Blm 5 Para Arz Sreci

Birinci blmde para arz aktrlerinden bahsetmi ve merkez bankalarnn para ars zn kontrol eden kurumlar oldu unu sylemitik. Ancak, mevduat bankalar halktan g s mevduat toplayarak ve bu mevduatlar kredi olarak kullandrarak kaydi para yaratm srecinde nemli bir rol oynarlar. Bu blmde nce bankalarn kaydi para yaratma srecinden bahsedece iz. Daha sonra mevduat arpan, para taban, para arpan g gibi nemli kavramlar aklayaca z. Son olarak, para arznn belirleyicilerinden g sz edece iz. g Kaydi Para Kaydi para, bankalar ve benzeri nansal araclar nezdindeki zerine ek yazlabilen vadesiz mevduattr. Buna, banka paras da denir. Birbirlerinden farkl bankalarda alan ekonomik birimler borlarn vadesiz mevduat hesaplar zerine ek s yazarak derler ve bu ekleri alanlar bunlar kendi bankalarna yatrarak bu bankalarda vadesiz mevduat hesabna sahip olurlar. Bankalarda mevduatlar bulunanlar, vadesiz mevduatlar zerine ek yazarak ilem yaptka kaydi para bankalar aras snda el de itirir. gs Bankalarn kaydi para yaratmasndan sz etmeden nce bankalarn ve Merkez Bankasnn bilanolarna gz atmak gerekir. Buradaki asl amacmz banka bilanolarnn ayrntl bir analizi de ildir. Gerekte nansal kurumlarn bilanolar olduka g karmaktr. Biz burada bilanolar en basit haliyle ele alarak kaydi para yaratma ss recinin nasl iledi inden bahsedece iz. s g g

65

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

5.1

Ticari Banka ve Merkez Bankas Bilanolar

Basit haliyle merkez bankasnn bilanosu aa da grlebilir. Merkez bankas bis g lanosunun aktinde reeskont kredileri ile hazine ve hkmet kurulularna ait devs let i borlanma senetleri (DIBS) bulunur. Reeskont bankalarca iskonto edilmi s senetlerin merkez bankasnca iskonto edilmesidir. Mevduat bankalar likidite sknts ektiklerinde merkez bankasna bavurarak ellerindeki senetleri iskonto ettirip s merkez bankasndan borlanabilirler. Merkez bankasnn mevduat bankalarna bu sekilde verdi i krediye reeskont kredisi ad verilir. g Merkez bankasnn bilanosunun pasinde ise rezervler yani ticari banka mevduatlar vardr. Rezervler, zorunlu rezervler ile ar (serbest) rezervlerin toplamna s eittir. Mevduat bankalar, vadesiz mevduatlarnn yasayla belirlenen orann mers kez bankasndaki rezerv hesaplarnda tutmak zorundadr. Bu orana, zorunlu kars 1 lk oran denir. . Byle bir mekanizma getirilmesinin sebebi, bankalarn aniden gerekleebilecek mevduat klarn karlayabilmelerini sa lamaktr. Zorunlu kars s s g s lk miktar aa daki gibi hesaplanr: s g zorunlu karlk miktar= vadesiz mevduatlar zorunlu karlk oran s s Bankalar, isterlerse zorunlu karlk orannn zerinde bir miktar rezerv hesaps larnda tutabilirler. Buna ar rezerv veya serbest rezerv denir2 . Bankalarn mers kez bankasnda bulundurduklar bu rezerv hesaplar merkez bankasnn bir ykmll oldu u iin bilanonun pasif ksmnda gsterilir3 Merkez bankasnn pasig g nde yer alan bir baka kalem ise dolamdaki paradr. Dolamdaki para, bankas s s d kesimin elinde bulundurdu u nakit paradr. Merkez bankasnn bilanosu aas g s 4 gda gsterilmitir s
1 Bir sonraki blmde zorunlu karlk oran hakknda ayrntl bilgi verilecek ve zorunlu karlk s s orannn bir para politikas arac olarak nasl kullanld anlatlacaktr. g 2 Bankalarn ar rezerv bulundurma iste ini etkileyen faktrler bir sonraki blmde ele alnmaks g tadr. 3 Derste takip etti imiz temel kitap Mishkin (2009)le tutarl olmas asndan banka mevduatlag rn rezervler olarak adlandraca z. Bu, baz kaynaklarda bankalar mevduat, baz kaynaklarda da g zorunlu karlklar olarak geiyor. s 4 Daha nce de belirtti imiz gibi, bu blmde ama kaydi para yaratma srecini analiz etmektir. g Bu nedenle TCMB bilanosu ok basit haliyle ele alnmtr. Bilanonun aktinde ayrca hkmete s verilen krediler, merkez bankasndaki dviz, altn vb. gibi d rezervler de bulunmaktadr. TCMBnin s ayrntl bilanosuna TCMB web sayfasndan ulalabilir. s

66

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Aktier D IBS Reeskont Kredileri

TCMB Dolamdaki Para s Rezervler

Pasier

Simdi de bankalarn bilanosuna gz atalm. Yine, basit haliyle bir ticari banka bilanosu aa da gsterilmitir. s g s

Aktier D IBS Rezerv Krediler

A Bankas Vadesiz Mevduatlar Reeskont Kredileri

Pasier

Ticari bankalar da merkez bankalar gibi hazine ve hkmet kurulularna ait s devlet i borlanma senetlerini aktierinde bulundururlar. Merkez bankasnn pasieri arasnda yer alan rezervler, ticari bankalarn aktidir. Ticari bankalarn hanehalk veya sirketlere kullandrdklar krediler ise ticari bankalarn aktidir. Ticari bankalarn bilanosunun pasinde ise merkez bankasndan aldklar reeskont kredileri ve hanehalk veya sirketlerden topladklar mevduatlar bulunmaktadr.

5.1.1

Bankalarn Kaydi Para Yaratmas

Bankalar ellerinde bulunan mevduatlar kullanarak veya merkez bankasndan elde ettikleri rezervlerle kaydi para yaratabilirler. Bankalarn rezervleri arttka, bankalar bu ilave rezervleri kredi olarak kullandrrlar, krediyi alanlar bununla yaptklar harcamalar ekle deyerek mevduat yaratm olurlar. s rezervler krediler mevduat krediler . . . Kaydi para yaratm srecinde merkez bankasnn rol ok nemlidir nk yukarda grld gibi bankalarn yeni krediler verebilmeleri ve yeni mevduat yarag tabilmeleri rezervlerinin artmasna ba ldr. Merkez bankas bankalarn rezervlerini g iki sekilde etkileyebilir:

67

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

1. Bankalara reeskont kredisi vererek. Merkez Bankasnn bankalara reeskont kredisi vererek banka rezervlerini nasl artrd n bilano zerinde bir rnek vererek aklayalm. g rnek: Merkez bankas A Bankas na 100 TLlik reeskont kredisi verirse, merkez bankasnn ve A Bankas nn bilanolar nasl de iir? gs Merkez bankas A Bankasna 100 TLlik reeskont kredisi verdi inde, bu Merg kez bankasnn aktine art olarak yazlr. Merkez bankasnn A Bankas ndan alaca na 100 TL eklenmi demektir. Merkez bankas bu borcu A Bankasnn Merkez g s bankas nezdindeki rezerv hesabna yatraca iin merkez bankas bilanosunda g pasif tarafnda yer alan rezerv hesabna 100 TL art olarak kaydedilir. Bu, Merkez bankasnn A Bankas na ykmll nn 100 TL artm olmas anlamna gelir. g s Merkez bankasnn bilanosu aa daki sekilde de imitir. s g gs s

Aktier Reeskont

TCMB + 100 TL Rezervler

Pasier + 100 TL

Simdi bu 100 TLlik reeskont kredisinin A Bankasnn bilanosunu nasl etki ledi ine bakalm: g

Aktier Rezervler

A Bankas + 100 TL Reeskont Kredisi

Pasier + 100 TL

A Bankas, merkez bankasndan 100 TL borland nda, bu A Bankasnn pag sinde + 100 TL olarak gsterilir nk bankann merkez bankasna verece i para g 100 TL artmtr. Banka, merkez bankasndan borlanarak rezervini 100 TL artrs mtr. s 2. Ak piyasa ilemleri yoluyla bankalardan DIBS satn alarak. s

68

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Merkez Bankasnn bankalardan D IBS satn alarak banka rezervlerini nasl artrd n bilano zerinde bir rnek vererek aklayalm. g rnek: Merkez bankas A Bankas ndan 100 TLlik D satn alrsa, merkez IBS bankasnn ve A Bankas nn bilanolar nasl de iir? gs Merkez bankas A Bankasndan 100 TLlik D IBS satn alrsa, bu merkez bankasnn aktine art olarak yazlr nk elindeki D says artmtr. Merkez banIBS s kas, satn ald D g IBSlerin karl n A Bankasnn merkez bankasndaki rezerv s g hesabna yatracaktr. Bylece, merkez bankas bilanosunun pasinde yer alan rezerv hesab + 1oo TL olarak kaydedilir. Bu, merkez bankasnn A Bankas na ykmll nn 100 TL artm olmas anlamna gelir. Merkez bankasnn bilanosu g s aa daki sekilde de imitir. s g gs s

Aktier Reeskont

TCMB + 100 TL Rezervler

Pasier + 100 TL

Merkez bankasnn A Bankasndan 100 TLlik D almasnn A Bankasnn IBS bilanosunu zerindeki etkisi ise syledir:

Aktier Rezervler D IBS

A Bankas +100 TL -100 TL

Pasier

Her iki rnekte de ticari bankann rezervleri 100 TL artmtr. Biz, bankann s rezerv hesabnda grlen bu 100 TL lik artla ilgileniyoruz. A Bankas simdi fazs ladan 100 TLlik rezerve sahip. Peki banka bu rezervleri nasl kullanacak? Bu fazla rezervler hangi kanallarla kaydi para yaratmna yol aacak? Simdi bu sreten bah sedelim.

69

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

5.1.2

Bankaclk Sisteminin Kaydi Para Yaratmas

Basit Model: Kaydi para yaratm srecinin daha iyi anlalmas iin ncelikle basit bir model ele s alaca z. Basit modelin varsaymlar aa daki gibidir: g s g Bankalar ar (serbest) rezerv bulundurmaz. s Bankad kesim nakit bulundurmaz, yani ilemler ekle yaplr. s s Bu varsaymlara gre bankaclk sisteminin kaydi para yaratmasn bir rnekle aklayalm: rnek: Merkez Bankasnn A Bankasndan 100 TLlik D IBS satn almas sonucunda bankaclk sisteminde kaydi para yaratm sreci nasl gerekleir? Bu bans kaclk sisteminde zorunlu karlk oran %10 ise, bankaclk sisteminde toplam ne s kadarlk kaydi para yaratlr? 1. aama: Merkez Bankas A Bankasndan 100 TLlik DIBS satn alrsa, A s Bankasnn bilanosu aa daki gibi de iir: s g gs

Aktier Rezervler D IBS

A Bankas +100 TL -100 TL

Pasier

2. aama: A Bankasnn rezervleri 100 TL artmtr. Bu 100 TLnin tamam s s ar (serbest) rezervdir. Bu modelde bankalarn ar rezerv tutmak istemeyecekles s rini varsayd mz iin A Bankas bu 100 TL nin tamamn kredi olarak kullandrg mak isteyecektir. A Bankas 100 TL lik kredi verdi inde bilanosu aa daki gibi g s g de iir. gs

70

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Aktier Rezervler D IBS Kredi

A Bankas +100 TL -100 TL +100 TL Vadesiz Mevduat

Pasier +100 TL

Banka, kredilerini 100 TL artrd iin bu, banka bilanosunun aktinde art g olarak kaydedilir. Bankalar kredi verdiklerinde, bunun bedelini pasierinde oluturs duklar vadesiz mevduat hesabnda gsterirler. Bir baka ifadeyle, bankalar kredi s verdiklerinde vadesiz mevduat oluturmu olurlar. Bu nedenle, A Bankas 100 TL s s kredi verdi inde, vadesiz mevduat hesab da 100 TL artm olur. g s 3. aama: A Bankasndan 100 TLlik kredi alan kii bu parayla baz harcamas s lar yapacaktr. Varsaymmz gere i, bu harcamalarn karl n nakit olarak de il g s g g ekle yapacaktr. Diyelim ki A Bankasndan 100 TL kredi alan kii, XYZ sirkes tinden mal satn ald ve karl n ekle dedi. XYZ sirketinin ise B bankasnda s g hesab var. Bu durumda A Bankasndan B Bankasna do ru bir para ak olacaktr. g s XYZ sirketi ald eki kendi bankasna yani B Bankasna gtrecek, B Bankas g da bu eki merkez bankasndaki takas odasna gtrecek ve tutar A Bankasndan B bankasna transfer edilecektir. Yani 100 TL nin A Bankasndan B Bankasna transferi merkez bankas aracl yla yaplacaktr. Bu nedenle B Bankasnn rezerv g hesab 100 TL artacaktr. B Bankas, 100 TL lik ek ald nda bedelini kiinin vag s desiz mevduat hesabnda gsterir. Bylece banka bilanosunun pasindeki vadesiz mevduat kalemi 100 TL artm olur. Bu durumda B Bankasnn bilanosu aa daki s s g gibidir:

Aktier Rezervler

B Bankas +100 TL Vadesiz Mevduat

Pasier +100 TL

4. aama: B Bankasnn rezervleri artk 100 TL artmtr. B Bankas ar res s s zervleri tutarnda kredi vermek isteyecektir. Fakat bu 100 TL nin hepsi ar rezerv s de ildir. B Bankas, vadesiz mevduatlarnn belli bir ksmn zorunlu karlk olarak g s

71

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

merkez bankasnda tutmak zorundadr. Merkez bankasnda tutmak zorunda oldu u g miktar hesaplayp bunu toplam rezervlerden kararak, bankann ar rezerv miks tarn bulabiliriz. zorunlu karlk miktar= vadesiz mevduatlar zorunlu karlk oran s s zorunlu karlk miktar= 100 0,10 s zorunlu karlk miktar= 10 TL s Demek ki, B Bankas 10 TLyi merkez bankasndaki rezerv hesabnda tutmak zorundadr. Bu durumda bankann ar rezervlerinin miktar: s ar rezervler= toplam rezervler - zorunlu rezervler (zorunlu karlk) s s ar rezervler= 100 - 10= 90 TL dir. s B Bankas, 90 TLnin tamamn kredi olarak kullandrmak isteyecektir. B Bankas zorunlu karlklarn yatrdktan sonra bilanosu aa daki gibi de iir: s s g gs

Aktier Rezervler Kredi

B Bankas +10 TL +90 TL Vadesiz Mevduat

Pasier +100 TL

5. aama: Diyelim ki B Bankasndan 90 TLlik krediyi alan kii bu krediyle s s harcama yapt ve bedelini ekle dedi. eki alan kiinin C Bankasnda hesab var. s Bu durumda, 4. aamada aklad mz gibi B Bankasndan C Bankasna 90 TL s g tutarnda bir para transferi gerekleecektir. C Bankasnn bilanosu aa daki gis s g bidir:

Aktier Rezervler

C Bankas +90 TL Vadesiz Mevduat

Pasier +90 TL

72

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

C Bankas, vadesiz mevduatlarnn %10unu zorunlu karlk olarak ayrdktan s sonra kalan 81 TLlik ar rezervini kredi olarak kullandracaktr. s

Aktier Rezervler Kredi

C Bankas +9 TL +81 TL Vadesiz Mevduat

Pasier +90 TL

Bu sre ne zamana kadar devam edecektir? Sistemdeki tm bankalarn ar res zervi sfr olana kadar devam edecektir. Simdi de bu bankaclk sisteminde (zorunlu karlk oran %10 ise) toplam ne kadarlk kaydi para yaratld sorusuna cevap s g arayalm. Bu soruya cevap verebilmek iin kaydi para arpanndan bahsedelim.

5.1.3

Kaydi Para arpan (Kredi arpan)

Kredi arpan, bankaclk sisteminde ne kadarlk kaydi para yaratld n miktar olag rak lmeye yarar. Bu blmde kulland mz basit modelde (yani bankalarn ar g s rezerv tutmadklar ve hanehalklarnn nakit tutmadklar varsaymlar altnda) yaratlan kaydi para miktar aa daki gibi hesaplanr: s g D = R 1 rd (5.1)

burada D vadesiz mevduat oranndaki de iiklik, R rezervlerdeki de iiklik, rd gs gs ise zorunlu karlk orann gsterir. s nceki rne imize dnersek: Merkez Bankasnn A Bankasndan 100 TLlik g D IBS satn almas sonucunda (zorunlu karlk oran %10 ise), bankaclk sistes minde toplam ne kadarlk kaydi para yaratlr? Denklem (5.1) i kullanarak: D = 100 1 D = 1000 0,10

olarak bulunur. Demek ki tm bankaclk sisteminde yaratlan toplam mevduat miktar, rezervlerdeki de iikli in 10 kat kadar olmutur. gs g s

73

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

rnek: Merkez bankas bankalara 3 milyon TLlik D IBS satarsa, bankaclk sisteminde ar rezervler sfr oldu unda, bankaclk sistemi bilanosu nasl de iir? s g gs

Aktier D IBS Rezervler Kredi

Bankaclk Sistemi +3 milyon -3 milyon Vadesiz Mevduat -30 milyon

Pasier

-30 milyon

Basit Modelin Eletirisi s Basit modelde, bankalarn ar rezerv tutmak istemediklerini ve bankad kesimin s s nakit bulundurmak istemedi ini varsaymtk. Bu varsaymlar, kaydi para yaratm g s srecini daha iyi anlamak iin yapmtk. Basit model, bu varsaymlarn katl s g nedeniyle gerekte kaydi para yaratmn iyi bir sekilde aklayamaz. Bunun iki sebebi vardr: Bankalar ar rezerv tutarlar. s Bankad kesim her zaman ekle almaz, nakit bulundurur. s s Bankalarn ar rezerv tutmas ve bankad kesimin nakit bulundurmas, bans s kaclk sisteminde daha az kaydi para yaratlmas anlamna gelir. Simdi bu varsa ymlarn geerli olmad durumlarda kaydi para yaratm srecinin nasl alt n g s g aklayalm. Bunun iin ncelikle merkez bankasnn para tabann ve para arzn nasl etkiledi ini aklayaca z ve sonra para arpanndan bahsedece iz. g g g

74

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

5.2
5.2.1

Para Arz ve Para Taban

Para Taban

Para taban, dolamdaki para ile bankalarn merkez bankasndaki rezervlerinin tops lamndan oluur. s MB = C + R burada M B para taban, C dolamdaki para, R bankalarn merkez bankasndaki s rezervleridir. Merkez bankas, para arzn kontrol etmek iin para tabann kontrol etmeye alr. s

5.3

Merkez Bankas Para Tabann ve Para Arzn Nasl Kontrol Eder?

Merkez bankas para tabann dolaysyla para arzn drt sekilde kontrol eder: Ak piyasa ilemleri (AP s I) Reeskont oran Zorunlu karlk oran s Dviz ilemleri s Bu durumda, basit modeldeki varsaymlar kaldrd mzda, para arznn belirg leyicileri aa daki gibidir: s g 1. Ak piyasa ilemleri s 2. Reeskont kredileri 3. Zorunlu karlk oran s

75

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

4. Bankalarn ar rezerv bulundurma iste i s g 5. Bankad kesimin nakit bulundurma iste i s g

5.3.1

s Ak Piyasa Ilemleri

Ak piyasa ilemleri (AP merkez bankasnn para tabann etkilemek iin hazine s I) tahvil ve bonolarn alp satmas ilemidir. Merkez bankasnn bankalardan veya s bankad kesimden tahvil ve bono almas, para tabann artrrken, tahvil ve bono s satmas para tabann azaltr.

a) Merkez Bankasnn Bir Bankadan Ak Piyasa Alm Gerekletirmesi s rnek: Merkez Bankas, bir bankadan D alm gerekletirirse, para taban nasl IBS s de iir? gs Merkez bankasnn aktindeki D miktar 100 TL artacak, rezerv hesab 100 IBS TL artacaktr. Bu durumda, merkez bankasnn bilanosu aa daki gibi de iir: s g gs

Aktier DIBS

TCMB +100 TL Rezerv

Pasier +100 TL

Bankann aktindeki D IBS miktar 100 TL azalacak, fakat bankann merkez bankas nezdindeki rezerv hesab 100 TL artacaktr.

Aktier D IBS Rezerv

A Bankas -100 TL +100 TL

Pasier

Para taban, dolamdaki para art rezervler olarak tanmland iin rezervlers g deki art para tabann artrr. s

76

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

MB = C + R Para arzn, dolamdaki para art vadesiz mevduatlar olarak tanmlamtk. rs s bakta vadesiz mevduatta nekte, dolamdaki parada herhangi bir de iiklik yok. Ilk s gs s da de iim olmam gibi grnebilir ancak bir nceki blmde aklad mz kaydi gs s g para yaratm sreci ve mevduat arpann hatrlarsanz, bankann rezervinin artmas sonucunda vadesiz mevduatlarn artaca n dolaysyla para arznn artaca n greg g bilirsiniz. Sonu olarak; AP alm rezervler para taban para arz I AP sat rezervler para taban para arz I s b) Merkez Bankasnn Bankad Kesimden Ak Piyasa Alm Gerekletirs s mesi rnek: Merkez Bankas, bankad kesimden 100 TLlik D s IBS alm gerekletis rirse, para taban nasl de iir? gs i) Bankad Kesim ekle alrsa s s Bankad kesim DIBSlerin karl nda merkez bankasndan 100 TL yi ek s s g ile alrsa ve bu eki ticari bir bankaya yatrrsa, merkez bankasnn aktindeki D IBS miktar 100 TL artacak, rezerv hesab 100 TL artacaktr. Bu durumda, merkez bankasnn bilanosu aa daki gibi de iir: s g gs

Aktier D IBS

TCMB +100 TL Rezerv

Pasier +100 TL

Bankad kesim ticari bankaya 100 TLlik ek verdi i iin ticari bankann res g zervleri ve vadesiz mevduat 100 TL artacaktr. Bankad kesimin aktindeki D s IBS miktar 100 TL azalacaktr. Bankad kesim demeyi ekle ald ve bu eki bans g kaya verdi i iin vadesiz mevduatlar 100 TL artacaktr. g

77

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Aktier D IBS Vadesiz Mevduat

Banka D Kesim s -100 TL +100 TL

Pasier

Aa da ise ticari bankann bilanosundaki de iiklik gsterilmektedir. s g gs

Aktier Rezerv

A Bankas +100 TL Vadesiz Mevduat

Pasier

+100 TL

Sonu olarak, para taban, dolamdaki para art rezervler olarak tanmland s g iin rezervelerdeki art para tabann artrr. Vadesiz mevduatlar artt iin para s g arz da artar. MB = C + R Bankad kesimden AP alm (ekle) rezervler para taban para s I arz ii) Bankad Kesim Nakit Bulundurursa s Bankad kesim D s IBSlerin karl nda merkez bankasndan 100 TL yi nakit s g olarak alrsa, ticari bankalar devreden km olacaktr. Burada, merkez bankasnn s aktindeki DIBS miktar 100 TL artacak, merkez bankas D IBSlerin karl n s g nakit olarak dedi i iin dolamdaki para 100 TL artacaktr. Bu durumda, merkez g s bankasnn bilanosu aa daki gibi de iir: s g gs

Aktier D IBS

TCMB +100 TL Dolamdaki Para s

Pasier +100 TL

78

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Bankad kesimin aktindeki D miktar 100 TL azalacak. Bankad kesim s IBS s demeyi nakit olarak ald iin, dolamdaki para 100 TL artacaktr. g s

Aktier D IBS Dolamdaki Para s

Banka D Kesim s -100 TL +100 TL

Pasier

Sonu olarak, para taban, dolamdaki para art rezervler olarak tanmland s g iin dolamdaki parann artmas para tabann artrr. Dolamdaki parann artmas, s s para arzn da artrr. Burada, AP almnn rezervler zerindeki etkisinin, bankad I s kesimin nakit bulundurup bulundurmamasna ba l oldu una dikkat edin: g g Bankad kesim ilemlerini ekle gerekletirirse. s s s AP alm rezervler para arz I Bankad kesim nakit bulundurursa. s AP alm rezervler etkilenmez, fakat dolamdaki para para arz I s Bankad kesim ilemlerini ekle gerekletirirse kaydi para yaratm sz kos s s nusuyken, bankad kesim nakit bulundurursa banka rezervlerinde bir de is g siklik olmayaca iin kaydi para yaratlmaz. g

5.3.2

Reeskont Kredileri

rnek: Diyelim ki Merkez Bankas reeskont oranlarn drd, bunun sonucunda s bir ticari banka merkez bankasndan 100 TL reeskont kredisi ald. Bu durumda para taban nasl de iir? gs Merkez bankas A Bankasna 100 TLlik reeskont kredisi verdi inde, bu merkez g bankasnn aktine art olarak yazlr. Merkez bankasnn A Bankas ndan alaca na g 100 TL eklenmi demektir. Merkez bankas bu borcu A Bankasnn merkez bans kas nezdindeki rezerv hesabna yatraca iin merkez bankas bilanosunda pasif g

79

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

tarafnda yer alan rezerv hesabna 100 TL art olarak kaydedilir. Bu, merkez bankasnn A Bankas na ykmll nn 100 TL artm olmas anlamna gelir. Merkez g s bankasnn bilanosu aa daki sekilde de imitir. s g gs s

Aktier Reeskont

TCMB + 100 TL Rezervler

Pasier + 100 TL

Simdi bu 100 TLlik reeskont kredisinin A Bankasnn bilanosunu nasl etki ledi ine bakalm: g

Aktier Rezervler

A Bankas + 100 TL Reeskont Kredisi

Pasier + 100 TL

Sonu olarak, para taban, dolamdaki para art rezervler olarak tanmland s g iin rezervlerdeki art para tabann artrr. s Reeskont kredileri rezervler para taban para arz Reeskont kredileri rezervler para taban para arz

5.3.3

Zorunlu Karlk Oran s

Merkez bankas para tabann ve para arzn zorunlu karlk orann de itirerek de s gs etkileyebilir. zorunlu karlk oran rezervler para taban para arz s zorunlu karlk oran rezervler para taban para arz s Buraya kadar, merkez bankasnn ak piyasa ilemleri ve reeskont kredileri yos luyla para tabann nasl kontrol etti inden bahsettik. Fakat, burada dikkat edilmesi g

80

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

gereken husus para tabannn merkez bankasnn tamamen kontrol altnda olmad dr. Merkez bankas, ak piyasa ilemleri yoluyla para tabann istedi i oranda g s g kontrol edebilir fakat reeskont kredileri tamamen kontrol altnda de ildir nk g bankalarn merkez bankalarndan borlanmalarn belirleyen tek faktr reeeskont oran de ildir. rne in, reeskont oran ok dk olsa bile bankalar merkez bang g s kasndan borlanmak istemeyebilirler, bu durumda merkez bankas para tabann istedi i gibi kontrol edemez. g

5.4

Para arpan

Para arz ile para taban arasndaki ilikiyi para arpan yoluyla anlarz. Para ars pan, para tabanndaki 1 TLlik de iikli e kar para arznn ne kadar de iece ini gs g s gs g hesaplamamza yardmc olur. Para arpan genelde 1den byktr. M = m MB burada M para arzn, M B para tabann, m ise para arpann gsterir. Para arpannn Tretilmesi Bankalar topladklar mevduatlarn bir ksmn karlk olarak merkez bankasns daki rezerv hesaplarnda tutmak zorundadrlar. Bankalar zorunlu orann zerinde bir miktar isterlerse merkez bankasnda tutabilirler. Bu durumda bankalarn toplam rezervleri, zorunlu ve ar rezervlerin toplamndan oluur: s s R = RR + ER burada R toplam rezervler, RR zorunlu rezervler ve ER ar rezervlerdir. s Daha nceki blmden zorunlu rezervlerin su sekilde hesapland n biliyoruz: g R = D rd D mevduatlar, rd zorunlu karlk oran. s (5.4) (5.3) (5.2)

81

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Denklem (5.4)yi Denklem (5.3) de yerine yazarsak: R = D rd + ER Para tabann daha nce tanmlamtk: s MB = C + R burada C dolamdaki para, R rezervlerdir. s Denklem (5.5)yi Denklem (5.6) de yerine yazarsak: M B = C + D rd + ER elde ederiz. Daha sonra dolamdaki para mevduat orann ve ar rezerv mevduat oranlarn s s su sekilde tanmlayalm: C= C D D ER D D (5.8) (5.7) (5.6) (5.5)

ER =

(5.9)

Para arz dolamdaki para ile vadesiz mevduatlarn toplamna eittir. s s M =C +D Denklem (5.8)yi Denklem (5.10) de yerine yazarsak: M= buradan C D+D D (5.10)

82

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

M = D(

C + 1) D

(5.11)

bulunur. Denklem (5.11)yi Denklem (5.2) de yerine yazarsak: +1 MB rd + + ER D

C D C D

M= burada
C +1 D C rd + D + ER D

(5.12)

ifadesi para arpann verir.

rnek: Zorunlu karlk oran %10, vadesiz mevduat miktar 800 milyar, dolamdaki para s s 400 milyar ve ar rezervler 0.8 milyarsa, para arpann hesaplaynz ve yorumlas ynz. Cevap: D=800 milyar C=400 milyar ER=0,8 milyar rd =0,10 Bu durumda: C 400 = = 0,5 D 800 ER 0,8 = = 0,001 D 800 Verilenleri denklem (5.12)de yerine yazarsak: M= 0,5 + 1 = 2,5 0,10 + 0,5 + 0,001

83

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Yorum: Para tabanndaki 1 TLlik art para arznda 2,5 TLlik arta yol aar. s s rnek: Yukardaki rnekte verilenleri dikkate alarak mevduat arpanyla (kaydi para arpan) para arpann karlatrnz. s s Para arpan= 2,5 olarak bulmutuk. Mevduat arpan ise s 1 1 = = 10 rd 0,1 Burada, mevduat arpannn para arpanndan byk oldu u grlmektedir. Bug nun sebebi, para arpan hesaplanrken bankalarn ar rezerv tutmalarnn ve bans kad kesimin nakit bulundurmasnn da dikkate alnmasdr. Bu iki faktr ekonos mide daha az kaydi para yaratlmasna neden olur.

5.5

Para arpannn Belirleyicileri

Denklem (5.12)e gre para arpannn belirleyicileri sunlardr: 1. Zorunlu Karlk Oran s zorunlu karlk oran (rd ) para arpan para taban para arz s zorunlu karlk oran (rd ) para arpan para taban para arz s 2. Dolamdaki Para Oran s dolamdaki para (C) para arpan para taban para arz s dolamdaki para (C) para arpan para taban para arz s 2. Ar rezervler s

84

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

ar rezervler (ER) (C) para arpan para taban para arz s ar rezervler (ER) para arpan para taban para arz s g Bankalarn Ar Rezerv Bulundurma Iste ini Etkileyen Faktrler s Bankalarn mevduatlarnn belli bir ksmn merkez bankasndaki hesaplarnda tutmak zorunda olduklarn fakat isterlerse bu orann zerinde bir oran da ar rezerv s olarak tutabileceklerini daha nce sylemitik. Bankalar aa daki durumlarda ar s s g s rezerv tutmak isteyebilirler: Mevduat klarnn artmasnn beklendi i dnemlerde bankalar daha ok s g ar rezerv tutar. rne in, bayram, ylba dnemleri ncesinde harcamalar s g s artaca ndan beklenenin zerinde bir mevduat k gerekleebilir. Buna ng s s lem olarak ar rezervlerini artrmak isteyebilirler. s Piyasa faiz orannn artmas demek bankalarn ar rezerv tutmasnn frsat s maliyetinin artmas demektir. Bu durumda bankalar daha az ar rezerv tus tarlar, daha ok kredi verirler. Bylece, daha ok kaydi para yaratlr. Bankalarn ar rezerv tutmalar ekonomide daha az kaydi para yaratlmas ans lamna gelmektedir. Bu yzden merkez bankas, para arznn dmesini istemiyorsa, s bankalarn ar rezerv tutmaya istekli olduklar dnemlerde piyasaya likidite sa lar. s g g Bankad Kesimin Nakit Bulundurma Iste ini Etkileyen Faktrler s Varlk talebi teorisine gre bankad kesimin nakit bulundurma iste ini etkileyen s g faktrler sunlardr: Servet servet nakit bulundurma Likidite likidite ihtiyac nakit bulundurma (r: Bayram ncesinde bankad s kesimin daha ok nakit bulundurmas).

85

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Risk risk nakit bulundurma (r: Ekonomik kriz beklentisi varsa, bankaclk sistemine gven yoksa). Enasyon beklentisi beklenen enasyon oran nakit bulundurma (Bankad kesim paras nn reel olarak de er kaybetmesini nlemek iin nakit olarak tutmaz, baka g s yatrm aralarna ynelir). Beklenen Getiri getiri nakit bulundurma (rne in, vadeli mevduat faizleri artarsa bang kad kesim daha az nakit bulundurur). s

5.6

Para Arznn Dsall -Iselli i Tartmas s g g s

Para arznn dsall , iselli i tartmalar son zamanlarda nem kazanmtr. Para s g g s s arznn dsal olmas, para arznn para talebinden ba msz olmas, sadece mers g kez bankas tarafndan belirlenmesi anlamna gelir. Para arznn isel olmas ise, para arznn tamamen merkez bankalarnca kontrol edilemeyece i anlamna gelir. g Klasik, Neo-Klasik ve monetarist iktisatlara gre para dsaldr. Keynesin anas lizlerinde de parann dsal oldu unu gryoruz. Para arznn iselli iyle ilgili tars g g tmalar post-Keynesgillerle birlikte balamtr. Post Keynesgillere gre para arz, s s s mevduat toplayan nansal arac kurumlar ve bu kurumlardan borlananlarn etkilesimleri sonucunda belirlenir. Buna gre, merkez bankasnn para politikasyla eko nomiyi etkileme gc de azdr. Literatrde, onaylayc isellik ve yapsal isellik olmak zere iki isellik yaklam bulunmaktadr. zellikle nansal piyasalardaki gelimeler para arznn isel s s oldu u tartmalarn artrmtr. Bir gre gre, para arznn byme oran nansal g s s s piyasalardaki talep basks tarafndan belirlenir. Bankalarn ve nansal kurumlarn yeterli rezervleri olmad zaman, merkez bankas onlarn rezerv ihtiyacn karg s lamak durumundadr. Aksi halde nansal sistemin istikrar bozulur. Bu durumda, onaylayc isellik yaklam geerlidir. s

86

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Yapsal isellik yaklamna gre ise merkez bankasnn sk para politikas uys gulamas sonucunda rezervleri azalan bankalar nansal yenilikler yoluyla kendilerine kaynak yaratrlar. rne in, euro-dolar piyasasndan borlanrlar, mevduat sertig kalar kullanrlar, trev rnleri kullanrlar, repo-ters repo szlemeleri yaparlar ve s kendilerine kaynak yaratrlar. Dolaysyla, nansal sistemdeki gelimelere paralel s olarak artk sadece belli bir parasal bykl n merkez bankas tarafndan kontrol g edilmesinin mmkn olmad n, merkez bankalarnn tek bana para arzn kontrol g s edemeyece ini ileri srerler. g

87

http://www.acikders.org.tr

Para Arz Sreci

A. Yasemin Yalta (2011)

Okuma Listesi Mishkin (2009), Blm 14.

88

http://www.acikders.org.tr

UADMK Ak Lisans Bilgisi

sbu belge, Creative Commons Attribution-Non-Commercial ShareAlike 3.0 UnI ported (CC BY-NC-SA 3.0) lisans altnda bir ak ders malzemesi olarak genel kullanma sunulmutur. Eserin ilk sahibinin belirtilmesi ve geerli lisansn kos runmas kouluyla zgrce kullanlabilir, o altlabilir ve de itirilebilir. Creative s g gs Commons rgt ve CC-BY-NC-SA lisans ile ilgili ayrntl bilgi http:// creativecommons.org adresinde bulunmaktadr. Bu para teorisi ve politikas ders notlar setinin tamamna http://www.acikders.org.tr adresinden ulalabilir. s A. Yasemin Yalta Hacettepe niversitesi Ekim 2011