Ultrazvuk, vrtlone struje

v.as.mr. Samir Leme slemes@mf.unze.ba

Ispitivanje ultrazvukom
Opis metode Osnovna oprema Prednosti Nedostaci Varijable Metode ispitivanja Oprema za ispitivanje

Ispitivanje ultrazvukom
Metod ispitivanja bez razaranja kod kojeg se zrake zvuka visoke frekvencije emituju u materijal s ciljem otkrivanja povrinskih i dubinskih greaka Zvuni talasi prodiru u materijal i odbijaju se od prelaznih povrina Stepen refleksije uglavnom zavisi od fizikog stanja materijala na prelazu, a manje od osobina materijala

Ispitivanje ultrazvukom
Zvuni signali se skoro potpuno reflektuju od prelaza metal/gas Parcijalna refleksija se javlja na prelazima metal/tenost ili metal/vrsta tijela Ultrazvukom se otkrivaju pukotine, odvajanje laminata, lunkeri, pore, nemetalni ukljuci i druge nehomogenosti

Ispitivanje ultrazvukom
Veina UZ ureaja otkriva greke praenjem jedne od sljedeih veliina:
Refleksija zvuka od prelaznih povrina ili diskontinuiteta u metalu Vrijeme prolaza zvunog talasa od ulaza do izlaza Slabljenje zvunih talasa apsorpcijom ili rasipanjem unutar ispitivanog objekta Karakteristike spektralnog odziva emitovanog ili reflektovanog signala

Ispitivanje ultrazvukom
Veina UZ ureaja radi na frekvencijama od 0,1 do 25 MHz Ljudsko uho registruje zvuk od 20 Hz do 20 kHz

Osnovna oprema
Elektronski generator signala Sonda koja emituje snop UZ talasa Kuplant za transfer energije iz sonde Kuplant za transfer energije u sondu Sonda za prihvatanje odbijenih UZ talasa Pojaalo / demodulator Displej ili indikator Elektronski referentni sat

Prednosti metode
Jako dobra snaga prodiranja u dubinu materijala (nekoliko metara) Visoka osjetljivost na male greke Velika preciznost otkrivanja lokacije, veliine, orijentacije, oblika greke Dovoljno je da jedna povrina bude dostupna Signal se lako obrauje elektronski Mogunost skeniranja po zapremini

Prednosti metode
Nema opasnosti po osoblje, opremu i materijale u okolini Portabilnost (prenosivost) Generie izlaz koji se lako obrauje raunarom

Nedostaci metode
Manuelni nain rada zahtijeva iskustvo i veliku panju Za razvoj procedura ispitivanja je potrebno veliko tehniko znanje Teko je ispitivati tanke dijelove, nepravilne oblike, hrapave povrine Teko se otkrivaju defekti koji su neposredno ispod povrine Potrebni su kuplanti i referentni standardi

Varijable
Osnovne varijable koje treba uzeti u obzir kod UZ ispitivanja su karakteristike UZ talasa i karakteristike dijelova koji se ispituju Od tih varijabli zavisi izbor opreme Frekvencija ultrazvunih talasa: treba nai kompromis izmeu pozitivnih i negativnih efekata izabrane frekvencije

Varijable
Visoke frekvencije: vea osjetljivost, vea rezolucija, manja penetracija kod nehomogenih metala (sa veim zrnom) Akustina impedanca kombinacije dva materijala je karakteristika koja odreuje stepen refleksije; ako imaju istu impedancu, nema refleksije Jedinica: g/cm2s

Varijable
elik: 4,66106 g/cm2s Aluminij: 1,72106 g/cm2s Bakar: 4,18106 g/cm2s Olovo: 2,45106 g/cm2s Zrak: 0,00004106 g/cm2s Staklo: 1,44106 g/cm2s Ulje: 0,15106 g/cm2s Voda: 0,149106 g/cm2s

Varijable
Ugao nagiba Kad snop UZ talasa pada okomito na greku, ugao nagiba je 0 - refleksija ne mijenja pravac snopa Kad ugao nagiba nije 0, dolazi do promjene prirode kretanja talasa i do prelamanja

Varijable
Intenzitet snopa je energija koja se emituje po poprenom presjeku snopa, a zavisi od amplitude vibracija estica Obino se koristi termin akustini pritisak (zvuni pritisak) da oznai amplitudu naprezanja koja izaziva UZ talas u materijalu Akustini pritisak je proporcionalan kvadratu akustinog pritiska

Varijable
Apsorpcija ultrazvune energije se javlja uglavnom konverzijom mehanike energije u toplotu Rasipanje ultrazvunog talasa se javlja zato to veina materijala nije homogena Rasipanje se javlja i kod anizotropnih materijala, kod kojih brzina prostiranja talasa nije ista u razliitim pravcima

Varijable
irenje snopa se javlja na veoj udaljenosti od sonde Ugao irenja zavisi od talasne duine talasa i prenika sonde Slabljenje ultrazvunog snopa zavisi od poetnog akustinog pritiska, dubine dijela koji se ispituje i od koeficijenta slabljenja (dB/mm)

Metode ispitivanja
Dvije osnovne metode su metoda transmisije i "puls-eho" metoda Kod metode transmisije mjeri se samo slabljenje signala Kod puls-eho metode mjeri se i vrijeme prolaza i slabljenje signala

Metode ispitivanja
Puls-eho metoda se koristi kod lociranja greaka i mjerenja debljine Dubina greke se odreuje vremenom od poetnog impulsa i eha koji proizvede greka Veliina greke se odreuje poreenjem amplitude signala reflektovanog zvuka sa referentnom amplitudom (od poznate veliine)

Metode ispitivanja
Rezultati puls-eho ispitivanja se mogu prikazati na razne naine: A-scan: kvantitativni prikaz amplituda signala i vremena putovanja signala dobijenih na jednoj taki povrine B-scan: rezultati du linije C-scan: rezultati po povrini

10

Metode ispitivanja
Blok ema analognog A-scan displeja:

Metode ispitivanja
Primjer oitanja sa A-scan displeja i sa osciloskopa

11

Metode ispitivanja
Blok ema B-scan displeja:

Metode ispitivanja
Blok ema C-scan displeja:

12

Metode ispitivanja
Prikaz sa C-scan displeja:

Metode ispitivanja
Ispitivanje pod uglom se koristi za ispitivanje zavarenih spojeva, cijevi, limova i ploastih materijala, te uzoraka nepravilnog oblika, gdje pravi snopovi ne mogu doi u kontakt sa svim povrinama

13

Metode ispitivanja
Ispitivanje zavarenih spojeva

Metode ispitivanja
Ispitivanje zavarenih spojeva

14

Oprema za ispitivanje
Popreni presjeci piezoelektrinih UZ sondi

Oprema za ispitivanje
Sonde za ispitivanje pravim snopom

15

Oprema za ispitivanje
Sonde za ispitivanje pod vodom Prednost ovog ispitivanja je vea brzina, mogunost kontrole smjera snopa i mogunost automatizacije

Oprema za ispitivanje
Sistem za ispitivanje pod vodom

16

Oprema za ispitivanje
Ureaji za mjerenje debljine

Kalibracija

17

Proizvoai opreme
General Electric Inspection Technologies Krautkramer / Agfa / Hocking (www.geinspectiontechnologies.com) Olympus (www.olympusndt.com) NDT Systems (www.ndtsystems.com) Newco (www.newcoinc.com) UE Systems (www.uesystems.com)

Ispitivanje vrtlonim strujama

Podruje upotrebe Razvoj metode Princip rada Radne varijable Instrumenti Senzori Oitanje rezultata mjerenja Referentni standardi

18

Podruje upotrebe
Zasniva se na principu elektromagnetske indukcije Koristi se za identifikaciju niza fizikih, strukturnih i metalurkih stanja u elektroprovodljivim metalnim proizvodima

Podruje upotrebe
Mjerenje elektrine provodnosti, magnetske permeabilnosti, veliine zrna, stanja termike obrade, tvrdoe i fizikih dimenzija Otkrivanje pukotina i ukljuaka Otkrivanje razlike u sastavu, mikrostrukturi i drugim osobinama metala Mjerenje debljine magnetski neprovodne obloge na metalu

19

Podruje upotrebe
Ne zahtijeva se direktan elektrini kontakt sa objektom ispitivanja Pogodno za ispitivanja velikom brzinom mogue ispitivati 100% proizvodnje Indirektna metoda: potrebna posebna panja prilikom obrade rezultata mjerenja

Razvoj metode
Elektromagnetska indukcija Teorija i primjena indukcionih kalema Rjeenje rubnih prolema koji opisuju dinamiku EM polja u blizini indukcionih kalema Teoretsko predvianje promjene impendance usljed malih tokova Napredak u elektronici instrumenata (displeji, registracija, mikroprocesori)

20

Razvoj metode
Faraday je 1831. otkrio EM indukciju: promjenom struje u kalemu ice se indukuje struja u susjednom kalemu Maxwell je 1864. dao dinamiku teoriju EM polja (set jednaina) Hughes je 1879. koristio metodu za otkrivanje promjena osobina metala Kranz je 1925. razvio instrument za mjerenje debljine stjenke

Princip rada
Slian indukcionom zagrijavanju, ali koristi izvor struje znatno manje snage Promjene elektrine struje koje se javljaju kad se EM polje instrumenta nalazi u blizini greke u materijalu se detektuju osjetljivim elektronskim sklopovima Struja pobude je naizmjenina struja

21

Princip rada
Struja koja se indukuje unutar objekta koji se ispituje tee u zatvorenim kolima Amplituda i faza tih kola zavise od: Primarnog polja pobudnih struja Elektrinih osobina objekta koji se ispituje EM polja koje generiu struje koje teku kroz objekat Prisustva diskontinuiteta u objektu

Princip rada

Za ravne objekte koristi se ravni kalem

Za cilindrine dijelove i cijevi koristi se solenoid-kalem

22

Princip rada
Presjek A-A ne sadri greku U presjeku B-B usljed greke mijenja se smjer toka indukovane struje

Princip rada

23

Radne varijable
Impedanca kalema Elektrina provodnost Magnetna permeabilnost Lift-off faktor Fill faktor Rubni efekat Skin efekat

Impedanca kalema
Z = R
2

+ X

2 L

Z: impedanca R: omski otpor XL: induktivni otpor XL =2fL0 International Annealed Copper Standard (IACS)

24

Impedanca kalema

esto se rezultujue sinusoide prikazuju u fazor (phasor) dijagramu Time se olakava uoavanje razlika u fazama izmeu indukovanih struja

Impedanca kalema

25

Elektrina provodnost
Svi materijali imaju karakteristian otpor toku elektrine struje Najvei otpor imaju izolatori, srednji poluprovodnici a najnii - provodnici Kod ovog ispitivanja se koristi mjerenje na osnovu IACS (International Annealed Copper Standard) areni isti bakar: 100% IACS

Elektrina provodnost
Metal Bakar Aluminij Magnezij Nerajui elik Titanijum Otpor mm 17,2 28,2 46 700 548 Provodnost %IACS 100 61 37 2,5 3,1

26

Magnetna permeabilnost
Neki materijali (eljezo, nikl, kobalt,...) koncentriu fluks magnetnog polja imaju visoku i promjenljivu permeabilnost MP nije konstanta za materijal nego zavisi od jaine magnetnog polja Kriva koja pokazuje vezu izmeu intenziteta magnetnog polja i magnetnog fluksa se zove kriva magnetizacije

Magnetna permeabilnost

27

Magnetna permeabilnost
MP jako utjee na indukovanu struju Radi toga se metode ispitivanja za magnetine i nemagnetine materijale razlikuju Isti faktori koji utjeu na elektrinu provodnost (sastav, tvrdoa, zaostali naponi, greke) utjeu i na MP Za kompenzaciju utjecaja MP koristi se dodatni kalem sa istosmjernom strujom da se postigne saturacija

Lift-off faktor
Kad se instrument za ispitivanje izloi naponu u zraku, dat e neki otklon ak i kad nema provodljivog materijala u blizini Kako se kalem pribliava materijalu, otklon se poveava Te promjene otklona pri promjeni rastojanja izmeu kalema i provodnika se nazivaju "lift-off" Posebno vano kod sloenih oblika

28

Fill faktor / Edge / Skin

Fill faktor je ekvivalent "Lift-off" faktora, ali kod cilindrinih objekata Edge efekat (rubni efekat) se javlja kad se kalem priblii rubu objekta koji se ispituje, jer dolazi do izoblienja toka magnetnog polja Indukovano polje je gue blizu povrine, a progresivno opada po dubini; ta pojava se naziva "Skin" efekat

Skin efekat

29

Ponaanje materijala

Instrumenti
Analogni i digitalni Klasifikacija na osnovu displeja za prikaz rezultata Najosnovniji instrument se sastoji od izvora izmjenine struje, kalema ice spojenog na taj izvor, i od voltmetra za registrovanje promjene napona

30

Instrumenti
Pored osnovnih dijelova, koristi se niz dodatnih kola i ureaja: Rezonantna kola (za promjenu frekvencije pobudne struje) Maxwell-Wien most (za mjerenje induktivnosti iz poznatog omskog otpora i kapaciteta)

Instrumenti
Instrumenti za vrtlone struje se mogu podijeliti u sljedee kategorije: a) Sistem otpornik-kalem Resistor and single-coil system b) Sistem debalansa mosta Bridge unbalance system c) Sistem indukcijskog mosta Induction bridge system d) Transmisijski sistem Through transmission system

31

Sistem otpornik-kalem
Jednostavan instrument, kod kojeg se prati napon u kalemu senzora Pogodan za mjerenje velikih lift-off varijacija ako nije bitna velika preciznost

Sistem debalansa mosta

Instrument vee preciznosti Mjeri se razlika napona izmeu impedance kalema senzora i referentne impedance Problem koji se javlja usljed promjene temperature

32

Sistem indukcijskog mosta

Referentni kalem i kalem senzora su spojeni u transformator

Transmisijski sistem
Signal se prenosi iz kalema kroz metal, a detektuje se na suprotnoj strani metala Ako je udaljenost dva kalema fiksna i kola imaju visoku impedancu, signal ne zavisi od poloaja metala Ovo potpuno eliminie lift-off, ali zahtijeva postavljanje dva kalema

33

Senzori

Izbor senzora s kalemom zavisi od geometrije povrine objekta koji se ispituje: tap, potkovica, prsten

Senzori
esto se koriste parovi senzora, u apsolutnom ili diferencijalnom spoju Apsolutni: kod sortiranja Diferencijalni: kod cijevi

34

Senzori
Senzori mogu biti razliitih oblika i veliina Izbor senzora zavisi od vrste diskontinuiteta koji se ispituje Za ispitivanje cijevi na kratke greke, koriste se prstenasti kratki senzori

Oitanje rezultata mjerenja

Svjetlosni alarm Zvuni alarm Relejni prekidai Analogni pokazivai s kazaljkom Digitalni pokazivai (displeji) XY ploteri za crtanje grafika impedance XY osciloskopi "Strip-chart" rekorderi Rekorderi s magnetnom trakom Raunari

35

Referentni standardi

36