AKRLN BOYANMASI Akrilik elyaf genelde boyanm olarak kullanlr.

Akrilik elyafn boyanma zellikleri : %100 akrilonitrilden retilen akrilik lif, son derece g boyanr. Bu durum; liflerin hidrofob karakterinden, hidrojen kprleri nedeniyle sk lif yapsndan ve boyarmaddenin balanabilecei fonksiyonel gruplarn olmamasndan kaynaklanr. Elyafn boyarmaddeye affinitesi yoktur ve cam gei scaklklar yksektir (104 C). Boyanabilirlii oluturmak iin, akrilonitril monomeri yanna kk bir oranda komonomer katlr. Komonomer kullanlarak, akrilik liflerin cam gei scaklklar 85 Cnin altna drlebilir[2]. % 100 poliakrilonitril liflerin boyanmas, boyarmaddelere kar affinitelerinin olmamas ve cam gei scaklndan (104 C) dolay zordur. Akrilik liflerin boyanabilme kabiliyetleri, metakrilat ve vinil asetat gibi maddelerle ve kopolimerizasyon srasnda metalil slfonat veya styrene slfonik asidin polimere katlmasyla arttrlabilir. 2-hidroksi propil metakrilat, 2-hidroksi etil metakrilat ve halo alkil akrilat/metakrilat katlmasyla da kopolimer liflerin boyanabilirlikleri, cam gei scaklklarnn azalmas nedeniyle artar. Deiik katk maddelerinin eirme zeltisine katlmas, akrilik liflerin boyanabilme kabiliyetlerini arttrr. Bylece vinil klorit/vinil asetat kopolimerlerin veya AN-metakrilatsodyum metalil slfonat terpolimerlerinin lif eldesi srasnda polimere katlmas boyanabilirlii arttrr. Asid boyarmaddelerle, erilmi akrilik liflerin boyama hznn arttrlmas, eirme zeltisine alminyum, inko ve krom iyonlarnn katlmasyla arttrlr. Akrilik lifleri, son eirme zeltisine katyonik boyarmadde veya karmlarnn katlmasyla da boyanabilir. Yaplan bir almann boyama ksmnda molekl arlklar farkl deiik boyarmadde seilmitir. Bunlar; Basacryl Golden Yellow XGFL (molekler arl 432), Panacryl Brilliant Red 2B (molekler arl 368.5), Methylene Blue 2B (molekler arl 329.5). Boyarmaddeler metanolden rekristalizasyon ile arndrlmtr. Farkl molekl arlklarna sahip bu boyarmadde kullanlarak yaplan boyama ilemi sonrasnda, boyamalarn k ve ykama haslk testleri yaplarak deerlendirilmitir. Molekl arl byk olan boyarmaddenin k ve ykama haslk deerleri daha yksek bulunmutur. Anyonik grup ilave edilmi olan liflere boyarmadde diffzyonunun yksek olduu ve daha dk aktivasyon enerjisiyle, daha ksa srelerde boyamalar yapld belirlenmitir[3]. Akrilik lifler komonomerin cinsine gre; - Katyonik boyanabilen, - Anyonik boyanabilen, - Derin boyanabilen olarak gruplara ayrlrlar. Akrilik elyafn boyanmasnda nemli noktalar :

Boyama koullar altnda, akrilik elyafn termoplastik zellii ve gerilme dayanm davranlarnn bilinmesi nemlidir. Saf akrilonitrilden retilmi akrilik liflerde, boyarmadde absorpsiyonu iin hibir yan dal mevcut deildir. eitli akrilik liflerin boyanabilirliindeki farkllklar, lifteki mevcut yan dal saysndaki farkllktan kaynaklanmaktadr. Dier yandan, akrilik liflerin boya absorpsiyon oran, lif yapsndaki kk deiikliklerle bile etkilenmektedir. Buharlama, soutma, scaklk art ile boya alma oran nemli lde artar. Bu nedenle; akrilik elyafnn boyanmasnda her lif iin lif doyma deeri, kritik temperatr, boyanma hz olarak bilinen eitli tanmlama deerleri nem tar[2]. Boyama ncesi ilemler: Akrilik lifler; - Tow (elyaf kablosu), - plik, - Kuma ve trikotaj halinde boyanabilirler. Genel olarak; boyama ncesi preperasyon maddelerinin giderilmesi iin yalnzca n ykamadan geirilir ve ayn makinede boyama ilemi devam eder. Ykama; asidik ortamda yaplabildii gibi, zellikle fazla kirli mamllerde zayf bazik ortamda da yaplabilir. Bu taktirde; asetik asidle iyi bir ntrletirme yaplmaldr. Baz durumlarda, boyama ilemi ncesi n ykama yaplmadan boyamaya geilir. Bu durumda; boyama banyosuna ilave edilen dispersiyon maddesi kirlerin ve banyodaki maddelerin kmesini nler. Akrilik elyafn ektirme (High bulk iplik eldesi) ilemi, boyamadan nce ya da boyama ilemi ile ayn anda yaplabilir. Boyama ile ayn anda yaplacaksa; flotte 80-85 Cye stlr. Daha sonra sirklasyon durdularak ileler konulur. 5 dakika bekletilir. Sonra sirklasyon balatlr ve scaklk yava bir hzla ykseltilerek boyama balatlm olur. Akrilik kumalar, maml ektirmek ve boyama srasnda krklk tehlikesini azaltmak iin boyamadan nce bir fiksaj ilemine tabi tutulur. Ancak; boyama srasnda akrilik elyafn camlama scakl aldndan, fiksaj etkisi ksmen kaybolur[2]. Akrilik elyafn boyanmasnda kullanlan cihazlar : Akrilik elyaf kontin filament elyaf kablosu halinden, zel proseslerle kesiksiz elyaf kablosu (tow) formuna dntrlrler. Akrilik elyafn boyanmasnda en yaygn boyama ekli, tow boyamadr. Tow boyama, genellikle aparatlarda gerekletirilir. Genel olarak, aparatta drt formda boyanabilirler. - Taycda sarlm pozisyonda, - Elyaf taycya yerletirilmi durumda,

- apraz bobin formunda, - Yumaklar halinde tops taycya yerletirilerek. Aparatlarda, flotte hareketli malzeme durgundur. Flotte sirklasyonu, iten da ve dtan ie olmak zere iki ekilde gerekletirilir. Ancak; akrilik elyaf veya tow boyamada malzemenin ok sk bir ekilde yerletirilmemesine zen gsterilmeli ve flotte devaml olarak iten da sirkle edilmelidir. Durulamalar bitinceye kadar sirklasyon durdurulmamaldr. Tow boyama, kabin boyama aparatlarnda veya kontin makinelerde de yaplabilir. Akrilik elyafn boyanmas iin ikinci alternatif, ile halinde boyamadr. ile boyama, ipliin hacimli olmas durumunda veya ipliin ekmesi % 3 geiyorsa tercih edilir. ile boyama iin deiik konstrksiyonlar mevcuttur. ileler; - ile tayclarda takl olarak niversal aparatlarda, - ubuklara takl formda kabin boyama aparatlarnda, - Dndrlen ubuklara takl formda, flotte pskrtmeli ile boyama makinesinde boyanrlar. Flotte pskrtmeli, ubuklu ile boyama makineleri, akrilik lifler iin pek uygun deildir. Akrilik ipliin bobin formunda boyanmas da mmkndr. Tekstre olmam ipliin apraz bobin halinde boyanmas tavsiye edilmektedir. ten da sirklasyon nerilmekte ise de; eer tek ynl sirklasyon sonucu, bobinlerin i ksm dier ksmlara nazaran daha koyu boyanrsa, ift ynl sirklasyon uygulanr. Bu amala, niversal boyama aparatlar kullanlr. Akrilik elyaftan iplikler, muff (gevek sarg) formunda da boyanrlar. Akrilik iplikler, ile formunda zel metotlarla ebruli boyanabilirler ya da tow halinde pskrtme metodu ile fantezi olarak renklendirilebilirler Akrilik elyafn en fazla kullanld alanlardan birisi, kadife dokumalardr. Kadife kumalar yzey havlarnn ezilmemesi iin genellikle boyama yldzlarnda boyanrlar. Yldz boyama makinelerinde boyama; emek youn, dk kapasiteli bir ilemdir. Akrilik malzemeler kuma formunda overflow boyama makinelerinde de boyanabilirler. Akrilik elyaf cam gei scaklnn zerinde plastiklemeye baladndan, boyama srasnda gerilimli alan jigger boyama makineleri uygun deildir. Levent boyama aparatlar kullanlabilir[2]. Fiksajn boyama zelliklerine etkisi : Dier sentetik liflerin aksine akrilik elyafn i yaps s etkisiyle ok az deiir. Bu nedenle fikse etme byk bir yarar salamayacandan yaplmas art deildir. Akrilik elyafn salaml ve boyanma esnasndaki davranlar zincir moleklleri arasndaki kohezyon kuvvetlerine, bu kuvvetlerin iddeti ise molekllerin dzenlenmesine; yani kristaliniteye

baldr. iddetli ekilmi kontin elyafta molekller daha dzgn dizileceklerinden, daha az iddetle ekilmi stapel elyafa oranla paralellikleri daha fazladr. Bu durumda, aralarnda daha ok sayda hidrojen kprs balar olumasna ve molekller arasndaki kohezyon kuvvetlerinin artmasna ve boyarmadde molekllerinin elyaf iine diffzyonunun zorlamasna neden olur. Sonu olarak kontin elyaf, stapel elyaftan daha zor boyanr. Boya banyosuna keriyer ilavesi, hidrojen kprlerini koparr ve elyaf geveterek boyarmadde molekllerinin girmesini kolaylatrr[2]. 3.1. Akrilik Materyalin n Terbiye lemleri Akrilik elyaf temiz olduundan kasar ilemleri komplike deildir. Akrilik elyafn terbiyesinde ilem ak : Akrilik elyafn % 80inden fazlas; el rg ynleri, hal iplii, kadife, battaniye yapmnda kullanlmaktadr. Geri kalan ksm; orap, rg rnler, kuma yapmnda kullanlr. Akrilik elyafn kullanm yerlerine gre terbiye ilemleri Tablo 3.te verilmitir. Tablo 3 : Akrilik elyafn kullanm yerine gre terbiye ilem basamaklar[2]. El rg Ynleri Hal plii Battaniye Kadife Kuma rme Maml iirme Elyaf boyama Elyaf boyama Elyaf boyama Elyaf boyama Elyaf boyama Aartma

Avivaj, yumuatma Avivaj, yumuatma Avivaj, yumuatma Avivaj, yumuatma Avivaj, yumuatma Boyama Fiksaj Dokuma Dokuma Dokuma rme Antistatik, grifaj, yumuatma ardonlama Hav kesme n ykama Gerekliyse solvent ykama Efekt istenirse iplik ardonlama Makaslama

Zemin boyama Fikse Fikse-kalplama Parlatma Makaslama ardonlama Parlatma Makaslama Fralama Akrilik rnler, genellikle havl yapda kullanlrlar. Genel kullanm ekliyle akrilik, tow (elyaf kablosu) halinde boyandndan boyama ncesi ykanr, boyanr ve avivaja tabi tutulur. plik haline getirilir, fikse edilir, rlr ve ou durumda baka bir ilem yaplmadan son formuna sokularak satlr. plik formunda boyama, el rg ipliklerinde ile halinde boyama yaygndr. plik, ile formunda ykanr, boyanr, avivaj yaplr. Triko rg iplikleri iin, bobin formunda boyama da yaygn olup, boyama aparatnda n ykamann ardndan boyanr ve avivajlanr[2]. Akrilik elyafn terbiyesinde dikkat edilecek noktalar : Akrilik elyafn terbiyesi srasnda kurutma scakl ok nemlidir. Akrilik materyal, zaten hidrofob olduundan kolayca kurumaktadr. Genellikle 40-60 C scaklk yeterlidir. 100 Cnin zerindeki scaklklarda kurutmalardan kanlmaldr. 80 Cnin zerine kldnda akrilik elyafn plastiklemesi nedeniyle, kolayca deformasyona urarlar. Boyanm materyallerde boyamann tonu da deiebilir. Burada akrilik elyaf nterbiyesi; - n ykama, - Aartma, - Optik beyazlatma, - Termofiksaj balklarnda incelenecektir[2]. 3.1.1. n Ykama

Akrilik lifleri, dier sentetik lifler gibi olduka temiz liflerdir. zerindeki preperasyon maddeleri, retim srasnda bulaan kirler ve makine yalar, kumalarda hal gibi maddelerin uzaklatrlmas iin, boyama ve dier terbiye ilemlerinden nce ykama ilemine tabi tutulur. Ykama, genellikle asidik ve ok kirli durumlarda hafif bazik veya bazik bir ortamda yaplabilir. - Asidik ykamalarda asetik asit, - Hafif bazik ykamalarda amonyak ve soda kullanlr. Ykama maddesi olarak, etkili noniyonik deterjanlar ve bazik ortamda noniyonik/anyonaktif deterjanlar iyi sonu verirler. lem, 50-60 Cde 30 dakika sre ile gerekletirilir. Bazik ortamda yaplan ykamalardan sonra, baz artklar ntrletirilmelidir[2]. 3.1.2. Aartma Aartma; tekstil materyalinin ham renginin giderilerek, daha iyi grnm kazandrlmas, beyazlatlmas ilemidir. Bu ilem; ayn zamanda, doal ya ve parafin gibi maddelerin ya da sentetik liflerde retim srasnda bulaan kirlerin de uzaklatrlmasn salar. Aartma srasnda, elyaf veya maml retimi srasnda gelen yabanc maddeler de giderilerek, materyal temizlenir ve beyazlatlr. Aartma maddeleri, lif zerindeki renkli bileiklerle tepkimeye girerek (indirgeyerek veya ykseltgeyerek), onlar renksiz hale getirirler. Akrilik lifleri, poliester ve poliamidden farkl olarak sarlk gstermektedir. Bu nedenle; beyaz olarak kullanlacak veya boyanacak akrilik materyalin aartlmas nemlidir. Akrilik elyaf, aartmas en zor olan sentetik elyaftr. Bu nedenle; ancak sodyumklorit ile aartlabilir. Aartma iin formik asit ile pH 3.5-4.5e ayarlanr. 0.5-1.5 g/L sodyum klorit (%80lik) kullanm ve 0.5 g/L stabilizatr kullanm yeterlidir. Aartma; kaynar flotteyle, saat sre ile yaplr. lem sonunda banyonun yava yava soutulmas, tuenin bozulmamas iin nemlidir. Aartma ile optik beyazlatma kombine edilebilir[2]. 3.1.3. Optik Beyazlatma Optik beyazlatma, materyalin yanstt k miktarn arttrarak, beyazlk derecesinin arttrlmas prensibine dayanr. Optik beyazlatclar, renkli veya renksiz tekstil materyaline balanarak; UV nlarnn grnr a dnmesini salayp, grnen spektrum blgesinde yansyan n miktarn arttran, bylece; malzemenin beyazlk derecesi ve parlaklnn artmasna neden olan maddelerdir. Optik beyazlatclarda nemli bir husus, sahip olduklar beyazlk nansdr. Grnr blgeye kaydrlan mor tesi nlar en fazla 430-480 nmye kaydrldklarndan, mavimtrak bir nans grnmn salamaktadr. Bu da, beyaz grnm arttrr. Bunun yannda krmz ve hatta sar nansl optik beyazlatclar modaya ve kullanld yere gre uygulamaya sahiptir. Optik beyazlatclarn nans ambalajnda belirtilir. Akrilik materyalin optik beyazlatlmas :

Akrilik materyaller iin katyonik karakterdeki optik beyazlatclar kullanlr. Hidrofob bir sentetik elyaf olduu iin, iyonik olmayan dispersiyon tip optik beyazlatclar da kullanlabilir. Katyonik optik beyazlatclar; lifin iine difnde edip, asid gruplar ile tuz oluturmak suretiyle life balanrlar. Aplikasyon, genelde asidik ortamda ektirme yntemiyle yaplr. Dispersiyon tip optik beyazlatclar iin ise, kontin olarak emdirme ve asid oku yntemi tercih edilir. Optik beyazlatclarn liflere olan afiniteleri; boyarmaddelerde olduu gibi, tuz, pH ve temperatre bal olark deiir. Optik beyazlatma, aartma ilemi ile birlikte veya aartma sonras yaplabilir. Baz durumlarda apre reetelerine de ilave edilebilir. Optik beyazlatclarn flottedeki dier maddelerle geinirliinin iyi olmasna dikkat edilmesi gerekir. Aartma + optik beyazlatma ilemi : Akrilik liflerinin aartlmas genellikle sodyum klorit ile yapldndan, ayn ortamda aartma + optik beyazlatma ilemine olanak salayan yapda optik beyazlatclar kullanlr. Bu taktirde, ayn banyoda iki ilem birden yaplr. Aartmada kullanlan reeteye; aartma maddesinin ve yardmclarnn yannda, % 0.5-2 optik aartc ilave edilir. lem sonunda banyo yava yava soumaya braklr. Pirolizin grubu ieren optik beyazlatc tipleri klorite dayankl deildir. Yumuatc ile ayn banyoda optik beyazlatc aplikasyonu pH 4-6da yaplabilir[2]. 3.1.4. Termofiksaj Akrilik elyaftan retilmi kuma ve trikotajlar, lif retimi ve germe srasnda ortaya kan i gerilimlerin giderilmesi, materyalin ektirilmesi ve boyama srasnda krk izi olumas tehlikesinin azaltlmas amacyla, termofikse ilemine tabi tutulurlar. Fiksaj; elyafa, ipliklere veya kumalara, genellikle nemli ya da kuru s ile stabilite verme ilemidir. Fiksaj ilemi, her cins tekstil elyafna uygulanr. Fakat; nylon, terylen, orlon gibi sentetik elyafnn terbiyesinde zel neme sahiptir. Termoplastik maddelerden yaplan elyafta, s etkisi i gerilimleri giderir ve ekmeye sebep olur. Kontroll koullarda s ilemi, elyafa boyutsal deiiklik salayacak etkilere kar, daha fazla diren gsterme kabiliyetini verir. Termofiksaj; termoplastik sentetik liflerde ekim esnasnda meydana gelen molekller aras gerilimin, terbiye ilemleri ile giderilerek, elyafa daha stabil bir yap kazandrlmas ilemidir. Fiksaj boyamadan nce (n fiksaj) ya da boyamadan sonra yaplabilir (son fiksaj). Fiksaj; gerekli sda (scak su, nemli veya kuru scak hava ile), baz durumlarda etkili kimyasal maddeler ile snma srasnda eriilen gevemenin, takip eden soutma kademesinde fikse edilmesidir. Fikse etmekle yalnz ekil sabitlii salanmayp, burumazlk da kazandrlm olur. Termofiksajn, boya almna etkisi de nemlidir. Materyalin byle bir ileme tabi tutulmas durumunda, materyalde kontrolsz ekmeler, burumalar olur. Akrilik elyaf, poliamid ve poliestere nazaran scakla kar daha dayankszdr. Bu nedenle; termofiksaj scakl ve sresi, poliester ve poliamide nazaran, daha lman koularda yaplr. Akrilik/nylon karmlar, IR + buhar kombinasyonuyla fikse edilir. Basnl buhar akrilik ksmn etkilemeksizin, poliamid ksmn ekilmesini salar.

Poliester ve poliamid elyafnda termofiksaj etkisi kalc olduu halde, akrilik elyafnda cam gei scakl (80-85 C) ald anda elyaf yumuamaya baladndan, fiksaj etkisi boyama srasnda tamamen kaybolmaktadr. Fiksaj scakl ve sresi : - Acrilan tip akrilik elyaf, scak hava ile 170-180 Cde 30-45 saniye - Courtelle tip akrilik elyaf scak hava ile 160-170 Cde 30-45 saniye - Poliester/akrilik karm iin 190-220 Cde 60 saniyedir[2]. 3.2. Akrilik Elyafn Boyanmasnda Kullanlan Boyarmaddeler Akrilik liflerin boyanmasnda en fazla kullanlan boyarmadde cinsi, katyonik (bazik) boyarmaddelerdir. Dispersiyon boyarmaddeleri zellikle ak ton boyamalarda kullanlmaktadr. Hidrofob karakterdeki, suda znrlk salayan grup iermeyen 1:2 metal kompleks boyarmaddeleri de kullanlabilir. Katyonik boyarmaddeye yksek affinitesi olanlar tekstre ipliklerdir. rnein; Orlon 42 HighBulk (Du pont), Courtelle S High-Bulk (Courtaulds) veya Acrilan 16 High-Bulk (Chemstrand) gibi tekstre olmayan tipler ara pozisyondadrlar. Dispers boyarmaddeler akrilik elyaf zerinde dk saturasyon deerine sahiptir. Normal basn altnda sadece ak ve orta tonlarda boyanabilir. Dispers boyarmaddelerin elyaf tarafndan zldkleri de grlmektedir. Az sonra saturasyon deerine ulalmaktadr ve boyarmaddenin daha fazlas elyaf yzeyinde ktrlmektedir. Neticede zayf bir boyama ve dk srtme sblimasyon hasl olmaktadr. Dispers boyarmaddelerin dzgnlk gc, k hasl ak tonlarda bile olduka iyidir[2]. 3.2.1. Katyonik (Bazik) Boyarmaddeler ile Boyama Akrilik elyaf; ok iyi tekstil zellikleri gstermekle birlikte, youn makromolekller aras hidrojen kprleri ve boyarmadde molekl ile kimyasal ba oluturacak grup iermemesi nedeniyle zor boyanr. Ancak; komonomer kullanlarak retilmesi durumunda, pratik iin boyanabilme zelliine sahip olurlar. Katyonik boyarmaddeler, akrilik materyalin boyanmasnda en nemli gruptur. Akrilik elyaf anyonik bir yapya sahiptir. Yani, eksi (-) ykldr. Bu nedenle; katyonik boyarmadde moleklleri, akrilik elyafn eksi (-) ykl anyonik gruplarna balanabilir[2]. 3.2.1.1. Katyonik Boyarmaddelerin zellikleri Katyonik boyarmaddeler, sulu zeltilerde art (+) ykl renkli iyonlarna ayran boyarmadde grubudur.

Akrilik liflerin asidik tiplerine affinitesi olan katyonik boyarmaddeler, snf olarak renklerinin parlakl ile kendilerini belli ederler. Olaanst parlak renkler veren katyonik (bazik) boyarmaddeler, ok eitli renklerde mevcutturlar. Pratikte bunlar, akrilik ve baz poliester elyaf iin uygundur. Balca kullanm alanlar olan akriliklerde; iyi k ve ya haslklar, parlak renkler verirler. Katyonik boyarmaddelerin akrilik elyaf zerindeki ya haslklar, lifboyarmadde balarnn ok sabit olmas nedeniyle ok iyidir. ndirgen maddelerin etkisine kar dayankllk gstermeleri nedeniyle, baz andrma bask tiplerinde renkli andrma boyarmaddesi olarak kullanlrlar[2]. 3.2.1.2. Katyonik Boyarmaddelerle Akriliklerin Boyanmasnda Temel Bilgiler Katyonik (bazik) boyarmaddelerle akrilik liflerin boyanmas, iyon deiimiyle meydana gelmektedir. Bu boyarmaddeler, lifte mevcut asidik yan dallara kimyasal olarak balanrlar. Anyonik gruplarla tuz ba olutururlar. Asidik yan dallarn says, lif retim prosesine bal olarak liften life deiir. Kimyasal olarak anyonik dallara balanmayan boyarmaddelerin ya haslklar dktr. Life balanabilecek maksimum boyarmadde molekl says, lifteki asid gruplarnn says kadardr[2]. Ticari akrilik lifler, yaplarnda alkali ve sodyum iyonlar iermektedirler. Lifler, sulu bir boyarmadde zeltisinde boyand zaman, boyama prosesine bir iyon deiimi olarak baklabilir. Boyama prosesi boyunca, metal iyonlar, boyarmadde katyonlarnn yerine gemek iin hazr bulunmaktadrlar. Boyarmadde banyosundaki boyarmadde konsantrasyonu azaldka, iyon konsantrasyonu artar. Atomik absorbsiyon spektrofotometresi kullanlarak, akrilik lifleri tarafndan boyarmadde banyosuna braklan sodyum konsantrasyonu fark llmtr. Boyarmadde banyosuna geen sodyum miktarnn, lif tarafndan absorbe edilen retarder miktarna tekabl ettii varsaylmtr. Bunlar, absorbsiyonun son kinetiini belirlemektedirler. Birok farkl katyonlar (sadece metal olanlar deil) akrilik lifleri iinde hazr bulunmaktadrlar. Akrilik liflerin bazik boyarmaddelerle boyanma hz lldnde, bu hzda, gerekten boyarmadde iyonlar ve lifteki dier iyonlar arasndaki deiim hz belirleyicidir. Veya biraz da boyarmadde banyosu ierisindeki metal iyonlar, zellikle sodyum iyonlarnn yksek konsantrasyonlarda bulunularna baldr. Boyama hzndaki deiiklik, sodyum iyonlar ile boyarmadde iyonlarnn lif iindeki boya blgeleri iin rekabeti ile llr. Benzer eyler denge deerleri ve termodinamik affinite iin de sylenebilir. Denge sabiti, lif iindeki anyonik blgeler ve boyarmadde banyosundaki sulu zelti arasndaki, boyarmadde ve metal iyonlar ara duvar dengesine bal olarak llmtr[4]. Akrilik elyafn, bazik boyarmaddeleri ekme gc ok yksektir. Fakat; elyafn yksek cam gei scakl dolaysyla, belirli bir scakla kadar hemen hemen hi boyarmadde alnamaz. Bu scakla ulatktan sonra, ok hzl boyarmadde alm olur. Cam gei scaklnn altndaki scaklklarda, sentetik liflerin amorf blgeleri de donmu durumda bulunduklarndan, bu scaklkta boyarmadde liflere hi nfuz edemez. nk; boyarmadde lifin amorf blgelerine nfuz eder.

Katyonik boyarmaddelerin migrasyon yetenekleri olmadndan saf boyarmadde alm, dzgn boyamann glemesine neden olur. Bu nedenle; retarder ad verilen geciktirici yardmc maddeler kullanlr. Lif doyma deeri : Katyonik boyarmaddelerle, akrilik liflerin boyanmasnda, lif zerinde snrl sayda (-) ykl merkez olduundan, boyarmadde molekllerinin balanabilecei grup says snrldr. Bu snrn zerinde lif boyarmadde alamaz. Bu deer lif doyma deeri olarak bilinir. Lifin doyma deerinin almamasna dikkat edilmelidir. Ticari akrilik lifler, slfonik ve karboksil gruplar ihtiva ederler. Slfonik gruplar sodyum tuzu eklinde bulunurlar. Boyama flottesinde ise, anyonik gruplar olutururlar.Katyonik bir boyarmadde ile boyama esnasnda, sodyum iyonlar (ve protonlar) boyarmadde katyonlar stkiyometrik olarak yer deitirirler. Lif tarafndan absorbe edilen boyarmadde miktar kadar, lifteki sodyum ve hidrojen iyonlar boyarmadde molekl ile yer deitirir. Her boyarmadde iin doyurma konsantrasyonu (C); boyarmaddenin molekler arlna (veya boyarmadde molekl ok deerlikli ise edeer gram saysna) baldr. Verilen bir lif zerinde boyarmaddenin absorpsiyonu, onlarn molekler arlk oranlarna veya f=A/Cye oranlanabilir. Burada; f Boyarmadde doyurma faktr A Lif doyma deeridir. A, SF ile de gsterilebilmektedir. ou zaman boyarmaddelerin molekl yaps bilinmez. Bu nedenle; boyarmaddelerin boyama faktrleri deneylerle saptanr. Boyarmadde kataloglarnda bu deerler belirtilmitir. Boyarmaddenin edeer gram saysna bal olduu iin, f deeri life bal deildir ve tm akrilik lifler iin ayndr. eitli lifler iin A (veya SF) deerleri, Tablo 4te verilmitir. Tablo 4 : eitli akrilik lifler iin doyma deeri A ve ektirme oran V deeri[2]. MARKA A DEER V DEER MARKA A DEER V DEER Acelan 1.9

6.9 Exlan DK 2.3 6.2 Acrilan 1.4 3.5 Financril 2.0 4.2 AKSA-Acryl 1.4 3.5 Hanilon 2.2 4.7 Anilana 2.6 2.5 Kanebo 2.4 5.5 Bulana 3.1 6.0

Leacril 1.8 3.6 Cashmilon 2.2 3.6 Malon 2.2 2.6 Cashmilon F 2.3 4.2 Melana III 1.7 2.7 Courtelle S 2.7 5.0 Nitron C 2.6 2.5 Creslan 1.8 2.6 Nitron D

2.0 2.6 Crilenka 1.7 3.0 Orlon(42,75) 2.2 1.7 Crumeron 2.2 3.4 Sironil 1.9 4.2 Crysel 1.7 2.9 Tayrilan 2.0 3.8 Dolan 2.2 3.5 Toraylon 2.7

7.0 Dralon(X,K) 2.1 1.7 Velicren 2.4 5.4 Dralon (L) 1.4 2.7 Vonnel 1.2 3.0 Dralon (U) 7.3 8.0 Yalova-Acryl 2.3 5.2 Dunova 2.1 4.5 Zefran 2.4 4.8

Boyarmaddelerin doyurma faktr f ve lif doyma deeri A nn bilinmesi; boyanacak bir lif iin, kulanlacak boyarmaddenin doyurma konsantrasyonunu hesaplamay mmkn klar. Aada hesaplama rnekleri gsterilmektedir. Bir akrilik lif (A=1.7) aadaki reete ile boyanacaktr. % 1.5 Sar boyarmadde (f1=0.30) % 0.5 Krmz boyarmadde (f2=0.45) % 0.6 Mavi boyarmadde (f3=0.40) Sar, krmz ve mavi boyarmaddeler iin doyurma faktrleri; sra ile f1, f2, f3tr. Eer, boyarmaddelerin % boyarmadde x f toplam, lifin A deerinden daha byk ise; kullanlacak boyarmadde lifin ar doymasna neden olur. % Boyarmadde x f A Kural olarak; kullanlan boyarmadde %si ile doyurma faktrnn arpmnn, boyanan lifin doyma saysndan kk olmas gerekir. Yani; P1.f1+P2.f2+P3.f3 ar doyma iin Adan byk olmaldr. Burada P1, P2, P3 sra ile boyarmaddenin % miktarlardr. Yani; (1.5*0.30)+(0.50*0.45)+(0.6*0.40)=0.915 A=1.7 idi. Bu durumda; yukardaki reete lifin ar doymasna neden olmayacaktr.
Retarder :

Katyonik boyarmaddelerin absorpsiyon mekanizmalar, herhangi bir baka katyonik bileikle ayn olarak kabul edilebilir. Katyonik retarder olarak adlandrlan renksiz katyonik bileikler, lif zerinde boyarmaddenin balangta hzl almn nlemek ve dzgn boyama elde etmek iin boya banyosuna ilave edilmektedir. Bu bileikler, life sodyum iyonlar veya protonlar ile yer deitirebilir ve akrilik lif zerine adsorbe edilebilirler. Boyarmadde + retarder ile lifin ar doymasn nlemek iin, uygun retarder konsantrasyonu saptanmaldr. Yani; yukardaki hesaplamalar iin, retarder renksiz bir boyarmadde olarak ilem grmektedir. Lifteki boyarmadde balanacak gruplarn, yaklak olarak doyaca nanslarda retarder kullanlmaz. Bir retarderin doyurma faktr f bilinmelidir, ya da reticiden elde edilmelidir. Katyonik boyarmadde ve retarder konsantrasyonunun uygun seimi ile, banyodaki boyarmadde miktarnn % 90-97sinin akrilik elyaf zerine alnmas mmkndr.
Boyarmadde Kombinasyonu :

Karmlardaki boyarmaddeler, benzer affinitelere ve adsorbsiyon oranlarna sahip olmak zorundadr. Bu koul, zellikle uuk renkler iin nemlidir. Boyarmadde imalatlar, boyarmaddeleri iin K-kombinasyon deerlerini saptamlardr. Bu deerler; karm nanslarda, katyonik boyarmaddelerin davrann saptamak iin kullanlabilmektedir. K deeri bydke, boyarmaddenin alnma hz der. K deeri % 0.5-5 arasnda deiir. Ayn veya yaklak ayn kombinasyon deerlerine sahip katyonik boyarmaddeler, kombinasyonlarda, benzer bir adsorbsiyon oran (alnma hz) gsterirler. Farkl kombinasyon deerine sahip boyarmaddelerin kombinasyonu durumunda, K deeri yksek olan boyarmadde daima daha yava alnr. Bu nedenle; renk tonunun tam olarak olumas iin boyama zamann uzatmak gerekir. Bu; renk kontrolnde glkler dourur, dzgnszlk verebilir. Renk tonu deiiklii, en iyi flotte sirklasyon koullar altnda bile oluabilir. Kombinasyon durumunda, boyarmaddelerin hepsinin ayn oranlarda alnmas, boyarmaddelerin adsorbsiyon hz, affinite ve diffzyon koefisienti ile ilgilidir. Bunlarn birinin dierlerinden farkl olmas durumunda, boyarmaddelerin biri dierinden daha farkl hzda alnacaktr. Hatta; lifin doyma deerine dikkat edilmezse, hzl alnan boyarmadde, lifteki kstl balanma yerlerini doyuracandan dier boyarmaddenin byk ksm flottede kalacaktr. Buna bloke etkisi denir. Bu nedenle; kombinasyonlarda, boyarmadde kataloglarnda verilen kombinasyon deerleri birbirine yakn olan boyarmaddeler kullanlmaldr[2]. 3.2.2. Akrilik Malzemelerin Boyanmasnda Dzgnszlk Nedenleri Akrilik liflerin boyanmasnda dzgnszlk iki ana nedenden kaynaklanr: 1- Lifteki farkllklar; - Komonomer miktar ve cinsi, - Kristalin/amorf blge oran, - Katk maddelerinin cinsi ve miktar,

- Boyarmaddenin balanaca (-) ykl anyonik grup says (lif doyma deeri), - Cam gei scakl. 2- Cihaza bal sorunlar; - Yetersiz flotte sirklasyonu, - Bobin veya sarm younluundaki farkllklar,

- Flottedeki scaklk farkllklar (Flottedeki 4-5 Clik bir fark, alnma hzn iki kat arttrr veya azaltr), - Flotte ierisindeki boyarmadde konsantrasyon farkllklar. Akrilik liflerin dzgnsz boyanma problemini zmek iin eitli yaklamlar ortaya atlmtr. Bunlar; - Uygun bir retarder kullanm, - Boyama scaklnn kontrol, - HT boyama metodu, - zel katyonik boyarmaddelerin kullanmdr[2]. 3.2.3. Akrilik Materyallerin Boyanmasnda lem Parametreleri Akrilik elyaf iine boyarmaddenin diffzyon hz ok yavatr. Cam gei scaklnn (80-85 C) altnda boyarmadde molekllerinin elyafa absorbe olmas mmkn deildir. Ancak; scaklk, cam gei scakln atnda, ok kk scaklk artlarnda dahi, boyarmadde alm ok hzl bir ekilde artar. Boyarmadde alm oranndaki art nedeniyle, boyarmaddenin elyafa dzgnsz alnma tehlikesi artar. Problem; lifteki anyonik blgeler ile boyarmadde molekllerindeki katyonik blgeler arasndaki iyonik ekim kuvvetleriyle daha da iddetlenir. Boyarmadde moleklleri adsorbe olduu yerde kalma eilimi gsterir. Yani; boyama esnasnda boyarmadde migrasyonu zayftr. Boyarmadde bir kez dzgnsz adsorbe oldu mu, sonradan dzgnletirmek, skmek ok zordur[2]. 3.2.3.1. pH Ayar Katyonik boyarmaddelerle akrilik liflerin boyanmasnda, asetik asid veya tercihen sodyum asetat/asetik asid tampon karm ile pH 4.5e ayarlanr. Boyarmadde alm hz pH ile deil, genellikle scaklk ve kullanlan retarder miktar ile kontrol edilir. Ancak; akrilik elyaftaki ok zayf asidik baz gruplar tarafndan boyarmadde alm hz, pH ayar ile kontrol edilebilmektedir. Katyonik boyarmaddelerle boyamada, flottenin pH optimum pH dzeyinin zerine ayarlandnda, istenmeyen renk deiimleri meydana gelebilir. Hidrolize olma tehlikesi olan boyarmaddelerle alldnda, istenmeyen renk deiimlerinden kanmak iin, pH 0.5 mertebesine kadar kontrol edilmelidir. Boyama banyosunda gerekli asetik asid miktar, kullanlan suya baldr. Alkali reaksiyon veren su kullanldnda, ntral veya asidik su kullanld zamana oranla, daha fazla asetik asid gerekir. Bu nedenle; reetede nerilen asetik asid miktar, kullanlan suyun kalitesine gre dzeltilir.

Asetik asidli boyamada, suyun bikarbonat miktar yksekse, kaynatma esnasnda pH ykselmesi olur. Bu nedenle; bikarbonat miktar, yksek sularla alldnda asetik asid yerine 0.2-0.5 mL/L deriik slfrik asid kullanlmas tavsiye edilir (pH 2.5-3). Ancak; bu durumda katyonik boyarmaddelerin bu pH ortamna dayankl olup olmad kontrol edilmelidir. Baz katyonik boyarmaddeler; Cu, Fe gibi indirgen olarak etki eden metal iyonlarna kar duyarldr. Bu iyonlar suda bulunabildikleri gibi, boyama cihazlarnn metalik ksmlarndan da karabilirler. Boyama flottesine 0.05-0.1 g/L potasyumbikromat (K2Cr2O7) katmak suretiyle boyarmaddenin indirgenmesi nlenir[2]. 3.2.3.2. Kpk nleyici Maddeler Kpk nleyici maddeler, paket boyamada flotte sirklasyonu ile oluan kp nlemek ve balangta stma adm esnasnda akrilik elyaftan flotteye geen yalarn neden olduu, kpklenmeyi nlemek iin kullanlmaktadr[2]. 3.2.3.3. Sodyum (Glauber Tuzu) lavesi Boyama, banyosuna ilave edilen sodyum slfat, egalize maddesinin dzgnletirici etkisini arttrr[2]. Boyarmaddeler ve lifler arasndaki etkileimin anlalmas, tekstil lifinin boyanmas asndan nemlidir. Balmforth, Laucius ve bunlarn yardmc alanlar, akrilik lifler zerine katyonik boyarmaddelerin sorpsiyonunun, bir doyum limitinin olduunu gstermitir ve bu limit, lifin sahip olduu asidik gruplarla dorudan ilgilidir. Lifler ve bu boyarmaddeler arasndaki iyonik etkileim odakl yaplan daha sonraki akrilik boyama almalarnda, katyonik boyarmaddelerin akrilik liflere olan ilgisinin, dispersiyon kuvvetleri veya dipol kuvvetlerinden daha yksek etkide olduu hesaplamalar sonunda bulunmutur. Langmuir izotermi ve Donnan dengesi adndaki iki model, katyonik boyarmaddelerle, katyon deiimi prosesi ile boyamay tanmlamaktadr. Langmuir izoterminde boyarmadde, lif iindeki anyonik blgelerle iliki halindedir ve boyama yardmc maddelerinin boyamaya etkilerini ierir. Lifler iindeki anyonik blgelere boyarmadde absorbsiyonunu aklar. Donnan yaklam, akrilik liflerin sorpsiyon blgelerini zayf ve gl anyonik gruplar olarak ayrr ve pH, tuz, lif yzeyi gibi parametrelerin, boya absorbsiyonu zerindeki etkilerini gz nnde tutar. Genelde, katyonik boyarmadde banyosu iindeki elektrolitlerin, akrilik lifin boyama prosesinde retarder etkisi gsterdii dnlmektedir. Yine yaplan bir almada (Alberghina), dk elektrolit konsantrasyonunda tuz konsantrasyonunun artmasyla boyarmadde alm der. Alberghina, boyarmadde sorpsiyonunun yksek tuz konsantrasyonunda slfat, fosfat gibi boyarmadde banyosu anyonlar tarafndan kontrol edildiini belirtir. Bylece bu, boyarmaddelif etkileimi ve boyarmadde banyosu iindeki elektrolitlerin fonksiyonunun gznnde bulundurulmas iin gereklidir. Tuzun katyonik boyarmaddelerle akrilik liflerin boyanmasndaki etkisinin yalnzca tuz katyonlar tarafndan kontrol edileceine inanlmtr. Anyonlarn etkisi, katyonlarn sorpsiyon zerindeki byk etkisi ve dk tuz konsantrasyonlarnn boyarmadde banyosunda kullanlmasndan dolay belliydi. Birinci etki; boyarmadde sorpsiyonunun azaltlmas, tuz ve boyarmadde katyonlarnn sorpsiyon blgeleri iin birleimi ile aklanabilir. kinci etki; boyarmadde sorpsiyonunun arttrlmas, miktarn incelenmesini gerektirir[5].

3.2.3.4. Retarder (Geciktirici Madde) Kullanm Retarderler; boyama banyosuna ilave edildiinde, boyarmadde alm hzn yavalatan, ancak boyarmaddenin alnmasn tamamen nlemeyen maddelerdir. zellikle akrilik elyafn boyanmas iin gelitirilmilerdir ve en yaygn olarak akrilik liflerin katyonik (bazik) boyarmaddelerle boyanmasnda kullanlrlar. Kullanlacak retarder miktar; retarder cinsi, lif cinsi ve boyarmadde cinsine bal olarak aadaki gibidir: Ak ton boyamalarda % 2-6

Orta ton boyamalarda % 2-4 Koyu ton boyamalarda % 0.2 Retarderler; anyonik, katyonik ve polimerik retarder olmak zere e ayrlrlar. En yaygn olarak katyonik retarderler kullanlr. Katyonik retarderler Su ierisinde elyaf iin affiniteye sahip renksiz katyonlar oluturan bileiklerdir. ounlukla dz alifatik zincire sahip quartener amin bileikleridir ve ayrca affiniteyi belirleyen aromatik gruplar da ierirler. Bu katyonlar elyaf ierisinde ve elyaf yzeyindeki boya blgeleri iin boya katyonlaryla yarrlar. Bunlar elyaf yzeyindeki boya katyonlarnn bazlaryla yer deitirirler. Bylece diffzyon iin etkili olacak boyarmadde konsantrasyon gradiyentini azaltr. Bunlar ayrca relatif doygunluk iin etkili katyonlarn toplam miktarn arttrr. Bunlarn sanki renksiz boyarmaddeler gibi hareket ettii sylenir. Bylece katyonik retarderlerin etkisi iki eittir: 1- ekim hzn azaltrlar, 2- Relatif doygunluu arttrrlar. Bu ift etki artan dzgn iyiletirilmi zellikler olarak ortaya kar. Fakat bir yandan da ar doyma veya bloklama tehlikesi mevcuttur. Dk affiniteye sahip retarderler, migrasyon yardmc maddeleri veya migratr olarak takdim edilmektedirler[6]. Boyarmadde absorbsiyonu, retarder konsantrasyonunun art ile yavalar. Bu da, dzgn bir boyama salar. Retarder kullanld taktirde; boyarmaddenin yaklak % 40, scakl 80 Cden kaynama derecesine ykseltmek iin gerekli birka dakika iinde ekilir. Kalan boyarmaddeler ise, 15-20 dakika zarfnda ekilir. Katyonik retarderler, boyarmadde alm hzn yavalatmasna ramen, boyarmaddenin lifi doyurma deerini deitirmez. Lif tarafndan adsorbe edilen boyarmadde moleklleri, boyamann kaynama adm esnasnda boyarmadde ile tamamen yer deitirir. nk; lifkatyonik retarder balar, lif-boyarmadde balarndan ok daha zayftr (istisna olarak baz retarderler liflere bal kalabilmektedir).

Katyonik retarder miktar, renk tonunun koyuluuna baldr. Ak tonlar iin, koyu tonlardan daha yksek miktarda retarder gereklidir. Katyonik retarder kullanlarak boyama ileminin yapl: Boya banyosu; 0.5 g/L asetik asid ilavesi ile 60 Cde hazrlanr, gerekli katyonik retarder ilave edilir. Scaklk yava bir hzla, 30 dakikada kaynama scaklna ykseltilir ve bu scaklkta 60-90 dakika boyamaya devam edilir. Boyamadan sonra; banyo yava yava soutulur, boaltlr, materyal ykanr, sabunlanr ve kurutulur[2].
Anyonik retarderler

Anyonik retarderler elyaf iinde az affinitesi olan veya olmayan bileikleri oluturan ve banyoda katyonik boyarmaddelerle etkileime girme yetenei olan anyonik bileiklerdir. Bir ok durumda retarder anyonu iki veya daha fazla slfonik asid gruplar ierir. yle ki, 1:1 ekleme bileii znrl korur. Serbest boyarmadde katyonlarnn konsantrasyonu elyaf yzeyinin doygunluu iin gerekli olan deerin ok altnda dmektedir ve boyama dzgn bir yzey tabakasnda gereklemez[6]. Katyonik boyarmadde moleklleri, anyonik retarder moleklleri ile kompleks oluturmaktadr. Suda znmez kompleks, noniyonik bir dispersiyon maddesi ile ince bir dispersiyon halinde tutulur. Boya banyosunda bu kompleks molekller, lif zerine adsorbe edilir. Scaklk art sonucu, materyal zerinde dzgn bir ekilde dalan kompleks yap bozulur ve boyarmadde serbest kalr, elyafa nfuz eder. Anyonik retarder ve noniyonik dispersiyon maddesi banyoda kalr. Bu metot ile, farkl tip boyarmaddelerin lif tarafndan alnma hz yaklak ayndr. nk; boyarmadde molekllerinin adsorbsiyon oran, boyarmadde-retarder kompleksinin adsorbsiyon oranna ok baldr[2]. kmeyi engellemek iin genellikle fazla miktarda retarder kullanlr ve ayrca noniyonik dispergatr kullanlr. Anyonik retarder sistemleri baz zelliklere sahiptirler. Mesela; uyumluluu salamak zere farkl boyarmaddeler seilmelidir. Anyonik retarderlerin avantajlar unlardr: 1- Sistem anyonik boyarmaddeler ve anyonik dispergatrler ile uyumludur. 2- Elyafn bloklanmas meydana gelmez. Yani, doyurulma ilemine katkda bulunmazlar. 3- Baz bikomponent elyaf zerinde kt etkiye sahip deillerdir. 4- yi boyarmadde migrasyonuna katkda bulunurlar. 5- Renk derinliinin azaltlmasnda kullanlan skme yardmc maddeleri gibi kullanlrlar.

Dezavantajlar: 1- kmeyi engellemek iin anyonik retarderin miktar boyarmaddenin miktarndaki art ile artmaldr. 2- Orta veya koyu renk derinliklerinde boyarmaddenin ekimi ktdr. 3- ektirme aamas sresince daha az dzgn boyama mevcuttur. 4- Banyo ierisinde katyonik yumuatclar ile yumuatma yaplabilmesi mmkn deildir[6]. Anyonik retarder kullanarak boyamann yapl : Boya banyosu; anyonik retarder, noniyonik dispersiyon maddesi, sodyum asetat/asetik asid tamponu ile 60-70 Cde hazrlanr. zelti halindeki boyarmadde flotteye ilave edilmeden nce, niform koullar salamak iin, materyal boya banyosunda ksa bir sre muamele edilir. Scaklk 80 Cye hzla ykseltilir ve sonra yavaa kaynama scaklna ykseltilir. Bu scaklkta boyama ilemi 60-90 dakika devam ettirilir. Son olarak materyal sabunlanr, ykanr ve kurutulur[2].
Polimerik retarderler

Bu retarderler, katyonik poli-quartener amonyum bileikleridir. Konvansiyonel katyonik retarderlere (300-500) kyasla, yksek molekler arla sahiptir (1000-20000). Polimerik retarderler lif iine giremez ve byk molekl yaplar nedeniyle, lif yzeyinde kalrlar. Bu retarderler, molekl zinciri boyunca eitli iyonik gruplarn olmas nedeniyle life yksek bir affiniteye sahiptir. Boyarmadde alm hz, bu retarderlerin % 0.1-0.2 gibi ok dk konsantrasyonlarnda bile ok iyi kontrol edilebilir[2]. 3.2.4. Katyonik Boyarmaddelerle Boyama Metotlar Akrilik elyafn boyanmasnda; lif doyma deeri, retarder zellikleri, boyarmaddelerin doyurma faktr gibi deerlerin bilinmesi ve boyarmadde firmalarnn nerdii ekilde boyama koullarnn saptanmas nem tar. Aada, baz katyonik boyarmaddeler iin boyama metotlar yer almaktadr. 3.2.4.1. Astrazon Boyarmaddeleri ile Ykseltilmi Balama Scaklnda Boyama metodu Boyarmadde kombinasyonuna gre retarder miktar, boyarmadde doyurma deerleri ve lif doyma deerleri katalogdan hesaplanr. Renk tonuna gre retarder miktarlar kataloglarda tablolar halinde verilmitir.

Tablolardaki retarder deerleri, elyafn doyma miktarnn, % 45ini doyurur. Egalize sorunu varsa, gerektiinde retarder miktar arttrlr ve doyurma oran % 60-80e kadar karlabilir. rnein; Astrazon Gold Gelb GL-E (% 200) Astrazon Rot GTLN (% 200) Astrazon Blau SGRL (% 200) Toplam boyarmadde yzdesi V 1.7-2.3; SF>1.1 Boyarmadde yzdesi %0.5, retarder % 1[2]. Ak ve Orta Renkler iin % 100 Akrilik Boyama Program [7] B.M.= Astrazon B.M. 102 C 35 11 15 15 90 C 15 80 C 2+3 1 1 %x Astrazon B.M. 2 1g/L Asetik Asit 1g/L Sodyum Slfat %X Katyonik Retarder %0.5 Kpk nleyici 11 92 C 30 70 C 25 % 0.2 % 0.1 % 0.2 % 0.5

1g/L Sodyum Asetat 3 %4.0 Yumuatma maddesi Toplam boyama sresi yaklak 2.5 saattir. Bazik boyarmaddelerle (Astrazon) pH 4-4.5 civarnda boyama yaplr[7]. 3.2.4.2. Maxilon M Boyarmaddeleri (Ciba) ile Konvansiyonel Boyama Metodu Maxilon M boyarmaddeleri, migrasyon yetenei iyi olan katyonik boyarmaddelere rnektir. Bu boyarmaddelerin; affiniteleri dk, diffzyon hzlar yksek, kaynama scaklndaki migrasyon yetenekleri iyidir. Bu nedenle; batan dzgn alnmalar zorunlu deildir. Balangta meydana gelen dzgnszlkler, kaynama scaklnda 60-80 dakika boyamaya devam edilerek giderilebilir. Ancak; sonradan dzgnleme iyi olmasna ramen, diffzyon hzlar ok yksek olduu iin, boyarmadde, scaklk cam gei scakln (80-85C) geer gemez birden alnacandan, alnmay biraz yavalatmakta fayda vardr. Bu boyarmaddelerle almada, banyoya tuz ilavesi ile bile boyarmaddenin alnmas yavalamaktadr. Ancak, ak ton boyamalarda retarder ilavesi tavsiye edilmektedir. A- % 2 Asetik asid (80lik)

% 5-10 Glauber tuzu (kalsine) % 3 Sodyum asetat kristal (gerekliyse) pH 4-4.5 B- % 0-3 Katyonik retarder (Tinegal B, MR veya PAC)

% X Maxilon M boyarmadde eitli boyama koyuluklar iin gerekli retarder miktar (boyarmadde % 100lk konsantrasyonda kabul edilmitir); % 0-0.5 Boyarmadde % 3-2.5 Retarder Retarder Retarder

% 0.5-2 Boyarmadde % 2.5-1 % 2-4 Boyarmadde % 1-0

Koyu tonlarda (siyah ve lacivert) retarder ve tuz kullanlmas gerekmez. 100 Cdeki boyamalarda, 60 dakikalk boyama sresinin altna dlmez. 105 Cde 30-45 dakika boyamak yeterlidir. Nanslama, banyo 80 Cye soutulduktan sonra yaplr. Nanslamada, boyarmadde ile birlikte retarder de ilave edilir[2].

3.2.4.3. Maxilon M Boyarmaddeleri (Ciba) ile Boyama Sresinin Ksaltld Boyama Metodu A- % 2 Asetik asid (% 80lik)

%10 Kalsine glauber tuzu % 3 Sodyum asetat kristali (gerekirse) pH 4-4.5 B- %0-0.5 Retarder % x Maxilon M boyarmadde Boyama ilemine 80 Cde balanr ve bu scaklkta A maddeleri ilave edilir. 5 dakika sonra B maddeleri ilave edilir ve 20 dakikada 105 Cye klr. Bu scaklkta 30 dakika allr ve soutmaya geilir[2]. 3.2.4.4. Maxilon M Boyarmaddeleri ile Anyonik Retarder Kullanarak Boyama Metodu Ciba firmas, Maxilon boyarmaddeleri iin katyonik retarder kullanlan normal boyama metodunun yannda, anyonik retarderler ile de boyama metodu gelitirmitir. Anyonik retarderler kullanarak, farkl K deerliliine sahip boyarmaddeleri ayn hzla aldrmak mmkndr. Anyonik retarder ile katyonik boyarmadde molekllerinin oluturduklar kompleksin, life affinitesi olmad iin boyarmaddenin life balanmas geciktirilmi olur. Dk flotte orannda alldnda ve koyu tonlarda, retarder/boyarmadde kompleksi kme tehlikesi gsterdii iin noniyonik dispersiyon maddesi kullanlr. A- % 2 Asetik asid (% 80lik)

% 2-4 Anyonik retarder, Irgasol DAM % 1-2 pH 4-4.5 B- % x Maxilon boyarmadde (Ciba) leme 70 Cde balanr ve bu scaklkta A maddeleri ilave edilir. 5 dakika sonra boyarmadde ilave edilerek 30-45 dakikada 100 Cye klr. Bu scaklkta 60-90 dakika boyama ilemi yaplr ve banyo 20 dakikada soutularak ilem bitirilir. Boyama Scaklnn Kontrol Bu dzgn boyama tekniinde; zaman ile kontroll scaklk ykseltilmesi ile boyama prosesini dzenlemek iin denemeler yaplmtr. Dispersiyon maddesi, Tinegal W

Ama; retarder kullanmadan dzgn bir boyama salamaktr. Tipik bir metot; - Dzgn alnmaya yardmc olan glauber tuzunun (sodyum slfat) veya sodyum klorrn kullanm ve - Boyama banyosu scaklnn kontroll bir hzla ykseltilmesine dayanmaktadr. Boyama 40 Cde balar, 15 dakika sonra boyarmadde ilave edilir. Scaklk 90 dakikada basamaklar halinde kaynama scaklna ykseltilir. 90 dakika kaynama scaklnda boyamaya devam edildikten sonra, boyama bitirilir ve banyo boaltlmadan nce soutulur. Bu metot; kullanlan retarder miktarnn dk olmas ve koyu nanslar tekrar boyama kolayl bakmndan ekonomiktir. nk; lif retarder ile doymamtr. Proses, ancak seilmi boyarmaddeler iin uygundur. BASF firmasnn Basacryl katyonik boyarmaddeleri iin gelitirdii Defitherm metotlar, bu uygulama ekline gzel bir rnektir[2]. 3.2.4.4.1. Defitherm T Metodu Istma faz srasnda flottenin her yerinde eit scaklk salanamamasnn yaratt dzgnszlkten kanmak amacyla, boyarmaddenin % 90dan fazlas sabit scaklkta boyama srasnda aldrlr. Boyarmaddeler, gerek alnma scaklnda banyoya ilave edilir. Alnma scakl, verilen boyarmadde kombinasyonu iin nceden saptanabilir. Bu metotta, scaklk basamann ka derecede yaplaca nem tar. nk; scaklk dk tutulursa boyarmadde alm ok yava, yksek tutulursa ok hzl bir alnma meydana gelecek ve dzgnsz boyama ortaya kacaktr. Boyama iin; 85-95 Clik kritik bir aralkta nceden saptanan balang scaklnda boyarmadde ilave edilir, boyamaya balanr. Bir sre bu scaklkta muamele edildikten sonra, kritik aralkta scaklk 1 C/dakika hzla ykseltilerek kaynama scaklna klr. Bu metotta; boyarmaddenin dzgn alnmas, herhangi bir yardmc madde ilave edilmeden yalnzca scaklk ayar ile yapldndan, cihazn yeterli hassaslkta almas nemlidir[2]. 3.2.4.4.2. Defitherm TR Metodu Bu metotta, scaklk ayar yannda retarder ilavesi ile dzgn alnma salanmaktadr. Boyama banyosuna ilave edilecek retarder miktar; boyarmadde yzdesine ve lifin cinsine gre saptanr[2]. Defitherm R metodunda; yalnzca retarder kullanlarak dzgn boyama salanr[2]. 3.2.4.5. HT Boyama Metodu

Katyonik boyarmaddelerin zayf migrasyon zellikleri, akrilik liflerin dzgnsz boyanmasna neden olur. Scaklk 100 Cnin zerine ykseltilirse, bu boyarmaddenin migrasyonu, dikkate deer lde artmaktadr. Ancak, bu durumda; akrilik elyafn zellikle 110 Cnin zerinde deforme olmas sz konusudur. Katyonik boyarmaddeler, genel olarak HT artlarna olduka dayankldr ve bu scaklkta (110 C) migrasyon yetenekleri yksektir. Bir retarder ilavesi gerekli deildir. Bylece, boyama maliyeti drlr. HT artlarnda nans tekrar edilebilirlii ok iyidir. Elyafa iyi nfuz etmi koyu nanslar kolaylkla elde edilebilir. Boyamadan sonra banyo dikkatlice soutulur[2]. 3.2.4.6. Katyonik Boyarmaddelerle Kontin Boyama Metotlar Akrilik materyallerin kontin boyama metotlar ile boyanmas, elyaf kablosu (tow) ve high-bulk iplik halinde uygulanmakta ise de dokuma ya da rme kuma halinde yaygn deildir. Dzgn boyarmadde alm ksa flotte oranlarnda zor olduundan, kontin boyama metotlar tercih edilmektedir. Katyonik boyarmaddelerin fiksaj, ksa flotte oranlarnda nemli derecede hzldr. Termosol boyama ynteminde akrilik elyaf aadaki reete ile emdirilir. X g/L 0.1-1 g/L 0.1-1 g/L 1-5 g/L Katyonik boyarmadde Anyonik egaliz maddesi Noniyonik dispers maddesi Antimigrasyon maddesi, kvamlatrc

Emdirilen maddeler 100-110 Cde kurutulur. 130-220 Cde 30-60 saniye termofikse edilir. Son bir ykama-sabunlama muamelesiyle ilem tamamlanr. Emdirme banyosunda anyonik egalize maddesinin fonksiyonu; boyarmadde ile bir kompleks bileik oluturmak ve karmlardaki boyarmaddelerin elyafa affinitelerinin farkllndan ileri gelen dzgnsz boyamay nlemektir. Bu kompleksi dispers formunda muhafaza etmek iin, noniyonik dispersiyon maddesi ilave edilir. Katyonik boyarmaddelerin hepsi termofiksaj scaklklarnda stabil deildir ve yalnzca bazlar dayankldr. Termosol metodu ile boyamann en nemli sakncas; materyalin tutumunun sertlemesi ve hacimliliini kaybetmesidir[2]. 3.2.4.7. zel Katyonik Boyarmaddeler

Konvansiyonel katyonik boyarmaddeler ile zel katyonik boyarmaddeler arasndaki esas fark: sonrakilerin ok iyi migrasyon zellikleridir. Tipik bir boyarmadde markas Maxilon Mdir (Ciba). Scaklkta art hz, zel katyonik boyarmaddelerle boyamada nemli deildir. nk; kaynama scaklnda boyama sresinde dzgnszlkler giderilebilir. Bu durum, toplam boyama zamann olduka ksaltr. Bunun yannda; orta ve koyu tonlar iin hi retarder gerekmemesi nedeniyle, retarder maliyetinden tasarruf salanr. Kaynama scaklnda nanslama yaplabilir. Boyama banyosu; % 5-10 % 0.5-1 Glauber tuzu Sodyum asetat

% 0.5-1 Asetik asid (pH=4-4.5 ayarlamak iin) Materyal 80 Cde banyoya konulur, scaklk 5 dakikada kayanama scaklna ykseltilir ve boyama bu scaklkta 60-90 dakika devam eder. Boyama sonunda banyo soutulur ve kanala boaltlr, durulama ve sabunlama ilemleri ile boyama ilemi bitirilir. Bu tip katyonik boyarmaddelerin ya haslklar, normal katyonik boyarmaddelerin ya haslklarna benzerdir. Sar ve krmz renklerin k haslklar ok iyidir. Ancak, mavi rengin k hasl iyi deildir[2]. 3.2.5. Dispers Boyarmaddeler ile Boyama Mekanizma asndan deerlendirildiinde, akrilik elyafn dispers boyarmaddelerle boyanmas, poliesterin boyanmasna benzerdir. Bununla beraber poliester ile mukayese edildiinde, ulalabilecek renk derinlii snrldr. Bu da daha dk denge patrisyon katsaysndan dolaydr[6]. Dispers boyarmaddelerin akrilik elyafta kullanm olduka snrldr. Bunun en nemli nedenleri; katyonik boyarmaddelerle akrilik elyafn kolay ve iyi bir ekilde boyanabilmesi ve dispers boyarmaddelerle akrilik zerinde orta ve koyu renk tonlarnn elde edilememesidir. Dispers boyarmaddeler; hidrofob karakterli, suda znmeyen (aslnda ok az bir znrlk gsteren) boyarmaddelerdir. Akrilik materyaler, 95-110 Cde dispers boyarmaddeleriyle boyanabilmektedir. Ancak, boyama hz dktr ve ekim zayftr. Bu nedenle, yalnzca ak ve orta tonlarda kaynama scaklnda boyanr.

Yksek scaklkta ektirme bir derece daha iyidir. 110 Cde boyama gerekir. Bununla beraber, bu scakln stnde, birok akrilik lifin ar deformasyona uramas nedeniyle, snr scakla uyulmaldr. Elde edilen haslklar; liften life, boyarmaddeden boyarmaddeye farkllk gstermektedir. Bu nedenle her cins akrilik elyafn boyanmasnda istenen sonucu vermemektedir. Dispers boyarmaddeler, stma ve scak fiksaj esnasnda sublimlemeye eilimlidir ve materyalin dier ksmlarn kirletebilirler. Yalnzca akrilik lif iin kullanlan dk molekl arlkl, abuk buharlaan boyarmaddeler, yksek scaklkta boya akmasna ve buharlamaya neden olurlar. Koyu ton boyamalarda srtme haslklar her zaman tatmin edici deildir. Akrilik lif zerinde dispers boyarmaddelerle elde edilen parlaklk, katyonik boyarmaddeler ile elde edilenden dktr. Nanslar, ayn boyarmaddelerle poliester zerinde elde edilen kadar parlak deildir[2]. 3.2.5.1. Dispers Boyarmaddelerle Boyama Metodu Boya banyosuna; 1 g/L sodyum hidrojenfosfat veya 0.5 g/L % 80lik asetik asid, 1 g/L noniyonik dispersiyon maddesi ilave edilerek 50 Cye stlr. Materyal 10 dakika muamele edilir. Daha sonra boyarmadde dispersiyonu ilave edilir, materyal 10 dakika daha muamele edilir. Scaklk 20 dakikada kaynama scaklna ykseltilir ve boyamaya 60 dakika devam edilir. Banyo kademeli olarak soutulur ve boaltlr. Boyama esnasnda, alkali pH boyarmaddeye zarar verdii iin, asidik ortamda allr. Ancak, asidik ortamda yaplan boyamalarn, ileride yaplacak buharlama srasnda renk tonu deiikliine urama tehlikesi vardr. Bu nedenle; nanslama yaplaca zaman buhar kesilir, boyarmadde ilavesinden sonra buhar tekrar alr. Dispers boyarmaddeler, bazik boyarmaddeler iin nanslayc olarak kullanlabilirler. Dispers boyarmaddelerle termofiksaj prosesi ile akrilik liflerin boyanmas mmkndr. Seilmi dispers boyarmaddeler ile ok iyi renk verimi elde edilir. Boya banyosuna, re ve disiyanamid ilavesi tavsiye edilir[2].

3.2.6. Akrilik pliklerin Kontin Boyanmas ve Hacimlendirilmesi

Son 10-15 ylda yksek hacimli akrilik iplikler, teknolojik ve ticari deerleri bakmndan tekstil iin nemli bir hammadde olmutur. Bu yzden retim metotlarnn ve rnlerinin kalitesinin arttrlmas iin yaplan abalar artmtr. Farkl boyama aamalarnn ve hacimlendirme ileminin birletirilmesi fikri ekici olmutur. Ayr bir ekilde otoklav boyamas ve iplik ilelerinin hacimlendirilmesi iyi sonu verebilir. Fakat, bu ilemler iilie duyarl olduu iin bir ok iplik tabakas ilelerden dier aralara geerken yaplan ifte havalandrma sonucunda israf edilebilir. Yaplan rnek bir boyamada pilot bir yerletirme yaplmtr. plik, iinde kalnlatrlm boyarmadde zeltisinin, hareket eden iplie zel bir jet kullanlarak katlmas ileminin gerekletirildii boyama teknesine konulmutur. Boya flottesi akm, dzenli aralklarda veya

rastgele arpma skl ve sresi deitirilerek hesaplanabilir. Kullanlacak banyo miktar buhar basnc kontrol edilerek bulunabilir. plik, boyama kabndan karlarak J eklindeki nceden belirlenmi termodinamik parametrelerle buhar salayan embere konmutur. pliin bu kapta geirecei zaman, iplik tabakasnn ykseklii ve 50-250 m/dakika kadar deiebilen hzna gre kontrol edilir. Scaklk ve buhar basnc kontrol edilir. Kurutmadan sonra boyanm ve hacimlenmi iplik yumuak bobine sarlr. Kullanlan boyarmadde miktar kolorimetrik olarak spektrofotometre ile llr. Lifler dimetil formamid ierisinde znr. Ya hasl ISO kalite standardna gre ve gri skalayla deerlendirilir. Scaklk, buhar basnc, ipliin skl merkezi bir plana gre kontrol edilir. Boya banyosu kompozisyonunun etkisini bulmak iin, deney sabit artlar altnda yaplr. Boyamalar, periyodik boyama ilemi iin programlanm boyama kabnda gerekletirilir. Boyamada kullanlan boyama ve birletirme kabnn termodinamik artlar, doymam buharla yaplan normal kartrma artlarndan byk oranda farkllk gstermitir. Boyamalar, boya banyosunun ierikleri deitirilerek uygulanmtr. Boya banyosunda kullanlan kalnlatrc konsantrasyonunun, iplik kalitesini belirlemede nemli rol vardr. Bu, kartrcnn kapasitesini, boya banyosu spreyinin kalitesini ve sprey konisinin geniliini etkilemitir. Kalnlatrcnn arttrlmasyla, hacimlendirme ileminin sresinin azald grlmtr[8].