sosyal bilimler Cilt:3, Say:2, 3-19 2006

itdergisi/b

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

efika ehvar BEROLU

T, Trk Musikisi Devlet Konservatuar, Mzikoloji Blm, Maka Yerlekesi, Maka, stanbul

zet Etnomzikolojide, kimlik ve cinsiyet zerine yaplan almalar, 1970lerden sonra feminist hareket ve antropolojideki gelimelerden dolay salanan etkiyle, toplumdaki kimlik ve cinsiyet ayrmnn kltrel olarak yaplanm dncelerine ve bunun mzikal davran ile arasndaki balantlarn aratrlmasna daha ok dikkat ekmitir. Dnya mziklerinin kltrel ve disiplinleraras bir anlayla deerlendirilmesi, Etnomzikolojinin yaygnlamaya balamas ile birlikte gelierek mziin farkl alanlarn ilgilendiren almalarn ilgi grmesi ile de dnya mzik kltrleri iinde yeni balklar olarak mzik ve kimlik, "mzik ve toplumsal cinsiyet" zellikle de "mzik ve kadn" konularn popler bir hale getirmitir. Osmanl dnemi ve Cumhuriyetin ilk dnemlerinde musiki hayat iinde kadnn roln belirleyen almalar da bu erevede, yeni bir aratrma alan olarak nem kazanmaya balamtr. Osmanl mparatorluunda mzik, zellikle destek olan padiahlar zamannda canllk gstermi, baz padiahlar mzikten holanmadklar iin saray iindeki toplantlarda fasllara rabet edilmemi ve mzik hareketlerinde duraksamalar olmutur. Osmanl kltr hayatnda mzik faaliyetleri sarayn dnda hi bir zaman duraksama gstermeden devam etmitir. zellikle sultan efendilerin, paalarn, vezirlerin ve devlet ileri gelenlerinin saray, konak ve yallarndan mzik hi eksik olmamtr. Elimizdeki yazl kaynaklar asndan Osmanlda harem ve hanm mzisyenlerle ilgili detayl bilgilerin olmamas, zellikle o dnemdeki icrac ve bestekrlarn isimlerini tespitte bize byk bir glk yaratmaktadr. Bu kaynaklarn hemen hemen tamamnn bir erkek bak ile erkek egemen bir toplum iinde yazldn dnrsek; bu noktada Fatmagl Berktayn belirttii Kadn Tarihi baknn konu ile nasl rtmesi gerektii ve Hangi nsan? sorusuna ok net cevaplar bulunmas gereklilii ortaya kmaktadr. Feminist tarihilik anlay iinde konuya bakmak, bu konunun deerlendirilmesinde ve detayl olarak incelenmesinde nemli bir yaklam olarak karmzda durmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Etnomzikoloji, toplumsal cinsiyet, mzik ve kadn, stanbul, Osmanlda kadn mzisyen kimlii.
*

Yazmalarn yaplaca yazar: efika ehvar BEROLU. besir@itu.edu.tr; Tel: (212) 293 13 00, dahili: 2795. Makale metni 21.09.2006 tarihinde dergiye ulam, 24.09.2006 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 31.07.2007 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.

. . Beirolu

The women of Istanbul and their musical identities

Extended abstract
Gender, the cultural structuring and variability that is based on common sense and biological differences, are the stable physical features that enable us to distinguish male and female individuals. The word gender can be defined as an interpretation of male and female sexes in a social structure or it combines a principle of social organization and a set of ideas, is in fact culturally constructed and variable. Related to this, gender is one of the most important concepts determining men and womens musical identities and roles in social and cultural life. In many societies, these sexual categories link up with other symbolic dualisms, creating conceptual clusters (male/female, nature/culture, public/domestic, etc.) that provide a framework for gender identity. After the 1970s, gender studies were started through the leadership of feminist scientists and popularized by female academicians. Musical activities of men have been studied until 1980s showing a male-centered music making and history (Koskoff, 1989). When looking at women related studies, differences occur in their methodologies. If women live in a male dominated society and culture, and if there are some restrictions, and if the worlds of women and men have been lived separately in a society; both of these sexes naturally have different and independent cultures and musical conceptions. Today, in Turkey, there are very few studies on women musicians and the musical role of women in various areas such as wedding ceremonies, musical entertainment, and funeral lamentations that take place in urban or rural cultural settings, and womens musical activities during Ottoman times in the palace and the cities. This literature is not as rich as western sources. Some of these studies are based on fieldwork while others are based on historical investigation. Even though bibliographic sources focusing on the participation of women in the establishment of Ottoman musical traditions are limited, a number are available. These sources try to establish some references that would help us understand the role of women in Ottoman musical traditions. Until the 17th century Ottoman artists traveled extensively within neighboring cultures providing mutual cultural exchange among different societies. Historical records indicate that Ottoman music assumed its "Ottoman" character after the 17th century. Miniatures produced in cultural centers such as Baghdat, Herat, Isfahan, Shi-

raz, Tebriz, Semarkand, Bukhara, Horasan, Edirne, Bursa and Istanbul provide valuable visual information about the important role women played in the arts, especially in music. From the beginning of the Empire, music was an important aspect of social and cultural life. The contribution of women to Ottoman music became an integral part of community social life and became incorporated into the traditions of the society which were as strong among the people who lived in cities as it was in the court of the Sultan. While men received their music education in the Enderun (educational institution within the palace), "Women's Quarters"- Harem provided equally good music education for women. In addition, they were sent out to the homes of the best available instructors of the time for their musical training. Women of the palace received good music education either in the Harem or from teachers outside, formed ensembles and contributed to the joyful celebrations of different occasions. By educating young women of the elite outside the palace, they also played an important role in the development of urban music in the Ottoman Empire. In Ottoman society, the participation of women in music was not limited to the palace. Well to do families, high-ranking bureaucrats and others of the educated class enjoyed musical performances in their residences. However, until the 19th century, public entertainment was not common and "going out" to such facilities was not considered "proper". Most entertainment took place in homes, and women involved in these musical activities were praised for their talents. It was especially important for a bridal candidate to be proficient in music to convey the message that she would be able to entertain her future husband. While sources about women musicians of the Empire are limited, available material clearly indicates that they were abundant; they established institutions which provided music education to many women. The activity of women in the musical world of the Empire enabled them to make important contributions to musical culture. Women's involvement in Ottoman music and their interest and participation in western music from the beginning of the 19th century played an important part in establishing a permanent place in music for women in the Turkish Republic. Today there are numerous women composers and performers employed by private or state-supported Turkish and western orchestras, choirs and other ensembles. Keywords: Ethnomusicology, gender, women and music, Istanbul, musical identity of Ottoman women.

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

Giri
Dnya mziklerinin kltrel ve disiplinleraras bir anlayla deerlendirilmesi, Etnomzikolojinin yaygnlamaya balamas ile birlikte gelierek mziin farkl alanlarn ilgilendiren almalar ile de dnya mzik kltrleri iinde yeni balklar olarak mzik ve kimlik, "mzik ve toplumsal cinsiyet" zellikle de "mzik ve kadn" konularn, popler bir hale getirmitir. Etnomzikolojide kimlik ve cinsiyet zerine yaplan almalar, 1970lerden sonra feminist hareket ve antropolojideki gelimelerin etkisiyle, toplumdaki kimlik, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet ayrmnn kltrel olarak yaplanm dnceler ve mzikal davran arasndaki balantlarn aratrlmasna daha ok dikkat ekmitir. Bu sayede etnomzikologlar, kimlik almalar, cinsiyet almalar, kadn almalar ve kltrel almalardan faydalanarak, kadn ve erkek kimliklerinin kltrel ve mzikal olarak eitli ekillerde yaplandn grmlerdir. Bu noktada, mziin grnrde doal olan farkllklarn esas alan dnce ile birlikte, yeni tartmalar, mzik rnleri ve davrann toplumsal sistemde sregelen cinsel ayrmlarla ilikisini ortaya koyacak ekilde gelimitir. Literatrde tespit edilen ve geni bir repertuar kapsayan, kadnlar tarafndan icra edilen mzik trleri gz nne alndnda, kadnlarn mzikal aktivitelerini aklayan almalarn eksiklikleri aka karmza kmaktadr. nk farkl kltrlerdeki kadn mzikleri zerine almalar yapan kiiler, genelde koleksiyonlarn ve tarihsel kurallarn gzden geirilmesi metodolojisi zerinde durmulardr. Etnomzikoloji alannn ilk dnemde, zellikle Amerikada pek ok ncs kadn olduu halde, erkeklerden farkl olarak, kadnlarn mzikle ilgili ifadesine (mzikal anlatmna, yorumuna) ok az ilgi gsterilmesi ve feminist akma kadar kadnlar ile ilgili almalarn azl, bu alanda da erkeklerin belirledii yaklam ve metotlarn baskn rolnden dolaydr. Cinsiyet zerine almalarn ve tartmalarn odan, kadn snflandrmasnn yan sra biyolojik cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlar arasndaki ilikiler zerine kuramsal dnceler oluturmaktadr. Toplumsal cinsiyet doal, saduyuya ve biyolojik farklara dayanan

dnceleri ve temel ilkeleri kapsar ve aslnda kltrel olarak yaplandrlm olduundan deikendir. Toplumsal cinsiyetin, sosyal alan iinde zel/kamusal veya doa/kltr-uygarlk, bencillik/sosyal menfaat eklinde ikili kartla dayal kurgulanlar, cinsiyet almalarnn ve tartmalarnn ana fikrini oluturmaktadr. Mzikal davran hakkndaki zel/kamusal alanlar ve dii/erkek kart dnceleri, tamamlayc mzikal ilgi alan veya ayr varoluu belgeleyen birok almay da retmitir. Osmanl-Trk Musiki hayat iinde kadnn konumunu ve kimliini belirlemeye alan almalara gnmz literatrnde mnferit birka alma haricinde rastlanmadndan, bu almada Osmanl kadnnn kimliini, sanat tarihi, mimarlk, edebiyat ve sosyal yaam alanlarnda deerlendiren farkl almalardan yararlanarak incelemeye ve deerlendirilmeye giden bir yntem oluturulmas hedeflenmitir.

Osmanl stanbulunda kadnlar ve mzik

Osmanlda yaam kadn airleri deerlendiren almasnda Kemal Slay, Osmanl kadn kimlii ile ilgili olarak u aklamay getirmektedir: Bir kadnn, erkek air tarafndan yaplandrlm olup doallkla onun bilgilerini, onun szcklerini, onun dnce, inan ve arzularn yanstan bir gelenein iinde iir yazmaya girimesi nasl olanakl oluyordu? (Slay, 2000). Bu deerlendirmeden yola klarak, Osmanl toplumunun ataerkil yaps iinde, sosyal yaamn erkek egemen yaplanmasnn, Osmanl sanatlarnda da erkek egemen yaplanmay getirdii fikri kantlanmaktadr. Btn sanat alanlarndaki erkek egemenlii mzik iin de geerli olduundan, biz de ayn soruyu mzik alan iin sorabiliriz: Bir kadnn, erkek mzisyenler tarafndan yaplandrlm olup doallkla onun bilgilerini, onun szcklerini, onun dnce, inan ve arzularn yanstan bir gelenein iinde mzik yazmaya ve icra etmeye girimesi nasl olanakl oluyordu? .

. . Beirolu

Aslnda bu rneklendirmeleri, Osmanl kadnnn ehir merkezli yaam ierisinde kendine izdii sanatsal kimlik ile karlatrdmzda, Osmanl sanatlarnn her biri iin sorulacak bir soru kalb olarak oaltmamamz mmkn olacaktr. Bu sebeple de OsmanlTrk Musikisi iinde kadn mzik ve kimlik, "mzikte cinsiyet" ve zellikle de "mzik ve kadn" balklar altnda incelerken, bat toplumlarnda ekillenmi olan metodolojileri alarak, tmyle farkl bir sosyal yaplanma iinde gelimi olan kadnn mzikal kimliinin deerlendirilmesi ne kadar bilimsel olacaktr? Sorusunu da bu aratrmay yaparken sormamz gereklidir ki; deerlendirmelerimiz bu temel soru zerine ekillenebilsin. Osmanl-Trk musikisinin temel kaynaklarn incelediimizde, bu kaynaklar genelde Osmanl mziinin ehirlerde icra edilen tarzn anlatmaktadr ve bu kaynaklardan elde edilen bilgiler dorultusunda kadnn mzikal kimliinin nemi, Osmanl saray ve ehir hayat iinde grsel ve yazl belgelerle tespit edilebilmektedir. Bu kaynaklardaki veriler-her ne kadar kadn ve kadnn mzikal kimlii zerinde durulmasa daile kadnn Osmanl-Trk Mzii iindeki roln ve mzikal kimliini belirlemek mmkn olabilmektedir. Osmanl dnemi musiki hayat iinde, kadnn mzikal roln belirleyen ve aratrmaclara k tutan kaynaklarn banda yazl ve tasviri belgeler gelmektedir. Bu belgeler arasnda grsel malzeme salayan balca tasviri kaynaklar, Osmanl'nn ilk dneminden 19.yy'a kadar "minyatrler", "litografiler", "gravrler" ile 17.yy ar Ressamlarnn1 tasvirleri ve bilhassa son dneme ait "resim", "fotoraf" ve "kartpostallar" dr. 17.yzyla kadar Osmanl mparatorluunun evre kltrlerle olan beraberliinden dolay, sanatlarn gezgin bir nitelik tad ve bu niteliin zellikle Osmanl, ran, Kuzey Hint ve Trkistan saraylarnda ve haremlerinde birbirine ok yakn kltr anlaylar yaratt bilinmekar Ressam: arda dkknlar olan mterilerinin smarlad konularda resimler yapan, profesyonel halk ressamlar.
1

tedir. Bu kltrlerin birbirlerinden etkilendii gz nnde tutulursa; Badat, Herat, Isfahan, iraz, Tebriz, Semerkant, Buhara, Horasan, Delhi gibi kltr merkezlerinde yaplm minyatrler, zellikle mzik kltrn ve kadnlarn mzik icrasn tespitte ok nem tayan tasviri belgelerdir. Osmanlnn stanbulu feth etmesi ile makam musikisine nclk yapm olan bu dou bakentleri stlendikleri grevleri stanbula devretmiler ve stanbulun doudan ve batdan gelen musikicilerin bulutuu yeni bir kltr ve merkezi olmasn salamlardr. Blent Aksoy Ortadou Klasik Muskisinin Bir Merkezi stanbul adl makalesinde stanbulun kltrn ve siyasetin merkezi haline dnmesi ile ilgili olarak u yorumu yapmaktadr: Azerbaycann, Maveranehirin ve Anadolunun eitli sanat merkezlerinde yaayan muskiciler bu kurulu sreci iinde stanbula geldiler. Bu sanatlarn stanbula getirdikleri muskinin Timurlu ve Safevi saraylarnda sayg gren, ama orta dounun geni bir corafyasnda yaayan muski geleneinin bir paras olduu tahmin edilebilir. Bu muskinin rneklerinin byk bir blm Farsa, bir blm de Arapa gfteli eserlerden meydana geliyordu. craclar da randan, Msrdan, Anadoludan gelen ve geni bir corafya zerindeki eitli saraylarda faaliyet gstermi sanatlard. Bu muski akm Osmanl geleneinin kurulu srecinde uzun zaman srmtr. te yandan Osmanl padiahlar fethettikleri lkelerin muskicilerini stanbula gtryorlard. rnein Yavuz Sultan Selim, ran seferinden dnerken Tebrizden birok musikiciyi stanbula getirmi, onlar Enderuna almtr. Musiki repertuarnda, Acemler, Araplar, Hintliler ortak adlar ile anlan bir takm eserler vardr. Gerek bestecileri bilinmeyen bu eserlerin makam muskisi geleneinin yaad evre lkelerden stanbula ulatrlan muski rnleri olduu tahmin ediliyor. (Aksoy, 1999). Blent Aksoyun bahsettii bu eserler, Kantemirolunun 17.yzyln sonunda kendine zg yaratt mzik yazs ile 350 saz eserini tespit ettii ve Osmanl mzii teorisini de an-

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

latt, "Kitabu lmi'l- Musiki Ala Vechi'l Hurufat" (Muskiyi Harflerle Tesbit ve cra lminin Kitab) adl eserinde bulunmaktadr. Bu eserler 15.,16. ve 17. yzylda Timur Saray ve devam ile Kuzey Hindistan (Mughal) saraynda yaam bestecilerin Osmanl mparatorluuna geldii dnemlerde braktklar repertuara ait eserlerdir (Kantemirolu, 2000).

mzikal ve kltrel olarak ne ekilde etkilendiini hem grsel, hem de yazl olarak tespit etmek mmkn olmaktadr ve bu kltrel corafya 15. yzylda in snrndan, stanbula kadar uzanan benzer bir yaplanma iindedir. Tespit edilen kadn mzisyenlerin bulunduu ilk minyatr M.S. 1341de iraz'da yazlm bir ahname'nin minyatrleri arasndadr ve sultann huzurunda dzenlenen bir elence sahnesinde kadn ve erkek mzisyenlerin bir arada olmas da dikkat ekicidir ki bu konu zerinde de aratrmalarmz sonucunda hibir tespit bulunmad saptanmtr3. Bu minyatrdeki mzisyenler arasnda bulunan iki kadn mzisyen eng ve def4 almaktadr (ekil 2). Yine 14.yy. Trkmen saray haremindeki bir dn sahnesinde ney5 ve def alan hanm mzisyenler raks eden dier bir hanma elik etmektedirler (ekil 3).

ekil 1 Elimizde bulunan tasviri kaynaklar deerlendirdiimizde 14.yy ncesine ait olan veriler genelde dou saraylarnda kullanlm kap, srahi, tabak, silah kn gibi ilevsel malzeme zerine yaplm grsel malzemedir. rnek olarak verilen resimde de grdmz gibi bakr bir kap zerindeki resimlemede eng2 alan bir hanm grlmektedir (ekil 1).

ekil 3 15.yy da Timur sarayndaki bir elence sahnesinde ise, Timur iin dzenlenen elencede arpara6alan bir rakkaseye yine kadn ve erkek mzisyenler birlikte elik etmekte ve bu kadn mzisyenler kanun7 ve def almaktadr (ekil 4).
Bu konu ile ilgili olarak kadnn ortak mzikal kltr paylamn ortaya koymaya ynelik detayl bir almamz devam etmektedir. 4 Daire eklinde bir kasnaa deri gerilip, kasnan etrafna ziller taklan, vurmal bir alg. 5 Kamtan yaplan flemeli bir alg. 6 Dans eden kadnlarn iki ellerinde aldklar madeni zerinde ziller olan vurmal alg. 7 Yatay olarak diz stne konularak alnan telli bir alg
3

ekil 2 Minyatr olarak ilk veriler ise 14. yzyla aittir ve yine dou saraylarnda yaplmtr. Bu rneklerle, Osmanlnn ilk dneminde bu saraylardan
2

Dikey olarak tutulup alnan telli bir alg.

. . Beirolu

ekil 5 16.yzyla ait minyatrlerde de benzer sahnelere rastlamak mmkndr ve belirttiimiz nemli kltr merkezlerinde yaplm minyatrler asndan Nizami'nin Hamsa adl eseri dikkat ekicidir. Bu eser 1543 ylnda iraz'da yazlm ve resimlendirilmitir. Minyatrlerinden birinin sahne dzeninde Behram beyaz odada sevgilisi ile oturmu, eng ve def alan iki hanm mzisyeni dinlemektedir (ekil 6).

ekil 4 stanbulda Osmanl saray hareminde de ayn dnemde Osmanl mziine hizmetleri gemi ok nl bestekr, hanende ve sazendeler hocalk yapmlar ve rencilerini ok nitelikli bir ekilde yetitirmilerdir. Osmanldaki grsel kaynaklarda da bu minyatrlere benzer sahneleri grmek mmkndr. 15.yy. Fatih dnemine ait bu minyatrde de eng ve def alan kadnlar, erkeklerle birlikte mzik icra etmektedirler (ekil 5). Fatih Sultan Mehmet zamannda yaayan Tursun Bey, Fatihin ocuklarnn snnet dnn anlatrken, cariye muganniyelerden ve aldklar sazlardan yle bahsetmitir: "Ud8 u etr9 ve tanbur u barbut10 u ny, kanun- padiah zre taraf taraf efgane balad ve blk blk muganniye11 cariyeler enge eng urdlar" (Aksoy, 1999).

ekil 6
Oval gvdeli ksa sapl tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg 9 Oval gvdeli uzun sapl tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg 10 Ud benzeri alg 11 ark syleyen kadnlar
8

1544'de yaplan dier bir kopyada ise Leyla ile Mecnun hikyesinin minyatrleri arasnda Leyla arkadalar ile birlikteyken resimlenmi bir sahnede arkadalar ud ve daire almaktadrlar (ekil 7).

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

ekil 7 Dou kltr merkezlerinde yaplm minyatrlerde ska rastlanan sahne anlaynda, genelde kadnlar ark sylemekte, eng, kanun, bendir12, daire, def, kopuz13, Horasan tanburu14, rebab15, kemane16, ney gibi alglar almakta ve ellerindeki arpara ile dans etmektedir. Saray veya hane iindeki kadnlarn zel dersler ile bu alglar almay, ark sylemeyi veya dans etmeyi rendikleri ve rendiklerini elence meclislerinde yine saray veya hane iinde uygulamaya geirdiklerini bu sahneler zerine yaplan incelemelerden tahmin edebilmek mmkndr. Bunlarn haricinde saraya ya da bir haneye mensup olmayan gezgin algclara ve dans eden engilere17 rastlanmaktadr ki bunlarla ilgili grsel ve yazl kaynak bilgilerine daha sonra deinilecektir. Osmanl saraynda musiki eitimi erkekler iin Enderunun mekhanesi'nde devam ederken,
Daire eklinde bir kasnaa deri gerilip alnan vurmal bir alg. 13 Armudi gvdeli, ksa sapl, tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg. 14 Yuvarlak gvdeli, uzun sapl, tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg. 15 Yuvarlak gvdeli, gvdesini yarsna kadar deri gerilmi, ksa sapl tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg. 16 Yuvarlak gvdeli, uzun sapl, dikey olarak tutulup yay ile alnan, telli bir alg. 17 Dans eden kadnlar.
12

kadnlar iin Harem-i Hmayunun da ya da saray dndaki konaklarda musiki hocalarnn kendilerine ders vermesiyle devam etmitir. Haremde Osmanl mziine hizmetleri gemi Enderunun musiki hocalar ya da dnemin popler bestekr, hanende ve sazendeleri hocalk yapmlardr. Bu musiki hocalar dersleri iin belirli gnlerde saraya ya da konaklara gelmiler, ders verdikleri cariyelere alg dersleri yannda szl formdaki eserleri usul vurarak mek sistemine gre retmiler ve bu sayede rencilerini ok nitelikli bir ekilde yetitirmilerdir. Kadnlar iin mzik eitimi aldklar mekhane18 onlara bir konservatuar ortam yaratm ve eitimli musikiinaslar olarak Osmanl kadnlar sarayda ve ehirde, ehir musikisinde eitimli olmann verdii rahatlk ierisinde daha etkili bir biimde musiki ve raks ile uramlar ve mzikal bir kimlik gelitirebilmiler. Mzik konusunda eitim alan kadnlar sadece gndelik hayatn bir paras olarak musikiyi devam ettirmekle kalmam, sazende ve bestekr olarak haremde almalarn devam ettirip hocalk dzeyine de kmlardr. Sazendeler genellikle Kalfalk19 payesine ykselmiler ve sarayn dier hizmetlerinde de almlardr. Bunlara Sazende Kalfalar ve bunlarn balarna da Ba sazende veya Sazende ba denmitir. 17.yzylda Osmanl saraynda bulunmu Leh asll Albert Bobowski (Ali Ufki) sarayn Harem dairesindeki musiki faaliyetlerinden bahsederken sultann dnn yle anlatmaktadr: Bir saat kadar bir zaman getikten sonra gelinin arkadalar ile dier yaknlar eitli trden mzikler almaya baladlar. Bu gelinin erkeklerin de bulunduu salondan ayrlacann iareti idi ve odalarndan kan kadnlar Sultannn odasna giderek onu tebrik ettiler ve sonra mzik ile tan yeri aarana kadar elendiler. (Behar, 1990).
18 19

Mek yaplan mekn Saray ve konaklarda, cariyeler iin 16. yy'n son yarsnda kullanlmaya balanm bir terim olup, daha nceleri abla anlamna gelen "bula" kelimesinin yerini almtr. Acemi cariyeler yetitikten sonra, ykselirler ve "kalfalk" payesini alrlar.

. . Beirolu

Osmanlda kadnn mzikal kimliini tespit ettiimiz grsel kaynaklar arasnda bulunan yabanc gezginlerin izimleri ve anlatmlar bize daha nce bahsettiimiz saray ve hane dnda bulunan gezgin ve profesyonel kadn mzisyen ve danslarn ehir hayat iindeki icralarn ve icra meknlarn anlatmaktadr. Bu kaynaklarda kadnn profesyonel mzikal ve dans kimliinin dtan bir bak ile ortaya koymas asndan nemlidir. 1537 ylnda Fransz Kral I. Franois tarafndan eli yardmcs olarak stanbula gelen Guillaume Postel 1560 da baslan Republique des Turcs adl eserinde stanbulda seyrettii bir engi takmn anlatm ve bu takmda bulunan kadn icraclar tasvir etmitir: teki elence algs, tatl sesi dolaysyla pek yaygn olan harptir. (eng) alg, altnda tellerin baland, daha gzel ses vermesi iin stne denton taklmayan yatay ubuu ile byke bir balksrtn andrmaktadr. eng Singuin (ingene) denilen kzlarca, gndelik cret karl alnr, tpk saz airleri iin olduu gibi. Kzlardan biri eng alarken, br yalnz bir yzne deri gerilmi olan ve kenarndan pirinten ziller bulunan kk bir def alar. ki, kz kelimelerle anlatlamayacak gzellikteki kvraklk hnerlerini gsterir, bu arada hepsi eng eliinde ark syler. Sonra havay deitirmek iin yavaa en byk ve en gzel olanlar ayaa kalkar, rtsyle srmal baln atarak, erkeklerin apka gibi giydii sarn bana geirerek ak duygusunu hibir ey sylemeden szsz bir oyunla gl bir ekilde canlandrr. Arkada iki baca arasnda dik tuttuu engi alarken, bir yandan da dizlerini yere vurarak ve benzeri hareketlerle ritim tutar. (Aksoy, 1999) (ekil 8). Yine 16.yy seyyahlarndan Cane, seyahatnamesinde Trk kadnlar ve yaaylarndan bahsederken mzikal hayatlarna da vurgu yapmtr. Grsel olarak nemli olan kaynaklardan biri de, 1586 ylnda tarihi Johannes Lewenklaunun Osmanl toplumunda yaayan kiileri mesleklerine gre resimledii kitaptr. Bu kitapta, o dnemdeki mzisyen erkeklerle birlikte mzisyen,

alg alan, raks eden kadnlar da birlikte yer almaktadr (Lawenklau) (ekil 9).

ekil 8

ekil 9 1639da Fransz elisi Jean de la Haye ile birlikte stanbula gelip on yedi ay Trkiyede kalan Fransz tccar Du Loir, Trklerin yemek yerken musiki dinlediklerini kaydetmi ve davetli olduu bir yemein ardndan, kadnlarn nce erkeklerce, sonra da sadece kadnlarca icra edilen musikiyi perde arkasndan dinlediklerini anlatmtr: "engi denilen kadnlar eng alarken, teki kadnlar teknesi yuvarlak, sap uzun bir alg olan "Rebab ile bir vurmal saz olan daireyi alp ark sylerler. Ortada da alpara alan rakkaseler dans ederler." (Aksoy, 1999). 18.yy da Osmanl da bulunmu Dohsson ise kadn elencelerinden ve kadn mzisyenlerden yle bahsetmektedir: Kadnlarn mesire yerlerindeki elencelere katldklar kaynaklarda en ok bahsedilen ko-

10

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

nulardr. Bu mesire yerleri Kthane ve Kksudur. engiler eng, daire, zil gibi alglar eliinde ark syleyip dans edebilirler. (D'ohsson, tarihsiz yayn). Kadn mzisyenleri kadn gz ile grm olan kadn seyyah Julia Pardoe da, kadnlarn gittikleri mesire yerlerinin banda gelen Kksuyu benzer ekilde anlatm ve kadn mzisyenlerin eng, santur20, kanun, ney, daire, tanbur21 gibi alglar almakta olduunu gzlemlemitir ki bu yzyla ait minyatr de bunun grsel kantdr (ekil 10).

engin dii bir alg olduu grn glendirmektedir. Ayrca, 1700lerde stanbulda bulunan Venedikli seyyah Toderin ise, kanun algsndan hanmlarn ald bir alg olarak bahsetmektedir (Aksoy, 1999) (ekil 11).

ekil 11 Osmanl mzik geleneinde raksn da ok nemli bir yeri olduu ve hatta zaman zaman raksn mzii, mziin raks tamamlayc unsurlar olduu bilinmektedir. Raks eden engiler ve keklerin seyirlik oyunlarda nemli bir yeri vard. Bu gsteriler, dramatik zellikleri olan gsterilerdi ve sanat deeri tarlard. Seyirlik oyunlarda yer alan raks eden kiilerin engi, Kek, Rakkas, Tavan, Kasebaz gibi isimleri vard.

ekil 10 Bu aratrmada gzlemlerden kan en dikkat ekici konulardan biri de, alglarn cinsiyetlendirme konusudur ki zellikle hem anlatm, hem de grsel malzeme zerinden yaplan deerlendirmede varlan tespit, eng algsn alan kiilerin genellikle kadn olduudur. Bu tespit yazl kaynaklardan da yle bir destek almaktadr. 16. yzylda yaam nl tarihi Gelibolulu Mustafa li, Mevidn Nefais fi Kavidil Mecalis (Grg ve Toplum Kurallar zerinde Ziyafet Sofralar) adl Osmanl gelenek ve greneklerinden de bahsettii eserinde, alglar tanmlarken kimi alglar erkek algs kimi alglar da dii alglar olarak tanmlamtr. Dii alglar arasnda eng, Kemane, Def yer almaktadr. (eker, 1997). Bu tanmlama da
20

ekil 12 Osmanlnn ilk dnemlerinde raks edenlere engi ismi verilirken, son dnemlerde hanm rakkaslara engi (ekil 12), erkek rakkaslara Kek (ekil 13), zel bir kyafetle farkl bir raks icra edenlere Tavan (ekil 14) ad verilmitir. Cariye engilerinin dou ve Trk Saraylarndaki rakkaselii ok eskiye dayanmaktadr. Kekliin ise, erkek meclisleri iin zamanla kt tahmin edilebilir.

Yatay olarak tutulan ve sopalar ile tellerine vurularak alnan telli bir alg. 21 Yuvarlak gvdeli, uzun sapl, tellerin gvdenin ve sapn zerinden getii alg.

11

. . Beirolu

ekil 13 16.yyda yazlan Fetvvetname de seyirlik oyunlardan bahsederken Kol ad verilen tekilatlardan olutuklarndan ve bu tekilatlarn esnaf loncalarna bal olduklarndan bahsedilmektedir. Bir engi Kolu, Kolba, yardmcs ve oniki oyuncusundan meydana gelmektedir ve bu engilere dnemlerine gre bir nakkare, iki daire, eng, kemene, keman, lavta gibi alglar elik etmilerdir.

engi, ar ar ortaya kar, alnan ar ezgili terennmler eliinde meydanda drt kere devir yaparlard. lk blmde genelde raks etmezlerdi. Daha sonraki blmlerde Kolba ve yardmcs raksa katlmaz, meclisin nemli bir mevkiinde oturup, engileri uzaktan izler ve ynlendirirlerdi. Son blmde ise, genelde raks yoktu ve ark, trk, gazel sylerlerdi. Yaklak iki yz oyuncudan oluan bu kollarn iinde hokkabazlar, cambazlar, prendebazlar ve atebazlar bulunduu gibi kekler ve engilerde vard ve raks ettikleri gibi dnemin alglar ile de oyuna elik ediyorlard. Bu alglar arasnda 19.yy.n popler alglarndan darbuka22 da vard (ekil 15).

ekil 15 engiler ve kekler gezginci nitelikleri ile ehir hayat iinde genelde stanbul'un hanlarnn bulunduu geni meydanlara kurduklar adrlarda, enlik meydanlarnda ya da dnlerde raks ederlerdi. Kadn mzisyenlerimize ait tespit edebildiimiz en eski beste 17.yy.n son yars 18.yy.n banda Kantemirolu tarafndan yazlm olan Kitab'l lm'l Musiki al Vech'l Hurufat adl eserde bulunan Saba-i Reftar olarak kaydedilmi saba makamndaki perevdir (Kantemirolu, 2000). Osmanl padiahlarnn iinde hem sanat olup hem de sanata en ok deer veren kii III. Selimdir (17611808). Onun zamannda Enderun konservatuar gibi eitim yapan bir kuSermik gvde zerine deir gerilerek alnan vurmal alg.
22

ekil 14 engi olmak isteyen gen kzlar ve mesleklerinde ustalamak isteyenler, Kolbann evinde muski ve raks dersi almlardr. engilerin stanbul ehir kltr iinde raks ettii yerler dnler, kna geceleri ve lohusalarn "krk hamamlar" gibi kadn enlik gnleridir. Bu elencelere arldklarnda Kolba ve yardmcs balarna yamak sarp, ayaklarna sar izmeler giyerek ve ellerinde mutlaka yelpazelerini alarak etkinlie katlrlard. Gen, gzel ve uzun sal olmalar tercih edilen engilerin kyafetlerinin dekolte olmas tercih edilirdi ve raks srasnda, alg takm almaya balaynca, nde Kolba, arkada yardmcs ve arkada oniki

12

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

rum olma ilevini srdrm ve ok deerli sanatlar burada hocalk yapmlardr. Ayn ekilde Harem-i Hmayundaki cariyeler de bu deerli hocalardan ders almlardr. Bu dnemde kadn bestekr olarak tespit edebildiimiz dier nemli bir isim ise, III. Selimin de hocas olan Dilhayat Kalfa'dr. Dilhayat Kalfa, III. Selim zamannda haremin nemli besteci ve icrac mzisyenlerinden biriydi. Tanbur alan Dilhayat Kalfa'nn Evr makamndaki Perev ve Saz semaisi en mehur eserleridir. 18.yy mecmualarndan olan Hekimba Mecmuasnd, Dilhayat adna kaytl Rast ve Evi makamlarnda murabba beste ve Segh makamnda bir semai bulunmaktadr (Aksoy, 1999).

yanonun23 girii ve hem sultan kzlarnn hem de cariyelerin piyano dersi al, cariyelerden mteakip bir fanfar24 orkestrann kurulmas, bale heyetinin saraydaki faaliyetleri 19.yzylda Abdlmecit zamannda balamtr. Donizetti'nin idaresinde olmak ve farkl sazlar renmek zere ayr ayr talyan hocalar tutulduu gibi, sarayda dans dersleriyle de megul olan kiiler de vard. Kz bale heyeti tarafndan Haremde verilecek temsillerin musiki ksmn yine kzlarn icra etmesi, yani hareme erkek musikicilerin girmemesi maksad ile bir kadn fanfar' tekil edilmiti (Sevengil,1970). Haremi Hmayun da 80 kzdan oluan bu saray bandosunu Tambur Majr denilen bir kz idare ederdi. Bu da, Osmanl sarayndaki batl anlamda ilk kadn orkestra efidir. Bandonun n ksmnda klarnet, flt ve birinci boru takm, ikinci ve nc srada ikinci boru takm trompetler, ziller ve davullar olmak zere sarayn merasim salonunda rutin olarak padiaha konser verilirdi (Aksoy, 1999). Baz enliklerde de alan fanfar takm, ayn zamanda opera paralar alar, kz bale takmna elik ederdi. sko ve spanyol danslar ile baka Avrupa danslarnn yansra trl oyunlar ve pantomimler yaplrd. Leyla Hanm, fanfar takmndan La Traviata operasndan paralar dinlediini hatrlyor (Aksoy, 1999). Dnemin en nemli besteci, icrac ve edebiyatlarndan olan Leyla (Saz) Hanm, sarayda ilk piyano derslerini alanlar arasndadr. Babas sarayda Hekimba grevinde olduu iin eitimini saray iinde grm, Franszca, Rumca, Arapa ve Farsa renmitir. Padiah tarafndan musikide yapt almalarndan dolay Niana layk grlen ve devrin ok nl bestekr ve hocalarndan nce bat musikisi daha sonra da Trk musikisi dersleri alan Leyla Hanm, hatratnda haremdeki mzik hayatndan yle bahsetmektedir: Bat musikisi fanfar ve orkestras haftada iki, Osmanl musikisi takm haftada bir defa ders grrd, bale dersleri iin ayr bir salon bu23 24

ekil 16 19.yy'da I. Abdlhamit'in kz Esma Sultan'n (17781848) ve II. Mahmudun kz dile Sultann saraylarnda kzlardan kurulu bir ince saz takm bulunmaktayd. Msrl Abbas Paa, Abdlmecit'in annesi Bezmilem Valide Sultan'a kadnlardan oluan bir saz takm hediye etmiti (Uluay, 1992) (ekil 16).

Batllaan stanbulun kadnlar ve mzik

19. yzyln bandan itibaren Osmanl saraynn kltrel adan da bat etkisi altnda kalmaya balad sylenebilir. Bu etki mzie de byk lde yansmtr. II. Mahmud, Mehterhaneyi lv edip yerine, Muzkay- Hmayun'u kurmutur. Bu kurum batl anlamda ilk bando ve orkestra olmu, 1828de talyan Donizettiyi bu kurumun bana getirmesiyle bir okul ilevi de kazanmtr. Saraya icra anlamnda ilk defa pi-

Tulu bir alg. Bakr nefesli alglarn oluturduu topluluk.

13

. . Beirolu

lunmaktayd. Harem-i Hmayun kadnlar orkestrasnn bir konserinde pantolon ceket giyen kzlarn salar ksayd ve hepsi balarna fes giymilerdi. Trk musikisi mekleri sazendelerin arzularna braklan herhangi bir makamda balar; nce o makamdan perev, beste alnr, daha sonra kemene taksime balarken, sekiz on tane gen rakkase ieri girip sz takmnn nne dizilir, kemenenin Karcar makamna gemesini bekler ve taksimin bitmesi ile keklerin ilk paras balar, admlar atlr, raks balard. (Saz, 1974). Leyla Hanm'n verdii dier bir malmata gre de: raan ve Dolmabahe saraylarnda selamla doru altkat, muzka snfnn alma yeri olarak ayrlmt. retmenler erkekti. Muzkaya giren kalfa kadnlar balarnda ular omuzlarndan aa sarktlm rtler olduu halde gnlk esvaplar ile gelirlerdi. Dans eden kzlar rtszd. retmenleri mekhaneye getiren haremaalar ile alg alan ve dans eden kzlarn yanndaki hizmet cariyeleri, derste hazr bulunurlard. Saraydaki kk kzlarn da hi grlt etmemek art ile burada bulunup musikide kulak dolgunluu kazanmalarna frsat verilirdi. (Saz, 1974). Ayrca, Krm Sava'nn bitiminden sonra stanbul'a gelip saray evresindeki kadnlarla da dostluklar kuran ngliz gezgin M.A. Walker, bu anlatm destekleyen ikinci kiidir. O da Abdlmecit'in kz Zeynep Sultan'n saraynda erkek bandoculara zg niformalar giymi trompet, korno, flt, davul, zil, gibi bando alglarn alan bir kadn topluluundan bahsetmektedir (Aksoy, 1999). Saray evresinde bu gelimeler olurken, toplumda zellikle stanbul evresinde halk arasnda da batl anlamda etkileimler sz konusuydu. Cemal nl, Eski Kanto, Yeni Kanto adl yazsnda batllamaya yle deinmekte ve: Trkler batllama yolundaki ilk abalarnda itendirler diyerek yazsna yle devam etmektedir: Mhendishaneler ve bu kurulularn bana getirilen yabanc uzmanlar ile hukuk alannda

kabul edilen Glhane Bildirisi, bu iyi niyetli abalarn somut uzantsyd. Askeri alandaki yeniden yaplanma, zellikle de Mehterhanenin yerine kurulan Muzkay- Hmayun bu iyi niyetlerin sembol oldu. talyadan orkestra efleri, retmenler getirildi. O gne kadar gzard edilen bat notas renildi. Kullanlan alglarn profilinde nemli deiiklikler oldu. Saray fasl heyetlerinin yerini fanfar orkestralar ald. Bu alanda o kadar ileri gidildi ki belki de dnyada ilk ve tek kadn bandosu, Sultan Abdlmecidin hareminde kuruldu. Bunu Adile Sultann saray orkestras izledi. nl besteciler stanbula davet edildi. Medori, Negrini gibi opera sanatlar, pek ok talyan, Fransz ve Alman oyuncu ve tiyatro topluluu, F. Lizst gibi mzisyenler, Sarah Bernard gibi efsanevi oyuncular, sarayn ve stanbulun konuu oldu. Bu canl ve youn kltrel ortam, bir dizi zincirleme etkileim gerekletirdi. Sahne sanatlarnda ve muski alanndaki yeniliklerin anas hem de hazrlaycs ite bu grg ve izleme olanaklar oldu (nl, 1998). Seyirlik gsteri sanatlarndan olan Karagz ve Ortaoyunu gelenei bir sahne sanat deildi. Tanzimat dnemi ile stanbula resmi olarak gelen ve temsiller veren talyan opera, operet ve tiyatro topluluklar ile birlikte Osmanl batl anlamda sahne sanatlar ile tanma frsat buldu. Dolmabahe ve Yldz Saraylarna birer tiyatro sahnesi yapld; fakat bu sahneler sadece topluluklarn temsilleri iin kullanld ve sarayda resmi bir topluluk oluturulmad. lk Osmanl Tiyatro Topluluu, 16 Mays 1870de Gll Agop (ekil 17) tarafndan oluturuldu ve kendisine Trke oyun oynama ayrcal verildi. Bylece dier tiyatrolara Trke oyun oynama yasa getirilmi olduysa da, bu sayede Trk Operet akm Dikran uhacyan tarafndan gelitirildi. Ayrca stanbul dnda Bursada, Ahmet Vefik Paa tiyatro eylemi balatt ve Orta oyunu topluluklar bu doalama oyun geleneini sahneye uyarlayarak tuluat tiyatrolarn yaratt. Trk tiyatrosu, zellikle Ramazan aylarnda ehzadeba, Vezneciler ve Direklerarasnda sahnelendi. Batl anlamda tiyatrolarn sergilen-

14

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

dii yer ise Perayd. Tiyatro ve operetlerle birlikte Osmanl-Trk mziindeki batl etkiler, yeni tr, yeni uslup ve yeni anlaylar meydana getirdi ve ilk popler mzik trmz olan Kantoyu yaratt. Trk Mziinin ilk popler tr olan Kanto, talyanca ark sylemek anlamna gelen Cantareden gelen bir kelime olarak, stanbula 1870 tarihinde gelen gezginci bir tiyatrodan alnmtr. Bu tarihten itibaren, sahnede dans ederek ark sylemek ve bunun iin yazlm arklara, geleneksel ark trnden ayrmak amac ile yeni bir tr ismi olarak Kanto ad verilmitir. Kanto, daha sonralar tek bana bir tr olarak gelitiyse de, Trk tiyatrosundaki yeri asndan yalnzca dans ile sylenen bir ark deildir. Tuluat tiyatrolar ile balam bir formdur. 1870 ylnda Gll Agopun Trke oyun oynama frsatn elde etmesi, dier topluluklarn k noktalar aramalarna yol am, bu da dou-bat sentezi yeni trlerin olumasna neden olmutur. Bu trlerden Trk opereti bat formatndan alnm, oyun oynama gelenei ise farkl ve yeni bir form olarak, yeni bir tiyatro anlaynn da olumasna neden olmutur. Bu yeni tr orta oyunu geleneini sahneye tayan Tuluat Tiyatrolar dr. Tanzimat ile birlikte ortaya kan Tuluat tiyatrosu, geleneksel Trk tiyatrosu ile bat tiyatrosu elerinden oluan yeni bir tiyatro eklidir. Abdi, Kel Hasan gibi Trk asll sanatlar Karagz ve Ortaoyunu metinlerini sahneye uyarlamaya balamlardr. Bu abalarn sonucunda da yazl bir metne dayanmayan, geleneksel oyun karakterinin yar doulu, yar batl giysiler ve farkl kimlikler ile yer ald, gldrye dayal farkl bir tr olarak Tuluat tiyatrosu ortaya kmtr. Tuluat tiyatrolar, talyan tiyatrolarndan grp izlediklerini kendi gsterilerine uygulam; aynen talyan tiyatrolarnn gsterilerinde olduu gibi trompet, keman, klarnet, trombon, trampet, kontrbas, gibi alglardan oluan kk orkestralar oluturmular (ekil 18); oyunlarn balamasndan bir saat nce tiyatrolarnn nnde, seyirci toplamak amac ile cretsiz konserler vermeye balamlardr. Bu konserlere Antrak mzii ismi verilmi, tiyatro oyunlarna daha sonra yine orkestrann ald vertr ile balanm, baletto, raks, anson, ansonet, kanto,

detto, trio, quartetto gibi mzikal trlerden sonra Tuluat oyunlar balamtr.

ekil 17

ekil 18 Sadi Yaver Ataman Trk stanbul adl eserinde Kantolardan bahsederken Kantonun ne anlama gelip nasl balad konusunda u bilgileri vermektedir: 1870 ylnda stanbula gelen gezgin bir talyan tiyatrosunun verdii temsillerde, ilk kez Kanto oynanm, bundan sonra Tuluat tiyatrolarmza asl oyun balamadan nce, bir esit vertr olarak yaplan, caz davulu, trompet, keman ve zilden ibaret alg takmnn ald krk havalarla oynanan arkl ve iftetelli karm arkl oyunlara Kanto ad verilmitir. (Ataman,1997).

15

. . Beirolu

Kanto, Osmanl-Trk Mziinin ilk popler tr olmak ile birlikte, Osmanl toplumundaki Kadn Kimliinin saray ve evresi dnda deiimini, poplerlemesini salayan ve sanatsal olarak n plana karan ilk mzik trdr. Batllaan ve modernleen Osmanl toplumunun deien yeni kadn kltrn popler bir anlamda yanstmas asndan da nemlidir. nk kantonun balangcndaki nemli olan kimlik; kadn kimliidir, erkekler bu tre daha sonralar yardmc veya destekleyici bir unsur olarak katlmlardr. Peruz, amran, Kamela (Fatika), Virjin, Agaumi, Aranik, Pipina, Anjel, Matilt Viktorya, Byk Mori, Eleni, Byk Amelya, Minyon, Virjin, Viyalet, Flora, Kk Amelya bu dnemin tespit edilen en nemli popler kadn kantoculardr. lk nceleri tek balarna sahneye kan bu kadnlar, daha sonralar erkekler ile birlikte detler yapmlardr. Kanto, tiyatro ncesinde program ile ilgili olarak sylenen, gfteleri tiyatronun konusu ile ilgili olan, ayrca teatral zellikler tayan ve syleyen kiinin jest ve mimiklerle gfteyi pekitirmesi gereken dansl ve mzikli bir tr olarak balamtr. Bu adan sadece mzikli dansl bir form olarak alglanmas, ilk k noktas asndan doru olsa da daha sonra tiyatrodan syrlp, mzikal bir form olarak gelimitir. Cemal nl de ayn gr paylap: Kvrak ritmik yaps, aklda kalan elendirici ezgileri, kadn erkek ilikisi bata olmak zere birok toplumsal iliki ve olay hicvedici zellii sahiptir. demektedir (nl, 1998). Tiyatronun nc isimlerinden smail Dmbll, kantonun tarifi yannda, ilk kantoya kan sanatnn adn Kantocu Armik Hanm olarak vermektedir. Sermet Muhtar Alus, 11 Temmuz 1934 tarihli Yedign gazetesinde yaynlad makalesinde kantodan ve kantocu hanmlardan bahsederken: Gll Agopun Fasulcuyann devirlerinde bale heyetleri, alafranga tarzda antzler, dettolar, kuvertettolar varm, fakat kanto yokmu. Peruzun bu karn mucidi ve kantocularn piri olduunu sylerler. Ben bu satrlar yazarken bizde misafir bulunan eski ahbaplardan yal

bir hanm bunu cerh etti. Onun rivayetine nazaran Peruzun ortada ad san yokken Yourtu ayrnn nihayetindeki tiyatroda Aramik isminde karakal, kara gzl, irin tombalak bir kadn Muhaciriz, biareyiz ama ne baht karayz diye yank yank kanto syledikten sonra bldrcn gibi hoplarm (nl, 1998). Peruzdan (ekil 19) ise yle bahsedilmektedir: Kata gzde bol rastk ve srme, bata arkaya dklm sa, srt, gs ve kollar dekolte, dizkapa boyunda yavruaz, kanarya sars, camgbei veya filizi, rengarenk pullu yanar dner kemerli bol saakl fistan. i pembe orap, ponponlu ve srmal iskarpinler. (nl, 1998).

ekil 19 Ahmet Rasim Bey ise Peruzun hayranlarndan yle bahsetmektedir: Peruz Hanma hayran olan oktur. Onun kaca tiyatroda, salon bo yer kalmamacasna dolar. Erkenden gelip sahne kenarnda yer kapmak ayr bir gnl iidir. Peruzun en iyi syledii kantolar, Kalbi viranm yanyor, yok bana rahmedecek ve Arap Kantosu dur. Tersane topu neferinden kalem efendisine kadar her trl hayran tarafndan sahneye iekler, fiyonklu mektuplar hatta para bile frlatlr. Vasfi Rza Zobunun hatralarnda ise bir baka isim Kadriye Hanmdr. Bir gre gre ilk Mslman Trk kadn aktristi 1889 ylnda Poposkprl Amelya takma ismiyle 1889da

16

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri

Nazillide sahneye kan Kadriye Hanmdr. zdemir Nutku da Kadriye Hanm kantoya, hem oyuna km ifadesi ile 1890 tarihi itibariyle, Amelya Kadriye Hanmn sahnedeki lk Mslman Trk kadn ve ilk Trk kantocu oluunu pekitirmektedir. Direkleraras zellikle Ramazan aylarnda hareketli, canl bir elence merkezidir. En nemli zellii, ailece gidilebilir olmasdr. Galata ise daha ok gemicilerden ayak takmna, kalem efendisinden, mirasyedi beyzadelere kadar her trden ve snftan erkeklerin tercih ettii bir yerdir. lk genliinde yolu Yksekkaldrm ve Galataya den Ahmet Rasim'in izlenimi Galata tiyatrolar iin yledir: Sahneye giden yolun sonunda bir oda vard ki orada kahve, bira gibi merubatlar satlrd. Bittabii ben buraya giremezdim. Szn dorusu girmeye cesaret edemezdim. nk buras Galatann n kazanm kabadaylar, hacamatlar ve polisler ile hncahn dolar, yer bulunmazd. Zaman iinde sevilen ve usta icraclarn yetitiren kanto, giderek bal bana bir tr haline gelmi; Direkleraras ve Galata tiyatrolarnda Ermeni ve Rum arkclarn syledikleri, ounlukla basit ezgili bu arklar Hzzam, Hicaz, Nihavend, Uak, Hseyni makamlarnda bestelenmitir. Kanto tanm, giderek anlam deiikliine uram ve genel bir tanma dnmtr. Gelenek ve kural d her yeni popler besteye Kanto denmeye balanmtr (nl, 1998). Dnemin nl kantolarnn birounun notalar ne yazk ki gnmze kadar ulaamamtr. Elimizde bulunan rnekler Nuhbe-i Elhan adl mecmuadan tespitler olup 89 kadardr. Bu mecmuada kadn kantoculara ait besteler, Peruz Hanma ait 12, amran Hanma ait 20 adet eser ile bunun haricinde Virjin, Kk Virjin, Eleni, Eliza, Kk Amelya, Minyon, Minyon Virjin, Byk Mari' ye ait eserlerdir. Bu kantolarn en poplerleri, Elizann Pembeli Meleim Kantosu, amran Hanmn Ocama ncir Dikti ve Nisbet Kantosu, Peruzun Onyedi Tek Dz Rak tim ve Kekeleme Kantosu, Kk Amelyann Kyl Kantosu ve Minyonun

Konyak Kantosu, Minyon Virjinin Alarm Aladm Yare Nmeyn Olmaz Kantosu, Kk Virjinin Menekeyi Pek Severim Kantosu, Virjinin, Seni Candan Severim Kantosu vb. Bu kantolarn bestelerinin kantolar syleyen kadnlara ait olmas ise dikkat ekici nemli konulardan biridir ve kadnlarn besteci ynn ortaya koymas asndan da nem tamaktadr. Kaynaklarda amramn akrkeyiftim kantosunu oyuna kmadan be dakikada besteledii sylenmektedir ki bu, kadnlarn bestecilik ve yaratclk ynndeki kabiliyetlerini de ortaya koymaktadr.

Sonu
Osmanl mparatorluunda mzik, zellikle destek olan padiahlar zamannda canllk gstermi, baz padiahlar mzikten holanmadklar iin saray iindeki toplantlarda fasllara rabet edilmemi ve mzik hareketlerinde duraksamalar olmutur. Osmanl kltr hayatnda mzik faaliyetleri sarayn dnda hi bir zaman duraksama gstermeden devam etmitir. zellikle sultan efendilerin, paalarn, vezirlerin ve devlet ileri gelenlerinin saray, konak ve yallarndan mzik hi eksik olmamtr. Tarihsel kaynaklardan yararlanarak, tarihsel metodoloji ile Osmanlda stanbul kadnlarn, mziklerini ve rakslarn irdelediimiz bu makalede, aratrmann balangcndan itibaren, almann mzikal kimlik ve toplumsal cinsiyet asndan deerlendirilmesinin gerekli olduu grnn gerekli olduuna inanlmakla birlikte, bu belgelerin hangi tarih anlay ile tespit edilmi olduu ve nasl bir deerlendirmeden geerek belgelere yanstld konusunun zerinde de ayrnt ile allmas gerekliliini vurgulamak gerekmektedir. Ellimizdeki yazl kaynaklar asndan Osmanlda harem ve hanm mzisyenlerle ilgili detayl bilgilerin olmamas, zellikle o dnemdeki icrac ve bestekrlarn isimlerini tespitte bize byk bir glk yaratmaktadr. Bu kaynaklarn hemen hemen tamamnn bir erkek bak ile, erkek egemen bir toplum iinde yazldn dnrsek; bu noktada Fatmagl Berktayn belirttii Kadn Tarihi baknn konu ile nasl rtmesi gerektii ve Hangi nsan? sorusuna ok net cevaplar bu-

17

. . Beirolu

lunmas gereklilii ortaya kmaktadr. Feminist tarihilik anlay iinde konuya bakmak, bu konunun deerlendirilmesinde ve detayl olarak incelenmesinde nemli bir yaklam olarak karmzda durmaktadr. Yaplan alntlarda da grld gibi, stanbul hayat iinde mzisyenlerin ve raks eden kadnlarn farkl kimliklerini tespit etmek ve bunun zerinden aratrmay derinletirmek, toplumsal cinsiyet asndan Osmanlda derinlemesine irdelenmesi ve almas gerekli olan bir konudur. Ancak kaynaklardaki farkl baklarn ok iyi analiz edilmesi gerekmektedir. nk Osmanl kaynaklarndaki erkek egemen bak asnn yan sra, Osmanlya gelmi yabanclarn gz ile yaplan deerlendirmelerde, erkek seyyahlarn kadnlarn zel alanlarna girememi olmalar sebebi ile bu konuda detayl bilgiler edinememi olmalar, sadece ehir hayatn oryantalist bir bak ile deerlendirmelerine neden olmutur. Yabanc kadnlar ise yine bu oryantalist baktan syrlamayp, kadn olarak kadn deerlendirme konusunda baarl olamamlar, sadece tespitlerde bulunmulardr. Yine de bu kadar az bilgiye ramen kadnlarn, Osmanl musikisi iinde yerinin ne kadar nemli olduu ve kendi sosyal yaantlarnda mziin ve raksn ne kadar nemli bir yer tuttuu elimizdeki grsel malzemeleri gerektii gibi deerlendirdiimiz zaman daha ak bir ekilde ortaya konabilecektir. Deerlendirmelerde elde edilen bilgiler nda ortaya kan dier bir nemli nokta ise, erkek dnyasnn egemen olduu bir toplum ve kltr anlay iinde snrlamalar ve kstlamalar olmasna ramen saray ve evresinde yaayan kadnlar ile ehirli ve sosyal hayatta saraya baml olmayan kadnlarn icra ettikleri mzik ve raks arasnda ok byk farklar olmaddr. Ayrca, kadn ve erkek dnyasnn birbirinden ayr yaand bir toplumda, kadnlarn ve erkeklerin rettii mziin ve dansn da kendi iinde farkl tarzlar gelitirmemi olduu ve erkek ve kadnn birlikte oluturduklar ortak retimlerle Osmanl kltrne katkda bulunduklar grlmektedir. Bu balamda ikinci nemli nokta ise, 19.yy. ile balayan batllama ve modernleme hareketleri erevesinde, hem saray hem de ehir hayat iinde kadnlarn bu

konuya mzik yn ile de destek olmalar ve iinde yer almalardr. ehir mzik hayat iinde ortaya kan yeni formlar ve bu formlarn poplerlemesinde, kadn kimlii n plandadr ve mzikte poplerleme Osmanl-Trk mzii anlay iinde hem beste, hem de icra alannda byk lde kadnn mzikal kimlii ile rtmektedir. Bu nemli k ve deiim, erkek dnyasnn egemen olduu bir toplum ve kltr iinden, ortak paylamlar ve ortak kadn-erkek egemenlii olan, snrlama ve kstlamalar olmayan, kadn ve erkek dnyasnn ortak yaand bir toplum ve kltr anlayna geite temel kolaylklar salam ve bu gei srecini hzlandrmtr.

Kaynaklar
Aksoy, B., (1994). Avrupal Gezginlerin Gzyle Trk Musikisi, Pan Yaynclk, stanbul. Aksoy, B., (1999). Osmanl Musiki Geleneinde Kadn, Osmanl, 10, 778800. Aksoy, B., (1999). Ortadou Klasik Musikisinin Bir Merkezi stanbul, Osmanl, 10, 801814. Ali Ufki [Hazrlayan: Prof. Dr. kr Elin] (1976). Mecmua-i Saz- Sz, MEB Yaynlar, Ankara. And, M., (1982). Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. And, M., (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu, nklp Kitabevi, stanbul. Ataman, S. Y., Trk stanbul, [Yayna Haz: Sleyman enel] (1997). stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul. Behar, C., (1990). Ali Ufki ve Mezmurlar, Pan Yaynclk . Belge, M., (1998). Kantolar, Kalan Mzik Ariv Serisi, CD-Kitapk, stanbul. Beirolu, .., (2002). Osmanl Musikisi ve Kadn, Trkler, 12, 454463. Beirolu, .., (2003). Osmanlda Musiki, Raks ve Kadn, stanbul Dergisi, 45, 6972. Beirolu, .., (2003). Trk Mziinin Yenileme Srecinde Yeni Bir Tr: Kantolar, Folklor Edebiyat Popler Mzik zel Says, 36, 6980. Beirolu, ., (2006). Osmanlda Raks: Kekler, engiler, Folklor Edebiyat Halk Oyunlar zel Says, 45, 111128. D'ohsson, (Tarihsiz yayn). 18.yy Trkiyesinde rf ve Adetler, Tercman Yaynlar, stanbul.

18

stanbulun kadnlar ve mzikal kimlikleri Evren, B. C., Girgin D., (1997). Yabanc Gezginler ve Osmanl Kadn, Milliyet Yaynlar, stanbul. Feldman, W., (1996). Music of the Ottoman Court, Inter Cultural Institute, Berlin. Kantemirolu [Yayna Hazrlayan: Prof. Yaln TURA], (2000). Kitab'l lm'l Musiki ala Vech'l Hurufat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Koskoff, E., (2000). Gender and Music, Garland Encyclopedia of World Music, eds.Timothy Rice, James Porter, and Chris Goertzen, 8, 191-203. Garland Publishing NY, London. Koskoff, E., (1989). An Introduction to Women, Music, and Culture, Women and Music in CrossCultural Perspective. Ed. Ellen Koskoff, 1123, University of Illinois Pres, Urbana and Chicago. Lytle, C. A., (1990). Harem, Peeli Dnya, Yldz Yaynlar, stanbul. Lawenklau, J., Viyana Nationalbibliothek, Codex Vindobonensis: 8615. Mc Clary, S., (1999). Feminine Endings, Music, Gender and Sexuality, University of Minnesota Press, Minnesota. Micklewright, N., (2000). Mzisyenler ve Dans Eden Kzlar: Osmanl Minyatrlerinde Kadn mgeler, editr Zilfi, Madeline, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, Tarih Vakf Yaynlar, 144160, stanbul. Montran, R., (1990). 17.yy'n kinci Yarsnda stanbul, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Rehinhard, K., (1981). Music in East and West Essays in Honor of Walter Kaufman Festschinft, Turkish Miniatures as source of Music History Berlin. Reyhanl, T., (1983). ngiliz Gezginlerine Gre 16.yy. stanbul'da Gndelik Hayat, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. Sarkissian, M., (1992). Gender and Music, Ethnomusicology: An Introduction, 337348. ed. Helen Myers., W.W. Norton and Company., London. Saz, L., Haremin Yz, [Yay. Haz: Sadi Borak] (1974). Milliyet yaynlar, Ankara. Saz, L., (2000). Anlar (19.yy'da Saray Haremi), Cumhuriyet Kitaplar, stanbul. Sevengil, R. A., (1970). Opera Sanat le lk Temaslarmz, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Sevengil, R. A., (1970). Trk Tiyatrosu Tarihi, Saray Tiyatrosu, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Slay, K., (2000). Erkein Azyla Sylenen Gazel: Osmanl Kadn airler ve Ataerkilliin Gc, editr Zilfi, Madeline, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, Tarih Vakf Yaynlar, 188 203, stanbul. eker, M., (1997). Gelibolulu Mustafa li ve Mevidn Nefais fi Kavidil Mecalis, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Tulac, P., (1985). Osmanl Saray Kadnlar, Cem Yaynevi, stanbul. Uluay, ., (1992). Harem, TTK Yaynlar, Ankara. nl, C., (1998). Kantolar, Kalan Mzik Ariv Serisi, CD-Kitapk, stanbul. Wade, B. C., (1998). Imaging Sound,: An Ethnomusicological Study of Music, Art and Culture in Mughal India,,The University of Chicago Press, USA.

19