a fazer visitas? Munangene o que dura muito tempo, demora, retarda? Munangesi, Munangexi? o que faz durar muito tempo? Munangu vida, estadia, etapa, jornada, feito Mundele branco Mundele o branco, e por extenso todo aquele que traje-se a europeia O mundele uejia miimbu iauaba muene O branco conhece cantigas boas tambm Mundu povo, multido Mundundu grande Munemu peso Munginge talo, caule Mungonde espinheiro( em Kisama) Mungonge queixoso, murmurador Mungu amanh Pange iami uondokuiza mungu = Meu irmo vir amanh Munha espinho Munha ou Muinha ou Munia espinho plural= minia, minha Munhange caador Munhia espinho Munhungane peregrino deriva de kunhungana=peregrinar Munia espinho plural= minia, minha Munia espinho<observacao> O atu a mu bane kilanda kia munia. As pessoas ( os homens) lhe deram uma coroa de espinhos Munjinjingu cabo de faca, enxada Munonge alvejante Munonge pessoa que acerta ou d no alvo Munue quem bebe, bebedor Munui bebedor

111

Munza emanao de vapores, sopro Munzangala jovem Munzenza ignorante, ingnuo (o que no tem conhecimento) Munzonga brado Munzonge canja, sopa, caldo, molho Muombe ocaso Muondo tartaruga Muongo coluna Muongo espinhao, coluna vertebra) Muongongo coluna Muoui nadador Mupapedi crucificador Mupaperi crucificador Mupepe carvalho Mupiopio assobio Ngaivua mupiopio, anga ngamonuami mutu uosouoso Ouvi um assobio, mas no avistei qualquer pessoa Mupula ventarola Muri desamparado Mri tripa, entranha Mria comedor Muria entre eles Mria tripa, entranha Mria- masa comedor de milho

Muria ua tripa de Muria ua ngombe tripa de boi Muria ua ngulu tripa de porco Muriakimi adulto Muriakimi adulto, velho Murialuki o que acautela-se, cuida-se Mria-masa comedor de milho Muriange principiador, o que adianta,precede,principia ? o que vai adiante Muriatu antropologo Mria-xitu comedor de carne Mria-xitu comedor de carne, carnvoro Murietu conosco (uns aos outros) Murijibi suicida Murikambeki o que se pe em cima Murilundise o que previne-se Murim limoeiro Murimicultivador Murimuene o que verifica com os proprios olhos , acautelador verificador,averiguador Murimune o que avisa, acautela, denuncia, previne Muriri choro, chorador Murise O que faz comer, o que da de comer Muritumine o que gonverna a si proprio Murivale o que reproduz-se, multiplica-se Murizangule o que se ergue Murizokele o que se defende Musakala fechadura Musake o que cura, curandeiro, o que chocalha Deriva de kusaka=curar, chocalhar, agitar Musakidile pessoa agradecida Musakidiri pessoa agradecida Musakiri adivinhador Musakiriri pessoa agradecida Musalupeneira deriva de kusala=peneirar Musambu orao, reza O musambu kne kuzola, Nzambi ki ivua A orao sem amor, Deus no escuta Eie hanji kueji o musambu ua Ngana? Tu ainda no conheces a orao do senhor Musambu ua orao de, do, da

112

Musange achador Musanu fiapo Musanza vastido, amplido Musati sacrificador Musau passo Musaxicurador Musaxio que cria, educador Musaxiplanta feiticeira Musefu verde (que no esta maduro) Museke terreno arenoso. Em sentido figurado=aldeolas, confins, chcara Museku fervido Musese escultor Musoma espeto Tu bekerienu misoma iiari = Trazei-nos dois espetos Nos trazei espetos dois Musomoni o que inicia ? deriva de kusomona=iniciar Musoneki escrevente, escritor Muene musoneki a mikanda Ele () escritor de cartas Musonii pessoa convidada, convidado

Musoti o que busca, procura, pesquisa, desafia Musuame o que se oculta, se esconde? Musueki o que esconde, o que oculta? Musuine corajoso,forte ou valente? Musuke perseguidor Musumbe escravo comprado Musumbi comprador Musumbisi vendedor Musumbixi vendedor Musumbixi a xitu udia kifuba, mujibi a ngombe udia maniinga Vendedor de carne come osso matador de boi come sangue Musungu albino Musunguluke discreto Musunhi pedao, naco, talha,bocado plural=misunhi Musunhi ua makanha bocado de tabaco Musunhi ua mbiji pedao ou naco de peixe Musunhi ua xitu pedao ou naco de carne Musuri ferreiro, forjador Mususimijo Mususimijo, mijona Musuximijo, mijona Mutabi carreteiro d'gua Mutafumu nome que um escravo da a outro, quando, So do mesmo dono, companheiro Mutafunu nome que um escravo da a outro, quando, So do mesmo dono, companheiro Mutala estatura,no topo, altura Mutale olhador, vigia , espectador Mutale a mungongo vigia do mundo Mutale a 'nzo vigia da casa Mutale a ribitu vigia da porta Mutale a 'xi vigia da terra Mutalesi o que mostra, faz ver , da a prova Mutalexi o que mostra, faz ver , da a prova Mutambe pescador de rede deriva de kutmba=pescar com rede Mutambi pescador de anzol Mutambi pescador de rede Mutanda feira Mutanesi o que d as boas vindas, o que sauda Mutanexi o que d as boas vindas, o que sauda Mutangi contador, ledor deriva de kutanga=contar, ler Mutelendenderibombo, Mutelendendetrovo, ribombo

113
Mutende urro Mutendu som Mutolodi (ou Mutolori) vencedor Mutombe cumeeira, ponto elevado que se avista ao longe Mutombi caador. Mutome pessoa que faz incises Mutona pescador de anzol plural=atona Mutona pescador de rede Mutonde reconhecido, agradecido Mutondo anzol pequeno plural=mitondo Mutongi lutador Mutongi(e) lutador, brigo Deriva de kutonga= lutar, brigar

Mutoteque assinala ou notifica Mutotoargila, barro branco com que se barravamas paredes das casas em certas regies da frica Mutu pessoa, gente Mutu uengi outra pessoa (diferente) Mutualu cabeceira Mutuame o que adianta, prossegue Mutuamene o que precede, que avana Mutue cabea Se uandala kala ni kitadi, ebule o mutue u Se desejas ter dinheiro, pergunte a sua cabea Nzambi ki ibandul o mon', se o mutue ki uamburil Deus no socorre o seu filho, se a cabea no consente Mutue, ngi ambate ku kiriri kiauaba Cabea, leve-me para o bom lugar Mutue, a u zola kual'etu, utumina o ima ioso Cabea, a que amada por ns, ordena todas as coisas mu=nesta frase pronome relativo de mutue Mutuele cabeceira Mutuini vingador Mutuluxila pavio Mutumane sossegador Mutumbe curador, curandeiro Mutumi dirigente, governante Mutumini governante, o que domina, que manda, comandante Mutuminu ministro Mutunge fabricante,construtor Mutungi fabricante,construtor Mutungi a maxisa uzeka bu kisanda O fabricante de esteiras dorme sobre a esteira ruim Mutungi a jinzo construtor de casas Mutungi a jipoko fabricante de facas Mutungi a maxisa fabricante de esteiras Muturi viuva O ana a muturi olorila kiavulu = Os filhos da viuva esto chorando muito Mututecarregador (deriva do verbo kututa=carregar) Muvitali convidado (deriva do verbo kuvitala ou kubitala que por sua vez originado do portugus convidar) Muvu ano Muvu ua ano de, do, da Muvu ua uariama ano de pobreza Muvu ua ubunji ano de privao Muvu ua uembu ano de brandura, ano de paz Muvu ua uembu ano de brandura, ano de paz Muvu ua umvama ano de riqueza Muvu ua uxiri ano de infelicidade, de pobreza Muvu ualenduka ano brando (de paz,calmo) Muvu uamuku outro ano (mais um) Muvu uaviza ano difcil Muvu uazeriua ano feliz Muvu uengi outro ano (diferente) Muvu uobe ano novo

114

Muvu uobunji ano de privao Muvu uokulu ano velho Muvu uomvama ano de riqueza

Muvu uoriama ano de pobreza Muvu uoxiri ano de infelicidade, de pobreza Muxakatu instrumento de adivinhao Muxalala via (estrada) Muxalesi pessoa que se despede Muxarisi pessoa que se despede Muxaxinhu boneca plural=mixaxinhu Muxaxinhu uaboneca de Muxaxinhu ua isuta boneca de trapos Muxaxinhu ua mulla boneca de pano Muxaxinhu ua Mulleboneca de pano Muxi pau, galho, arvore, lenha, madeira, tronco O muxi uakukumuka = A rvore ficou desfolhada Muxi ua mukau rvore da selva, do campo Muxi ua muxitu rvore da selva, do mato, da floresta Muxiba artria, veia, nervo Muxibu artria, veia, nervo Muxibu exorcismo Sinnimo=hsa Muxikane crente, aquele que acredita, que segue uma doutrina Muxikanesa convencer, persuadir Muxikanesi o que convence, persuade ? Muxiki tocador, instrumentista Muxiki a ngoma muxikiangoma=tocador de bombo. Muxiki a ngunga muxikiangunga=sineiro, tocador de sino. Muxikongo natural do Kongo. Plural=axikongo Muxikote rosca Muxiku inteirio Muxilu surdo Muxiluanda primitivo habitante da ilha de Luanda Muxima corao Muxima ua mama uene uonene Corao de me ( de costume) grande (ku) ene=ser e estar( de forma habitual) u= prefixo de concordncia de muxima Muxima in aquele corao Muxima i esse corao Muxima i este corao Muxima iu este corao Muxima iun aquele corao Muxima kuxi? Qual corao ? Muxima kuxi uala ni kuzola kuavulu, o muxima ua muhatu, anga o muxima ua diiala? Muxima mukiururu corao puro, simples Muxima esse corao Muxima ua corao de, do, da Muxima u corao deles Muxima ua pange corao de irmo Muxima ua ritadi corao de pedra Muxima ua uembu corao de brandura(de paz) Muxima ua umvunji corao ingenuo Muxima ua unguma corao de inimizade, hostil Muxima ua upange corao fraterno Muxima ualenduka corao docil, brando,bondoso Muxima ualokata corao doente Muxima uambote corao bom Muxima uami meu corao Muxima uanengana corao mole, brando, flexivel Muxima uanii? que (espcie de) corao?

115
Muxima uanii muene uala ni? Que especie de corao voc tem? Muxima uazdiua corao feliz Muxima uazele corao limpo, (branco) Muxima uazriua corao feliz Muxima u seu corao Muxima u teu corao Muxima uenu vosso corao O muxim'enu ua ritadi Vosso corao de pedra Muxima uetu nosso corao Muxima ukolacorao endurecido, terrivel, mau Muxima un aquele corao Muxima uoembu corao de brandura(de paz) Muxima uomvunji corao ingenuo Muxima uonene corao grande ( de grandeza) Muxima uonguma corao de inimizade, hostil Muxima uopange corao fraterno Muxinda risco O muxinda ua Hongolo ku maulu, umvama ua Nzambi Hongolo, a tu xinde njila ku kibuku. O risco do arco- iris nos cus ,riqueza de Deus. Arco-iris, trace-nos o caminho para a felicidade. Muxinda via lctea Muxinga cabo, aoite, amarra, disciplina, surra, aoite Muxingile aquele que evoca os mortos, adivinhador Muxingiri aquele que evoca os mortos, adivinhador Muxingirisi aquele que manda evocar os mortos Muxingirixi aquele que manda evocar os mortos Muxini opressor Muxinji novidade, ocorrencia Muxitumata Muza emanao de vapores, sopro Muzalulugar onde se dorme Muzambu adivinhao Muzambudi o que adivinha, que tem intuio, prognostica Muzambule o que adivinha, que tem intuio, prognostica Muzamburi o que adivinha, que tem intuio, prognostica Muzande o que frondoso, o que eleva, o que floresce, o que cerca Muzeke dormente, adormecido, repousado Muzeri sem mcula, sem mancha Muzezi larpio Muzokedi o que defende,advoga, apadrinha , vingador Muzokele o que defende,advoga, apadrinha , vingador Muzokeri o que defende,advoga, apadrinha , vingador Muzole? O que ama Muzonge canja, sopa, caldo, molho Muzongi medidor Muzongole o que espreita, vigia Muzongori o que espreita, vigia Muzueri o falador Muzukame seguidor Muzumbu interprete; tambem pode significar boca no sentido figurativo Uenda ni muzumbu kajimbiril (Quem) anda com o interprete, no se perde Ngana, muzumbu ua mungongo, ngmbo ia mungu, ka tu kambe Senhor, interprete do mundo, adivinho do amanh, no nos falte Muzune descarnador, o que arranca com os dentes ou as unhas

Muzunge ambulante Muzunidescarnador Muzuue o que umedece Muzuzio que assa Mvondari vontade deriva do portugus Mvla chuva

116

Na forma abreviada de ngana=senhor. Esta forma usada em Ambaca; em Luanda usa-se Nga, Nzu Na kota senhor maior, supremo, superior Nahanha bocejo, oscitao Nambua adivinhao Nangu diria Nanii quem usado nas interrogativas Muene uamba, uixi: Kitari...kitari..., kima kiang Eme ngatambujila, ngixi: Nanii u ngi bana ng? Ele falou dizendo: dinheiro...dinheiro, coisa sem importancia Eu respondi,dizendo: Quem me d de graa? Nanu em cima, no cu, no espao, no alto Nata argila Nda para que ( usado no imperativo) Ndie vai Ndai vai (imperativo irregular) Ndaka descompostura, injria, obscenidade Ndakale graminia alimentar (para gado cerdoso) Ndalu fogo(AM) Ndamba instrumento feito da haste da palmeira, co e frizado transversalmente, sobre o qual se esfrega outro pedacinho de pau( chamado nzlle) e o som que produz o que acompanha a puita, no batuque. Ndambul pano de algodo Ndanda planta da qual se faz esteira Ndandu parente, primo, abrao Ndandu- como se fosse Ndangalu dianteira, fundo de canoa, fundo chato de qualquer vaso Ndango squito Ndanji pureza Ndanji raiz Nd vai Nd boxi vai para o cho, vai para baixo( bu ixi= sobre o cho) Nd boxi a (ria) vai debaixo de, do, da, por baixo de Nd bu 'axaxi ka vai entre, vai no meio de, da, do Nd bu kanga ria vai para fora de, do, da Nd bu kialu vai para o assento, vai para a cadeira Nd bu kiandu vai para o trono Nd bu kinu kia mulke vai para o almofariz(pilo) de juramento Nd kabnge vai fazer - a partcula ka indica que uma ao se realiza ao mesmo tempo que a outra. Temos aqui dois verbos:- ---banga=fazer e ia=ir( esse um verbo irregular, com sua conjugao que no segue as regras gerais) Nd kabnge vai lutar Nd kakele vai fazer, vai dizer, vai supor Nd kanionge vai torcer Nd kanionge o xingu ia sanji = Vai torcer o pescoo da galinha

Nd kasomble vai desafiar, vai apoquentar, vai insultar, vai provocar, vai desenquietar kusombola=desafiar...... Nd kasuame vai esconder-se , refugiar-se, ocultar-se Nd kasuamene vai esconder-se em, para, por Nd kasuamese faz ou manda esconder-se Nd kasueka vai esconder, vai ocultar kusueka=esconder, ocultar Nd kasuete vai aproximar, vai achegar kusueta=achegar, aproximar Nd kasuine vai ser corajoso ou forte, vai poder, vai oousar, vai aguentar kusuina= ser corajoso ou..... Nd kauingine vai extinguir, vai esgotar Nd kebile vai afligir a, vai desagradar a kuibila=desagradar ..... Nd kebise vai deformar, vai depravar, vai afeiar Aluka! O mukua'xi-iengi nd kebise o 'nzo i Cuidado! O estrangeiro(pessoa de outra terra) vai afeiar(depravar) sua casa Nd kebule vai perguntar - kuibula Nd keburise vai fazer perguntas kuiburisa=fazer perguntas Nd kedika vai mostrar, vai indicar Nd kedile vai fazer ou dizer para, em ,por

117

Nd kedise vai mandar fazer ou mandar dizer Nd kejie vai conhecer, vai saber, vai alcanar conhecimento Nd kejile vai ficar acostumado, habituado, vai ficar manso, domesticado, vai vir por kuijila=ficar habituado... Nd kejile maka vai conversar, vai a propsito Nd kejirile vai habituar-se, vai ter propenso a Nd kejirise vai acostumar, vai habituar Nd kekute vai ficar saciado, regalado, farto, satisfeito Nd kele vai fazer, vai dizer, vai supor Nd keluile vai sarar em, no, para, por Nd keluise vai fazer sarar ou curar, vai fazer a felicidade Nd keluke vai ser feliz, vai melhorar, vai convalescer Nd kelule vai sarar, vai curar kuilula=sarar, curar Nd keluse vai vomitar o, Nd kemane vai levantar-se, vai parar Nd kembe vai cantar Nd kembile vai cantar para, em, por, vai estar a cantar Nd kembise vai fazer cantar kuimbisa=fazer ou mandar cantar Nd keme vai produzir, vai vegetar Nd kemike vai plantar, vai endireitar kuimika=plantar, endireitar Nd kemikine vai plantar ou vai endireitar para, em, por Nd kemikise vai fazer ou mandar plantar ou endireitar Nd kemine vai produzir em , para por Nd kemine vai recusar, vai negar, vai ser sovina Nd kemise vai fazer produzir, vai fazer vegetar - kuimisa Nd kemite vai conceber, vai engravidar kuimita=conceber, engravidar Nd kende vai tecer, vai entranar, vai encaracolar, vai anelar Nd kenge vai vigiar, vai pastorear kuinga=pastorear, vigiar Nd kengile vai vigiar ou pastorear para, por , em Nd kengine vai extinguir, vai esgotar Nd kenginine vai ficar esgotado kuinginina=ficar esgotado Nd kenginisevai fazer esgotar kuinginisa=fazer esgotar Nd kengise vai fazer ou mandar vigiar ou pastorear Nd keoke vai ficar cansado, vai ficar vencido kuioka=ficar vencido Nd keokole vai vencer, vai cansar kuiokola=vencer, cansar

Nd keokole o kulua vai vencer a guerra Nd keokole o nguma vai vencer o inimigo Nd kerike vai mostrar, vai indicar Nd kerike o kiri vai mostrar a verdade Nd kerike o mukua kituxi vai mostrar o criminoso ou pecador Nd kerike o mukua makutu vai mostrar o mentiroso Nd kerike o njila vai indicar ou mostrar o caminho Nd kerikile vai indicar ou mostrar por, em,para... Nd kerikise vai fazer ou mandar mostrar ou indicar Nd kerile vai fazer ou dizer para, em ,por Nd kerile kuzola vai fazer por amor, vai dizer por amor. Nd kerile Nzambi vai fazer por Deus, vai dizer por Deus Nd kerise vai mandar fazer ou mandar dizer Nd ketaie vai responder, vai ouvir, vai acorrer a um chamado Nd ketaiese vai fazer ouvir,vai fazer responder, vai fazer acorrer a um chamado kuitaiesa=fazer ouvir,...... Nd keuke vai ficar direito kuikaficar direito Nd keukise vai por regras, vai endireitar, vai por direito Nd keukise kual'etu vai por regras para ns Nd keukise mu bata vai por regras na casa Nd keukise mu 'nzo mun vai por regrs naquela casa Nd keukise mu 'xi mun vai por regras naquela terra Nd keukise mu 'xi omo vai por regras nessa terra Nd keukise mu 'xi umu vai por regras nesta terra

118

Nd keukise mu'nzo vai por regras na casa Nd kexane vai chamar O marimbu mami majimbi kiavulu, nd kexane o kimbanda Os tumores meus incharam muito, vai chamar o kimbanda Nd Koxi vai para baixo, vai em baixo de (ku ixi= em direo ao cho) Nd koxi a (ria) vai por baixo de, vai para baixo de,vai sob Nd ku bata vai para casa Nd ku dibatavai para casa Nd ku dilu vai para o cu Nd ku kizalelu vai para o ninho, para o abrigo Nd ku mauluvai para os ceus Nd ku mbandu a vai ao lado de, da, do Nd ku mbandu ia vai ao lado de, da, do Nd ku mbandu... vai ao lado Nd ku moxi vai acompanhado Nd ku moxi ku moxi vai par a par Nd ku polo ia vai a frente de, da Nd ku ribata vai para casa Nd ku rilu vai para o cu Nd ku rima ria vai atras de Nd ku ritala vai para o alto, vai para o tpo Nd ku tala vai para o alto, vai para o tpo Nd mai vai embora Nd mai vai embora Nd moxi a(ria) vai dentro de, do, da, vai em, entre, dentre Nd n vai com ele Nd nie vai convosco, vai contigo Nd ni Nzambi Vai com Deus Nd niie vai convosco, vai contigo Nd nieme vai comigo

Nd niene bai com eles Nd nietu vai conosco Nd za vai silenciosamente, vai tranquilamente, friamente Nd zvai, pois Ndeba parasita Ndele alma Ndele gara Ndele nome de uma divindade Ndemba cabelo Ndemba cabelo Ndmbu principe soberano, pessoa influente ou poderosa, potentado, vila Ndembu remedio, essencia, perfume Ndembu segundo scar Ribas (no livro ILUNDU) um esprito feminino que sob a dependencia de Lemba a auxilia em sua misso. Ndende fruto da palmeira (no Brasil dend) Ndende ia hoho fruto da palmeira cujo caroo duro Ndende ia sombo fruto da palmeira cujo caroo fcil de quebrar Ndenge o mais novo, menor, criana Mama, aznze o ndenge Me, trate com mimo o mais novo Ndenu ide,tambm pode-se dizer -ndaienu Ndenu kabangienu ide fazer, ide lutar Ndenu kajikienu ide fechar Ndenu kajikienu o ribitu = Ide fechar a porta Ndenu ni Nzambi Ide com Deus Ndielu arrependimento Nd luto (forma abreviada de indo) Ndoko vamos Ndoko tuakabange = vamos lutar, vamos fazer Ndoko tuakadie = vamos comer

119
Ndoko tuakakombe = vamos varrer Ndoko tuakakondamesa = vamos assegurar, vamos asilar Ndoko tuakalonge = vamos ensinar, vamos carregar, vamos embarcar, vamos educar, vamos lecionar Ndoko tuakalue = vamos guerrear, vamos lutar, vamos pelejar Ndoko tuakalue ita = vamos fazer a guerra Ndoko tuakalue jipata = vamos duvidar, vamos apostar Ndoko tuakalulame = vamos brilhar, vamos luzir, vamos estar direitos Ndoko tuakalumate = vamos morder Ndoko tuakalunge = vamos triunfar, vamos ter razo Ndoko tuakalunge = vamos temperar, vamos adubar, vamos reservar, vamos aguardar Ndoko tuakalungise = vamos julgar, vamos decidir, vamos deliberar, vamos resolver, vamos dar razo Ndoko tuakamame = vamos molhar Ndoko tuakasumbe = vamos comprar Ndoko tuakamateke = vamos comear, vamos iniciar, vamos principiar Ndoko tuakamatekene = vamos dar comeo Ndoko tuakamatekese = vamos fazer comear Ndoko tuakameneke = vamos madrugar Ndoko tuakamenekene = vamos saudar, vamos cumprimentar, vamos salvar, vamos visitar Ndoko tuakazole = vamos amar Ndoko! Vamos! Ndokuetu Vamos Ndombe preto, escuro, sombrio

Ndombe-a-polo cobra Ndonda origem, base Ndondo morcego Nduezu opresso Nduka nome originrio Nduku nome originrio Ndululu fel plural=jindululu Ndumba conjunto, multido Ndunda informao Ndundu albino, mestio Ndundu cadver Ndundu herdeiro Ndundu reumatismo Ndundu ribanceira Ndunge mente, mentalidade, esperteza, sabedoria, ensinamento, ideal Ndungu picante, pimenta Ndungule em grande nmero N nem Tuasangietu n o kimbanda n o mukongo No encontramos nem o curandeiro nem o caador N kiofele ng nem um pouco s Tunde ki ngatundu kat ki ngabixila, ki nganuami menia, n tuofele ng Desde quando sai at quando cheguei, no bebi gua nem um pouquinho s N tuofele ng nem um pouquinho s Nga forma abreviada de ngana=senhor Nga mu bingi lhe pedi Eme nga mu bingi muloloki Eu lhe pedi perdo Nga muhatu abreviatura de ngana ia muhatu = senhora(casada) Ngabange fiz, lutei Ngabanze pensei, meditei, raciocinei,cogitei Ngabingi pedi Ngabingi muloloki = Pedi perdo Ngabixila = cheguei Eme ngabixila ni nzala = Eu cheguei com fome Ngabingi pedi Ngabongo apanhei Eme ngabongo o ima ietu Eu apanhei as coisas nossas

120

Ngadile (eu) comi Pretrito II do verbo kuria ou Kudia Ngadile (eu) comi Pretrito II do verbo kuria ou Kudia Ngajimi apaguei Pretrito I do verbo kujima Eme ngajimi o tubia Eu apaguei o fogo Ngajimiami no apaguei negativa do Pretrito I do verbo kujima Ngakexi estava (e ainda estou) Pretrito I de kukala Ngakexile estava Pretrito II de kukala Ngakexile mu kuila estava fazendo, estava dizendo (na primeira pessoa=EU) Ngakexiriami no estava negativa do Pretrito II de Kukala Ngakexiriami mu --- no estava a --- sendo os tracinhos preenchidos pelo radical verbal ou pela forma no infinitivo quando o radical verbal comece por vogal, formamos o tempo do Pretrito continuo negativo de todos os verbos com o pronome pessoal EME=eu Eme ngakexiriami mu ria = Eu no estava a comer(ou estava comendo) Eme ngakexiriami mu zola = eu no estava amando

Eme ngakexiriami mu batula = Eu no estava cortando Eme ngakexiriami mu zuela = Eu no estava falando Eme ngakexiriami mu kuandela = eu no estava mastigando Eme ngakexiriami mu kuambata = eu no estava levando ou carregando Eme ngakexiriami mu kunua = eu no estava bebendo Eme ngakexiriami mu tambujila = eu no estava respondendo Eme ngakexiriami mu tansa = eu no estava dando boas vindas Eme ngakexiriami mu sueka = eu no estava escondendo Eme ngakexiriami mu suina = eu no estava aguentando, eu no estava sendo corajoso Eme ngakexiriami mu tanga = eu no estava contando Ngakutu amarrei Pretrito I de kukuta Eme ngakutu o kita kietu kia mixi Eu amarrei o feixe nosso de lenha Ngala estou (do verbo kukala) Ngala jbilo Ngala unha(na regio do Kisama) Ngala mu kuila estou fazendo, estou dizendo Ngalami no estou forma negativa do verbo kukala=estar Eme ngalami ni uoma uenu Eu no estou com medo vosso Eme ngalami ni riniota Eu no estou com sede Eme ngalami ni nzala Eu no estou com fome Ngalami mu kuenda no estou andando, no estou partindo, no estou viajando presente continuo negativo de kuenda Ngalami mu kuila no estou fazendo, no estou dizendo Ngalami mu kuiza no estou vindo, no estou chegando Presente continuo de kuiza na negativa Ngalasa graa, harmonia , jbilo(deriva do portugus) Ngalenge fugi, corri Eme ngalenge o kahoji Eu fugi do leozinho Ngalengele (eu) fugi, (eu) corri (Pretrito II do verbo kulenga=fugir, correr) Ngalufu garfo termo aportuguesado Ngambi chocalheiro, murmurador, mexeriqueiro, espia Ngana senhor, amo Sinomino de Muene Ngana ia nguzu senhor da fora, do vigor Ngana ngungu senhor de elevada posio Ngana Nzambi Senhor Deus Nganda pureza Ngandala guardanapo Ngandala quero , desejo do verbo kuandala Ngandelu mandibula, queixada Ngandelu queixo Ngandixi comilo Ngandu jacar, crocodilo, esteira grande Ngan'! senhor! Nganeta sou gordo- do verbo ---neta=ficar ou estar gordo Nganete estou gordo- do verbo ---neta

121

Nganga Nganga Nganga Nganga Nganga Nganga Nganga Nganga Nganga

sbio, sacerdote, que tem dominio sobre um assunto,mestre ia kunoka sacerdote ou mestre da chuva ia muhongo sbio ou mestre consumado ia ukongo sacerdote ou mestre da arte da caa ia umbanda sacerdote, ou sbio da arte da cura iokongo sacerdote ou mestre da arte da caa iokongo sacerdote ou mestre da arte da caa iombanda sacerdote, ou sbio da arte da cura ionoka sacerdote ou mestre da chuva

Nganga-sese feiticeiro aleivoso( calunioso) Ngangeobanda sacerdote, ou sbio da arte da cura Ngangeokongo sacerdote ou mestre da arte da caa Ngangeokongo sacerdote ou mestre da arte da caa Ngangeonoka sacerdote ou mestre da chuva Ngangu fermento Ngangu talento Ngangula ferreiro Nganji beltrano Nganji clera Nganji comilo Nganji juiz, julgador, rbitro, afoiteza, soberba Nganu bebi Pretrito I do verbo kunua Nganuami no bebi Nganza cabaa,caneca Ngari comi Pretrito I do verbo kuria Eme ngari o kudia ku Eu comi a comida sua Ngari me??? Ngari ia ana=me de filhos Ngariami no comi forma negativa do Pretrito I de kuria ou kudia Ngariana me de filhos (ngari ia ana ) Ngarianga fui adiante, principiei, precedi, adiantei, antecipei (Pretrito I de kurianga) Ngarile (eu) comi Pretrito II do verbo kuria ou Kudia Ngarile (eu) comi Pretrito II do verbo kuria ou Kudia Ngasamuna penteei Pretrito I de Kusamuna Ngasomo carreguei( arma) Pretrito I do verbo kusoma Ngasomo o uta = Carreguei a arma Ngasoto procurei Eme ngasoto = Eu procurei Ngasu cortei Pretrito I de kusua Ngasu fisguei (peixe na lagoa) ( do verbo kusa) Ngasu o iangu Cortei o capim Ngatange li, contei Pretrito I de Kutanga Eme ngatange o mukanda ua ndandu ietu Eu li a carta do parente nosso Ngatundu sa Ngatundu niene Sa com eles Ngatungu construi Pretrito i do verbo Kutunga Eme ngatungu malumbu matatu Eu construi tres muros Eu construi muros tres Ngavuile engatinhei Ngaxaxa espirro Ngaxiriestou sujo do verbo kuxila=ficar sujo Ngaxiri ni manhinga Estou sujo de sangue Ngazela sou branco -do verbo ---zela=estar ou ficar branco Ngazele estou branco- do verbo ---zela Ngazela ni uoma Estou branco de medo Ngazolo amei Ng duro, rijo, duramente Ngejiami no conheci, no soube, no tomei conhecimento(no tomei ciencia, saber) Eme ki ngejiami umbanda = Eu no sei a arte da cura Ngeki tanto quanto Ngela chifre

122

Ngela fiz,falei(Pretrito III de kuila) Ngelelu condimento, tempero Ngelu rato silvestre Ngende parti, caminhei, fui Pretrito I de kuenda

Ngende peregrino, caminhante, andarilho Ngendientrancei, encaracolei (Pretrito I de Kuinda) Eme ngendi o jindemba Eu encaracolei os cabelos Ngene estranho, alheio Mona ngene = filho alheio Kima kia ngene = coisa alheia Inzo ia ngene = casa alheia Kitadi mona a ngene = Dinheiro filho do alheio Ngene tenho estado, costumo estar ou costumo ser. o verbo (ku) ene, que s tem sua conjugao no tempo presente, ligado ao prefixo ngi da primeira pessoa (eu)(ngi+ene=ngene) Eme ngene uazriua = Costumo estar feliz . Ngene ni tenho tido, costumo ter ou tenho( de costume) Verbo (ku) ene ligado a ni=e, com Ngene ni uembu = Costumo ter calma Eme ngi+ene = eme ngene Ngenga separado, a parte , separadamente Um ngenga = em separado Ngeniami Negativa verbo (ku) ene =no costumo estar ou no costumo ser, ou no tenho estado, no tenho (de forma habitual) Ngeniami nguzo=No tenho estado com fora ou No tenho fora( de costume) ( ngi+ene+iami) Ngeniami ni a negativa do verbo (ku) ene, conjugado na primeira pessoa (eu=eme) que ligado a ni= e, com significa no tenho tido, no costumo ter, no tenho( de forma habitual) Eme ngeniami ni lusolo = Eu no costumo ter pressa. Ngi o prefixo de concordncia de Eme Ami o sufixo de negao de Eme Ngi+ene+ami=ngeniami Ngeniokuenda costumo ir, costumo andar ( verbo ---enda=ir, andar, conjugado no tempo habitual, na primeira pessoa do singular EU. No serto se diz Ngene mu kuenda . Ngeniokuenda lusolo = Costumo ir (ou andar) depressa Ngeniokuiza costumo vir verbo ---iza conjugado no tempo habitual, na primeira pessoa do singular EU. No serto se diz Ngene mu kuiza Ngenji viajante, forasteiro, estrangeiro, peregrino Ngeri fiz, disse(Pretrito II de kuila) Ngez' (eu) j c vim conjugao do verbo kuiza no Pretrito I com o demonstrativo Ngi loloke perdoa-me Ngiji rio, riacho, conhecido Mutu ua ngiji = pessoa conhecida Ngila fao, digo Ngimba artista, eximio, cantor Ngimbicantor Ngimbu foice, podo Ngindutrana Ngineta fico gordo- do verbo ---neta Nginzaguizo Ngiri amigo Ngisotami (eu) no procuro presente na negativa do verbo kusota

Ngixi digo, dizendo Do verbo Kuixi (-ixi), que s tem a conjugao no presente s, e serve para introduzir uma orao textual, uma citaao. Eme ngatambujila ngixi: Ngizola o uembu = Eu respondi dizendo: "Amo a paz" Ngizela fico branco- do verbo ---zela Ngiz' j l venho ou j l venho, j c venho conjugao do verbo kuiza(no presente) com o demonstrativo

123

Ngizola amo Eme ngizola Nzambi =Eu amo Deus Ng s, somente, sem razo, ao acaso, grtis, de graa, nulo nico 'Ngo forma abreviada de Ingo=ona Nge lamento, choro Nge nadador Ngoho s, somente, sem razo, ao acaso, grtis, de graa, nulo nico Ngoji corda, lao - no serto se diz loji Ngola ietu Majestade, ttulo dos sobas de Angola que correspode a majestade Ngolela contentamento, jbilo Ngol'etu Majestade, ttulo dos sobas de Angola que correspode a majestade contrao de ngola ietu Ngolo fora Kolo em alguns dialetos-deriva do verbo kukola Ngolokela aviso, recomendao, encomenda Ngolokele aviso, recomendao, encomenda Ngolokuendami no estou andando, no estou partindo, no estou viajando presente continuo negativo de kuenda Ngolokuila estou fazendo, estou dizendo Ngolokuilami no estou fazendo, no estou dizendo Ngolokuizami no estou vindo, no estou chegando Presente continuo de kuiza na negativa Ngololo gritaria, choradeira, assuada Ngoloxi tarde Ngoma tambor, batuque Ngombe boi Ngmbo fugitivo Ngombo fugitivo, embigo, adivinho Ngmbo umbigo,adivinho Ngondo cgado Ngondo jia Ngondokuila farei tempo futuro -ondo particula formativa deste tempo verbal. Ngi prefixo de concordncia do pronome pessoal eme(eu) (Eme) ngi+ondo+kuila=ngondokuila=farei Uolozuela kala mundele=Esta falando como um homem branco Olo particula formativa do presente continuo. U prefixo de concordncia de Muene(ele) (Muene) u+olo+zuela=uolozuela =est falando Ngondokuiza kual'enu Virei a vs Ngonga alcofa, cesto Ngonga erisipela Ngonge instrumento formado de dois chocalhos de ferro, unidos por um arco do mesmo metal Ngonge junta, extremidade Ngongo cosmos Ngngo gemeo Ngongo sofrimento, dificuldade, dissabor

Ngongoenha farinha molhada em gua, papas Ngongolo centopia, miriapode Ngongolo turbamulta (no rio Kuanza) Ngongono uva silvestre de casca preta e sumo roxo adocicado Ngonguena alm, banda do alm, terra, farinha Ngonguenha alm, banda do alm, terra, farinha Ngori gemeo (no rio Kuanza) Ngoui nadador Sinnimo de Muoui Ngu no querem Nguaino quer Nguaino queres Ngualaaguardente (termo do vocabulrio kikongo) (AM) Nguami no quero Nguamiami no quero Nguari perdiz Nguau no querem Nguba amendoim Ngubu termo antiquado=escudo

124

Ngu no quer Ngu no queres Nguenu no quereis Nguenuenu no quereis Nguetu no queremos Nguetuetu no queremos Ngui jacar pouco conhecido de cor preta, que habita no mangue, ou lago profundo Nguia agulha Nguikupau rolio com que se cozinha o "funji", colher de pau(por extenso) Nguingi bagre Ngula ferrugem Ngul porco, comilo, ingrato Ngul' vermelho Ngulu porco, indecente Ngulungu veado Nguma adversrio, inimigo, rival Ngumba antdoto Ngumba oleiro Ngumbatete vespa Ngumbe espcie de perdiz Ngumbe oleiro Ngundu bruxa(o) Ngundu Colnia Ngundu inimigo capital, usurpador plural=jingundu A rainha Ginga-Bande ou GingaAmna (do reino de Matamba), chamada pelos portugueses de dona Ana de Sousa,ao hospedar os portugueses para com eles ter amizade e comercio, viu-se perseguida de tal forma que exclamou: Jingundu jza mu tambla o 'xi iami, s kituxi, s milonga Os inimigos vieram para tomar a minha terra, sem crime, sem causa Eis aqui a origem da palavra ngundu , APLICADA tambm aos portugueses, significando "inimigo consumado, traidor" Ngundu reunio de pessoas acampadas, acampamento, banquete Ngundu vazio, deserto Ngunga corrente, correnteza, sino Ngungu passarinho , tambm tem o significado=de elevada posio, comandante Ngunji segurana, seguridade,escora, firmeza

Ngunza profeta, ministro, ajudante, campones,onipotente, heri. Providencia Nguri raiz, me Nguriana me de filhos forma contrata de nguri a ana Ngutu colher no serto se diz lutu Nguvu hipopotamo Nguzu fora, firmeza Nhama caador (AA) Nhami comilo Nhanga caador forma contrata de rinhanga Nhanhu bocejo, oscitao Nhoca cobra Nhoca!descansa! Nhoka cobra Nhoki abelha Ni e, com. - para que (nesse caso, quando o verbo esta no presente futural) Ni dibila com sde,ansia Ni dinhota com sde Ni disakidilu com agradecimento Ni disolo com pressa, com rapidez Ni diula com sde,ansia Ni hna com sarna Ni hlecom receio Ni henda com amor, com compaixo, com saudade,com piedade Ni hengele com stira, com zombaria Ni hka com rede de pescar

125

Ni hka com repetio Ni ina com piolho Ni invi com cabelo branco Ni invocom foice Ni itulu com flores (termo antiquado) Ni kabasu com virgindade Ni kabilubilu com versatilidade Ni kaboanga com engano Ni kabunga com gorro Ni kahiriri com pano enrolado a cinta Ni kakhokho com tosse Ni kakunda com corcunda, com giba Ni kalmba com marulhada (agitao das guas do mar) Ki o kalunga kala ni kalmba, kala ni kifulu muene Quando o mar est com agitao, est com espuma tambm Ni kalka com namorada (na regio de Kuanza) Ni kalubungu com encantamento, com encantao Ni kaluxisa com correnteza (na regio de Kuanza) Ni kasangambu com furunculo, com abcesso Ni kasekelelu com gracejo, com zombaria, com brincadeira, com caoada Ni kasekelu com gracejo, com zombaria, com brincadeira, com caoada Ni kasokelela com pressa, com agilidade, com presteza Ni kasoso com faisca, com centelha Ni katendu com menosprezo Ni katolotolo com entorpecimento Ni kavalu com amigo, camarada Ni kavanza com desordem com transtorno, com confuso Ni kiaxi com temor, com medo Ni kibacom pele, com couro Ni kibandu com peneira

Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni

126

kibanha com pompa, com ostentao kibanji com remendo, com marca kibasu com metade, com fragmento, com fatia, com pedao kibeletete com escama kibiaxi com caspa, com bagao kibombe com lisonja, com adulao kibta com fedor kibube com tormento kibubilu com praga kibubu com praga kibukirilu com abano kibuku com felicidade, com sorte kibulukutu com desordem kifuba com osso kifula com sabor, com gosto kifulu com espuma kifunate com entorse kifusefuse com sarampo kifutu com suador kihabu-habu com sofreguido kihuhu com lepra (na regio de Kisama) kijidila com hbito, com inclinao kijila com lei, com preceito, com resguardo, com regra, com mandamento kijimba com esquecimento kijimbe com esquecimento kijimbu com tumor, com quisto kikacom pecado original kikala com crise, com escassez kikalakalu com trabalho

Ni kikangelu com torresmo Ni kikaukau com sede, com ansia de beber Ni kikoakoa com crista, com penacho Ni kikoto com pata, p de porco Ni kikoto com pena, com aflio, com sentimento Ni kikunda com dio, com culpa, com delito Ni kikutekute com cimbra Ni kilanda com coroa Ni kilandu com demora Ni kilelemu com brilho, com luzimento Ni kilembeteka com sombra Ni kilmbu com modero, com brandura kuzuela ni kilembu = falar com branduea, com moderao Ni kilembula com modero, com brandura kuzuela ni kilembu = falar com branduea, com moderao Ni kiloa com lodo, com lama Ni kilu com sono Ni kilezu com perigo Ni kilukuluku com calor Ni kilulu com tempestade, com viso Ni kilumu com eco Ni kilnji com entendimento, com juizo, com sentido, com inteligencia Ni kimaji com ictericia NI kimbamba com carga Ni kimba com susto, com pasmo Ni kimenekenu com cumprimento, com saudao Ni kimoma com cicatriz

Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni

127

kimoma com jiboia grande kimomo com cicatriz kimuanhu com vagar kimuanu com vagar kindembendembe com cocar, com penacho kindondouela com prazer, com gosto kingelengele com brinco kingurila com azia kinhami com atrao, com simpatia kinhinga ou Ni manhinga com sangue kinhonga com cintura kinjima com maldade, com picardia kioho com sabor kipacom prestidigitao kipata com prestidigitao kiri com verdade kirie com descuido, com negligencia kisakidilu com agradecimento kisambu com perdo, com graa kisekele com areia kisembu com atrativo, com encanto kisoko com familiaridade, com gracejo kisuelele com espinho kitari com dinheiro kitembu com ar, com vento kito com nota, com reparo kitoa com lama, com lodo kitokamena com lamaal kitonhi com talento, com perspicacia kitukumuke com surpresa, com espanto, com admirao kitulu com flor termo antiquado kitundu com coroa

Ni kitutu com indigesto Ni kituuamu com surpresa Ni kituxi com pecado, com crime Ni kiuacom viva, com felicitao Ni kixamenenu com encosto, com amparo Ni kixamenu com encosto, com amparo Ni kixila com pecado Ni kixila com pecado original Ni kixinganku com pensamento, com reflexo Ni kixinhi com metade, com pedao, com posta, com bocado Ni kixinji com tco Ni kizala com presuno Ni kizngu com feitio, com sortilegio Ni kizembu com desprezo, com averso Ni kizola com afeto, com estima, com simpatia, com amor Ni kizomba com brincadeira, com brinquedo, com dana, com divertimento, com festa Ni kizuatu com vestimenta, com traje, com vestuario, com roupa Ni kuzola com amor Ni lmba com desventura, com desgraa Ni lubaku com tributo, com rendimento Ni lubambu com corrente Ni luhalakala com avidez Ni luma com inveja

Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni

128

lumbi com inveja lusolo com pressa lusuamu com invisibilidade luvalu com parentesco, com amizade luvualu com prole, com progenie mabandanda com galhos mabemba com flores mabukubuku com zanga, com ira mafungunzenze com bolhas mahata com as pernas cruzadas mji com azeite, com oleo majiji com bolhas majiku com fogos majimbuluilu com explicaes makenze com traas makinu com danas, com brincadeiras makoa com cores makokolo com desgraas, com infelicidades makolondo com residuos de ferro makongo com dividas makoza com trapos malu com arrependimento, com pesar malunga com pulseiras, com braceletes maluta com engano mamune com nvoas, orvalhos mangonha com farsa, com mentira manhnge com sentimento, com pesar manhnge com teimosia manhinga com sangue mapala com listras mapala-mapala com listras mapalanganga com listras mapapi com listras marimba com raiva maritatu com desculpas, com frivolidades(leviandades) mariuanu com admirao

Ni masambisambi com alucinao, com doidice, com alienao Ni masubu com restos malonga ni masubu = pratos com restos Ni masunga com receios Ni maxiklu com mau olhado Ni maxikullu com mau olhado Ni maxukuxuku com gemidos Ni mbmbi com frio Ni mbinga com chifre, com corno Ni mbulu com bolha Ni menha com gua Ni milogi com conselhos, com exemplos, com pareceres Ni milonga com misterios, com causas, com ofensas, com palavras, com palavras ofensivas, com ironias Ni mixinji com novidades Ni muha com sopro Ni muinha com espinho, com espinha Ni muku com outro Ni mukulumu com silencio Ni mulembu com dedo

Ni mulokoso com movimento, com oscilao Ni mulonga com palavra, com ofensa, com mistrio, com causa com palavra ou dito ironicom com sarcasmo Ni mulongi com parecer, com conselho, com exemplo Ni munemu com peso Ni mnga com bamb, com vara Ni munglu com calor de fogo Ni mungua com sal Ni munhngu com farrapo, com tira Ni munhngu com tontura, com vertigem Ni mombe com nevoeiro Ni muondna com felicidade, com sorte Ni mupiopio com assobio Ni murielelu com esperana Ni muxindu com rasto, com pista, com pegada Ni muxinga com disciplina, com aoite Ni muxinji com novidade Ni muzonge com molho, com caldo Ni mvondri com vontade Ni mvla com chuva Ni mvla com mar Ni mvla iabu com mar baixa Ni mvla iezala com mar cheia Ni mvunda com desordem, com barulho, com briga Ni ndnji com raiz Ni ndba com parasita Ni ndmba com cabelo Ni ndonda com origem, com pricipio, com causa Ni nduezu com esfalfamento Ni ndunda com queixa, recriminao, com fama Ni ndunge com jeito, com habilidade, com idia, com astcia Ni ndungu com pimenta malagueta Ni nlacom anel Ni nganji com soberbia, com atrevimento Ni ngaxaxa com espirro Ni ngla com chifre Ni ngimbu com foice, podo Ni ngindu com trana, com madeixa Ni ngo com lamento

129

kurila ni ngo = chorar com lstima Ni ngoji com lao, com corda Kukasa ni ngoji = amarrar com corda Ni ngolo com fora Kukuta ni ngolo = amarrar com fora Ni ngololo com gritaria, com choradeira Ni ngutu com colher kudia ni ngutu = comer com colher Ni nguzu com fora, com vigor Ni nijita com n kukuta ni nijita = amarrar com n kubana nijita = dar n Ni njilucom prova Ni njimbu com explicao, com definio

Ni njinda com ira, averso, raiva, inimizade Ni njinji com indigesto Ni njongo-njongo com nadinha Ni Njulu com prova Ni nzala com fome Ni Nzambi com Deus Ni nzangu com barulho Ni nzunza com ardil, com logro Ni rianga com fome (na regio de kisama) Ni ribaba com asa Ni ribandandacom galho Ni ribasa com namorico Ni ribemba com flor Ni ribilu com mudana, com volta Ni ribindamu com preciso Ni ribindamu com preciso kubatula ni ribindamu = cortar com preciso Ni ribuila com sde,ansia Ni ribuka com lombriga Ni rifuba com ciume Ni rifula com sabor Ni rigongena com resmungao Ni rijiji com bolha Ni rijiku com fogo, com lume Ni rijimbuluilucom explicao Ni rijina com nome Ni rijinu com orgulho, com soberbia Ni rikaselu com amarra Ni rikaselu com amarra Ni rikasu com atadura Ni rikimba com ondulao Ni rikinu com brincadeira, com dana Ni rikoa com cor Ni rikoka com demora Ni rikokolo com desgraa, com infelicidade Ni rikolondo com residuo de ferro Ni rikongo com dvida Ni rilunga com pulseira, com bracelete Ni rimba com perigo Ni rimba ria ngonga com perigo iminente Ni rimune com neblina, com nvoa, orvalho Ni rinhota com sde Ni risakirilu com agradecimento Ni risanga com nojo. Risanga tambm significa pote ou vasilha pra gua

130
Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni risolo com pressa, com rapidez risu com olho risubu com resto rilonga ni risubu=prato com resto risubu com resto, com sobra risunga com cautela, com receio risunga com cautela, com receio ritatu com desculpa ritu com colher ( na regio do Kuanza) ritundilu com saida rituta com nuvem riuindu com pulga, com verme riula com sde,ansia

Ni rivalu com prole, com progenitura Ni rix com ateno Ni rixi com fumaa, com fumo Ni rixima com louvor Ni riximana com louvor Ni rixinga com recusa Ni rixongo com censura aspera Ni rizemenu com apoio, com encosto Ni sabla com cebola kudia ni sabla = comida com cebola Ni snhi com vergonha Ni tta com dvida Ni ttu com dvida Ni tua com queixa, com fama, com culpa Ni toloke com esfalfamento Ni topa com troa, com caoada Ni tuku com pluma, penas ou cauda Ni tuta com nuvem Riulu ni tuta = cu com nuvem(nublado) Ni uana-mala com vigor, com valentia,com energia Ni ubuminu com audacia Ni uenji com comercio Ni ufofo com cegueira, com obcecao Ni ufolo com liberdade, com alforria Ni ufuse com porcaria, com sordidez Ni uhatu com falta Ni uhtu com feminilidade Ni uhxi com doena Ni uhete com habilidade, com curiosidade Ni uholua com bebedeira Ni uibilu com feiura Ni uiiala com valentia, com masculinidade Ni uilu com sofreguido, com avidez Ni ujitu com reverencia, com respeito, com honra, com mimo,com dadiva Ni ukamba com amizade Ni ukavalu com amizade, camaradagem Ni ukembu com luxo, com enfeite, com decencia Ni ukuenze com valentia, com fortido Ni ukukutu com simplicidade Ni ukulakaji com velhice Ni ukulu com antiguidade Ni ukulundundu com ancianidade Ni ukumbu com soberbia, com presuno, com vaidade Ni uljicom loucura Ni ulaluvi com gulodice Ni ulongelu com carregamento Ni ulongelu com ensinamento, com modo de ensinar

131
Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni Ni

ulumba com mocidade, com juvenialidade, com janotice ulumbi com cobia umbku com esterilidade, com impotencia umbanda com magia, com a arte de curar umbulu com pressa, com repente umanhu com vagar, com cuidado umvama com riqueza umvunji com ingenuidade undanda com valentia, com brutalidade

Ni undandalakata com robustez Ni undenge com meninice,com inocencia Ni undundu com bolor Ni undundu com herana Ni unene com grandeza Ni ungambi com mexerico, com bisbilhotice Ni ungul com ingratido, com sordidez Ni unguma com inimizade, averso, rivalidade Ni unzangala com jovialidade, mocidade Ni uoma com medo Ni uoua com tolice, com idiotice Ni upalama com rivalidade, com antagonismo Ni upange com fraternidade Ni upoxi com lgica, com conselho, com bachrelice Ni upulu com malvadez Ni upulungu com probeza ( na regio de Kuanza) Ni urimi com bisbilhotice, com chocalice Ni usafu com sordidez, com porcaria Ni usoba com autoridade de rei Ni usuri com preguia, com descuido, com negligencia Ni utemenu com bravura, com braveza Ni utokoxi com habilidade Ni utulua com pus Ni utulukutu com turbulencia Ni utumbu com farelo Ni uvalu com prole, com progenitura Ni uxakulu com antiguidade Ni uxilu com surdez Ni uximba com estupidez, com ignorancia Ni uxiri com infelicidade, com probeza Ni uxiximinu com ardor Ni uzangala com juventude, mocidade Ni uzelelu com brancura, com alvura Ni uzuelelu com modo de falar Ni xiia com chifre ( na regio de kisama ) Ni...ni tanto....como Nieie contigo Nieme comigo NI=com eme=eu Niene com eles Nienu convosco Nietu conosco Nimo fava Nioka cobra Nioka cobra O nioka ia-ri-nhingi = A cobra enrolou-se Nioka! descansa! 'Nja contrao da palavra inja=penis Njangu catana Njanja peixinho Njibiri gengibre

132

Njikita atadura Njila caminho, via, pssaro, ave Njilu prova, testamento Njimba moela; instrumento msico Njimbu animal quadrpede, concha, Njimbu explicao, definio, mensagem, mensageiro

Njimu esperto, inteligente, instruido, culto Njinda raiva, ira, averso, inimizade, clera Henda se iavula ,ibeka njinda Amor se demasiado, traz raiva Njindu dedo curto, amputado ou decepado Njinjangu raposa, marta Njinji indigesto, raposa, marta Njinji raposa, marta Njita n Njita ia n de, do, da Njondo dedo curto, amputado ou decepado Njongo-Njongo nadinha Njunga rua, via, avenida Njungu branco Nkuni lenha termo do vocabulrio kikongo Nona milho cozido Nongo enigma, adivinhao, proposio Nongonongo enigma, adivinhao, proposio Nonoxiestrela Nototomuito frio Nsuenhu vida Ntoto solo termo do vocabulrio kikongo Nu kikunzu com lepra Nuajienu coai forma sufixada do imperativo de kuaj Nualukienu tomai cuidado, acautelai-vos, tomai sentido forma sufixada do imperativo de kualuka Nuambatesienu ajudai a levar forma sufixada do imperativo de kuambatesa Nuambatienu levai, carregai, acarretai Forma sufixada do imperativo de kuambata Nuambienu dizei, declarai, censurai Forma sufixada do imperativo de kuamba Nuamuisienu amamentai forma sufixada do imperativo de kumamuisa Nuasienu espetai, fisgai, perfurai forma sufixada do imperativo de kuasa Nubangienu fazei, lutai forma sufixada do imperativo de kubanga Nubetamienu abaixai, curvai,debruai-vos, inclinai-vos forma sufixada do imperativo de kubetama Nubilukienu voltai, virai, mudai forma sufixada do imperativo de kubiluka Nubukienu abanai forma sufixada do imperativo de kubuka Nuendienu andai, marchai, segui, parti, viajai forma sufixada do imperativo do verbo kuenda Nuene vs mesmos Nuez' (vs) j c viestes conjugao do verbo kuiza no Pretrito I com o demonstrativo Nuienuide forma sufixada do imperativo de kuia Nuimikienu plantai, endireitai forma sufixada do imperativo de kuimika Nuixanienu chamai (forma sufixada do imperativo de kuixana) Nuiz' (vs) j ca vindes conjugao do verbo kuiza no presente com o demonstrativo Nujikienu fechai, encostai, cerrai, entalai forma sufixada do imperativo de kujika Nujimbienu esquecei (forma sufixada do imperativo de kujimba) Nujimbienu inchai, intumescei (forma sufixada do imperativo de kujimba) Nujimienu apagai forma sufixada do imperativo de kujima Nukienu amanhecei (forma sufixada do imperativo de kukia) Nukombienu varrei (forma sufixada do imperativo de kukomba) Nulokienu jurai (forma sufixada do imperativo de kuloka) Numamienu molhai (forma sufixada do imperativo de kumama) Nvanga tarntula Nvuanga tarntula Nvunda luta, discrdia, raiva Nxiku comisso

Nzaba sabo

133
Nzaji raio Nzala fome Nzamba elefante Nzamba em partes iguais Nzambi Deus todo poderoso Eme ngondorionda Nzambi ni aloloke o ituxi iami. Eu suplicarei a Deus para que perdoe meus pecados( crimes) Nzambi na Kota Deus senhor superior (supremo), maior Nzangu tesoura, canto em voz alta, barulho Nzanza altura, elevao Nzanzala arrepia, sente ccegas imperativo do verbo kunzanzala ou kuzanzala Nzeke saco Nzemba colo, regao Nzendu beira, orla Nzenza ingnuo Nzenzele enfiada de missangas ou contas Nzri rodopio, rodeio, crculo Nzta tenro, verde, fresco Nzeuzela enfiada de missangas ou contas Nzevu barba Nzvu barba 'Nzo forma contrata de inzo=casa Nzoji sonho Nzji sonho Nzolo anzol Nzonga grito, clamor Nzoue ave pernalta Nzoui nadador Sinnimo de Muoui Nzu forma apocop. de ngana=senhor Nzumbe fantasma, espectro, alma de pessoa falecida numa poca no secular Nzuna carranca Nzundu figado, corao Nzundu figado, corao, bigorna Nzundu sapo forma contrata de rizundu Nzunga rua, via, avenida Nzngu ventosa Nznza logro, ardil Nzuua hidromel O o, os , a , as, ao, aos ( artigo definido) O kusola o escolher, a escolha O Tata kebi? O pai como est? Oaja coam-te,s coado Oamba censuram-te, declaram-te,dizem-te Oambela aconselham-te Oamburila toleram-te, consentem-te, s tolerado Oandla eles te querem (bem), s querido Oandekla mostram-te, iniciam-te, s iniciado Oandekle que eles te iniciem,que eles te mostrem Oandela eles te trituram ,s triturado Oandele que eles te triturem Oaza coam-te,s coado Obaka eles te guardam, s guardado Obalumuna levantam-te, s levantado

Obe novo Obetula erguem-te, s erguido Obukirila abanam-te, s abanado Obulakana atendem-te, s atendido Obusa assopram-te, s assoprado

134

Obuza arrancam-te, s arrancado Ofele pequeno(a) Aqui no podemos esquecer as regras de concordncia. Onene ir concordar com a palavra a que se refere Existem regras de concordncia com a classe dos substantivos.( vide gramtica) Mutu uofele = pessoa pequena Mukolo uofele = Corda pequena Kinama kiofele = Perna pequena Rilonga riofele = Prato pequeno Uanda uofele = Rede pequena Lumuenu luofele = Espelho pequeno Tubia tuofele = Fogo pequeno Kukata kuofele = Doena pequena Malonga mofele = Pratos pequenos Inzo iofele = Casa pequena Jinzo jiofele = Casas pequenas Atu ofele = Pessoas pequenas Mikolo iofele = cordas pequenas Kamuxi kofele = Arbusto pequeno Ofukama ajoelham-te, s ajoelhado Oiluisa fazem-te curar, s curado Okombola conduzem-te, s conduzido Okulu velho Okuta amarram-te, s amarrado Okutununa desamarram-te, s desamarrado Olobaba esto batendo levemente, esto acalentando, esto tocando (presente contnuo do verbo kubaba) Olobalula esto acenando, esto esgravatando, esto ciscando (presente contnuo do verbo kubalula) Olobalumuka esto erguendo-se, esto levantando-se (presente contnuo do verbo kubalumuka) Olobalumuna esto despertando esto acordando, esto levantando(presente contnuo do verbo kubalumuna) Olobana esto dando, esto oferecendo(presente contnuo do verbo kubana) Olobnda esto subindo, esto elevando, esto trepando (presente contnuo do verbo kubnda) Olobandama esto aderindo (presente contnuo do verbo kubandama) Olobanga esto fazendo, esto construindo (presente contnuo do verbo kubanga) Olobanga esto lutando (presente contnuo do verbo kubnga) Olobanga esto lutando, esto fazendo Ene ala mu banga kual'etu Eles esto lutando por ns Olobangela esto defendendo, esto socorrendo, esto fazendo para Ene ala mu bangela o 'nzo iami Eles esto defendendo a casa minha Olobatesa esto indo ao encalo, esto seguindo, esto acompanhando Olobatesa esto seguindo, esto acompanhando, esto indo no encalo de(presente contnuo do verbo kubatesa) Olobiata esto peneirando, esto joeirando (presente contnuo do verbo kubiata) Olobilaesto criando presente contnuo do verbo kubila

Olobindama esto precisando, esto necessitando,esto tornando-se desditosos,( infelizes ) Olobixila esto chegando Olobuna esto adormecendo, esto a adormecer Olobunda esto a saquear, esto saqueando,esto confiscando, esto sequestrando, esto desbaratando Olobunda esto batendo, esto espancando Olodikolesa Esto tendo animo Oloitaia esto respondendo, esto acorrendo a um chamado, esto ouvindo Olokaia esto a afugentar,esto afugentando, esto enxotando Olokana esto pretendendo Olokana kuia mai esto tencionando ir embora Olokasa esto a atar, esto amarrando Olokema esto gemendo, esto chorando Ixana o mama, o ana ala mu kema Chama a Me, os filhos seus(dela) esto chorando Olokemba esto a enfeitar-se, esto enfeitando-se Olokenzuluka esto ficando purificados, ou esto ficando claros

135
Olokiesa esto tardando, esto a tardar O akongo ala mu kiesa Os caadores esto tardando(demorando) Mame'etu ixana ki Nossa me chamou j Akongo etaie kuitaia Caadores respondam(acorram ao chamado) Olokina esto danando, esto a danar Olokinga esto esperando Olokuaja esto coando presente contnuo do verbo kuaza Olokuama esto a ferir, esto ferindo Olokuamba esto dizendo, esto censurando, esto declarando(presente contnuo do verbo kuamba) Olokuambata esto levando, esto carregando, esto acarretando (presente contnuo do verbo kuambata) Olokuambatesa esto ajudando a levar, esto ajudando a carregar presente contnuo do verbo kuambatesa Olokuambula esto deixando, esto cedendo, esto largando, esto soltando(presente contnuo do verbo kuambula) Olokuamburila esto consentindo, esto tolerando(presente contnuo do verbo kuamburila) Olokuamua esto mamando presente contnuo do verbo kuamua Olokuanda esto papando, esto comendo (presente contnuo do verbo kuanda) Olokuandala esto desejando, esto gostando (presente contnuo do verbo kuandala) Olokuandela esto mastigando, esto triturandopresente contnuo do verbo kuandela Olokuata esto a agarrar, esto agarrando, esto segurando, esto pegando, esto apanhando, esto tendo Olokuata kilunji esto tendo juizo Olokuata lumbi esto tendo inveja Olokuata njinda esto tendo raiva Olokuata sonhi esto tendo vergonha Olokuata ujitu esto tendo respeito Olokuata ukumbu esto tendo vaidade Olokuata uoma esto tendo medo

Olokuavula esto andando de gatinhos, esto engatinhando(presente contnuo do verbo kuavula) Olokuenda esto a ir, esto partir, esto partindo Tuembi ni tuakini Cantamos e danamos Tutumikisa o misambu ietu ku maulu Enviamos as preces nossas para os cus Ene atambujila Eles responderam Tuatambulula ,tuatanesa Recebemos com prazer, demos as boas vindas Ene ala mu kuenda ki Eles esto a partir j (= eles j esto partindo) Xal' Tata Adeus pai Tuasakidila o kuuaba Lhes Agradecemos a beleza(formosura) Olokuenda esto partindo, esto saindo, esto andando, esto viajando presente contnuo do verbo kuenda Olokuenda mai esto indo embora Olokuibila esto desagradando a, esto afligindo a Olokuibula esto a perguntar, esto perguntando Olokuitaia esto respondendo, esto acorrendo a um chamado, esto ouvindo Olokuiza esto a chegar, esto chegando, esto vindo Olokuiza esto vindo, esto chegando presente contnuo do verbo kuiza Olokumuisa esto amamentando presente contnuo do verbo kumuisa Olokuongola esto a observar, esto a reparar, esto a revistar, esto a visitar, esto observando... Ololenga esto fugindo, esto correndo, esto escapando presente contnuo do verbo kulenga Ololoka perdoam-te, s perdoado Olonuaesto bebendo (presente contnuo do verbo kunua) Olopomoka esto ficando pelados Oloponoka esto ficando pelados Oloria (ou Olodia) esto comendo (presente contnuo do verbo kuria ou kudia) Olorikolesa Esto tendo animo Olosueka esto escondendo Olosuina esto podendo, esto ousando, esto aguentando, esto sendo corajosos, fortes ou valentes Olosuka esto parando, esto terminando, esto acabando,esto ficando perto de, esto enxotando, esto pastoreando Olosuka mu njila esto ficando ou parando no caminho, esto pastoreando no caminho

136

Olosukila esto perseguindo, esto insistindo, esto persistindo Olosukila o jinguma esto perseguindo os inimigos Olosukina esto sendo os ltimos de todos Olosukina ku rima esto ficando atras ou no fim Olotakula esto lanando, esto atirando, esto arremessando Olotakula matadi esto atirando pedras Olotakula misongo esto atirando flechas Olotalaesto olhando, esto observando, esto vendo presente contnuo do verbo kutala Olotalala esto esfriando, esto arrefecendo Olotambula esto tomando, esto recebendo, esto acolhendo Olotana esto sendo felizes Olotanaku esto seno bem vindos Oloteka esto pintando, esto colorindo presente contnuo do verbo kuteka Oloteka esto tirando gua do rio presente contnuo do verbo kuteka Oloteta esto gemendo, esto oscilando presente contnuo do verbo kuteta Oloteta esto pelando, esto descascando presente contnuo do verbo kuteta Olotonoka esto brincando, esto folgando presente contnuo do verbo kutonoka

Olotuma esto governado, esto comandando, esto mandando presente contnuo do verbo kutuma Olozola esto a amar, esto amando Oltanesa esto saudando, esto dando as boas vindas Onene grandeAqui no podemos esquecer as regras de concordncia. Onene ir concordar com a palavra a que se refere. Existem regras de concordncia com a classe dos substantivos (vide gramatica) Muhatu uonene = Mulher grande Ahatu onene = Mulheres grandes Mutue uonene = Cabea grande Mitue ionene = Cabeas grandes Kiala kionene = Unha grande Iala ionene = Unhas grandes Riala rionene = Homem grande Mala monene = Homens grandes Uta uonene = Espingarda(=arma) grande Mauta monene = espingardas grandes Lubambu luonene = Corrente grande Malubambu monene = Correntes grandes Tubia tuonene = Fogo grande Matubia monene = Fogos grandes Kufua kuonene = Morte grande Makufua monene = Mortes grandes Inzo ionene = Casa grande Jinzo jonene = Casas grande Osamba rezam-te ( abenoam-te), s abenoado Osuka puxam-te, s puxado Oto fonte Otoma pungiram-te, feriram-te, s ferido Otonesa acordam-te, s acordado Otuama precedem-te, s precedido Ounda um axaxi ka anda ou segue entre, segue no meio de P expresso que d o significado do som de bater Paka atalho Paka guarda, pe em outros dialetos o imperativo do verbo kubaka que em outros dialetos troca-se a letra B pela letra P , escrevendo-se kupaka Pakasaboi selvagem Pala expresso aportuguesada=para Palama rival, competidor, concorrente Palanii ? Porque? Pam abertamente, pessoa admirada e de boca aberta

137

Pambuatalho, encruzilhada, fronteira Pambu ia njila encruzilhada Pambuanjila encruzilhada Panda adulterio Panda cegonha Pnda vasilha de barro para gua ou azeite Pandanda haste,cartilagem das falanges, pea horizontal da cruz Pandu assador Pandu bailarino, danarino Pandu espeto Pange irmo

Pange ia kuxikana irmo de crena Pange ia mungua irmo de batismo(irmo espiritual) Pangu doutrina, preceito, rito. Virtude, jeito Papa borro Papa estaca Papa-pulungunz expresso que significa entrada precipitada, entrechocando-se as portas Pata aposta, dvida, discrdia Paxi angustia, pena, sofrimento, necessidade Pe pois, porm Pku limpo Pku-pku muito limpo Pela capital de soba (sinnimo de Mbanza) Pelendende muito branco Pemba gesso, materia moldado em gesso, giz Pemba ia = pemba de, do, da Pemba iazela = pemba de cor branca Pemba iazele = pemba branca Pemba ia undele = pemba da brancura Pemba iondele = pemba da brancura Pemba pelendende = pemba muito branca Pembji gesso, materia moldado em gesso, giz Pembele felicitao Petu almofada, travesseiro, cabeceira Petu peito termo aportuguesado Pexi cachimbo Pexi ia cachimbo de, do, da Pi! interjeio que significa silencio Piapia andorinha Pidi sopa, caldo Pii completamente, inteiramente Pinji herpes Pi limpo Piri sopa, caldo Pitaxi filho segundo (na regio do Kisama) Pojiko fogo Poko faca Poko eii esta faca Poko oio = essa faca ioio poko = essa faca Poko ia faca de, do, da Poko i faca deles Poko ia nanii? faca de quem? Poko iami minha faca Sota o poko iami = Procura a minha faca Ngi bane o poko iami = Me d a minha faca Ngi beke o poko iami = Me traz a minha faca (traga-me) Zuika o poko iami = Amola a minha faca Bana o poko iami = d a minha faca

138

Beka o poko iami = traz a minha faca Kuata o poko iami = apanha(ou segura) a minha faca Poko iazuika faca afiada,faca amolada Batula ni poko iazuika = Corta com a faca amolada Poko i sua faca Ngi beke o poko i = Me traz a sua faca Poko i tua faca

Ngi bane o poko i = Me d a tua faca Batula ni poko i = Corta com a tua faca Zuika o poko i = Amola a tua faca Poko ienu vossa faca Poko ietu nossa faca Poko ikuxi? Quantas facas? Poko in aquela faca Poko inii?ou Poko ihi? que espcie de faca? Poko iobutila(Poko ia kubutila) navalha - literalmente faca de barbear faca de raspar Poko ken kutua faca sem gume Poko kuxi? qual faca? Poko ni kutua faca com gume(com fio) Polo face, cara Ponde bagre Ponji que conhece os pontos da casa, ladino Ponoka esto ficando pelados Ponzo delito, crime Poxi advogado, conselheiro, palestrista. Logico Puena otimo, bom, excelente Puku rato de campo Pulu maldade, picardia, m f Pulungu pobre, miseravel Pumuna joelho Puna cotovelo Punga emissario de soba, mensageiro, conselheiro, percursor Punga molho, feixe, poro, punhado Pupa peito, corao Putu portugal, portugues Ria (ou dia) o genitivo "---a"(de, do, das, da, dos), precedido do prefixo de concordncia da classe IV(RI)do singular Ritadi ria Ribata (Pedra da casa) ou Ditadi dia Dibata Ribaba ria kanjila (asa do passarinho) ou Dibaba dia kanjila Riajimba anemia Riaka verbo, conversa, tom Riaku mo Riala homem, macho Riamba canhamo( sativa) Riambu dizer (deriva do verbo kuamba=dizer), palestra, tom Riambu reza, colquio Riami o pronome possessivo "---ami(meu)", precedido do prefixo de concordncia da classe IV(RI) do singular Ritadi riami minha pedra Riandacompanhia, grupo, ajuntamento. Plural=manda Rianduprincpio, inicio, iniciao Riangafome (na regio do Kisama) ---Rianga primeiro.( no nada menos do que o proprio verbo preceder = ---rianga Entra nas regras de concordncia nome O mburi iarianga o iami = O primeiro carneiro o meu Eme ngarianga = Eu sou primeiro Muene rianga ou Muene uarianga = Ele Primeiro Eie u mukongo uarianga = Tu s o primeiro caador Ribabaasa Ribaia tabua, poleiro

139
Kala sanji ni baia ri. = Cada galinha com seu poleiro. Nota-se que na frase est escrito baia e no ribaia. Muitas vezes o prefixo ri desaparece, como nesse caso. Ribala calva, calvcie Ribalanga campeo Ribalanganza tarntula Ribale matrona, solteirona Ribandanda galho Ribandela bandeira (deriva do portugus bandeira) Ribandelu subida (deriva do verbo kubandela(bandela)=subir por, para, em favor de, em..) Ribanga concha, marisco Ribangela estrangeiro, forasteiro, imigrante Ribanji forquilha, pau bifurcado para amparar Ribanzelu considerao Ribasa namoro, namorico Ribata choupana os portugueses, vulgarizaram a palavra para designar a casa dos angolanos Ribata lume, fogo Ribatamenu esconderijo, latbulo deriva do verbo kubatamena=ocultar-se ou esconder-se por, para, em, no lugar de... Ribebearmadilha, lao Ribebefolha de grande tamanho Ribebumaldio, mal Ribekamanto Ribekelu propenso Ribekuco do mato Ribemba flor Ribengu rato Ribesa beno (deriva do portugus) Ribete fecho, taramela Ribete suplemento, complemento Ribia(ou Dibia) campo, canteiro, lavra, arimo, plantao Ribilu mutao, mudana Ribindamu necessidade, preciso (deriva do verbo kubindama=necessitar, precisar) Ribindu subdiviso, ramal Ribinga ulterior Ribinganu revezamento Ribirika encruzilhada Ribitilustio ou lugar por onde se passa<verbo>kubitila</forma> Ribitu porta Ribitu a kikte porta de ferro Ribitu a tungu porta de madeira Ribitu ria kiasu porta da esquerda Ribitu ria madilu porta da direita Riboi modorra, inrcia, apatia Ribokela alarme, aviso, preveno Ribokelu transmissor Ribokuelu lasca, talisca Ribola mancha Ribolo incircunciso Ribmo testa,crneo Ribondelu lugar onde se sacrificam rezes, lugar de matana Ribonhu lasca, talisca Ribotokelu tornozelo

Ribouela apatia Ribuabua malria, maleita Ribubacachoeira Ribubacachoeira Ribubemortandade Ribubilu pingadeira Ribubuo mudo

140

Ribuila sde Ribuiluestafa, quebranto Ribuima ofegante, com falta de ar O haxi iala ni ribuima = doente tem falta de ar Ribuima respirao Ribuiminu respiradouro, respirador Ribukagorjeta, pagamento Ribukaverme Ribukanu tropeo Ribukuvaga, onda Ribula vala, cavidade Ribulu coelho Ribulubulu aproximadamente, quase Ribulubulu perigo, iminncia Ribulungundu plula, torro Ribumbu articulao,n Ribumbu esfera, esfrico Ribunaescoriao, contuso Ribunjimescla Riburi vinco, laada, lao Ribute chaga Ributu em quantidade, em abundancia, fartura Rieji luar, lua Riele mama, cpsula Rielelu esperana Riembe rola Riembe riazela pombo branco Riembu regio, casa, conjunto de pessoas de uma povoao ou bairro, vizinho, vizinhana Riesu olho Rifenge labu, infamia Rifiaka excremento Rifu folha Rifuilu termo, fim Rifukunukinu ato de ressurgir ou ressuscitar, ressurreio Rifulu holandes Rifumbe testemunho, depoimento Rifumbu bojo Rifunda fardo Rifunde testemunho, depoimento Rifundu defunto deriva do portugus Rifune fofo Rifungunzenze bolha Rifuta briga Rifuta contuso Rifuta redemoinho Rifutilutexto(tampa de barro ou de ferro) Rihahagargalhada Rihonjo banana

Rihota esconderijo Riiaki ovo Riiaki ria sanji ovo da galinha Riiala homem, macho Riiala macho Riiambi malvado Riioko gracejo (deriva do verbo kuioka=gracejar) Riji prep. Desde Rijia valeta Rijibilu lugar de matana, lugar onde se sacrificam rezes (deriva do verbo kujibila=matar em, no, para, por...)

141
Rijiji borbulha Rijiji persistncia, tenacidade Rijikitavnculo Rijiku lar Rijiku lume, lugar onde se cozinha, lareira, fogo, fogo Rijilu dieta, abstinncia Rijimu imposto Rijina nome Rijina ria mngua nome de batismo Rijina ria ujitu ttulo (ao p da letra=nome de respeito) Rijina ria mba nome indgena Rijina rinene renome (ao p da letra=nome grande) Rijingumuinu revelao Rijinu honra Rijita articulao, n Rijita laada Rijita n, articulao Riju dente. No serto rizu Tala mon'; muene uala ni riju rimoxi ng Olha o seu filho; ele tem um dente s Riju a ribulu dente de coelho Riju ria masana dente de leite Riju ria ribulu dente de coelho Rikabakaba galope Rikala brasa, carvo Rikalnga lagartixa Rikamba amigo,camarada Rikamba ria muxima amigo do corao, dileto Rikanda pegada,passo, pata ("p" de animal) Rikanda ria mutu pegada de gente Rikanga carreira Rikanga lugar de luta Rikanga terreiro,lugar onde se reune gente, em roda da casa, na praa, campo, fora, distancia,vastido, amplido, terrao,remoto,longura, ermo, lugar deserto desabitado plural=makanga Rikangu promessa Rikanha perdio Rikanha tabaco Rikanjibarbilho (apendice carnoso por baixo do bico de algumas aves) Rikanuboca Rikanuboca Rikanza instrumento feito da haste da palmeira, co e frizado transversalmente, sobre o qual se

esfrega outro pedacinho de pau( chamado nzlle) e o som que produz o que acompanha a puita, no batuque. Rikaselu amarra (deriva do verbo kukasela=amarrar ou atar para, por em favor de, em...) Rikasu atadura, amarra (deriva do verbo kukasa=atar, amarrar) Rikta aborto, aleijado, monstro,disforme Rikau clice, caneca Rikaza casada(o) (deriva do portugus) Rikebe umbigo, ventre, hipogastro Rikela terreno queimado h pouco e onde nasce capim fresco para pastagem de gado Rikelengende esfera, esfrico, torro Rikelu despenhadeiro, borda, fmbria Rikende lagartixa Rikende rolo ou bola de tabaco, esfera, esfrico Rikenhe ribanceira, despenhadeiro Rikenze traa Rikesulu vacina Rikezu fruta da coleira, noz de cola (plural=makezu) Rikimba ondulao, aspecto do que se assemelha a ondas Rikinu dana, brincadeira (deriva do verbo kukina)

142
Rikoa cor, ctis Rikoa rixikelela cor preta Rikoa rizela cor branca Rikoka bomb seco Rikoka demora Rikoko cco (deriva do portugus) Rikokolo desgraa, infelicidade, infortnio Rikole!Grite! Rikolo vale, ladeira Rikolombolo galo Rikolombolo riakusuka = galo vermelho Rikolombolo riazela = galo branco Rikolombolo riaxikelela = galo preto Rikolondo resduo de ferro Rikoma palmeira grande Rikoma vangloria-te imperativo do verbo kurikoma Rikombo cambolador, condutor, caseiro Rikonge borracha, goma elstica Rikongo dvida Rikongolo brasa Rikonjicaco de baob Rikori (ou dikodi) afeco do couro cabeludo, tinha Rikosa camaro Rikoso remdio arranjado por kimbanda para curar doentes, medicamento, lenitivo Rikota o mais velho, o maior, maioral, superior,acima em hieraquia Rikota velho, maior, conselheiro Rikovi couve Rikoxi nuca Rikoza trapo, farrapo, andrajo Rika machadinha Rikua pevide de baob Rikuatelu pegador, cabo(de panela) ,asa(de xcara) Rikuatenenu proteo Rikuatu reteno, discrdia

Rikubafardo Riku do quederivado do portugus Rikuenze forte, valente, vigoroso Rikulu esfera, mundo, terra, globo Rikulu esprito de ancio (plural=makulu) Rikulukumba bcio Rikulundundu esprito de ancio de idade muito avanada (plural=makulundundu) Rikumba cadeado, fecho, taramela, fechadura Rikumba mo cheia Rikumbele lrio Rikumbi dia,sol, tempo Rikumbu pessoa velha, caduca (plural=makumbu) Rikunda costas, corcova, corcunda Rikunda dorso, costas Rikungu cova, armadilha, mina, filo, vale Rikunji forquilha, pau bifurcado para amparar, forca Rikuri raiva Rikuri solteiro Rikurila mandioca Rikuta embrulho pequeno Rikutu estomago Riku revs militar, derrota Rikuxa negao, secura Rila armadilha, fosso Rila chora, grita (imperativo do verbo kurila)

143

Rila tero Rilaji doido, maluco Rilalanza laranja Rilamba tribulao, agonia, infortnio, himilhao, infortnio Rilambelu fogo (deriva do verbo kulambela=cozinhar para, em ,por..) Rilau honra, prenda, gratificao, prmio Rilebu ultraje, ofensa, afronta, humilhao, desfeita Rileku ladino Rilele o que ri Rilemba tio Rilembe estmago Rilemuremo deriva do portugus Rilenge crrego Rilengelu refgio Rilesu leno derivada do portugus Rilolo gritaria, vozeria Rilombe camarinha sagrada do ocultista, santurio, oratrio, capela Rilombe lugar sombrio, escuro Rilombelu peditrio Rilombo carvo Rilombo lombo Rilomboluelu palestra Rilonde cama Rilondekesa espalhafato Rilonga prato, bacia, disco Rilongelu persuaso, ensinamento Rilongo assador Rilongo padiola Rilu cu, paraso Rilu comedouro Riluendela luminoso

Rilunda histrico Rilunda verdadeiro, santificao Rilundilu celeiro Rilundu monte de barro encarnado, pirmide Rilunga bracelete, pulseira, elo Rim limo (deriva do portugus) Rima morcego Rima pessoa de dormida incerta Rima retaguarda, costas, atrs Ngala ku rima = Estou atrs Rimalaventre, barriga Rimandondo morcego Rimanenu pedestal Rimatekenu principio Rimba perigo Rimbamba desgraa, infelicidade, infortnio Rimbinza espao (em relao ao cu), vcuo *Kukala mu rimbinza=ficar suspenso (isto no espao) Rimbokoto sujamente Rimbondo vespa Rimbu nascida, tumor, abcesso Rimbumbulukutu redondo Rimbu-rimbu sujamente Rimi lingua, idioma Rimoxium, nico (em concordncia com os nomes da classe IV Ritari Rimoxi=Uma pedra) Rimuemue sorridente Rimune neblina, orvalho Rimvula cozinha Rine goma, sujidade

144
Rinennu anus Ringanganji varejeira Ringi mais Ringongena resmungao Rinhanga caador Rinhangua abbora Rinhanhu pegada, rasto Rinhenge contrio Rinhota sde Rinongo motejo, chasco, ironia Rinonguena camaleo Rinuinu lugar onde se bebe Rinzenze grilo Riobe Vide ---obe RiofeleVide ---ofele Riokulu Vide ---okulu Rionene Vide ---onene Riongapequena lana Riongocesta (de pesca) Ripaki mancha, malha Ripapi mancha, malha, lista Ripoto varola Riri lugar abreviatura de kiriri Ririatelu tamanco Ririma morcego Riringamancha

Ris lio derivada do portugus Risa milho Risakela ritual de evocao a espritos deriva do verbo kusakela Risakidilu agradecimento Risambelu lugar onde se fazem benzeduras (deriva do verbo kusambela=rezar por, para em..andar a rezar) Risanga nojo, repugnancia, tdio Risanga pote, vasilha Risanzu alargamento Rise bodum Risemba umbigada,escovinha Risemukinu transpirao, suor Risenu planta utilizada no fabrico de esteiras Risesa firmeza Risese desdem, sobranceria Risese verme, larva Risesu pedra, pedregulho, machado Risokesu reviso, proporo Risoko pessoa da mesma poca ou idade, contemporaneo, familiar Risokolo espingarda ordinria Risolo pressa, rapidez Risonga clitris Risote r Risoto procura, busca Risouela transpirao, suor Risoxi lgrima Risu olho, vista O verbo ser em kimbundo geralmente no se expressa. Na primeira e segunda pessoa usamos em seu lugar o pronome prefixo, e na terceira pessoa suprime-se inclusive este Mama, kene msu m, eme ngi mukuanii?( ou nanii) Ngi uendese! Me, sem teus olhos, quem sou ? Guia-me! Eme ngi = Eu sou Eie u = Tu s Muene = Ele

145
Etu tu = Ns somos Enu nu = vs sois Ene = Eles so Risu riaiba quebranto (ao p da letra=olho mau) Risuamenu esconderijo, refgio Risuamu esconderijo, refgio (deriva do verbo kusuama=esconder-se, ocultar-se) Risubu resto, sobejo Risui laada, lao Risuika uma das trs pedras que seguram a panela para cozinhar, paralaleppedo Risukilu termo, fim Risukuilu lavadouro, lavatrio Risungilu sitio para conversas noturnas, sero Ritaba viela Ritabu enseada,porto,para tirar gua Ritaku rabo, ndega Ritala altura, alto, culminancia, apogeu, terrao, sto, forro (da casa, o teto) Ritala imaginao Ritamaface, bochecha ritamba tamarindo

Ritande campo Ritande terreno em declive junto a praia Ritanga abobora Ritanga cadver Ritangelu conto, revelao, toada, informao Ritari pedra , lousa, tablado=(ou ditadi plural matadi ou matari) O maniinga maxororo o ritari ri = O sangue pingou na sua pedra. Ritari eri esta pedra Ritari orio essa pedra Ritari ria pedra de Ritari ri pedra deles Ritari riami minha pedra Ritari ri sua pedra Ritari ri tua pedra Ritari rienu vossa pedra Ritari rietu nossa pedra Ritari rimoxi uma pedra Ritari rin aquela pedra Ritari riorio essa pedra Ritari riri esta pedra Ritatu desculpa Rittu espcie de lagarto Ritia telha Ritele colete Ritelelu terreiro derivada do portugus Ritelu modo, maneira,( principio), proposio, projeto, argumento, formato, uso Ritemu enxada, arado Ritemu profisso Ritenda pea de artilharia, canho. Oficina, fbrica Ritende lagartixa Ritengene soberbia Ritetele cana brava, canio Ritetu revelador, manifesto, manifestante, manifestao, evidente, demonstrao Ritoko moo, janota Ritokua restos mortais Ritombe bamb Ritombi trana Ritongo comida para criana Ritonokenu brinquedo, folga, folguedo Ritori detrito de peixe. Fedelho

146
Ritoua lama, lodo Ritoxi pingo, gota Ritu colher Ritua ave Rituaiatoalha deriva do portugus Rituamenenu vanguarda Rituba escroto Ritubu fenda, greta, lasca, talisca Ritui orelha. No serto ritue. O ui final de Loanda corresponde a ue no serto Rituingi barriga da perna Rituku enseada Ritumba caixo, atade Ritumbate(ou ditumbate) erva tosto Ritundilu vo, saida Ritutu terreno inculto, mata Riua alopcia

Riua clareira Riue sujidade Riuuealegre, radiante Riuila sde Riuimarespirao Riulu cu, paraso Riundaflecha O mukong' uala ni mariunda makuiniari ni riunda rimoxi Esse caador tem vinte e uma flechas Ao p da letra seria : Esse caador tem flechas vinte e flecha uma. Riuta especie de cobra Rivalelu utilidade, de valor Rivalu progenitura, prole Rivandu revolta, sublevao Rivandu vigor Rivondelu desagravo Rivua desgraa, infelicidade, acidente, mal Rivulu cerimonial Rivulu livro deriva da palavra do portugus livro Rivumu ventre, barriga Rivunda moita Rivunga casaco, cobertor Rivunzu fezes,borra Rivuuatribulao, revs, desgraa, desastre Rix ateno Rixakamcula Rixalu machado derivada do portugus Rixamenenu arrimo, encosto Rixaxalu peixe do mar Rixi fumo, fumaa Rixibe!Silncio! Rixikamenu nadegas, assento Rixikanu aceitao, crena Rixikulu olhadela Rixilu camarinha. Sujidade Riximalouvor Riximavariedade de diximane (semente de feijoeiro feiticeiro) Riximana louvor Riximane semente do feijoeiro-feiticeiro Riximanu louvor, elogio Rixinde molho, feixe Rixinga recusa, negao Rixisa esteira Mukuanii uazalula o rixisa, ri ngazalele? Quem dobrou a esteira, extendeua(esteira)? Ri azelenge= a

147

estendeu, sendo ri=a, relativo ao objeto do qual se fala(rixisa) Rixita fogueira, entulho, monturo Rixongo censura spera Rixuela transpirao, suor Rizaba reprimenda Rizaka fstula Rizamba exalao Rizamba galho, tronco, sombreiro, guarda-sol, chapu Rizanga lagoa, lago Rizanha urtiga Rizela asseio

Rizelele felicitao Rizelu laranja azeda Rizemba lugar onde se administra a justia, tribunal, palcio de justia, assemblia Rizembu desprezo Rizemenu apoio, encostamento Rizenhi cada Rizenji perigo Rizonda poder, fora, valente Rizote r Rizubilu fim, final, concluso Rizubilu ria izua iami fim dos meus dias Rizubilu ria kizua fim do dia Rizubilu ria kuenda Fim do caminhar, fim da viagem Rizubilu ria mungongo fim do mundo Rizuela guizo Rizui palavra, voz, verbo, canto, som,reparo Rizuika pedra de amolar Rizulu canudo Rizumba cheiro, fedor, exalao, ftido Rizumbila vulto Rizundu sapo, r Rizungu buraco, toca, cova, furo, fenda, uretra, orifcio Rizungu gira, roda Rizungu ria Ulungu roda ou giro do barco Refere-se a ordem do barco da feitura Munzenza uarianga = o primeiro do barco Munzenza ua kaiari ou Munzenza ua kaiadi = segundo Munzenza ua katatu = terceira Munzenza ua kauana = quarta Munzenza ua katanu = quinto Munzenza ua kasamanu = sexto Munzenza ua kasambuari ou kasambuadi = stimo Munzenza ua kanake = oitavo Munzenza ua kavua = nono Munzenza ua kakuinii = dcimo Rizunu nariz Rizuta automato, idiota, toleiro, tolo Rizuzu automato, idiota, toleiro, tolo Sabala terra alagadia Sabola cebola palavra derivada do portugus Sabu ia xahulu ditado ou provrbio antigo Sabuka brota, reponta, nasce a planta imperativo de kusabuka ---Sabuka liga-se aos prefixos de concordncia, e particulas formativas do tempo verbal radical verbal de kusabuka O itulu iasabuka = As flores brotaram O itulu isabuka ni kutanu = As flores brotam na primavera Sabukenu brotai, repontai, repontai a planta imperativo de kusabuka Sabuladelira, sonha imperativo de kusabula

148

---Sabula liga-se aos prefixos de concordncia e as particulas formativas do tempo vebal radical verbal de kusabula Muene usabula = Ele delira, ele sonha Tuene tusabula = ns sonhamos, ns deliramos Sabulenu delirai, sonhaiimperativo de kusabula Sabuluka reverdece, torna a brotar ou nascer a planta imperativo de kusabuluka

Sabulukenu reverdecei ou tornai a brotar a planta Safujuka ira-te, fica descomposto (imperativo de kusafuka) ---Safujuka Liga-se aos prefixos de concordncia e particulas formativas do tempo verbalradical verbal de kusafujuka. O tata iasafujuka = o pai irou-se O tata isafujuka = o pai ira-se Ene asafujuka = ele iraram-se Safujukenu irai-vos, ficai descomposto imperativo de kusafujuka Safukafica irado, descomposto imperativo de kusafuka ---Safuka radical verbal de kusafuka Liga-se aos prefixos de concordncia e as particulas formativas do tempo verbal Muene uasafuka = ele ficou irado Etu tuolosafuka = ns estamos ficando irados Safukenu ficai irado imperativo de kusafukenu Safukisa faze irar ou descompor imperativo de kusafukisa ---Safukisa radical verbal de kusafukisa Liga-se aos prefixos de concordncia e particulas formativas do tempo verbal Muene usafukisa o Tata = ele faz irar o pai (faz o pai ficar iarado) Safukisenu fazei irar, fazei descompor imperativo de kusafukisa Sia capa, circuncinda imperativo de kusia ---SiaLiga-se aos prefixos de concordncia e particulas formativas do tempo verbalradical verbal de kusia Sai'! capa! Circuncinda! Imperativo enftico de kusaia Sienucapai, circuncidai imperativo de kusia Saiesa manda ou faze circuncidar ou capar (imperativo de kusaiesa) ---Saiesa Liga-se aos prefixos de concordncia e particulas formativas do tempo verbalradical verbal de kusaiesa Muene uasaiesa = Ele mandou capar O tata iasaiesa = O pai mandou capar Saiesenu mandai ou fazei circuncidar ou capar(imperativo de kusaiesa) Saka cura, chocalha, agita.Deste verbo deriva-se a palavra kisaka, cujo Sinnimo kisangu=cabaa que serve de chocalho, sendo talvez usada no ritual de cura, quando agitada pelo curandeiro imperativo de kusaka ---Saka Liga-se aos prefixos de concordncia e particulas formativas do tempo verbalradical verbal de kusaka O tata iasaka o ndenge = O pai curou a criana Sakala apressa-te imperativo de kusakala Sakalala apressa-te imperativo de kusakala Sakal'! apressa-te! Imperativo enftico de kusakala ---Sakalela radical verbal de kusakalela Sakalenu apressai-vos ---Sakalesa radical verbal de kusakalesa Sakamana s apressado imperativo de kusakamana Sakaman'! s apressado! imperativo enftico de kusakamena Sakamanena s apressado por, para, em imperativo de kusakamena Sakamanenu sde apressado imperativo de kusakamana Sakamanenu ! sde apressado! Imperativo enftico de kusakamana Sak'! cura!, agita!, chocalha! Imperativo enftico de kusaka Sakela cura para, chocalha para, agita para, por, adivinha imperativo de kusakela

Sakel'! cura para, por ! adivinha! Chocalha por! Agita por, para! imperativo enftico de kusakela Sakel' Nzambi! = cura por Deus! Sakenu curai, chocalhai, agitai imperativo de kusaka Sakenu ! curai!, agitai! , chocalhai! Imperativo enftico de kusaka

149

Sakesa faz vascolejar, faz agitar,faz chocalhar, faz curar imperativo de kusakesa Sakes'! faz curar!, faz vascolejar!, faz agitar!, faz chocalhar! Imperativo enftico de kusakesa Sakididila agradea por,para O imperativo na Segunda pessoa (tu, vs), quando junto a um pronome objetivo, a vogal A final substituida por E imperativo de kusakirila Ngi sakididile = agradea por mim Sakidila agradea imperativo de kusakirila ou kusakidila Sakidilenu agradecei imperativo de kusakidila Sakirila agradea imperativo de kusakirila ou kusakidila Sakirilenu agradecei imperativo de kusakidila Sakiririla agradea por,para O imperativo na Segunda pessoa (tu, vs), quando junto a um pronome objetivo, a vogal A final substituida por E imperativo de kusakirila Ngi sakididile = agradea por mim Saku-Saku erva aromtica anual, raras vezes persistente Sambua margem, banda do alm, alm ----sanga encontrar,achar- esta conjugado no negativo da primeira pessoa do plural( ns=etu),no PretritoI Sangu sbito Sanguluka alegra-te, aclama(imperativo do verbo kusanguluka) Sanguluk'! alegra-te, aclama! (imperativo enftico do verbo kusanguluka) Sangulukenu aclamai, alegrai-vos (imperativo do verbo kusanguluka) Sangulukenu ! aclamai! Alegrai-vos! (imperativo enftico do verbo kusanguluka) Sangu-sangu sbito Sanji galinha Kala sanji ni baia ri Cada galinha no seu poleiro Baia=contrao de ribaia=tabua, poleiro. Repare que embora possamos escrever baia sem seu prefixo ri o seu prefixo de concordncia permanece, combinado ao pronome possessivo ---=seu, sua, seus, suas Sanji ia kanjolonjolo galinha pequena (franga) Sanza vastido, amplido Sanzala povoao, povoado, aldeia O jingombe jabokuele mu sanzala Os bois entraram no povoado Sata sacrifcio Sauidi sade palavra derivada do portugus Sauidi ni nguzu! sade e fora! Se se S sem Seke areia Sekele areia Sekele aspirante Sema faz incises na pele imperativo do verbo kusema Sembele suportvel, alivio Senga areia Senge vila Sesa tarde Soba chefe local ,potentado.

Tala o soba iiii (ou eii) .Muene muxiki a ngoma Olha este rei(chefe) Ele tocador de bombo. Sobesa empresta imperativo do verbo kusobesa Somboxi primognito (em Kisama) Soso fagulha, faisca Soxi furo Suata-suata ajustadamente Subiris sobrancelha Suiji naja, cuspideira (cobra) Suji naja, cuspideira (cobra) Suk-Kond de modo acabado, acabadamente Sukidi acar Sukiri acar Sumbacompra(imperativo do verbo kusumba) Sumbseno Sumbala ainda que, conquanto, apesar de

150

Sumbala mubika, muene mukua-kitari Ainda que escravo, ele rico Sumbenu comprai (imperativo do verbo kusumba) Sundu vulva Sungi colquio T expresso comparativa de pancada Ta pe,mete (imperativo de kuta) T boba pe aqui(sobre) Ta bu kiandu ponha no trono (sobre o) Ta bu mutue ponha na cabea (sobre a cabea) Ta bu mutue o kilanda ki Ponha na cabea a coroa sua Eh! tata ki ia me Oh! Pai excelso (= meu rico, poderoso) Kana mutu ubumina ku ku tendula Ningum atreve-se menosprezar-te Kana mutu ubumina ku ku sombla Ningum atreve-se desafiar-te( ou provocar, insultar) Mukondo ejia, a ku valela soba ki Porque sabem, nascestes rei j (j nascestes rei) Atu oso atumaka o usoba u Todos respeitam a tua autoridade de rei Eme ngirikoteka ku polo tata Eu curvo-me diante do pai Ngirikandalala o inama Inclino-me(deito-me) aos teus ps Ta bu mutue o kilanda por na cabea a coroa (sobre) Ta bu mutue o kindembendembe por na cabea o penacho, cocar Ta jimbongo adquira bens Ta maka conversa imperativo de kuta maka= literalmente por conversa T makutu minta imperativo de kuta makutu literalmente por mentira Ta matari ou Ta matadi apedreja literalmente meter pedras Ta mate cospe imperativo de kuta mate ( ao p da letra por cuspe) Ta ngunzo ponha fora, ponha vigor Ta nhanha bocejar imperativo de kuta nhanha ( literalmente por bocejo) Ta poko esfaqueia imperativo de kuta poko ( literalmente meter a faca) Ta riiaki ponha ovo Ta uenji negocia, comercia literalmente ponha negocio Ta-baba pe aqui(sobre) T-ban pe l (longe)sobre Tabela busca para, busca por,em, em favor de....(imperativo do verbo kutabela) T-bobo pe l (perto)(sobre) Ta-boxi pe abaixo, derruba Tabu porto, ancoradouro forma abreviada de ritabu Ta-bu-lubambu acorrenta ( literalmente ponha na corrente) Ta-bu-lukolo amarra (com corda) Tadidi tarde derivada do portugus

Takana busca,encontra(imperativo de kutakana) Takanenu buscai, encontrai(imperativo de kutakana) Takanesa vai buscar, topa com(imperativo de kutakanesa) Takanesenu ide buscar,topai com(imperativo de kutakanesa) T-koko pe l (perto) (junto) Taku trazeiro, nadega, fundilho, assento forma abreaviada de ritaku Takuila atira para ou por, lana para ou por, arremessa para ou por Imperativo de kutakuila Takuilenu atirai ou lanai por ou para, arremessai por ou para Imperativo de kutakuila Takuisa manda ou faz atirar, lanar, ou arremessar impert de kutakuisa T-kuku pe aqui (junto) Takula atira, lana, arremessa(imperativo de kutakula) Takulenu atirai,lanai,arremessai(imperativo de kutakula) T-kun pe l(longe) (junto) Tala esfola imperativo de kutala Tala fita,olha,v imperativo de kutala Talala esfria, arrefece, alivia, acalma, sossega imperativo de kutalala Talalenu esfriai(imperativo de kutalala) Talalesa faa esfriar(imperativo de kutalalesa) Talalesenu fazei esfriar ou arrefecer(imperativo de kutalalesa) Talamesa fixa, firma(imperativo do verbo kutalamesa=fixar, firmar) Tala-mutue alto da cabea

151

Tala-tala espelho ( seria ao p da letra olha-olha) Talela olha com ateno(imperativo de kutalela), olha para ou por Talelenu olhai com ateno(imperativo de kutalela) Talenu olhai,esfolai Talesa d prova,mostra,prova, manda olhar imperativo de kutalesa Talesenu mostrai,provai Talu-talu esfarrapadamente Tama contrao de ritama Ta-maju morda (imperativo de kuta-maju=literalmente por dentes) Tambaforma contrata de ritamba Tambatarrafa, pesca (com anzol) imperativo de kutamba Tamba ria musefu tamarindo verde Tambi feijo branco com pintas castanhas Tambi luto, bito Tambula! toma! Aceita! Recebe! Tambulenu! tomai! Aceitai! Recebei! Tamene! tomara! Ta-momo pe l (perto) (dentro) Ta-mumu pe aqui (dentro) T-mun pe l (longe) (dentro) Ta-mungua salga(imperativo de kuta-mungua) Tana s felizimperativo de kutana Tanaku s bem vindo, salve! imperativo de kutanaku Tanda que no tem humidade, que seco Tandala ministro Tande contrao de ritande=campo Tandu cima, cume, cimo, montente [ku tandu a (ou ria)= em cima de] Tandu'anzo telhado (forma contrata de tandu ia inzo) Tanenu sejai feliz imperativo de kutana Tanenu-ku sede bem vindo Tanga pano, capa Tangu haste,ramo

Tata ! Uene kala o muxi nguzo, mon' uene kala tangu nguzo iene Pai! s( costuma ser) como o tronco forte, seu filho ( costumam ser) como ramo forte tambm Tangu ramo Tanu cinco Tariri tarde derivada do portugus Tata dvida Tata pai,senhor, chefe de familia, homem idoso Tata eii este pai Tata iapai de pai por ser um ente racional, pode ter o prefixo de concordncia da classe I (dos entes racionais), sendo portanto correto dizermos tata ua Tata ia dilu pai do cu, firmamento Tata ia ixi pai da terra Tata ia kisambu pai do perdo , da graa Tata ia kuzolapai de amor Tata ia luvualu pai da progenie, da origem, da ascendencia Tata ia mambu pai da doutrina, dizeres Tata ia maulu pai dos ceus Tata ia mbla (tateambala) pai do povoado Tata ia muha ua mueniu pai do sopro da vida Tata ia muxikongo (tateamuxikongo) pai do povo natural da terra do Kongo Tata ia ndenge tio, padrasto, pai pequeno Tata ia ndonda ia mueniu pai da origem da vida, do principio Tata ia Ngongena pai do alm (Tateangoguena) Tata ia Ngongenha pai do alm (Tateangoguena) Tata ia 'nzo(tatea'nzo) pai da casa Tata ia rilu pai do cu, firmamento Tata ia rimatekenu pai do principio, do primordio

152

Tata ia sanzala ou ia sanza (tateasanzala)pai do povoado Tata ia tu bane o mueniu pai que nos deu a vida Tata ia 'xi pai da terra Tata iabeja pai venerado, idolatrado, adorado Tata iabeza pai venerado, idolatrado, adorado Tata iakiri pai verdadeiro Tata ialenduka pai bondoso Tata iamujitu pai respeitavel Tata iatumaka pai respeitado, venerado Tata iazolo pai amado Tata in aquele pai Tata ioio esse pai Tata iokondeke pai honrado, acatado, respeitado (para honrar) Tata iokulu pai velho Tata iozola pai de amor Tata ki ia me (kiame) pai excelso, rico , pai para mim Tata kikulakaji pai ancio, velho Tata kilolo pai guerreiro que vai a frente Tata kisumbe pai velho (na regio do Kuanza) Tata kiximbi pai poderoso Tata muari ia kimi pai poderoso, grande, superior Tata mungua padrinho Tata ngana pai senhor, patriarca Tata ngunza pai onipotente Tata oio esse pai Tata sekulu pai ancio do povo Tata-ndenge tio, padrasto, pai pequeno

Tatealenduka pai bondoso Tateambala pai do povoado Tateamuxikongo pai do povo natural da terra do Kongo Tateaxi pai da terra Tateazolo pai amado Tat'enu vosso pai Tateozola pai de amor Tat'etunosso ou meu pai Tat'etu ! Oh meu pai! Tat'etu eh! oh pai! Tat'etu-! grito de socorro equivalente a Aqui meu pai! Tat'etu-ndenge nosso ou meu pai pequeno Tatorio! grito de socorro equivalente ao portugus Aqui d'el Rei! Tatu dvida Taua queixa, recriminao Tia-tia com muitas dores Tekela escuta.Termo usado na regio Ambaka imperativo de kutekela<sub>1</sub> Tkta treme, palpita, estremece,palpita (imperativo de kutkta) Tekula agita Teleku oferta, oferenda Temu contrao de ritemu Tende teso Tendu castanha Tendula menospreza Tenu ponde, metei imperativo de kuta Tenu o ukembu mu kinda Ponde o enfeite no cesto Tenu-boxi ponde abaixo, derrubai(imperativo de kuta-boxi) Tenu-bu-lubambu acorrentai Tenu-maju mordei(imperativo de kuta-maju) Tenu-maka conversai(imperativo de kuta-maka) Tenu-makutu menti(imperativo de kuta-makutu) Tenu-matari apedrejai(imperativo de kuta-matari)

153
Tenu-mate cuspi(imperativo de kuta-mate) Tetembua estrla Toba tola, humilde Toka apenas, unicamente, somente Tome doce,potvel Tomuene tomara! Tomuene! tomara Tona inicia, retorna, acorda imperativo de kutona<sub>2</sub> Tonda aplauda, aclama, bata palmas (imperativo do verbo kutonda) Tondela aclama, bata palmas em, para, por.. (imperativo do verbo kutondela) Tondel'! bata palmas em, para, por...,!aclama! (imperativo enftico do verbo kutondela) Tondelenu aclamai, batei palmas por, em, para.. (imperativo do verbo kutondela) Tondelenu ! batei palmas por, em, para..!, aclamai! (imperativo enftico do verbo kutondela) Tonena inicia para ou por, acorda para ou por, retorna para ou por Imperativo de kutonena<sub>1</sub> Tonenu iniciai, retornai, acordai Tonesa manda ou faz iniciar ou acordar, ou retornar Tonesenu mandai ou fazei acordar ,iniciar ou retornar Tonga campo por lavrar ou que se destina a serviais para ser lavrado, terreno, plantao, campina Tonoka brinca, folga imperativo de kutonoka

Tonokena brinca para,em, por ou com, sirva de brinquedo para, Tonokenenu brincai com, para ou por, servi de brinquedo Imperativo de kutonokenu Tonokenu brincai, folgai imperativo de kutonoka Tonokesa faz ou manda brincar, distraia Tonokesenu fazei ou mandai brincar, distrai imperativo de kutonokesa Topa troa, caoada ( na regio de Bengo) Topokot sujamente Tota fome Ttka tubia pega fogo Toxi borro Tu nos Tua escapa,erra imperativo de kutua Tua fulgura, brilha, fica ferido, tenha fio imperativo de kutua Tua pila, pisa com pilo imperativo de kutua Tuaba murmura imperativo de kutuaba Tuabenu murmurai imperativo de kutuaba Tuabika escravozinhos diminutivo de abika Tuadi comemos Pretrito I do verbo kuria ou kudia Tuafu morremos Pretrito I do verbo kufua ou kufa=morrer Tuakexirietu mu --- no estavamos a --- sendo --- preenchidos pelo radical verbal ou por seu infinitivo quando o radical comea por vogal, formamos o Pretrito continuonegativo de todos os verbos, com o pronome Etu=ns Tuakexirietu mu ria = no estavamos a comer ( ou comendo) Tuakexirietu mu zola = no estavamos amando Tuakexirietu mu kuatesa = no estavamos ajudando Tuakexirietu mu kina = no estavamos danando Tuakexirietu mu kandalala = no estavamos ficando deitados Tuakexirietu mu kuiza = no estavamos chegando,vindo Tuakini danamos -do verbo kukina no Pretrito I Tuala estamos Tuala mu kuia estamos indo Tuala ni estamos com, temos Tualetu no estamos o verbo (ku) kala conjugado na primeira pessoa do plural (ns=etu), em sua forma negativa tualetu=tu+ala+etutu prefixo de concordncia de etu etu sufixo de negao de etu Tualetu ku malu = No estamos no cu Tualetu ni uoma = no estamos com medo Tualetu ni nzala = no estamos com fome Tualetu ni no estamos com, no temos Do verbo

154

(ku) kala=estar, que ligado a ni significa estar com ou ter. Conjugado na primeira pessoa do plural( ns=etu)em sua forma negativa</br> Etu tu+ala+etu= tu prefixo de concordncia de etu etu sufixo de negao de etu(ns) Tualetu ni kitadi = No temos dinheiro. Tuamaprossiga, adianta,v avante (imperativo de kutuama) Tuamba dizemos Tuambata levamos Tuambundu pretinhos Tuamena precede, avana, imperativo de kutuamena Tuamenenu precedei, avanai imperativo de kutuamena Tuamenu prossigai,adiantai,ide avante(imperativo de kutuama)

Tuamesa manda adiante(imperativo de kutuamesa) Tuamesenu mandai adiante(imperativo de kutuamesa) Tuana filhinhos Tuandala queremos, desejamos do verbo kuandala Tuanu bebemos Pretrito I do verbo kunua=beber Tuari comemos Pretrito I do verbo kuria ou kudia Tuba testculo Tubala deitamos por terra do verbo kubala Tubalumuka erguemos-nos do verbo kubalumuka=erguer Tubalumuna levantamos do verbo kubalumuna Tubana damos do verbo kubana=dar Tubandeka unimos do verbo kubandeka Tubandulula separamos Tubanga fazemos, lutamos Tubange faamos, lutemos imperativo de kubanga Tubang'etu fazemos, lutamos conjugao enfatica de kubanga no presente Tubangietu faamos, lutemos conjugao sufixada do imperativo de kubanga Tubang' j c lutamos, j c fazemos, j l lutamos conjugao com o demonstrativo de kubanga no presente Tubanza pensamos Tubetabatemos Tubetama curvamos-nos Tubeteka inclinamos Tubetula erguemos Tubia fogo, chama Tubiluka tornamos-nos, viramo-nos do verbo kubiluka=tornar-se Tubilula tornamos, viramos Tubinga pedimos Tubixila chegamos Tubokona entramos Tubu forma abreviada de ritubu Tubu contrao de ritubu= fenda, greta Tubu principalmente Tubu superior, melhor Tubuima respiramos Tubuka abanamos do verbo kubuka Tubuka sai (imperativo de kutubuka) Tubuka bu kanga sai fora Tubulakana atendemos Tubungo nobre de Lunda; designativo dos primeiros que chegaram Lunda vindos do leste Tubunjika dobramos do verbo kubunjika=dobrar Tubusa assopramos do verbo kubusa Tubuza arrancamos do verbo kubuza Tudia comemos do verbo kudia ou kuria, no presente Tudie comamos imperativo de kudia ou kuria Tudietu comamos (forma sufixada do imperativo de kudia) Tudi'etu comemos (conjugao enfatica de kudia no presente) Tudila choramos, gritamos do verbo kurila ou kudila

155

Tudi' j c comemos, j l comemos conjugao com o demonstrativo do verbo kudia Tuelela ri-mo-nos do verbo kuelela Tuembi cantamos-do verbo kuimba no Pretrito I Tuenda caminhamos, seguimos, partimos

Tuene costumamos estar, temos estado,somos ou estamos( de forma habitual ou costumeira).Do verbo (ku) ene que s tem sua conjugao no presente. Est conjugado na primeira pessoa do plural(ns=etu) Etu tuene = tu esta ligado ao radical verbal ---ene, sendo o prefixo de concordncia de Etu Etu tuene nguzo = Somos fortes (costumamos ser) Tuene ns mesmos Tuene ni costumamos ter, temos tido, temos (no sentido de posse habitual, costumeira). Do verbo (ku) ene ligado a ni=e, com Est conjugado na primeira pessoa do plural(ns=etu) Tuene ni tata ni mama = Temos pai e me ( temos no sentido de costumamos ter) Tuenietu no somos ou no estamos (de forma habitual ou costumeira).do verbo (ku) ene conjugado na primeira pessoa do plural( ns = etu ) em sua forma negativa Etu tuenietu= tu o prefixo de concordncia de etu e etu o seu sufixo de negao.= tu + ene + etu Tuenietu uoma = No somos medrosos = No costumamos estar com medo . Tuenietu ni no temos (de forma habitual ou costumeira) do verbo (ku) ene ligado a ni=e, com, conjugado na primeira pessoa do plural( ns=etu), em sua forma negativa. Ki tuenietu ni kitari = No temos dinheiro( de costume) Ki usado como negativa = no, sendo indiferente a sua colocao ou no na frase, uma vez que o verbo j se encontra na forma negativa. Poderiamos dizer tambm Tuenietu ni kitari Tuenu figurai, escapai,errai,pilai imperativo de kutua Tuesa manda pilar ,faz pilarFaz ou manda figurar, brilhar Faz ou manda escapar, errar imperativo de kutuesa ou kutuisa Tuesenu mandai ou fazei pilar mandai ou fazei figurar ou brilhar mandai ou fazei escapar Tuez' (ns) j c viemos conjugao no Pretrito I do verbo kuiza com o demonstrativo Tufina cospe imperativo de kutufina Tufinenu cuspi imperativo de kutufula Tufua morremos do verbo kufua Tufukama ajoelhamos do verbo kufukama Tufula faz arrebentar uma bolha ou borbulha imperativo de kutufula Tuhoji leezinhos Tuhombo cabritinhos Tuhoxi leezinhos Tuibula perguntamos do verbo kuibula Tuietu vamos (imperativo de kuia) Tuietu vamos (imperativo do verbo kuia-forma sufixada) Tuietu tuakadie vamos comer (kuria ou kudia) Tuietu tuakakatule vamos tirar Tuietu tuakasote vamos procurar Tuietu tuakaxikame vamos sentar, vamos assentar, vamos abancar (kuxikama=sentar....) Tuietu tuakaxikane vamos crer, vamos acreditar, vamos aceitar, vamos afirmar, vamos querer (kuxikana=crer...) Tuietu tuakaxikinine vamos ser firmes Tuietu tuakejie vamos conhecer, vamos saber Tuietu tuakejie o kabasa ketu Vamos saber o nosso idioma

Tuietu tuakajie o rimi rietu Vamos conhecer a nossa lingua Tuietu tuakekute vamos ficar satisfeitos, saciados, ou regalados ou fartos Tuietu tuakemane vamos nos levantar , vamos parar verbo>kuimana</verbo> Tuietu tuakembe vamos cantar Tuietu tuakeokole vamos vencer, vamos cansar Tuietu tuakerike vamos mostrar, vamos indicar Tuijia conhecemos, sabemos do verbo kuijia Tuika planta, ajuda( a por carga na cabea) imperativo de kutuika Tuikenu plantai, ajudai( a por carga na cabea) Tuikila planta para ou por, ajuda a por carga na cabea para ou por Tuikilenu plantai por ou para, ajudai a por carga na cabea para

156

Tuikisamanda ou faz plantar, manda ou faz ajudar( a por carga na cabea) Tuikisenu fazei ou mandai plantar Tuila pila para ou por imperativo de kutuila, erra ou escapa por ou para, Figura ou abrilhanta por ou para Tuimba cantamos do verbo kuimba Tuina calca, soca, pisa, cata imperativo de kutuina Tuinenu calcai, pisai, socai, catai Tuinina calca para ou por, soca para ou por, pisa para ou por, cata para ou por Tuinisa manda ou faz pisar, socar, calcar, catar Tuisa manda pilar ,faz pilarFaz ou manda figurar, brilhar Faz ou manda escapar, errar imperativo de kutuesa ou kutuisa Tuisenu mandai ou fazei pilar mandai ou fazei figurar ou brilhar mandai ou fazei escapar Tuixi dizemos do verbo kuixi Tuiza chegamos, viemos do verbo kuiza, no presente Tuize venhamos, cheguemos imperativo de kuiza Tuiz'etu chegamos, viemos conjugao enftica de kuiza no presente Tuizietu venhamos, cheguemos conjugao sufixada do imperativo de kuiza Tuiz' j c chegamos, j c viemos conjugao com o demonstrativo do verbo kuiza no presente Tuji excremento em kikongo se diz tuvi ou tufi Tuji excrementos Tuji fezes Tujika fechamos Tujikula abrimos Tujimaapagamos Tujitika atamos Tujituna desatamos do verbo kujituna Tujola termo aportuguesado=tesoura Tuka salta, voa, pula(imperativo de kutuka) Tukemba enfeitamos-nos Tukenu saltai, pulai, voai imperativo de kutuka Tukila salta para ou por, pula para ou por, voa para ou por Tukina danamos do verbo kukina Tukisa faz ou manda saltar ou pular ou voar Tukuila arranca para ou por, depila para ou por, desenraiza por Tukuisa manda ou faz depilar, arrancar,ou tirar pela raiz Tukuka fica arrancado ou depilado Tukuka fica depilado imperativo de kutukuka Tukukenu ficai depilado imperativo de kutukuka Tukula Arranca, depila, tira pela raiz imperativo de kutukula Tukulenu arrancai,depilai(imperativo de kutukula) Tukuluila revela ou manifesta ou apresenta por ou para Tukuluisa manda ou faz revelar, aparecer ou manifestar

Tukuluka aparea(imperativo de kutuluka) Tukulukenu aparecei(imperativo de kutula) Tukulukila aparea para ou por (imperativo de kutulukila) Tukulukisa manda ou faz aparecer Tukulula revela, apresenta, manifesta( imperativo do verbo kutukulula) Tukululenu manifestai,revelai,apresentai(imperativo de kutukulula) Tukmrente Tukuna plantamos, semeamos do verbo kukuna=plantar, semear Tukurisa fazemos crescer Tula ponha abaixo, pousa, amansa,descansa(imperativo de kutula) Tulama monta a cavalo,cavalga(imperativo de kutulama) Tulamenu cavalgai(imperativo de kutulama) Tulenu ponde abaixo,pousai,amansai(imperativo de kutula) Tuloloka perdoamos do verbo kuloloka=perdoar Tulonga ensinamos, embarcamos Tulongolola desembarcamos Tulu peito O kamba tu ri baka mu tulu O amigo ns o guardamos no peito Ri=o, no caso pronome relativo de

157
rikamba=amigo Tulu segredo Tuluka desce, apea(imperativo de kutuluka) Tulukenu descei(imperativo de kutuluka) Tulukisa manda descer, faz descer(imperativo de kutulukisa) Tulukisenu fazei descer, mandai descer(imperativo de kutulukisa) Tulula faz descer(imperativo de kutulula) Tululuka acalma-te, alivia-te,aquieta-te(imperativo de kutululuka) Tululukenu acalmai-vos,aliviai-vos(imperativo de kutululuka) Tululukisa faa serenar, abranda (imperativo de kutululukisa) Tululukisenu fazei abrandar,fazei serenar(imperativo de kutululukisa) Tulumata mordemos do verbo kulumata=morder Tuma coisinhas (diminutivo plural de kama=coisinha, que por sua vez forma abreviada de kakima) Tumabengu ratinhos diminutivo plural de karibengu=ratinho Tumaka respeita, venera imperativo de kutumaka Tumakenu respeitai, venerai Tumakina respeita para ou por, venera para ou por Tumakisa manda ou faz respeitar imperativo de kutumakisa Tumaku mozinhas (diminutivo plural de kalukuaku=mozinha) Tumakudia bocadinhos de comida (diminutivo plural de kakudia=bocado de comida) Tumakuria bocadinhos de comida (diminutivo plural de kakudia=bocado de comida) Tumala homenzinhos, anes Tumatadi pedrinhas (diminutivo de karitari ou kaditadi=pedrinha) Tumatari pedrinhas (diminutivo de karitari ou kaditadi=pedrinha) Tumatubia fogozitos diminutivo de katubia=foguinho Tumaulungu canoazitas diminutivo de kaulungu=canoinha Tumata arminhas dimunutivo de kauta=armas Tmbanaco, fatacaz plural=jitumba Tumbaparente, conhecido, pessoa de nossa ntima amizade, aparentada Tumba ni samba parente e aliado Ken tumba, kene samba = Sem parente, sem aliado Tumbia panelinhas diminutivo de imbia=panelas Tumbuagulha Tumbuumbigo Tumbua cachorrinhos plural de kambua=cozinho

Tumburi carneirinhos diminutivo de jimburi=carneiros Tumenha bocadinhos de gua Tumenu mandai (imperativo de kutuma) Tumenu mandai, ordenai(imperativo do verbo kutuma) Tumesena queremos, precisamos do verbo kumesena=querer, precisar Tumta arminhas dimunutivo de kauta=armas Tunana puxamos Tunda sai, sobressai, nasce (imperativo do verbo kutunda) Tunda serto, oriente Tunda baba sai daqui Tunda bobo sai da Tunda bu kanga sai fora Tunda!fora! Sai! interjeio Tunde --- kat desde --- at<observacao> Tunde mu Luanda kat mu Ndondo jilekua jikuxi ? Desde Luanda at Ndondo, quantas lguas so ? Tunde ki ngatundu, kat ki ngabixila, ki nganuami menia, n tuofele ng Desde quando sai at quando cheguei no bebi gua nem um pouquinho s Tund'! Sai! forma enftica do imperativo do verbo kutunda Tundenu sa (imperativo do verbo kutunda) Tundenu ! sa! (imperativo enftico do verbo kutunda) Tunga receio, escrpulo Tungu madeira, pancada Tungulu porquinhos

158

Tungunuka fica descoberto Tungununa descobre Tungununa desminta (literalmente descubra a mentira) Tunh!Deitado horizontalmente ou completamente estirado Tuniana roubamos do verbo kuniana=roubar Tunjila caminhos estreitos, atalhos (diminutivo de jinjila=caminhos) Tunjla passarinhos (diminutivo de jinjla=passaros) Tunua bebemos,fumamos, sorvemos (do verbo kunua=beber) Tunue bebamos, fumemos (imperativo e subjuntivo de kunua) Tunuetu bebamos (imperativo na forma sufixada do verbo kunua) Tunu'etu bebemos, fumamos (conjugao enfatica de kunua no presente) Tunuietu bebamos, fumemos (forma sufixada do imperativo de kunua) Tunu' j c fumamos, j l fumamos, j c bebemos (conjugao com o demonstrativo de kunuano presente) Tunzo casinhas diminutivo de kanzo=casinha Tuobe Vide ---obe Tuofele pouquinho Vide tambm---ofele Tuokulu Vide ---okulu Tuoloia estamos indo Etu tuoloia ku bata rietu Ns estamos indo para casa nossa Tuonene Vide ---onene Tuongeka ajuntamos do verbo kuongeka=ajuntar Turia comemos Turiaula almoamos do verbo kuriaula Turika encima, imperativo de kuturika Turikila pe em cima de imperativo de kuturikila Turila choramos, gritamos do verbo kurila ou kudila Turila descansa para, amansa para ou por,pousa para, pe abaixo para Turionda suplicamos do verbo kurionda=suplicar Turisa arreia, manda por abaixo, manda ou faz descansar

Tusamuna penteamos, desnmanchar Tusukula lavamos Tusunga puxamos Tuta bata Tuta contrao de rituta=nuvem Tuta muda, carrega, leva, incha imperativo de kututa Tuta -ria- mvula nuvem de chuva, planta designada como feiticeira ou com poderes mgicos Tuta riambulanuvem de chuva, planta designada como feiticeira ou com poderes mgicos Tutakula lanamos do verbo kutakula=lanar Tutamanenu ficai inchado imperativode kututamana Tutambujila respondemos do verbo kutambujila=responder Tutanga contamos do verbo kutanga=contar Tutangu raminhos (diminutivo de jitangu=ramos) Tutangulula contamos outra vez do verbo kutangulula Tutatamana fica inchado (imperativo de kututamana) Tutenubatei Tutenumudai, carregai, levai, inchai Tutisa manda carregar ou transportar, faz mudar, manda mudar, faz inchar imperativo de kututisa Tutisenu mandai carregar ou levar, fazei inchar,fazei mudar, mandai mudar imperativo de kututisenu Tutuama precedemos , antecipamos do verbo kutuama=preceder Tutuilapisa ou esmigalha por ou para, sorgue por ou para Imperativo de kututuila Tutuilenu pisai ou esmigalhai por ou par, soerguei por ou para Tutuisa manda ou faz pisar, esmigalhar, faz ou manda soerguer Tutuisenu mandai ou fazei soerguer, mandai ou fazei pisar, esmigalhar Tutukafica soerguido imperativo de kututuka Tutukenu ficai soerguido imperativo de kututuka Tutukila fica soerguido por ou para imperativo de kututukila Tutukilenu ficai soerguido para ou por

159
Tutukisa manda ou faz ficar soerguido Tutukisenu mandai ou fazei ficar soerguido Tutukumuna assustamos do verbo kukumuna=assustar Tutula pisa, esmigalha , soergue Tutulenu pisai, esmigalhai, soerguei Tutuluka muda, fica mudado Tutulukenu mudai, ficai mudado Tutulukila muda para ou por Tutulukilenu mudai por ou para Tutulukisa manda ficar mudado, faz mudar Tutulukisenu fazei mudar, mandai ficar mudado Tutuma faz escuma Tutumba atrapalha-se imperativo de kututumbula Tutumbila atrapalha-se para ou por Tutumenu fazei escuma Tutumina faz escuma por ou para Tutuminenu fazei escuma por ou para Tutumisa manda fazer escuma Tutumisenu mandai fazer escuma Tutumuka soerga, desprenda-se imperativo de kututumuka Tutunga construimos do verbo kutunga=construir Tuuika acendemos do verbo kuuika Tuxakata arrastamos do verbo kuxakata

Tuxakatala nuamente (forma contrata de tuxi ia takala) Tuxala ficamos, sobramos, restamos do verbo kuxala Tuxalesa despedimos, damos adeus Tuxi n, despido Tuxiba chupamos do verbo kuxiba=chupar Tuxikama sentamos, assentamos do verbo kuxikama Tuxikana aceitamos, cremos do verbo kuxikana Tuxila ficamos sujos do verbo Kuxila=ficar sujo Tuxila respeitamos do verbo kuxila=respeitar Tuxinga insultamos do verbo kuxinga=insultar Tuxinhi pedacinhos, bocadinhos Tuxinhu toucinho (forma derivada do portugus) Tuzeka dormimos Tuzelesa fazemos claro, limpo, branco Tuzola amamos do verbo kuzola Tuzole amemos (imperativo e subjuntivo de kuzola) Tuzol'etu amamos (conjugao enftica de kuzola no presente) Tuzol'j c amamos, j l amamos ( conjugao com o demonstrativo de kuzola) Tuzuata vestimos do verbo kuzuata=vestir Tuzuela falamos do verbo kuzuela=falar Tuzuika amolamos do verbo kuzuika=amolar Uabange fez, fizeste (Pretrito I do verbo kubanga) Uabnge lutou, lutastes(Pretrito I do verbo kubnga) Uabelaque magro Uabela kiavulu jubiloso Uabelemagro Uabeleketa mole Uabelesela manso, obediente Adjetivo ---abelesela , em concordncia com os nomes que comecem por MU ou U Mona uabelesela = filho obediente * mona forma contrata de muana Uabenga gluto,glutona, comilo,comilona, sfrego Adjetivo ---abenga , em concordncia e logo aps os nomes que comecem por Mu ou U Muhatu uabenga = mulher comilona Mona uabenga = filho comilo *mona forma contrata de muana Uabengalala torto, torta adjetivo ---abengalala , em concordncia e logo aps os nomes que comecem por Mu ou U. e todos entes racionais

160

Mulembu uabengalala = dedo torto Muxi uabengalala = pau torto muxi = pau, vara, rvore, galho, lenha Uabeta mais (do que) Uabeta o kotasuperior Uabindama necessitado, desgraado, miservel Uabu acabou ( muene) Uabubu baixo, curto Uabuta que baixo ou curto Uadi ou Uari comestes, comeu Pretrito I do verbo kudia ou kuria Uadi kiambote? = Comestes bem? Uafu morto, morreu, morrestes Muene uafu = Ele morreu Uafumana famoso, afamado Uafunzuka esfarrapado,maltrapilho Uah! interjeio=u! Uh! Uh! interjeio U! U! Uaia exprime o som da areia ou do cair da chuva

Uaih! Uaih! som que produz um objeto arremessado em areia Uaiba feio, deforme Uajibi matou, matastes (Pretrito I do verbo kujiba) Muene uajibi o nzala = (le matou a fome) Uajiki fechastes, fechou, encostastes, cerrastes,entalou, entalastes Pretrito I do verbo kujika Eie uajiki o ribitu = Tu fechastes a porta Muene uajiki uenji = le fechou negcio Uajimba que grosso Uajimbi esqueceu, ignorou (Pretrito I do verbo kujimba=esquecer) Uajimbi grosso, inflamado Uajimbi inchou (Pretrito I do verbo kujimba=inchar, intumescer) Uajimi apagou, apagastes , extinguiu, extinguistes Pretrito I do verbo kujima Uajindama colrico, teimoso Uajiri acabastes, acabou, terminastes, terminou, absteve-te, renunciastes (ou renunciou)a fazer uso de comida ou bebida, fizestes jejum (de abstinencia, preceiro) Pretrito I do verbo kujila Uajiza teimoso adjetivo ---ajiza, derivado do verbo kujiza=teimarEst em concordncia e logo aps os nomes que comecem por Mu ou U Mutu uajiza = pessoa teimosa Mona uajiza = filho teimoso *mona forma contrata de muana Uajizi teimou, teimastes (Pretrito I do verbo kujiza=teimar) Uajolo apertou, apertastes, esfregou, esfregastes , estreitou, estreitastes(Pretrito I do verbo Kujola) Uakaiela seguiu, seguistes Pretrito I do verbo kukaiela Uakakala mu kuenda(ele) ir, estar indo, (ele) andar, (ele) viajar, irs, andaras, viajaras futuro composto III do verbo kuenda Uakakala mu kuiza (ele) vir, estar vindo, (ele) chegar, estara chegando, virs, chegars futuro composto III do verbo kuiza Uakake atreveu-se, foi ou fostes ousado ou destemido. (Pretrito I do verbo kukaka) Uakala mu kuenda (ele) andar, (ele) viajar, (ele)ir, viajars, irs, andars futuro composto II do verbo kuenda Uakala mu kuiza (ele)chegar, (ele) vir, chegars, virs futuro composto II do verbo kuiza Uakamba falta, em falta , o ou a qual falta Uakamba o henda sem compaixo, sem piedade, sem amor, sem saudade Uakamba o kibuku sem sorte, sem felicidade Uakamba o kifula sem sabor Ualende uakamba o kifulu = aguardente sem sabor Uakamba o kilunji sem entendimento, sem juizo, sem inteligencia Uakamba o kuzola sem amor Uakamba o sonhi sem vergonha, descarado, o qual fata a vergonha Adjetivo --akamba Est em concordncia e apos os nomes que comecem por Mu ou U Mona uakamba o sonhi = <filho sem vergonha( ao qual falta vergonha) Uakambe faltou, faltastes, faleceu(fez percer), falecestes Pretrito I do verbo kukamba

161

Muene uakambe ujitu = (ele faltou (c/) respeito Uakembe enfeitou-se, embelezou (Pretrito I do verbo kukemba)

Uakeme gemeu, gemestes, pranteou (Pretrito I do verbo kukema=gemer, prantear) Eie uakeme kiavulu = le gemeu muito Uakende andar, andaras, seguirs, seguir, viajar, viajars futuro III do verbo kuenda Uakeze chegar, ir futuro II do verbo kuiza Uakia esperto, dotado de vivacidade Uakuka velho, roto, esfarrapado Uakulu(le) cresceu, (tu) crescestes Pretrito II do verbo kukula Uakusuka vermelho, encarnado Uakutile amarrou, amarrastes (Pretrito II de kukuta=amarrar) Muene uakutile o imbamba ni mikolo Ele amarrou as cargas com cordas Uala est,estas---- o verbo (ka)kala=estar, ligado ao prefixo de concordncia das classes dos substantivos I , II eV no singular e dos pronomes pessoais tu(eie) e ele(muene) Muene uala ni uoma = Ele esta com medo O muloji uala ni lumbi = O feiticeiro est com inveja O uiki uala kiatouala = O mel esta doce Uala kiebi? como estas? Ualakaji compaixo Ualakama apressado, abelhudo adjetivo ---alakama, derivado do verbo Kulakama=ser intrometido, abelhudo, ser expedito(ativo) Est em concordncia e logo aps os nomes que comecem por Mu ou U Mutu ualakama = pessoa abelhuda ou expedita Ualla!alla som que produz um onjeto arremessado no capim Ualambala tranquilo Ualebaque comprido ou alto Ualebecomprido, alto Ualende aguardente Ualenduka docil, brando Ualengele (ele) fugiu, correu, (tu) fugistes, correstes (Pretrito II do verbo kulenga=fugir, correr) Ualokata doente, enfermo Ualua garapa, espcie de cerveja, hidromel Ualungu- tens razo kulunga=ter razo, triunfar Uama valentia,mandiga, sortilegio, sabedoria, arte,cincia Uambele prometido Uanange? equivale a dizer Como tem passado? o verbo kunanga no Pretrito I, sendo que o adverbio como ficou suprimido no kimbundu Uanda rede,tipoia Muene ua ng'ambatesa mu uanda u Ele me fez carregar na tipoia sua Uandanda vu Uanga feitio, bruxaria Uanu bebestes, bebeu Pretrito I do verbo kunua Uanu menha ki? = Bebestes gua j? ( j bebeu gua?) Uanza esperma, semen Uanzenzama suspenso em concordncia com os nomes da classe I e II no singular Uari comestes, comeu Uari (ou uadi)comeu, comestes (Pretrito I do verbo kudia ou kuria) Uari ki? = J comeu? Uarimuka habil Uasanguluka kiavulu jubiloso Uasukula lavou, lavastes, limpou (por extenso) , limpastes Pretrito I do verbo kusukula Uasukula o maku? = Lavou as mos? </br>

Uasukula kiambote? = Lavou bem? Uatumine mandou. --- tuma no Pretrito II passa a --- atumine, sendo o prefixo u, uma particula de concordncia, com o sujeito que pratica a ao. O mukongo uatumine kusota o njila O caador mandou procurar o caminho Uatundu (ele) saiu, (tu) saistes Pretrito I do verbo kutunda Uavuile engatinhastes,engatinhou

162
Ubanga faz, fazes, luta, lutas Ubari vendagem Ubika escravido Ububu mudez Ubuiminu fego Ubukumuka atrevido, insolente Udia come, comes Udidilufeio Udie (que, para que) comas tempo do subjuntivo do verbo kuria (ou Kudia) Ndenge, toba, urie ni makota. Criana, s humilde para que comas com os grandes (os mais velhos) U tambm Uejile chegou, chegastesliga-se aos prefixos de concordncia Pretrito II de kuiza Eie uejile ni usuku Tu chegastes de noite Muene uejile kun Ele chegou l Uembu brandura, suavidade Uenda andas,marchas, anda, partes, parte, viajas, viaja Uend'andas, partes, segues,viajas Conjugao enftica de kuenda(presente) Uend'parte, segue, viaja, anda, marcha Conjugao enftica de kuenda (presente) Uendsa encaminha, encaminhas, guia, guias, faz partir, faz seguir Uends' encaminha, guia conjugao enftica de kuendsa Uends' encaminhas, guias Conjugao enftica de kuendsa Uend'j l segues, j l marchas, j segue l conjugao de kuenda com o demonstrativo(presente) Uua alegra (imperativo do verbo kuuua=alegrar) Uexana chamou Pretrito I de kuixana=chamar. Mukuanii uexana ndenge ami? Quem chamou criana minha Todos os seres racionais ( no caso ndenge) podem dispensar o prefixo de concordncia Podemos dizer ndenge iami ou ndenge ami Uez' (tu) j c viestes, (ele) j c veio conjugao no Pretrito I do verbo kuiza Uezokuiza viria, virias, chegaria, chegarias condicional do verbo kuiza Ufua morre, morres do verbo kufua Ufulame felicidade, ventura, destino, sorte Ufunu oficio Uhaxi doena Uhete habilitao Uholuabebedeira Uia vais, vai presente do verbo kuia Ui' vai conjugao enftica de kuia(presente) Ui' vais conjugao enftica de kuia(presente) Uiki mel Uindu aguardente indu aguardente Ui' j l vais, j l vai (conjugao de kuia com o demonstrativo no presente) Uisu verde,fresco Uixanachamas, chama Uixanachamas, chama do verbo kuixana=chamar

Uixan' chama conjugao enftica de kuixana no presente Uixan' chamas conjugao enftica de kuia no presente Uixan' j chama l, j chamas l conjugao de kuixana com o demonstrativo no presente Uiza vem, vens Uiz' (tu)j l vens, j c vens , (ele) j c vem, j l vem conjugao do verbo kuiza com o demonstrativo, no presente Ujitu oferta, oferenda, presente Ujitu respeito, venerao Ukalelu estado, situao Ukamba amizade Ukambu falta, carencia Ukambu ua ukamba falta de amizade, carencia de amizade Ukambu ua ukembu falta de enfeite , de adorno, de luxo Ukembu enfeite Ukembu enfeite, luxo, adorno, decencia, coquetismo, bijuteria, joia, embelezamento

163

Ukembu ua kilumba enfeite de moa Ukembu ua muhatu enfeite de mulher Ukembu uanii? Que (espcie) de enfeite?> (plural=malunga) Ukembu uanii ua muhatu? Que enfeites (so) de mulher? Kingelengele = brincos Kanla = anelzinho Rilunga = pulseira, bracelete Ukexilu feio, estado, situao Ukomba varre, varres do verbo kukomba Ukondeka honras, acatas, honra, acata, respeitas, respeita Ukondola limpas, consolas, limpa, consola Ukongo arte de caar Enu nua ri longo ukongo ? Vs aprendestes a arte de caar? Tu a ri longo-u Aprendemos-a U = funciona como pronome relativo a ukongo Ukongolo trajeto, percurso Ukuamenu modo de ferir Ukuatesa ajudas, ajuda O Tata u ku kuatesa = o pai te ajuda Ukula cresces, engrandeces, cresce, engrandece Ukula resgatas, redimes, resgata neste caso o verbo tem o sentido de Resgatar, redimir Ukulu antiguidade Ukulundundu remoto Ukumbu vaidade Ukuta amarras, agarras, ligas, amarra, ata, liga Ulaji demencia Uandele mu ualaji, kabu masambisambi Quem andou na demencia, no acabou os vestigios( excentricidades) Ulalu vadiao Ulandafazenda de algodo (no Bengo) Ulelu ourelo Uloke prometido Ulongelu carregamento, modo de carregar Ulongelu ensinamento, modo de ensinar Uluka denominas, denomina do verbo kuluka=denominar Ulukuka sais, sai do verbo kulukuka Ulukuka bukanga sai fora

Ulumata mordes, morde do verbo kulumata Umma molhas, molha Umateka comeas, comea, pricipia, principias, inicia, inicias Umatekesa fazes comear, faz comear do verbo kumatekesa Umba unignito Umbanda arte de curar Umbombe humildade Umboxa chocalice Umona olhas, olha, apanhas, apanha, achas, acha Umonha umonia=preguia Umonhi fartura Umonia preguia Umuika alumias, alumia do verbo kumuika=alumiar, reluzir, luzir Unana esticas, estica, puxa, puxas, arrancas, arranca, inchas, incha, aumentas, aumenta, exagera, exageras Undanda audcia Undandu parentesco, genealogia Undelebrancura Undenge menoridade Undu sagrao, sacramento, sinal sagrado Undundu herana,hereditariedade Unena evacuas, evacua

164

Unganga hbitos, funes ou dignidade de ministros de qualquer culto Ungende marcha Ungonga resmungas, murmuras, resmunga, rosnas Unguanji senhor absoluto, tirano, despotismo Ungulsordidez, ingratido Unguma deslealdade, inimizade, hostil, discrdia Ungundu hostilidade Unjenje mesquinharia Unua bebe, bebes do verbo kunua=beber Unzanzala arrepias, arrepia Unzenza animas, anima do verbo kunzenza Unzonza andas devagar, anda devagar do verbo kunzonza Unzunza vertes, corres devagar, verte do verbo kunzunza Uobe Vide obe Uofele Vide ofele Uojobanga (ele)faria, farias, contruiria, construirias (condicional do verbo kubanga) Uojobnga (ele)lutaria, lutarias (condicional do verbo kubnga=lutar) Uojokala (ele)estaria, (ele) seria, estarias (condicional do verbo kukala) Uojokala ni (ele) estaria com ou teria, estarias com ou terias (condicional do verbo kukala "ni"=estar "com") Uojokuamba (ele)declararia, declararias,(ele) diria, dirias, (ele)censuraria, censurarias(condicional do verbo kuamba) Uojokuandala (ele)gostaria, (ele) desejaria, gostarias, desejarias (condicional do verbo kuandala) Uojokudia comeria condicional do verbo kuria(ou kudia) Uojokueha (ele)deixaria, largaria (condicional do verbo kuhea=deixar, largar) Uojokuehela (ele)permitiria(ele), permitirias, consentirias, consentiria, toleraria, tolelarias(condicional do verbo kuehela) Uojokuehelesa (ele)faria consentir, farias consentir (condicional do verbo kuehelesa)

Uojokuela (ele)seria condenado, serias condenado, estaria em erro, estarias em erro (condicional do verbo kuela) Uojokuelela (ele)riria, (ele) sorriria, sorririas, ririas(condicional do verbo kuelela) Uojokuenda (ele)iria, irias, seguiria, seguiria, andarias, andaria condicional do verbo kuenda Uojokuendesa(ele) guiaria, (ele) encaminharia, guiarias, encaminharia (condicional do verbo kuendesa) Uojokuiza (ele)viria, virias, chegaria, chegaria<forma>condicional do verbo kuiza</verbo> Uojokunua (ele)beberia, beberias (condicional do verbo kunua) Uojokuria comeria condicional do verbo kuria(ou kudia) Uokuluvide okulu Uolama adoeces, adoece, sentes dor, sente Uolokuenda est partindo, est indo, est viajando, est andando presente contnuo do verbo kuenda Uolokuiza est vindo, est chegando presente, contnuo do verbo kuiza Uoma medo Uoma temor ,medo,susto Uombeka molhas, molha Uonene vide onene Uongeka ajuntas, acumulas, poupas, poupa Uongola reparas, observas, repara, observa, visitas Uongongo miolo, tutano Uoua nadas, nada do verbo kuoua Upanji energia Uria come, comes Urie (que, para que) comas tempo do subjuntivo do verbo kuria (ou Kudia) Ndenge, toba, urie ni makota. Criana, s humilde para que comas com os grandes (os mais velhos) Urifilu feio Usafukisa fazer irar ou descompor Usamba rezas, celebras, oras, reza, ora Usambuka contagias, contaminas, contagia Usanga achas, encontras, acha, encontra Usola escolhe, escolhes Usoneka escreve, escreves

165
Usuku noite Utabi mudez Utabi trajeto, percurso Utala olha, olhas Utale que vejas Utemenu braveza, bravura Utola caas, caa, fareja, farejas do verbo kutola=caar Utomba caas, caa do verbo kutomba=caar Utona acorda, acordas Utonda aplaudes, aplaude, louva, louvas do verbo kutonda Utonena observas, vigias, olhas com atentamente, observa, vigia Utonesa fazes acordar, faz acordar do verbo kutonesa Utonga brigas, briga, peleja, pelejas Utonoka brinca, brincas, folga, folgas do verbo kutonoka Utu personalidade, dignidade Utuama adiantas, prossegues, adianta, prossegue Utulukutu turbulencia Utululuka verbo reflexivo-serenas, acalmas, serena, acalma, alivia, alivias Utumamandas, governas, comandas, manda, governa<verbo>kutuma<verbo>

Utumbu farelo Ku ri funga ni utumbu Misturar-se com farelo Ua ri funga ni utumbu, udia utumbu Quem mistura-se com farelo, farelo come Uuue jubilo Uvalu progenitura Uxilu surdez Uxiximinu ardor Uzangala mocidade, juventude Uzanzala arrepias, arrepia Uzeka dorme, dormes Uzeka residente Uzelelu alvura, brancura Uzelesa clareias, limpas, aclara, limpa Uzemana recostas, recosta do verbo kuzemana Uzemeka encostas, encosta do verbo kuzemeka Uzemena ficas encostado, fica encostado do verbo kuzemena Uzenza animas, anima, acarica, acaricias, tratas co carinho, trata com carinho Uzola amas, ama Uzol' ama conjugao enftica de kuzola no presente Uzol' amas conjugao enftica de kuzola no presente Uzolesa fazes amar, faz amar Uzol' j ama l, j amas c conjugao de kuzola com o demonstrativo no presente Uzondola atrais, encantas, atrai, encanta do verbo kuzondola Uzuelelu modo de falar Valamiu vermelho derivada do portugus vermelho Verbo(ku)rila ou(ku)dila chorar, gritar Vetulula revenda(imperativo do verbo kuvetulula) Vingundu hidromel 'Vua contrao de ivua=nove Vuata cobre imperativo do verbo kuvuata Vula muito, abundante, excessivamenteimperativo do verbo Kuvula Vulu muito, abundante, excessivamenteimperativo do verbo Kuvula Vulumuka surpreenda (imperativo do verbo kuvulumuka) Vulumukenu surpreendei(imperativo do verbo kuvulumuka) Vumbatapa (imperativo do verbo kuvumba) Vumbula desenterra imperativo do verbo kuvumbula Vumbulenu desenterrai imperativo do verbo kuvumbula Vunda forma contrata de rivunda ou divunda=Moita Vunga abafa, cobre imperativo do verbo Kuvunga Vungunuka clareia imperativo do verbo Kuvungunuka

166

You might also like