Bitkiler daha fazla saygy hak ediyor

Prof.Dr. Hasan BAYDAR

Sleyman Demirel niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm - Isparta

Bitkiler, bizden nce de varlard; 250 milyon yl nce yeryznde ilk ieklerini amaya
baladlar. Oysa bizler sadece 250 bin yldr varz. Onlar biz olmadan nce daha mutlu ve daha zgrdler; yeni ve deien evrelere hzla uyum saladlar, her kar topraa yayldlar. Bir gn (10 bin yl nce) insanolu tarm kefetti ve doaya hkmetmeye balad. nsanolunun bu kefi, atein, tekerlein veya yaznn bulunmas kadar nemli bir devrimdir. Bu devrim sayesinde insan nfusu hzla artm, bugn 7 milyar aan dnya nfusunu besleyebilecek kadar gda retmek mmkn hale gelmitir. Eer bu yaplamyor ve her 6 insandan birisi alk snrn altnda yayor ise, bunun asl nedeni en bata kapitalist retim anlaynn neden olduu daha fazla kar peinde koan ve adil olmayan paylam dzenidir. Gelecekte bizleri bekleyen en byk tehlike, insanlarn koyduu yasalarn, giderek doa yasalarnn yerini almaya balamasdr. Tarm devrimini gerekletiren insanlar, hayvanlarla birlikte bitkileri de evcilletirmeyi baarmtr. Artk bitkiler iin hibir ey eskisi gibi olmayacaktr; bir bakma kaderleri kendi yasalarn dayatmaya alan insanlarn servenine bal kalacaktr. nsanolunun iine yaramayanlar, yararsz birer yabanc/yabani ottan ibaretti ve yeri geldiinde yok edilmeleri, tarm alanlarndan kovulmalar gerekiyordu. Oysa var olduklarndan beri yeni topraklar kefetmeye alm olan bitkiler, insanlarn teknolojik ve kimyasal mdahalesine kar ou zaman aresiz kalyorlarsa da, mcadeleyi de hibir zaman brakamayacaklardr. nk z evlad olduklar topraklardan srlp, yerlerini vey evlatlara brakmay bir trl hazmedemediler. te bu nedenle, bir ayrk otunun kltr arazilerinde var olma savana, asfalt yollarn zerindeki yarklardan ban darya kartma gayretine sayg duymalyz ve ona srf bu onurlu mcadelesinden dolay yaama ans vermeliyiz. yz binden fazla bitki trnn ok az insanlar tarafndan deerli grlyor; rnein anavatanlar Asya ktas olan buday, eltik, arpa, soya, kanola ve ekerpancar gibi, yine anavatanlar Amerika ktas olan msr, patates, pamuk, yerfst ve ayiei gibi tarla bitkilerinin insan eliyle neredeyse yetitirilmedii kta yoktur ve dnyada en geni tarm alanlar onlara ayrlmtr. Bir bakma saylan bu kltr bitkilerini slah ederek geni bir adaptasyon yetenei ve stn tarmsal zellikler kazandran insanolunun bu yapt, gerekte trler arasndaki doal rekabete yapay bir mdahaledir; kimisine btn dnyay kaplayacak kadar, kimisine de hayatta kalma ans tanmayacak kadar!

Yine de geimlik ziraat yapan kyller doann en iyi koruyucusudurlar ve dier canllarla uyum iinde, onlara sayg ve sevgi duyarak yaamay iselletirmi olanlardr.

Kendi geleceini hoyrata ve ou zaman keyfi olarak tehlikeye atan, kendisine faydal
bulmad veya zararl grd canllara yaama ans tanmayan insanolu, kendisini bu dnyann tek ve gerek sahibi olarak grmemelidir. te, dnyay kendi karlarna gre ekillendiren, biimlendiren ve dntren tek varlk olan insanoluna bu yapay seiciliine kar artk yeter, deme zaman gelmitir. Unutmayalm ki, bugn yabani ot olarak grp zerinden basarak getiimiz, yeryznden silemeye altmz bir bitki tr, yakn bir gelecekte insanln kurtuluu olabilecek bir zellii (rnein kanser, Alzheimer, AIDS gibi amansz hastalklarn aresi) olabilir. Hatrlatmakta yarar var, biz bilimsel olarak bitkileri sadece 250 yldr inceliyoruz; bugne kadar yeryznde yayl gsteren bitkilerin ancak kk bir dilimi aratrlabilmi, henz byk dilimi (eer yaama ans braklr ise) aratrlmay beklemektedir.

Brakn dier mesleklerden olan insanlar, biz tarmclar bile bitkilere ou zaman
gereken saygy gsteremiyoruz. ou zaman onlar dnyamz ssleyen birer estetik ritel gibi alglyor, bizleri beslemek zorunda olan ve var olu nedenleri bundan ibaret sayan ve btn bunlar nedeniyle onlara istediimiz gibi hkmetme yetisine sahip olduumuzu dnyoruz. Etrafmz yeile boyayan bu canllar, rengrenk iekleri, ho kokular, lezzetli ve besleyici meyve ve tohumlar ile bizim hizmetkrlarmz olarak gryoruz. Oysa onlar bizler olmadan da yaamlarn srdrebilirler; fotosentez gibi harika bir sistem sayesinde kimseye boyun bkmeden!

Soluduumuz havadan fazlas zehir olan karbondioksiti alp, yaamak iin elzem olan
oksijeni veriyorlar. stelik son derece sadklar ve bir o kadar da cmertler; aldklarnn kat ve kat fazlasn geri veriyorlar. Btn bunlar yaparken bbrlenme yok, kibir yok, ikyet yok Evimizde ahap, arabamzda yakt, sobamzda odun, tabamzda yemek, bedenimizde giysi, hastalmzda ila, sevdiimize parfm oluyorlar. Kimi zaman doum gn masasn ssleyen bir i ektirler, kimi zaman da bam teline dokunan bir virtzn elinde kemandrlar. Evet, onlar ocuumuzun elindeki kalem, ninemizin eyiz sand, dedemizin bastonudurlar. Kilime dokunan ipe rengini veren kkboyadr, hasta orbasna ifa niyetine serpitirilen baharattr, souk k gnlerinde iimizi stan saleptir, scak yaz gnlerinde ise iimizi serinleten meyan erbeti. ocuklarmz sevindirmek iin ukulota ve biskvidir, misafirlerimize ikram ettiimiz ay ve kahvedir, hayvanlarmz beslemek iin ot ve yem.

Btn dier canllarn sahip olmad kadar kimya bilgisine sahiptirler; en mkemmel
insan laboratuarlar onlarn rettiklerinin yannda bir hitir. Btn d saldrlara kar en bata kimyasal silahlarn kullanmaktadrlar. Bir otobur kendisine yaklatnda

alkaloidler ve tananler gibi zehirli ve ac molekller sentezlemeye balarlar. Patojenik bir bakterinin saldrsnda fitoaleksinler olarak antimiktobiyal molekllerle kar koyarlar. Baka trden bitkiler yaam alanlarna sokulmaya baladnda allelopatik etkili kimyasallarn altrrlar. Tozlamak iin ok gsterili iekler ve kokular yaratarak tozlayc bcekleri kendilerine ekerler.

Biz onlar hareketsiz, duraan, stabil canllar olarak ifade eder, bu nedenle ou zaman
hor grr, stelik baz insanlar eletirirken ot gibi yayor deyimi ile gerekte bitkilere hakaret etmi oluruz. Evet, bize son derece hareketsizmi gibi grnebilirler, oysa hareket eylemi grecelidir. Ar ekim olsa da bitkiler sanldndan ok daha hareketlidirler; topran derinliklerine veya gkyznn maviliklerine sabrla uzanrlar. rnein polenlerini dier btn etmenleri, arlar, rzgr, suyu, kullanarak kilometrelerce uzaa tamyorlar m? Tohumlarn ve meyvelerini serbest brakarak, bazen bir kuun midesinde, bazen rzgrda pervane gibi, bir hayvann kllarna aslarak, suyun zerinde kayk gibi ve hatta bizlerin pazar antasnda oradan oraya tanan onlarn birer organ deil mi? Btn bunlar kukusuz son derece baarl ve srad birer oalma ve yaylma stratejisidir.

reme/oalma organlar olan tohumlarn, yapraklarn, saplarn, kklerini, soanlarn

veya yumrularn tatlandrp, lezzetlendirerek birer besin deposu haline getiriyorlar. Sanki bunlar insanlar her daim yanlarnda tasnlar diye masum birer rvet arac olarak kullanyorlar. Bylelikle meyvelerini afiyetle yiyip, ekirdeklerini bir zahmet yol kenarlarna frlattmzda amalarna da ulam oluyorlar. Bir bakma onlarn ayaklar ve elleri oluyoruz. Hatta bazlarna yeni yaylma alanlar ap, onlar kendi elimizle zenle topraa ekip-dikip, bakp, bytp, olgunlatrp oaltmyor muyuz? Yani bizim bin bir zahmetle atmz tarm alanlar, gerekte onlar iin hazr yaylma alan oluyor. nsan kullanmay bilen bitkiler, dnyaya hkim olmay hak eden bitkilerdir de! Biz insanlar, kendimizi btn canllar leminde prizmann en st tepesinde grrz. Evet, soyut dnme, konuma, alet kullanama yetenekleri nedeniyle, kukusuz yaratlan canllar arasnda en mkemmeliyiz. Ancak insan vcudundaki organizasyonun mkemmeliyeti, organlar arasnda sorunsuz uyuma baldr; eer hayati organlardan birisini kaybederseniz, dier organlarnz ne kadar salam olursa olsun lrsnz. Oysa bitkilerde organlar arasndaki bamllk insanlar kadar gl deildir; birisinin devre d kalmas bitkinin hayatna son vermez. Bazen bitkiyi topran zerinden sadece kk kalacak ekilde yolarsnz, ancak ksa bir sre sonra o tekrar yeniden srmesini bilir. Kaybettii bir organn derhal yeniler; hatta bu durum bazen eskisine gre daha gl olmasna, daha fazla retken olmasna neden olur. te biz meyve aalarn bunun iin budamyor muyuz? Onlar, her ne ekilde olursa olsun hayatta kalmay bizden daha iyi baaryorlar, klonal oalanlar bir bakma lmszler de!

Bizler remek iin yumurta ve sperm retiyoruz. Ancak her ikisi de canl bedenlere
ihtiyalar vardr; beden yoksa onlar da yoktur. Zaman geldiinde ya dllenerek canly meydana getirirler veya bunu baaramazlarsa ksa bir sre sonra yok olup giderler. Bitkiler de remek iin benzer ekilde nce yumurta ve polen retirler. Ancak tohum olutuktan sonra, ana bitkiye bal kalmakszn uzun yllar imlenmeden bekleyebilirler. Bir tr uyku haline geerek en uygun evre koullarnn olumasn beklerler. te bu yzden, buzullarn arasna skm bir tohum binlerce yl sonra buzul zldnde filizlenerek srebilmektedir. Birou dier canllarn yaamayaca olumsuz artlarda bile hayatta kalmay baarabiliyorlar; lde kakts oluyorlar, buzullarda ard, okyanusta yosun Bu kadar akll ve yetenekliler de neden bu kadar sessizler ve konuamyorlar? diyebilirsiniz. Konumak ve anlamak iin mutlaka ses gerekli deildir. Onlar, aralarnda anlamak iin her bir harfi bir elemente karlk gelen kimyasal dil kullanyorlar. stelik onlarn alfabesinde sadece 29 harf yoktur; var olan btn elementler (biz bugne kadar 118 tanesini biliyoruz) onlarn harfleridir. Yaygn olarak kullandklar iletiim moleklleri terpenoitler ve gaz formundaki hormonlardr. rnein bir mee als kei tarafndan yenilmeye baladnda dier arkadalarna tehlike sinyalleri gnderir: HCH=HCH. te imdi tam da sras gelmiken Lokman Hekimden bahsetmek istiyorum: O, bitkilerin dilinden anlayabiliyor, hatta onlarla konuabiliyordu. Bu sayede lmszln reetesini bile renebilmi, ancak bu reeteyi Asi nehrinden geerken drm. O gnden beri insanlar lmszln reetesini aryor. Elbette bu anlatlanlar bir efsaneden ibarettir. Ancak her bir bitki bilimcisi birer Lokman Hekim olmal ve onlarn srlarn anlamaya almaldr.

Ksaca, onlar her eyimizdir; ziraat, orman ve botanik bilimlerinin temel inceleme alan
ve asl var olu materyali olan bitkilere DAHA FAZLA SAYGI ve DAHA FAZLA SEVG diyoruz. Tekrar hatrlatmalym ki, onlar sandmzdan ok daha akll ve ok daha kabiliyetlidirler. Bu yazlanlar okuyan kimileri hadi oradan canm, bitkilerin merkezi sinir sistemi yoktur, dolays ile zekdan da yoksundurlar, diye dnebilirler. Evet, bana gre zek kavram da grecelidir, insanolunun kendi algsndan kendine yonttuu dier kavramlar gibi