SARIMDA KULLANILAN MALZEMELER

SER LAMBA:Yeniden sarlan veya kontrol edilen sarglardaki kopukluk,gvdeye kaak gibi arzalar basit olarak bulmakta kullanlr. SRG UBUU(KAVELA): Endvi ve stator oyuklarnn yaltm srasnda presbantlara oyuk eklini vermekte kullanlr. BIAK: Sarm srasnda iletkenlerin oyuklara yerletirilmesinde dzeltilmesinde kullanlr.Aatan yaplr. KAIK: Sivri ksm ile iletkenleri oyuk azlarndan ieriye sokmak iin,oyuun geniliine gre yaplan arka ksm ile oyuk iersindeki iletkenlere bastrarak ekil vermede kullanlr. OYUK KAMALARI: Oyuk iersine yerletirilen iletkenlerin darya kmamas iin kullanlr.Aatan veya fiberden yaplr. ENDV SEHPASI: Endvi bobinlerinin sarm,ularnn kolektr dilimlerine lehimlenmesi ve kontrol srasnda endvinin zerine oturtulduu;bir taraf sabit,dier taraf endvi boyuna gre ayarlanabilen aatan yaplm geretir. SARIM KALIPLARI: Stator bobinlerinin sarlmasnda aatan,fiberden veya sert plastikten yaplan deiik kalplar kullanlr.

MKROMETRE LE LM YAPMAK
Bobinajclkta kullanlan iletkenlerin aplarn lmek iin ve ayn zamanda hassas lmler yapmak iin mikrometreler kullanlr.

LEHMLEME
Bobinajclkta ek yerlerinin daha iyi temasn salamak iin balant yerleri lehimlenir.Lehimleme yaplrken lehimleme kurallarna uymak gerekir.Bu kurallar; 1- Lehimlenecek yzeyler pislik,pas ve yadan temizlenir.Bu i iin lehimlenecek yzeylere ince bir tabaka halinde pasta srlr. 2- Havya ucu lehimlemeden nce iyice temizlenir. 3- Lehimlenecek paralar,lehimin eriyip yzeye yaylabilmesi iin iyi stlr. 4- Lehimlenecek paralar,mmkn olduu kadar birbirine yakn olmaldr. 5- Lehimlemede havya lehimlenecek para zerinde yava yava hareket ettirilerek lehimin yaylmas salanr. 6- Lehimleme srasnda kzgn lehim damlacklarnn srama ihtimaline kar tedbir alnr. 7- Lehimleme yaplan devrede gerilim bulunmamasna dikkat edilmelidir.

letkeni belirli bir hzla kutuplar arasna soktuumuzda sfr ortada voltmetrenin bir ynde sapt grlr.kinci olarak iletkeni bir kutuptan dierine doru, yani kuvvet izgilerine paralel olarak hareket ettirelim.Bu kez voltmetre ibresinin sapmad grlr.nc olarak iletkeni belirli bir a ile hareket ettirirsek ibrenin sapt ancak bu sapmann birinciye gre daha az 1

deerde olduu grlr.Son olarak da iletkeni kutuplar arasndan kartalm.Bu srada voltmetreye baktmzda ibrenin birinciye gre ters ynde saptn grrz.Bu olaylar sonucunda ; manyetik alan iinde kuvvet izgilerini kesecek ekilde hareket eden iletkenin ular arasnda bir ELEKTRO MOTOR KUVVET (emk) meydana geldii anlalr. Bir iletkenin ular arasnda emk oluabilmesi iin dier bir yolda iletken kutuplar arasnda sabit tutulup kutuplarn uygun ekilde hareket ettirilmesi sonucunda da iletken ularnda bir emk oluacaktr.Meydana gelen bu emke ENDKLEME ELEKTROMOTOR KUVVET denir.letken ularna bir yk balamak suretiyle oluturulan devreden bir akm geer.Bu akma da Endkleme Akm denir. Endkleme emkin veya endkleme akmnn ynn bulmak iin sa el kural veya sa el parmak kural uygulanr. Sa el, kuvvet izgileri avu ierisinden girip srtndan kacak ekilde N ve S mknats kutuplar arasna sokulduunda,ak ve gergin duran ba parmak hareket ynn gsterirse, bitiik olan drt parmak endklenen emk veya endkleme akmnn ynn gsterir. Kutuplar arasnda hareket eden iletkende endklenen emkin deeri: e=B.l.V.Sin.10-8 (Volt) Forml ile hesaplanr. Burada: e: Endklenen emk (V) B:Birim yzeydeki kuvvet izgisi says (Gaus/cm2) l: letkenin boyu (cm) V: letkenin bir saniyedeki hz (cm/sn) Sin: letkenin kutuplarla yapt ann sins 10-8 : Endklenen emk in deerinin volt olarak kmas iin kullanlan say ayet N ve S mknats kutuplar arasna tek bir iletken yerine iki ucundan yataklanm tek sarml bir bobin koyar ve ularn iki madeni bilezie balarsak, bobini dndrdmzde zerinde endklenen emki bileziklere temas eden fralar yardmyla d devreye alabiliriz.Eer fralar arasna bir lamba balarsak lambadan bir akm getii ve lambann yand grlr.Burada lambadan geen akm,yn ve iddeti zamana gre deien dalgal (Alternatif) akmdr.Dnen bobinde endklenen bu alternatif akm, fra ve kolektr yardmyla d devreye dorultulmu olarak alnr.

Mknats kutuplar arasna konan iletken bir ubuun itilme yn,ierisinden geen akm ile manyetik alann ynne baldr.Manyetik alan iersinde hareket eden iletkenin itilme yn Sol El Kural ile bulunur. Sol el,drt parmak bititirilmi ve ba parmak alm olarak avu ii N kutbuna bakacak ekilde mknats kutuplar arasna sokulur.Manyetik kuvvet izgileri avu iinden girip srtndan kacak ekilde tutulur. Bu durumda drt parmak iletkenden geen akm ynn gsterirse geriye kalan gergin duran ba parmak iletkenin hareket (itilme) ynn gsterir. Manyetik alan ierisinde iki ucundan yataklanm tek sipirli bir bobinden akm geirilirse bobinin dnd grlr. Akm yn veya mknats kutuplar deitirildiinde dn yn deiir.Buradan bobinin dn ynnn,geen akm ile manyetik alann ynne bal olduu anlalr.

DA makinalarn milinden dndrdmz ve uyarttmz zaman gerilim retir ve buna DNAMO denir.Eer DA makinas, endvi ve endktr sarg ularna doru gerilim uygulayacak olursak bu kez makine mili dner. Buna da MOTOR denir.DA motorlarnda kolektr,endviden geen akmn ynn ayarlayarak srekli bir dnme hareketi salar.

A-ENDKTR: Doru akm makinalarnda manyetik alann meydana geldii ksmdr. Kk gl doru akm makinalarnda tabii mknatslardan,byk gl makinalarda ise yekpare demirden veya 0,60-1,40 mm kalnlndaki salarn paketlenmesinden oluur. Kutuplardaki manyetik alan,zerlerine sarlan bobinler araclyla meydana gelir. Endktr sarglar veya kutup sarglar denilen bu sarglar birbirleri ile kullanldklar makinann zelliine gre seri yada paralel (nt) balanrlar. B-ENDV: zerinde, endkleme emkin meydana geldii bobinleri tayan ve dnen ksma denir. Endvi; zerine oyuklar alm,0,30-0,70 mm kalnlndaki silisli salarn birer yzleri yaltlarak yan yana getirilip preslendikten sonra bir mil zerine geirilmesinden meydana gelir. Bu oyuklar, ierisine yerletirilen bobin iletkenlerine gre eitli ekillerde yaplr. Ayrca bobinler gvdeye kar presbant ile yaltlr. ersinden geen akmdan dolay bobinlerin snmasn nlemek iin byk gl makine endvilerinde soutma ilemi,endvi miline taklan vantilatrle yaplr. C-KOLEKTR VE FIRALAR: DA dinamolarnda,kutuplar arasnda dnen endvi zerindeki bobinlerde endklenen ve devaml yn deitiren AAnn, d devreye DA olarak alnmasn salayan kolektr ve fralardr. Bunlar ayn zamanda akmn, dnen endviden d devreye iletimini salarlar. DA motorlarnda ise DA ebeke gerilimi, kolektr ve fralar araclyla sarglara iletilir. Kolektr, haddelenen sert bakrn pres edilerek ekillendirilmesi ile oluturulan dilimlerden meydana gelmitir. Dilimler yan yana dizilirken, komu dilimler arasna 0,5-1,5 mm kalnlnda mika veya mikanit konularak birbirine kar izole edilmi olur. Kolektr dilimleri mile karda yaltlmtr. Endvi zerinde endklenen emk d devreye, fra yuvalarna yerletirilen fralar yardmyla alnr. Kk gerilimli DA makinalarnda bakr veya bakr alaml fralar, byk gerilimli DA makinalarnda ise karbon fralar kullanlr. Kolektr ve fralar, endviden d devreye kan btn akmlarn zerinden gemeye mecbur olduu bir kontak yz tekil etmekte olup, bu kontak yznn temiz tutulmas gerekir. D-YATAKLAR VE KAPAKLAR: Kutuplar arasndaki endvi, kapaklar iersinde bulunan yuvalara yerletirilmi yataklar zerinde dner. Endvinin kutuplara srtnmeden ve kasnt olmadan dnmesini salamak iin makinann montaj srasnda, kapaklarn gvdeye taklna dikkat edilmelidir. Dier yandan srtnme kayplarn azaltmak iin yataklar, belirli aralklarla gzden geirilmeli ve yalanmaldr.

DORU AKIM MAKNALARINDA BALANS VE NEM

Bir elektrik motorunun kalitesi, zellikle alma sessizlii ve yapt titreimlerle llr. Bu titreimler, rotora zel ekiller vermek suretiyle ancak belli bir tolerans iinde yok edilebilir. Dnen bir cismin atalet ekseni, dnme ekseni ile almad durumda balansszlk ortaya kar. Balansszlk, dnme ekseni zerindeki yataklara etki eden merkezka kuvvetler dourur. Bir

motoru balanslamak iin, nce onun dengesizlii llmelidir. Bu gaye ile rotor, bir lme makinasnda yataklanr. Bileke yatak reaksiyon kuvvetleri veya yatak sehimleri belirlenir.

Herhangi bir nedenle endvide bir arza meydana geldiinde yenisi ile deitirme yoluna gitmeyip, tamir etmeye allr. Endvi sarglarnn yanmas veya sarglarda kopukluk olmas durumunda bu sarglar sklerek yeniden sarlr. Yeniden sardmz bobin deerleri ile sktmz arzal bobin deerlerinin ayn olmas gerektiinden, arzal bir endvi sargsn skmeden nce eitli deerlerin alnmas ve motor karteksi de denilen bir tabloya kaydedilmesi gerekir.

SARGILARIN SKLMES SIRASINDA ALINACAK DEERLER

nce endvi oyuklar ve kolektr dilimleri saylr. Nve ebatlar kumpas ile llerek kaydedilir. Endvinin kolektr olmayan tarafna baklarak son bobinden faydalanmak suretiyle oyuk adm ve sarm tipi tespit edilir. Bobin giri ve k ular, sarm ynne gre bulunarak bu ular, yatrldklar dilimlerden havya ile stlmak suretiyle kaldrlr ve seri lamba ile kolektr adm, yani bobin giri ucu ile k ucu arasndaki mesafe tespit edilir. Bobin giri ve k kenarlarnn sarld oyuklarn tam ortasna bir cetvel veya ip konularak oyuk ekseni bulunur ve ularn bu eksene gre kolektre yatrl ekli tespit edilir. Bobinlerin giri ular, giri kenarnn sarld oyuun tam karsndaki kolektr dilimine yatrld gibi, oyuk ekseni zerinde bulunan kolektr diliminin sandaki veya solundaki dilime de balanm olabilir. makinenin almasnda byk nem tayan bu hususun doru olarak tespiti gerekir. Bobin ular kolektr dilimlerine yan yana gelecek ekilde yatrlmsa bu sarm ekli PARALEL SARIM dr. Ayrca bobin k ucu, giri ucunun sandaki ikinci kolektr dilimine yatrlyorsa bu sarm, LERLEYEN SARIM dr. Eer k ucu, giri ucunun solundaki ilk kolektr dilimine yatrlmsa bu sarma da GERLEYEN SARIM denir. Kolektr dilimi ile fra arsnda meydana gelen ark (erare) DA marinalarnda komtasyon sarglaryla nlenmeye allmaktadr. Fakat kolektrl AA makinalarnda byle bir sarg sarlmayp endvi bobinlerinin sarl srasnda deiik bir uygulama yaplr. Meydana gelen arktan dolay fra ve kolektr dilimlerinin snmasn, ypranmasn nlemek iin yaplan uygulama; bulunan oyuk admna gre sarm yaplr.Son sipire gelindiinde iletken, bobin k kenarnn sarld oyuktan bir nceki veya bir sonraki oyua sarlarak kolektr dilimine gtrlr. Burada kolektr dilimine gtrlen u, yine kendi oyuundan gemektedir Gerek bobinleri kesmeden skmede, gerekse kesmek suretiyle yaplan skme srasnda, bir bobinin salam olarak kartlmas gerekir. Yeniden saracamz bobinin tel ap mikrometre ile llr ve sipir saylar da salam olarak kartlan bu bobinden alnr.

OYUK PRESBANTLARININ IKARTILMASI VE OYUKLARIN TEMZLENMES

Bobinler oyuklardan kartldktan sonra, oyuk iersinde bulunan presbantlar da kartlmaldr. Bu presbantlar, vernik veya yanma nedeniyle oyuklarn kenarna yapm olabilir.

Bunlar, bak veya testere paras ile teker teker kaznarak kartlr. Tabiiki bu srada bir adet presbant salam olarak kartlarak kalnl ile ebatlar llerek tabloya kaydedilir.

KOLEKTRN TEMZLENMES VE KONTROL

Bobinleri sklm ve oyuklar temizlenmi bir endviyi tekrar sarmadan nce kolektrnde temizlenmesi ve kontrol edilmesi gerekmektedir. Zira kolektrde meydana gelen bir arza, bobinlerde de bir arzaya neden olabilir. Fralarn srtnmesinden veya fra ile kolektr arasnda meydana gelen erareden dolay, kolektr yzeyinde kararmalar olumusa bu da temizlenmelidir. Bunun iin endvinin kolektr olmayan tarafndaki mili bir matkaba balanr. Matkap altrldktan sonra elimize kolektrn geniliinde keseceimiz ince dili bir zmpara (sfr zmpara) alarak kolektr zerine tutulur. Bu temizleme ilemi, dilimler zerindeki pislikler gidinceye kadar devam edilir. Eer kolektr dilimleri arasnda oyulmalar meydana gelmise o zaman kolektr tornaya balanarak dzeltilir. Kolektrn temizlenmesi bitince, dilimler arasnda ksa devre kontrol yaplr. Bu kontrol iin elimize alacamz seri lambann bir ucunu bir kolektr dilimine, dier ucunu da hemen yanndaki dilime dokundurulur. Daha sonra bu ilem dier dilimler iinde uygulanr. Kolektrde yapacamz ikinci kontrol gvdeye kaak muayenesidir. Bu kontrol iin elimize plak bir bakr tel alarak tm dilimlere dokunacak ekilde kolektr dilimleri zerine sarlr. Sonra seri lambann bir ucu bakr tele, dier ucu endvi miline dokundurulur. Bylece hem gvdeye kaak, hem de dilimlerin gvdeye kar yaltkanlk muayenesini yapm oluruz.

Arzal endviyi skp temizledikten ve gerekli kontrolleri yaptktan sonra, zerinde sarm yapacamz i tezgahnn temiz olmasna dikkat edilmelidir.

ENDV MLNN YALITILMASI

Endvi sarglarnn oyuklarn dnda kalan ksmlar mil zerine dokunurlar. Eer dokunan bu ksm yaltlmazsa, iletkenlerde herhangi bir emaye izilmesinde, gvdeye kaak oluabilir. O nedenle mil zeri izole bant ile yaltlr.

ENDV OYUKLARININ YALITILMASI

Endvi oyuklar iletkenlerde gvdeye kaak meydana gelmemesi iin presbantla yaltlmaldr. Oyuun lsne gre presbant kesmek iin, skm srasnda endvi deerlerini kaydettiimiz cetvelden faydalanlr. Presbant dikdrtgen eklindeki tabakalar halinde satlmaktadr. Presbantn zellii iyi bir yaltkan olmasdr. Dier yandan, bir ynde bkldklerinde krlrlar. Bkldnde krlmayan tarafna presbantn suyu denilir ve oyuk presbantlar hazrlanrken buna dikkat edilir. letkenlerin, oyuklarn iki ucundaki azlarnda zedelenmemesi iin buraya konulan presbantlar iki kat olacak ekilde hazrlanr. Bu nedenle de presbant kesilirken oyuk boyundan 8 mm uzun kesilir ve her iki taraftan ikier milimetre kvrma sac ile kvrlr. Suyuna dikkat edilerek oyuk says kadar kesilen presbantlar ular kvrldktan sonra oyuklara srg ubuu ile yerletirilir.

SARIM EMASI ZMNDE KULLANILAN SEMBOL, TANIM VE FORMLLER

Doru akm makinalarnn;zerinde elektrik enerjisinin meydana geldii yada elektrik enerjisinin mekanik enerjiye dntrld ksm Endvi Sarglardr. Endvi sarglar zerinde elektrik enerjisi meydana gelmesi veya mekanik enerjiye dntrlmesi iin sarglarn, manyetik kuvvet izgileri tarafndan kesilmesi gerekir. Bir DA makinasnda manyetik kuvvet izgilerinin (hatlarnn) en youn olduu blge ise kutuplarn ortasndan geirilen eksen zerindedir. Bunun iin endvi sarglarndan en yksek gerilimin alnabilmesi iin bobinlerin bu eksen zerine sarlmas gerekir. Eer bobinin bir kenar bir kutup ayann (N), dier kenar ise ikinci kutup ayann (S) altna gelecek ekilde sarm yaplrsa o bobinden, dolaysyla endviden en yksek gerilim elde edilir. Endvi sarmnn yaplabilmesi iin sarm emalarnn izimine gerek duyulmaktadr. Sarm emalar ise baz hesaplamalar sonucunda izilmektedir. Bu hesaplamalarda kullanlan sembollerin anlamlar aada verilmitir.

SEMBOLLER
x : Endvi zerindeki oyuk (oluk) says K : Kolektr dilim says (Endvi zerinde bulunan bobin says) 2P : Tek kutup says P : ift kutup says m : okluluk katsays (Bobin giri ve k ularnn yatrld kolektr dilimleri arasndaki mika says Yx : Oyuk (Oluk) adm Yf : Fra adm Yk : Kolektr adm 2a : Paralel kol says q : Oyuk admnn tam say kmas iin kullanlan katsay u : Bir oyuktaki bobin giri veya k kenar says

TANIMLAR VE FORMLLER
Oyuk (Oluk) Adm(Yx) : Bobin adm olarak da adlandrlr. Bobin kenarlarnn, endvi oyuklarndan hangilerine sarlacan belirtir. Endvi oyuk says xin, kutup says 2Pye blnmesi ile oyuk adm bulunur. Bobin kenarlarnn yerletirildii oyuklar arasndaki bu uzakla Oyuk Adm denir. Eer bobin kenarnn birisi N kutbu altndaki oyua sarlr, dier kenar da S kutbu altndaki oyua sarlrsa bu ekildeki bobinlere Normal Adml Bobin denir. Bazen oyuk adm tamsay kmayabilir. Bu durumda q katsays kullanlarak oyuk admnn (Yx) tamsay kmas salanabilir. Normal admdan uzun olarak sarlan bobinlere Uzun Adml Bobin denir. Normal admdan ksa olarak sarlan bobinlere Ksa Adml Bobin denir.

Yx=x/2P (Normal Adml Oyuk Adm)

Yx=(x+q)/2P (Uzun Adml Oyuk Adm)

Yx=(x-q)/2P (Ksa Adml Oyuk Adm) Fra Adm (Yf): Kolektr dilimleri zerine basan pozitif (+) ve negatif (-) kutuplu fralar arasndaki kolektr dilim saysn belirtir. Yf=(K-2P.m)/2P yada Yf=(K/2P)-Yk forml ile hesaplanr.
1 1 1 8 09 1 2 3 Yf 1

2 Yf

Paralel kol Says(2a): Dinamo durumunda d devreye gerilim veren doru akm makinasnn endvi bobinleri zerinde bir akm dolar. Endvi akm, pozitif (+) ve negatif (-) fralar arasnda bir veya daha fazla kol halinde bobinler zerinden dolaarak d devreye geer. te akmn fralar arasndaki bobinler zerinde takip ettii bu yola Paralel Kol denir. 2a=2P.m Forml ile bulunur. m okluluk Katsays ve Kolektr Adm: Bobin ularnn baland kolektr dilimleri arasndaki mika saysna Kolektr Adm (Yk) denir. Paralel endvi sarmlarnda Yk kolektr adm, m okluluk katsaysna eit olmaktadr. Dolaysyla m okluluk katsays u eyi ifade eder; a-) Kolektr admn, b-) Fralarn basaca kolektr dilim saysn, c-) Endvi zerinde birbirleriyle irtibat olmayan kapal devre emasn. izim kolayl bakmndan endvi oyuklarna sarlan bobinleri tek bir izgi ile gsterip, bobinin sol kenarna Giri Kenar veya Giri Yan, sa kenarna ise k Kenar veya k Yan olarak ifade edeceiz. Dolaysyla bobin ular da Giri Ucu ve k Ucu ismini alr. Oyuktaki Bobin Kenar Says: Bir oyuktaki bobin giri yada k kenar says u harfi ile gsterilir ve K/x forml ile bulunur.

ENDV SARIM EKLLER VE SARIM EMASI ZM

D.A Makinalarnda paralel kolun deimesi d devre akmn, paralel koldaki bobin saylarnn deimesi ise d devre gerilimini etkilemektedir. D devre gerilimi, bobinler zerinde endklenen gerilimlerin toplamdr. D devre gc sabit olduundan, gerilimdeki deimelerin d devre akmn etkilemesi gerekir. Akm ile gerilim arasndaki bu ilikiyi salayan iki eit endvi sarm ekli vardr. a-) Paralel Endvi Sarmlar b-) Seri Endvi Sarmlar

a-) PARALEL ENDV SARIMLARI: Paralel endvi sarm,bobin ularnn yan yana bulunan kolektr dilimlerine baland sarm eklidir. Bu sarm eklinde paralel kol says fazladr ve dolaysyla d devre akm da fazla olur. Buna karlk ayn gte, akm fazla olunca gerilim deeri klr. Paralel sarmda fra says kutup saysna eittir. Buradan,bir D.A makinasnn kutup ve fra saylarnn eit olduklarnda, o makinann endvisinin paralel sarm olarak yapld anlalr. Bobinlerin endvi oyuklarna yerletirilmesinde iki eit uygulama yaplmaktadr. 1-Birinci bobin oyuklara yerletirildikten sonra ikinci bobin, birincinin sana gelecek ekilde yerletirilir. En ok uygulanan sarm eklidir ve Saa Alml Sarm olarak adlandrlr.
7

2-Birinci bobin oyuklara yerletirildikten sonra ikinci bobin, birincinin soluna gelecek ekilde yerletirilir. Bu sarm ekli de Sola Alml Sarm olarak adlandrlr. Paralel sarmlarda bobinin k ucu, giri ucunun baland kolektr diliminin sandaki dilime balanrsa, bobin ierisinden geen akmn yn saa doru olur. Bu ekilde yaplan sarmlara lerleyen Paralel Sarm denir (m=+1,m=+2 gibi) Eer bobinin k ucu, giri ucunun baland kolektr diliminin solundaki dilime balanrsa, bobin iersinden geen akm yn sola doru olur. Bu ekilde yaplan sarmlara da Gerileyen Paralel Sarm denir. m okluluk katsaysnn - olarak ifade edildii bu sarm eklinin uygulama alan ok azdr. Daha ok, kolektrl A.A makinalarnda kolektr yzeyinde meydana gelen ark azaltmak iin kullanlr. Paralel sarmlar, bobin ularnn kolektr dilimlerine yatrl ekline gre ikiye ayrlr. 1-) Basit Paralel Sarm 2-) oklu Paralel Sarm

1-) Basit Paralel Endvi Sarm ve Sarm emas izimi

Tanm: Endvi zerindeki birinci bobinin k ucu, kendisinden sonra gelen ikinci bobinin giri ucu ile birletirilip, yan yana bulunan kolektr dilimlerine balanrlarsa byle sarmlara Basit Paralel Sarm denir. Ayn zamanda m=+1 olan sarglardr. rnek: x=6 , K=6 , 2P=2 , m=1 deerlerine gre basit paralel endvi sarm emasn iziniz. zm : Bu endviye basit paralel sarm yapacamza gre Yk=m=1 olur. Yx=x/2P 6/23(1-4) u=K/x6/6=1 Yf=(K/2P)-Yk=(6/2)-1=2 2a=2P.m=2.1=2

Uygulamada bobinlerin giri ve k kenarlarn ayrt edebilmek iin renkli kalemler kullanlr. K=6 verildiine gre bu endvide 6 tane bobin bulunduunu belirtir. izime balarken ilk nce oyuklar temsil edecek yuvarlaklar izilir (oyuk says kadar). u=1 deerine gre her oyua, bobinlerin giri kenarlarn belirten birer izgi izilir (ayn renkte). Daha sonra Yx=3(1-4) deerinden faydalanlarak birinci bobinin k kenarn 4. oyua ayr bir renkli kalemle izelim ve dier bobinlerinde birer k kenar olduuna gre 4. oyuktan itibaren 6 tane k kenarn srasyla izelim. imdide 1. bobinin giri kenar ile k kenarn st ksmda ve tam iki kenarn ortasnda birletirelim ve dier bobin gruplarn da ayn ekilde balyalm. K sembol hem kolektr dilim saysn, hem de endvideki bobin saysn belirtir.Buradan endvide, kolektr dilim says kadar bobin olduu anlalr. Ayrca endvi sklrken hazrladmz cetvelden, bobin ucunun yatrlaca kolektr diliminin hangi eksen zerinde bulunduuna baklarak bobin ular kolektr dilimine balanr ve daha sonra kolektr dilimlerine numara verilir. Sarm emas ak olarak izildii iin 6. bobinin giri ucu 6 numaral kolektr dilimine, k ucu ise 1 numaral kolektr dilimine yatrlacaktr. Bu nedenle emada en son izdiimiz kolektr dilimini, 1. kolektr dilimi olduu iin 1 eklinde numaralandracaz. Paralel sarm uygulanm bir endvide kutup says kadar fra vardr. 2P=2 olduuna gre 2 tane fra var demektir. Bu fralardan birisi pozitif (+), dieri ise negatif isimlidir ve m=1 olduundan her fra bir kolektr dilimine basmaktadr. Yf=2 olarak bulunduuna gre (+) ve (-) fra arasndaki kolektr dilim says da ikidir. Buradaki verilere gre (+) fray 1nolu kolektr dilimine koyduumuzda (-) fray da iki kolektr dilimi atlayp 4 nolu kolektr dilimine koymamz gerekir.

Fralarda izildikten sonra sra bobinlerde dolaan akm ynlerini gstermeye gelmitir. Akm (+) fradan girmekte ve (-) fradan kmaktadr. Buna gre 1. bobinin giri kenar 1 nolu dilime balandndan akm, buradan girerek k kenarndan ve 2. kolektr diliminden kar. Bobinler birbirine seri balandndan 1. bobinden kan akm ayn ekilde 2. bobini ve 3. bobini dolatktan sonra 4 nolu kolektr diliminden, (-) fradan devresini tamamlamaktadr. ekilde oklardan bir ksm yukarya doru, bir ksm aaya dorudur. Burada ok ynleri yukarya doru olan bobinler, i ie giren bobinlerin alm halidir. Bu yzden her ikisinde de ayn isimli kutuplama meydana gelir ve N olarak isimlendirilir, dieri ise S kutbu olur. Paralel kol devresi, akmn fralar arasndaki bobinlerde dolat yolu belirtmektedir. Yani bobinleri birer daire ile gsterirsek, akm (+) fradan kmakta, 1-2-3 nolu bobinleri dolamakta ve (-) fradan devresini tamamlamaktadr. Ayn ekilde (+) fradan giren akm, 6-5-4 nolu bobinleri dolaarak (-) fradan devresini tamamlamaktadr.

RNEK x=8 , K=8 , 2P=4 , m=1 Yx=

x 8 = 2(1 3) 2P 4

Yf=

K K 8 8 Yk 1 1 u= 1 2a=2P.m=4.1=4 2P x 8 4

1 +

3 -

5 +

7 -

1 +

1 + 8 + 4 + 5

2 7 3 6

10

RNEK x=8,
Yx=

K=24,

x 8 2(1 3) 2P 4

2P=4, m=-1 K 24 Yf= Yk 1 5 2P 4

u=

K 24 3 x 8

2a=2P.m=4.1=4

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

1 +

6 -

+ 9 + 8 7 -

2-) oklu Paralel Endvi Sarm ve Sarm emas izimi

Endvi zerindeki birinci bobinin k ucu, hemen yanndaki bobinin giri ucu ile deil de m okluluk katsays kadar kolektr dilimi atlandktan sonra balanrsa bu sarmlara oklu Paralel Sarm denir. Daha nce sarm emasnn izimini akladmz basit paralel sarm ile oklu paralel sarm arasnda nemli deiiklik vardr. 1- Bobin ularnn kolektr dilimlerine balan ekli deimitir. oklu paralel sarmda m okluluk katsays 1den byktr. Yani bobinlerin k ular, girilerinin yanndaki dilime deil de m sayda dilim atlandktan sonra balanr. 2- Fralarn basaca kolektr dilim says deimitir. Basit paralel sarmda m=1 olduu iin fralar bir kolektr dilimi geniliinde olduundan bir dilime basmaktayd. imdi ise m=2 olduunda fra iki kolektr dilimine, m=3 olduunda ise fralar kolektr dilimine basar. 11

3- Paralel kol says deimitir. Endvi sarmn, basit paralel sarm yerine oklu paralel sarm eklinde yaptmzda paralel kol saysn arttrm oluruz. Dolaysyla d devre akm da arttrlm olur. (2a=2P.m)

ENDV BOBNLERNN SARILMASI

Sarm emas iziminde u deeri 1-2 veya 3 kabilmektedir.burada u deerinin, bir oyuktaki bobin kenar saysn ifade ettiini bir kez daha hatrlatmakta fayda vardr. nk sarma balamadan nce u deerinin ka olduunu bilmemiz gerekir. Eer u=2 ise, endvideki bir oyukta iki giri ve iki k kenar vardr. te u deerinin iki olduu durumda sarm iki telle yaparsak iilikten kazanm oluruz. ayet tek telle sararsak, bir oyua belli sipirde bobin sardktan sonra tekrar ayn oyua ikinci bobini sararz bu da zaman ve iilii artrmaktadr. x=14, K=28, m=+1 deerlerindeki bir endviyi rnek olarak seip, bu endviye klasik tip sarmn nasl yaplacan aklayalm. Gerekli hesaplamalar yapldktan sonra Yx=6(1-7) ksa adml olarak, u ise 2 ktndan endviye iki telle sarm yapacaz. Skm srasnda aldmz deere gre seilen telden iki makara, ortalarndan birer demir ubuk geirilerek iki ayr sehpa zerine yerletirilir ve tezgahn yanna konur. rneimizdeki endvinin sarm iin elimize aldmz iki telin giri ular, kolektr dilimlerinden biraz uzunca braklarak 1. ve 7. oyuklar arsna bir sipir sarlr. Eer bobinlerin ularn kutup ekseni zerindeki kolektr dilimlerine yatryorsak ular buna gre ortalayp, giri ularn geici olarak dilimlerdeki yerlerine (Bayrakk zerine) yerletiririz. Sol elimizin ba parman dilimlere yerletirdiimiz ularn zerine bastrarak telleri gergin vaziyette tutmak suretiyle ilk bobini 1. ve 7. oyuklara sarmaya balarz. Telleri 1. oyuk iersinden, endvinin arka tarafndan ve 7. oyuktan geirerek tekrar kolektr tarafna getirdiimizde bir sipir sarm oluruz. Sarm srasnda tellerin daima gergin olarak tutulacan burada nemle vurgulamak gerekir. Bilhassa ince kesitli tellerin devaml olarak gergin tutulmas, parmaklarmzn kesilmesine neden olur. O nedenle sarma balamadan nce, tel zerine bir makaron geirerek ellerimizi koruruz. Bobini sipir saysnn yars kadar sardktan sonra durup, endvinin arka ve n tarafna bakmalyz. Tellerde ylma varsa sarm ba ile bastrmak suretiyle dzeltilir. Ayrca oyuk iersinde de teller bir tarafa ylyorsa yine sarm ba ile dzeltilmelidir. Bu ekilde dzeltme yaptktan sonra geri kalan sipirler de sarlarak ilk bobin tamamlanr. Bobin k ular, kolektr dilimlerindeki yerine yatacak ekilde ve biraz uzunca iaretlenerek kesilir. Bu k ular, kolektre yerletirilmeyip endvi diinin etrafndan kvrlarak 6. oyua sokulur. lk bobinin sarm tamamlandktan sonra bobinin, endvinin arka ve nnde kalan ksmlar sarm ba ile yeniden dzeltilmelidir. Klasik sarm yaptmzdan ikinci bobin, 2. ve 8. oyuklar arasna sarlacaktr. Birinci bobinin sarl srasnda yaplan uygulamalar aynen yerine getirilerek ikinci bobin 2. ve 8. oyuklar arasna sarlr. Bu kez tellerin oyuun bir tarafna birikmemesine dikkat etmeliyiz. Eer bir tarafna birikiyorsa telleri ok gergin tutuyoruz demektir. kinci bobinde gerekli sipir saysnda sarldktan sonra k ular belli uzunlukta kesilip di etrafndan kvrlarak 7. oyuk iersine sokulur. nc ve daha sonraki bobinlerin sarlmas, birinci ve ikinci bobinlerin bir tekrardr. Yine giri ular kutup eksenindeki kolektr dilimlerine yatrlmakta ve gergin bir ekilde bobin sarldktan sonra sarm tamamlanmaktadr. lk 6 bobin bu ekilde sarlp sra 7. bobine geldiinde yeni bir faktr ortaya kar. 6. bobin, 6. ile 12. oyuklar arasna ve 7. bobinde 7. ile 13. oyuklar arasna sarlr. Bylece 7. bobinin giri kenar 1. bobinin k kenarnn bulunduu oyua sarlacaktr. u halde bir oyuktaki komu iki bobin kenarnn birbirine kar yaltlmas gerekmektedir. Orta ve byk gl makine endvilerinde bu yaltkanlk, iki kenar

12

arasna erit halinde kesilmi presbant konularak salanr. Fakat kk gl makine endvilerinde erit presbant koymaya gerek duyulmamaktadr. 7. ve daha sonraki bobinler, hem yaltkanlk durumuna hem de ekillendirmeye dikkat edilerek sarldktan sonra sra oyuk kamalarnn taklmasna gelir. Fakat bunu yapmadan nce oyuk presbantlarnn oyuk yzeyinden dar taan fazlalklar kesilir. En sonunda fiberden veya aatan yapacamz oyuk kamalar taklr. Oyuk kamalar, oyuun ucunda gittii kadar elle itilir. Elle hareket edemeyecek ekilde skt zaman, kamann bir ucundan ufak bir ekile sarglara zarar vermeyecek ekilde hafife vurulabilir.

ENDV BOBN ULARININ KOLEKTR DLMLERNE YERLETRLMES

Endvideki ilk bobini sarmaya balamadan nce bobinin giri kenarnn 1. oyua, k kenarnn 7. oyua sarlacan ve ularnn da 1. ve 7. oyuklarn tam ortasndaki kutup ekseninde bulunan kolektr dilimlerine balanaca anlatlmt. Bu nedenle ilk bobinin giri ucunu kutup ekseni zerindeki kolektr dilimine geici olarak yatrdk. k ucunu ise sarld oyuun bir gerisinden dolatrarak oyuk dnda braktk. Ayn ekilde dier bobinler de giri ular kolektr dilimlerinde, k ular oyuk dnda olacak ekilde sarlarak bobinlerin sarm ii tamamland. imdi sra giri ve k ularnn kolektr dilimlerine balanmasna geldi. Bir bobin ucunun kolektr dilimine yatrlmadan nce zerindeki emayenin kaznmas gerekmektedir. Bunun iin daha nce yatrdmz bobin ular birbiri ile kartrmadan sra ile kaldrlmal ve yaltkan bir bak ile kazndktan sonra tekrar yerine yerletirilmelidir. Gerek giri ularnn, gerekse k ularnn emaye ksmlarnn kaznmasnda baz eylere dikkat edilmelidir. lk olarak tellerin, yalnzca kolektr dilimlerine yatrlacak olan yerleri kaznmaldr. kinci olarak tellerin ucuna doru ekmek suretiyle ve telin bakrna zarar vermeden yalnzca emayesi kaznmaldr. Burada, iyi lehimli balant yapmak iin bobin ucunun her tarafnn iyice kaznmas gerektii unutulmamaldr. Bu ilem bittikten sonra seri lambann bir ucu kolektr dilimlerindeki bobin giri ularndan birisine, dier ucu da henz dilimlere yerletirilmemi ve endvi sac zerinde geriye doru bkl duran k ularna dokundurulur. Lamba yandnda bir bobinin giri ve k ular tespit edilmi olur. Daha sonra k ucunun emayesi kaznarak ait olduu kolektr dilimine balanr. Ularnn yatrl srasnda m okluluk katsaysna dikkat edilir. (m=+1) ise bobin k ucu giri ucunun sandaki, (m=-1) ise giri ucunun solundaki kolektr dilimine yerletirilir. nce seri lambann bir ucu giri ularndan herhangi birisine tutulur. Seri lambann dier ucu k ularna sra ile dedirilir. Lambann yand u, bobinin k ucudur ve m katsaysna gre giri ucunun sandaki dilime yerletirilir. Endvi nvesi ile kolektr arasnda bulunan bobin giri ve k ularnn bulunduu ksmn yaltlmas ileminde tiret kullanlr. Tiret, giri ular yatrldktan sonra zerine sarlr ve daha sonra k ular yerletirilir. Bylece tiret hem yaltkanlk grevini grr, hem de giri ve k ular arasndaki boluun dolmasn salar. Her iki durumda da bobin giri ve k ular kolektr dilimlerine, geri kmayacak ekilde yatrlmaldr. Kk endvilerde ve yksek devirli makine endvilerinde bobin ular lehimlenmeyip yalnzca sert bir ivi ile zerinden vurarak kolektr dilimlerine tutturulmaktadr.

13

SARIM SONUNDA YAPILACAK KONTROLLER

Seri lambayla yaplacak kontroln ilkinde, seri lambann bir ucu herhangi bir kolektr dilimine dokundurulup, lambann dier ucu kolektr dilimleri zerinde gezdirilir. Bu srada lambann her kolektr dilimde yanmas gerekir. Yaplmas gereken ikinci kontrol ise bobinler aras ksa devre kontroldr. Bu kontrol iin Endksiyon Kontrol Aleti (Growler Cihaz) kullanlr. Growler cihaz, transformatr prensipli bir cihazdr. Endvi bobinlerinin ksa devre kontrol iin endvi, V nin iine yerletirilip endvi zerine, oyuklara paralel bir demir testeresi konulur. Endvinin bir bobini, yanm yaltkan u tellerinin dokunmas veya kolektr ksa devresi yznden ksa devre olmusa, ksa devre olan bobinlerde kuvvetli bir manyetik alana girme sebebiyle byk bir akm meydana gelir. Arzal bobini iinde bulunduran endvi oyuklarna hafif bir demir paras yaklatrld zaman kuvvetle ekilir. Akmn pulzasyonlar demir parasn titretirir ve kuvvetli bir titreim sesi meydana gelir. Btn oyuklar kontrol ettikten sonra belirli bir ekme hisedilmezse endvi bobinlerinde ksa devre olmadna karar verilir.

ENDV BOBNLERNN VERNKLENMES

Endvi yaltmnda kullanlan vernikler eitli zelliklere sahiptir. Bu nedenle, yaplacak endviye gre kullanlan yaltkan deimektedir. Kk endvilerin yaltlmasnda daha ok lk kullanlr. Yaltm lklar sv haldedir ve saydam vernik olarak da anlmaktadr. Sarglar zerine dklen lk, kuruduktan sonra ince bir yaltkan tabaka meydana getirir. Sarglar verniklenmeden nce kolektr dilimleri ve endvi mili yaltkan bant ile sarlr. Daha sonra sarg aralarndaki rutubeti yok etmek ve iyi bir vernikleme iin endvi, yarm saat kadar 1500 kuru scaklkta stlmaldr(Bu i iin zel yaplan kurutma frnlar kullanlr). Endvi frndan kartlr kartlmaz nceden endvi byklne gre seilmi ve ierisine lk doldurulmu kutu iersine daldrlr. Sarg aralarndaki hava kabarcklar tamamen kncaya kadar endviyi yava yava dndrlerek ilem srdrlr. Yaltma lknn sarglarn iine iyice nfuz ettiinden emin olduktan sonra, endvi kutu iersinden kartlarak fazla lkn akmas salanr. Damlama durduktan sonra endvi ak havada kurutulur. yice kuruduktan sonra endvi yeniden frnlanr.Endvi frndan kartlr ve souduktan sonra nceden endvi mili ve kolektr zerine sarlan yaltkan bant sklr. Endvi sac zerindeki vernik, bir bak ile kazndktan sonra endvi balans yaplr ve monte etmeye hazr hale getirilir.

14

15