ALTERNATF DVZ KURU SSTEMLER

K. Azim zdemir (Aratrmac) Glbin ahinbeyolu (Ekonomist)

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Aratrma Genel Mdrl Tartma Teblii

Eyll 2000

ALTERNATF DVZ KURU SSTEMLER

Dviz kuru sistemleri zerine olan literatr, alternatif uygulamalarn gerektirdii "kredibilite" ve "esneklik" kavramlar arasndaki tercih zerinde nemle durmaktadr. ki u rnek zerinde durulursa; tam esnek kur sisteminde Merkez bankas mdahalesi enaza indirgenmekte ve bamsz para politikas uygulamasna olanak tannmaktadr. Bu sistem dviz kuru deiimleri ile isel ve dsal oklarn gerektirdii ayarlamalarn hemen tmn yanstmaktadr. Sistemin getirdii esnekliin maliyeti daha yksek enflasyon ve kredibilite kaybdr. Dier u rnek olan sabit kur sistemi ise uygulamada daha yksek kredibilite ancak daha az esneklik salamaktadr. Sistemden k yaplmad srece gerekleen

makroekonomik disiplin olumlu bekleyiler yaratacak ve enflasyon oran daha dk seviyede gerekleebilecektir. Tam esnek ve sabit kur sistemi, iki u dviz kuru sistemi uygulamasn oluturmaktadr. Ancak, bu iki uygulama arasnda farkl sistemler mevcuttur. Aada tam esnek kur sisteminden sabit kur sistemine kadar esneklik derecesine gre sralanan 9 farkl dviz kuru sistemine ilikin aklamalar yer almaktadr. zleyen tabloda aklamas yaplan farkl dviz kuru sistemleri karlatrlmal olarak zetlenmektedir.

1. Serbest Dalgalanma (Free Float) Serbest dalgalanan kur sisteminde lke parasnn deeri piyasa tarafndan belirlenmektedir. Dviz piyasasna yaplan mdahaleler kurlarn istenilen dzeyde olumasn salamak yerine, bu piyasadaki gereksiz dalgalanmalar nlemek ve deiimleri daha lml hale getirmek iin yaplmaktadr. Bu sistemde para politikas daha etkin hale gelmekte ve lkenin tutmas gereken uluslararas rezerv miktar azalmaktadr. Dier bir avantaj ise dsal oklarn ilk etapta nominal kurlar tarafndan emilmesi sonucu lke iindeki istikrara olumlu katkda bulunmasdr. Serbest dalgalanan dviz kuru sisteminden kaynaklanan olumsuzluk ise d ekonomik ilikilerde belirsizlikleri ve riskleri artrmas nedeniyle kaynak dalmn olumsuz etkilemesidir. Ayrca para politikas iin nominal pa zelliini tayabilen dviz kuru bu zelliini kaybettiinden, serbest dalgalanan kur sistemi enflasyona elverili bir sistem haline gelebilmektedir.

2. Gzetimli Dalgalanma (Managed Float) Bu kur sisteminde parasal otorite dviz kurlarna mdahale etmekle birlikte, bu mdahaleler nceden belirlenmi kurallara gre yaplmamaktadr. Parasal otorite bu mdahaleleri, kendi karar alma mekanizmasn bir takm ekonomik gstergeler dorultusunda o an iin iyi olduunu dnd bir ekilde altrarak gerekletirmektedir. nceden aklanm kurallara bal olarak yaplmayan bu mdahaleler, lke ekonomisinin hareket alann geniletmektedir. Ayrca bu ekilde ynlendirilebilen kurlarla, serbest dalgalanan kur sisteminin yol at bir takm risk ve belirsizlikler azaltlabilmektedir. Dier yandan kurallardan yoksun bu tr
2

mdahaleler ekonomiler genelinde dnldnde birbirleriyle elien ynleri olabilmektedir. Kurlarn gzetimli bir ekilde dalgaland bir ekonomide, yaplan mdahaleler sonucu elde edilmeye allan ekonomik yararlar dier lkelerin bundan olumsuz etkilenmesi sonucu oluuyorsa bu sistem "kirli dalgalanma" olarak adlandrlmaktadr.

3. Aralk inde Dalgalanma (Floating within a Band) Bu tr bir sistemde, kurlarn belirlenen bir aralk iinde serbeste dalgalanmasna izin verilmektedir. Serbest dalgalanan ve sabit kur sisteminin bir birleimi gibi alglanabilecek bu kur sistemi esneklii ve istikrar beraberinde getirir. Merkez parite olarak belirlenen araln ortalama deeri kurlara bir belirlilik kazandrrken, kurlarn bu aralk iinde dalgalanabilmesi dsal oklarn etkisini azaltmaktadr. Bu sistemde araln belirlenmesi bir problem niteliini tamaktadr. ok dar belirlenen aralk istikrarszl ve speklasyonu beraberinde getirebilmektedir. Ayrca bu araln srdrlebilir olmas bu sisteme gven iin arttr. Devaml ayarlanan aralk beklenen faydalar yokedebilmektedir.

4. Kaygan Aralk (Sliding Band) Kaygan aralk sisteminde, bir nceki sistemden farkl olarak, araln ortalama deeri (merkez kur) sabitlenmemitir. Bu ortalama deer belli olmayan srelerle ayarlanmaktadr. Genelde yksek enflasyon gzlenen ekonomilerde uygulama alan bulan bir sistemdir. Ayarlanabilir merkez kur sayesinde kurun olas ar

deerlenmesi engellenmektedir. Fakat kaygan kur sisteminde ayarlama sresinin ve sklnn bilinmemesi piyasalarda belirsizlik yaratabilmektedir.

5. Ynlendirilmi Sabit Aralk (Crawling Band) Ynlendirilmi sabit aralk sisteminde, lke parasnn deeri nceden aklanm sabit bir deer etrafnda belirli limitler iinde dalgalanmaktadr. Fakat esas alnan sabit deer seilmi ekonomik gstergeler ve zellikle demeler dengesindeki gelimelere bal olarak ayarlanabilmektedir. Uygulamada aralk sistemi

ynlendirilmi sabit parite sistemi ile karlatrldnda daha esnek bir yapya sahiptir. Ynlendirilmi sabit aralk sistemin allm sabit kur sistemlerinden fark, sabit kur zerinde bir bask olutuunda, gerekli ayarlamann bir anda deil belirli aralklarla ve sklkla yaplyor olmasdr. Ayrca bu ayarlamalar arasnda belirlenen limitler iinde dalgalanmasna da izin verilmektedir. Yaplan bu ayarlamalar sayesinde, dier sabit kur sistemlerinde gzlenen ve beklentiden kaynakl speklatif hareketler engellenebilmektedir. En byk olumsuzluk ise faiz politikasnn kurlar destekleme zorunluluudur. Bu nedenle faizler ekonominin gerekleri dorultusunda istenildii gibi kullanlamamaktadr.

6. Ynlendirilmi Sabit Parite (Crawling Peg) Bu kur sisteminde lke parasnn deeri sabitlenmitir. Ancak bu sabit deer, ayn ynlendirilmi sabit aralk sisteminde olduu gibi, o lkenin seilmi ekonomik gstergelerine ve zellikle demeler dengesindeki gelimelere bal olarak

ayarlanabilmektedir.

Bu

sistem

ynlendirilmi

sabit

aralk

sistemi

ile

karlatrldnda daha kat bir yapya sahip olmakla birlikte allm sabit kur sistemleri ile karlatrldnda, bu sistemlerden farkl olarak sabit kur zerinde bir bask olutuunda, yine gerekli ayarlamann bir anda deil belirli aralklarla ve sklkla yaplyor olmasdr. Bu nedenle bu sistem, ynlendirilmi sabit aralk

sistemin avantajlarn ve dezavantajlarn beraberinde getirmektedir. Bunlara ek olarak, araln olmamas nedeniyle belirsizlikler daha aza indirgenmitir.

7. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi (Fixed-but-adjustable exchange rate) Bretton Woods sistemi olarak bilinen bir sistemdir. Bu sistemde kur sabit olmakla birlikte parasal otorite sresiz bir ekilde bu kuru srdrmek zorunda deildir. Belirlenen kur uygulanan ekonomik politikalarla tutarszsa arzu edilen ynde deitirilebilmektedir. Bu sistem d ticaret zerindeki kur belirsizliini azaltarak ekonomik istikrara katkda bulunur. Dier yandan olas bir ayarlama beklentisi (devalasyon) youn speklasyonlara yol aabildiinden ekonomide kriz yaratmaya elverili bir sistemdir.

8. Para Kurulu (Currency Board) lke parasnn seilecek olan yabanc bir para ile sabit kurdan deiimini ngren ve belirli yasal dzenlemeleri gerektiren bir sistemdir. Bu sistemde para otoritesi lke parasn yanlz yabanc para girii karl basmaktadr. Ayrca Merkez Bankasnn parasal dzenlemeler ve son kredi mercii gibi geleneksel

fonksiyonlarna son vermektedir Dier yandan bu sistemin uygulanmas kolay olmakla beraber para ve maliye politikalarnn gvenirliliini artrmas, dviz kuruna istikrar kazandrmas, faiz oranlar birletirmesi ve finansal derinlii artrmas gibi faydalar da vardr. Bunun yannda bir takm maliyetler de getirmektedir. Para kurulu sisteminde bankalar daha duyarl hale gelmekte, Merkez Bankas fonksiyonlarn kaybetmekte, mali politikalar zerine snrlama gelmekte ve nominal kurlar esnekliini kaybetmektedir. Bu sistemin uygulanaca ekonomide gl bir kamu finansman, salkl bir finansal yap ve yeterli miktarda dviz kaynaklar gerekli grlmektedir.

9. Tam Dolarizasyon (Full 'dollarization') Bu sistemi uygulayan lke parasal bamszlna son vermekte ve baka bir lkenin para birimini kullanmaktadr. Para kurulu sisteminin u eklidir. Parasal disiplini artrmas nedeniyle gvenirlilii fazladr. Ayrca istikrarsz bir dviz kurunun yol at olumsuzluklar ortadan kaldrr. En nemli maliyetleri ise senyoranj gelirinin kayb, Merkez Bankasnn son kredi mercii rolne snrlamas, ekonomiyi dviz kuru krizlerine kar duyarl hale getirmesidir.

Alternatif Dviz Kuru Sistemleri

Sistem Temel zellikler
Dviz kuru serbest piyasada belirlenir. Merkez bankas dviz piyasasna mdahale etmez.

Olumlular
Nominal dviz kurundaki deiim isel ve dsal oklarn gerektirdii ayarlamalarn hemen hepsini yanstr. Yksek dzeyde rezerv birikimine ihtiya yoktur. Piyasaya tepkisi serbest dalgalanan kur benzeridir ancak daha yksek dzeyde uluslararas rezerv birikimine ihtiya vardr. Dviz kurlarndaki "ar" hareketlilii nler.

Olumsuzlar
Yksek oranl nominal ve reel dviz kuru dalgalanmalar kaynak dalmn olumsuz etkiler. Para politikas dviz kuru dnda bir nominal pa erevesinde ekillenir. Merkez bankasnn hareketinin effaf olmay piyasalarda belirsizlie neden olabilir. Uygulamada mdahalelerin etkileri "sinyal" niteliinde bile olsa ksa sreli olmaktadr. stikrar kazandrc deildir.

Aklamalar
Hibir lke tam esnek kur politikas uygulamamakta dr. Gemi uygulamalar da gznnde bulundurulduunda, ABD, Almanya ve svire bu uygulamaya en yakn rneklerdir. Kanada ve Avusturalya gibi gelimi lkeler uygulamaktadr. Meksika 1994-95 krizi sonras benzer sistemi uygulamtr.

Serbest Dalgalanma (Free Float)

"Kirli" Dalgalanma veya Gzetimli Dalgalanma (Managed Float)

Aralk inde Dalgalanma (Floating within a Band) (Hedef Blgesi) (Target Zone)

Merkez bankas belli bir pariteye baml olmakszn dviz piyasasna mdahaleye hazr durumdadr. Mdahale skl ve ekli hedef dorultusunda deiir. Dorudan mdahaleler uluslararas rezervlerde deiim yaratrken, dolayl mdahaleler (faiz oranlarnda deiim, likidite veya dier finansal aralar yoluyla) yaratmaz. Nominal dviz kuru belirlenen merkez parite etrafnda aa/yukar belli aralk iinde serbest dalgalanr. Sapmalarda parasal otorite piyasaya mdahale eder. Aralk genilii deiir. Daraldka sabit kur sistemine, geniledike dalgal kur sistemine yaknsar.

Sistem belirli esneklikle kredibiliteyi salamaktadr. Aralk ve merkez parite gibi anahtar bilgiler piyasann bekleyilerini ekillendirir. Aralk iinde gerekleen dalgalanmalar piyasadaki ok deiimleri absorbe eder.

Kaygan Aralk (Sliding Band)

Parasal otorite belirli bir merkez pariteyi izlemeyi taahht eder. Ancak, merkez parite aralklarla eitli gstergeler nda ayarlanr. Bu sistem aralk sisteminin yksek enflasyonlu lkelerde

Sistem dnya ortalamas zerinde enflasyon yaayan lkelerde aralk sisteminin uygulanmasna olanak tanr ve lke parasnn nemli oranda deer kazanmasn nler.

Araln ok dar olduu ve makro politikalarn sisteme uyumlu olmad durumlarda uygulama istikrar nleyici olabilir ve speklatif ataklara neden olabilir. Araln tayini nemlidir. Sistemin esneklii aralk ve merkez parite deerlerinin revize edilmesine olanak tanr. Bu ise uygulamann kredibilitesini drmektedir. Merkez paritenin ayarlanma dnem ve oranlarnn bilinmeyii piyasalarda belirsizlik ve faiz oranlarnda hareketlilik yaratabilir. Aralk tayini nemlidir.

Avrupa Para Sistemi erevesinde uygulanan Dviz Kuru Mekanizmas (ERM) en bilinen rnektir. 1992-93 ERM krizinin tank olduu gibi sistem nemli speklatif basklara maruz kalabilir ve Merkez bankas belirlenen aral korumada kararsz kalrsa sistem kebilir.

srail 1989 yl balarndan 1991 sonuna kadar benzer sistem uygulamtr. Sistemin ierdii belirsizlik ve neden olduu hareketlilik alternatif uygulamalar n plana karmaktadr.

Ynlendirilmi Sabit Aralk (Crawling Band)

uygulama biimidir. Aralk sisteminde merkez paritenin zaman iinde ayarlanmasdr. Ynlendirme oran farkl kurallara balanabilir. Gemi enflasyon oranlar fark gibi geriye dnk ya da beklenen enflasyon oran gibi ileriye dnk yaklamlar en sk uygulamalardr. Nominal dviz kuru periyodik olarak belirli gstergelere gre ayarlanr. ok dar bir aralk iinde hareket eder ve sapmalar engellenir. Uygulamann bir rnei de nominal dviz kurunun mevcut enflasyon orannn altnda artacak ekilde ayarlanmasdr (Tablita sistemi).

Yksek enflasyonlu lkelerde aralk sisteminin uygulanmasna, merkez paritede yksek oranl ayarlamalar yaplmakszn, olanak tanr.

Ynlendirilmi Sabit Parite (Crawling Peg)

Yksek enflasyonlu lkelerde nemli reel kur deerlenmelerini nler. Tablita sistemi piyasa beklentilerini ynlendirir ve belirli lde kredibilite salar.

Ayarlanabilir Sabit Dviz Kuru (Fixed-butadjustable exchange rate)

Bretton Woods sistemidir. Nominal dviz kuru sabittir ancak Merkez bankas sk kurallara bal deildir. Politika dna kabilirler. Parite ayarlamalar (devalasyon) ska kullanlr. Kesin kurallara balanm sabit kur sistemidir. Para politikasnda yasal snrlamalar mevcuttur. Para otoritesi yerli paray yalnz yabanc para girii karl basabilir.

Belirsizliklerin az olduu ortamda makroekonomik disiplin salar. Gerekli durumlarda devalasyon olana "k-nokta"sdr ve sisteme esneklik kazandrr. Kredibilite unsurunu enoklayc bir sistemdir ve "zaman tutarszl" sorununu ortadan kaldrr.

Ynlendirme orannn tayini nemli riskler tar. Gemie dnk yaklam sistemde enflasyonist sre yaratabilir. Gelecee dnk yaklam ise yanl enflasyon hedefleri dorultusunda belirlendiyse ulusal parann ar deerlenmesine ve speklatif basklara yol aabilir. Gemi enflasyon farklarn kullanan gemie dnk yaklam sistemde enflasyonist srecin olumasna ve para politikasnda dviz kurunun nominal pa etkisinin ortadan kalkmasna neden olabilir. Mali ve gelir politikalar uyumlu deilse Tablita uygulamasnn sreklilii salanamaz. Uygulamada devalasyonlar genelde yksek oranl yaplmakta, sistemde belirsizlik oluturmakta ve enflasyonist basklar yaratmaktadr.

srail, ili ve talya bu uygulamay belirli dnemlerde semilerdir.

Bu sistem 1960 ve 1970'lerde ili, Kolombiya ve Brezilya'da uygulanmtr. En uzun uygulamas Kolombiya'dr ve nemli lde enflasyonist bask oluturmutur.

Bretton Woods sisteminin 1973 ylnda knden sonra pekok gelimi lke benzer uygulamalar izlemeye devam etmitir.

Para Kurulu (Currency Board)

Kredi asndan nemlidir ancak sistem esnek deildir. nemli dsal oklar tamamen isizlik ya da ekonomik aktivite yoluyla absorbe edilir. Merkez bankas "son kredi mercii" fonksiyonunu yitirir.

Tarihsel olarak pekok kk lke uygulamas grlmektedir. Ancak bazlar nemli dsal oklarda uygulamaya son vermek durumunda kalmlardr. Gnmzde Hong Kong ve Estonya uygulamaktadr. Arjantin ve Bulgaristan benzer uygulamalarda bulunmaktadr.

Tam Dolarizasyon (Full 'dollarization')

Para kurulu sisteminin en u formudur ve uygulamas yoktur. Bir lkenin parasal bamszlna son vererek dier lkenin para birimini kullanmasdr.

Kredibilite unsurunu maksimize eden sistemdir. Teori olarak parasal otoritenin farkl davran hakk yoktur.

Para kurulu sisteminde olduu gibi kredibilite asndan olumlu ancak esneklik olarak olumsuz bir sistemdir. Tm dsal oklar reel ekonomi tarafndan absorbe edilir. Merkez bankas "son kredi mercii" fonksiyonunu yitirir. nemli ulusal ve politik engeller mevcuttur.

Panama ve San Marino en yakn uygulamalardr.

Kaynak: Edwards ve Savastano, 1999.

Kaynaka: Appleyard, D.R. and A. J. Field (1992): International Economics, Richard D. Irwin Inc. Edwards, S. and M.A. Savastano (1999): "Exchange Rates in Emerging Economies: What Do We Know? What Do We Need To Know?," NBER Working Paper Series, 7228. Frankel, J.A. (1999): "No Single Currency Regime Is Right For All Countries or At All Times," NBER Working Paper Series, 7338. The New Palgrave Dictionary of Money and Finance (1992), ed. P. Newman, M. Milgate, J. Eatwell, MacMillan Press, London. Yalva, F. (1997): Bankaclk Terimleri Szl, Karde Kitap ve Yaynevi, Ankara.

10