III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir) XIX.

YZYILDA KALEME ALINMI BR MNEAT KTABI: N-Yi CEDT

Yrd. Do. Dr. aban D O A N Abant zzet Baysal niversitesi ZET Tanzimat Devrinde. Osmanl eitim sisteminin modernletirilmesi almalarnda olduka nemli hamleler yaplm, gnmz ilk ve orta retimin edeeri olarak nitelendirilebilecek rtiye (ortaokul) ve idadiler (lise) yaygnlatrlarak bu okullarn mfredatlarna dil bilgisi ve yazma konularnn retimi iin usul-i ina dersleri konmutur. Bu derslerde kullanlmak zere eitli kitaplar hazrlanm, bu kitaplara genel olarak ina, kitabet veya mneat kitab denmitir. Bu kitaplardan bazlar edebi trleri, bazlar da dorudan doruya bu okullardaki yaz derslerinde retilen mektup, davetiye, senet, dileke, tebrik, zabtname vb. trleri konu edinmitir. Bu retici kitaplarn bir tr de okul dndaki ihtiyalara ynelen, resm ve zel yazmalarda kolaylk salamak amacyla yukardaki yaz trlerinin rneklerinden meydana getirilmi eserlerdir. zellikle resm yazmalar iin gnmzde sk sk mracaat edilen hazr/matbu program/evraklara benzetilebilecek bu ina kitaplar geleneksel ina kitaplarndan farkldr. tna-y Cedit olarak adlandrlan bu trden kitaplar, devrin okumuunun resm ve gayr- resm btn yazma ihtiyalarn karlamak ve bu ilemlerin retilmesini salamak amacna ynelen zelliktedir. Yazl ve szl olmak zere iki yn bulunan dilin yazl boyutunu bir ynyle retmeyi amalayan bu trden eserleri dnem Trkcsinin ana dil olarak retiminde kullanlan malzemelerden biri olarak deerlendirmek mmkndr. Bu almada 1859'da Msr Bulak Matbaas*nda baslan n-y Cedit ele alnm, eserde ilenen yaz trleri snflandrlarak bir in-y ceditte yer alan trlerin gsterilmesi, dolaysyla da in-y ceditlerin ierii hakknda bilgi edinilmesi amalanmtr. alma sonucunda, gnmzde de kullanlan birok yazl anlatm trnn retiminin amaland bir eserin kulland yntem hakknda bilgi edinmenin de mmkn olabilecei dnlmektedir. alma kapsamnda eser okunarak anlatm yaplan ya da rnekleri verilen trler snflandrlm, bu trlerin eserde n plana karlan zellikleri hakknda bilgiler verilmitir. Anahtar Kelimeler: Osmanl Trkcsi. Mneat Kitaplar, n-y Cedit AN ESSAY BOOK WRlTTEN N T H E LATE NlNETEENTH CENTURY: N-YI C E D T ABSTRACT The Rcformation Era is a period of rather important advances in modemization of the Otloman cducation system: rtiye (secondary school) that could be regarded as the cquivalcnt of the present-day primary and sccondary cducations and idadi (high school) havc been gcncralizcd, and usul-i ina (composition method) lessons havc been added into the syllabi of these schools to cach grammar and writing. Various books, callcd gcncrally ina, kilaltel or mneat book, have been preparcd to use in such lessons. Some of these books arc about litcrary gcnrcs, vvhilc the others arc focused dircctly on lettcrs, invitations, bills, petitions, congralulations. minutes, ete. taughl in the vvriting lessons in such schools. Another kind of these didactic books, are the works composed of the samples of the abovcmentioncd typcs of miting, compilcd to facilitate official and pcrsonal correspondences with a focus on he non-seholastic purposes. Such composition books, vvhich could be likened especially to readymade/printcd programs/documents used frequently for official correspondences today. arc different from the conventional composition books. Such books called na-y Cedit (Ncw Composition) are focused on the purpose of mceting ali Ihe formal and informal correspondence needs of the literates of the era. as vvell as teaching such procedures. t is possible to regard such vvorks targeting to teach the written dimension of the language that is two-dimensional as writtcn and vcrbal as one of the materials used to teach Turkish of the era as the mother tongue. This study reviews n-y Cedit printed in the Egyptian Bulak Print House in the year 1859 with a vievv to classify the types of vvriting handlcd in the work to shovv the kinds ineluded in a new composition, and thus obtaining information on the contents of he nevv compositions. l is considered that it will also be possible to acquirc information on the method used in a work targeting to teach numcrous vv'ritlen cxpression lypes used in the preseni day too in consequcnce of this study. VV'ithin he scope of the study. the vvork has been read, the types deseribed or exemplified in the vvork have been classified, and information on the featured prioritics of hese types in the work has been given. Key Words: Ottoman Turkish. composition books, in-y cedit

Szlk anlam dz yaz, nesir olan mneat kelimesi "devlet tekilat bnyesindeki divan, kalem ve ketebe gibi resm dairelerde alan nianc, tevkii yahut kttblann yazd ou musanna resm yazlarla mektuplar yannda air ve edebiyatlarn kaleme ald her eit sanatl dz yazya ve bu yazlarn topland kitaplara ad olmutur (Uzun 2006:18)." Tfk edebiyatnda ilk rneklerinin XIV. yzylda grld bilinen mneatlar XX. yzyla kadar bfr edeb gelenek eklinde devam etmi, mneat kitaplarna resm ve zel mektuplarla birlikte manzum mektuplar, nutuk, makale ve manzumeleri de iine alan rnekler ilave edilmitir. Mneatlar resm mektup ve yazma usullerini retenler, sadece mektup ve yazma metinlerini derleyenler, ounlukla air ve edebiyatlarn kaleminden km sanatkarane rnekleri bir araya getirenler, edebiyatlarn kendi yazlarna da yer vererek derledikleri resm-husus eski-yeni yazmalarla beenilen nesirleri iine alan mecmualar, Tanzimattan sonra okullarda okutulan in dersi iin hazrlanm her eit yazmay reten ders kitaplar ve ou ayn kiinin divan ile bir arada bulunan belirli saydaki mektuplardan ibaret eserler olmak zere alt gruba ayrlr (Ayrnt iin bkz. Uzun 2006:18-20).

327

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir)

Szlkte nceleri 'ortaya karmak, icat ve ihdas etmek, yaratmak' manalarna gelen ina daha sonra 'kurmak, retmek ve yazmak' gibi anlamlarda da kullanlm, bu ikinci kullanmdan hareketle "yazmak, yazma sanat ve kompozisyon" gibi anlamlar kazanarak zaman ierisinde resmi ve zel yazmalarn belirli bir usule gre yaplmasnn inceliklerini ve mektup yazma sanatn ifade eden bir terim haline gelmitir (Durmu 2000:334). Ayn kkten gelen ina ve mneat ou kez birbirinin yerine kullanlmtr. Mevcut bilgilere gre Trke ina kitaplarnn en eski tarihlileri Ahmed-i D'nin XV. yzyln balarnda telif ettii kk risalesi teressl, Yahya el-Ktib'in Menhic'1-n, Hsamzde Mustafa Efendi'nin Mecmu-y n ve Mehmed b.'Edhem'in Glen-i na's ile XVI. yzyl airlerinden Mesih'nin 100 kadar rnei ihtiva ettiinden dolay Gl-i Sadberg adn tayan eseridir (Uzun 2000:339). Yukarda ksaca geliimleri ve zellikleri verilen ina kitaplar Tanzimata kadar geleneksel ekil ve ierik zelliklerini korumutur. Tanzimattan sonra rdiye ve idadilerin lke geneline yaylmas ve eitim kurumlarnn yaygnlamas ile birlikte okullarda ana dil eitimine de ihtiya duyulmu, Tanzimatn getirdii yenilik ve bilgilerin halka daha kolay ulatrlabilmesi iin bu okullarn mfredatnda yer alan dil bilgisi ve yazma konularnn ilenip retilebilmesi amacyla "usul-i kitabet ve ina" dersleri konmutur. "Bu derslerde okutulmak zere, derslerin malzemesini, uygulama yol, usul ve rneklerini ihtiva eden deiik seviye ve hacimde kitaplar yazlmaya balanmtr. Genel olarak in, kitabet veya mneat kitab ad verilen "bu kitaplardan bazlar edeb meseleleri, trleri de ihtiva ederken bazlar da dorudan doruya, bu okullardaki yaz yazma derslerinde retilen "mektup, tebrik, taziye, dileke vb. nesir rneklerini" ve bu trlerin yazl yollarn ihtiva etmekteydi (Ayverdi 2005:1418). "Bu retici kitaplarn bir tr de okul dndaki ihtiyalara ynelmi, resm ve husus "yazmalarda kolaylk ve alkanlk salamak iin mektup, tebrik, taziye, dileke, mukavele" hatta senet gibi yaz trlerinin rneklerinden tekil edilmi gldestelerdir (zarslan 2007:65)." Mneat adyla anlan her trl resm yazma ile bunlann bir paras saylabilecek mektup vb. metinlerin kaleme alnmasyla ilgili kurallarn bilgisi karlnda kullanlan ina terimi daha ok Tanzimat sonrasnda kaleme alnan yeni tarz in kitaptan iin kullanlan bir terimdir. Tanzimattan itibaren klasik ina kitaplarndan farkllaarak bir nevi yazl anlatm kitaplar biimine dnp, dilin yazl boyutunun bir ynyle kavratlmas iin hazrlanan in-y ceditlerin dkm yazar/kitap adna gre Ersin zarslan tarafndan (zarslan 2007) yaplmtr. almamza konu olan n-y Cedit daha ok devrin okumuunun eitli yazmalarda kullanaca trden rnekleri ihtiva eden bir eserdir. n-y cedit tarz eserleri deerlendiren Kazm Yeti "Tanzimattan sonra neredilmi in ve kitabet eserleri bugnk lise rencileri iin hazrlanan kompozisyon kitaplarndan farkl deildir. Dolaysyla edebiyat deil, dilin gnlk ve resm-husus yazmalardaki kullanln ifde ettiini sylemek yanl olmaz (Yeti 1987:368)." ifadeleriyle bu eserlerin eski yaz geleneinden gelen mneatlar ve inalardan farkl ele alnmas gerektiini vurgulamtr. alma in-y ceditlerde yer alan yaz eitleri ve zellikleriyle snrl olduundan eserde yer alan yaz trlerinin ierik zellikleri, yaplan ve blmleri zerinde durulmamtr. Diplomasi ilminin alma sahasna giren bu konu zerinde birok alma yaplm, Osmanl yazmalarnda kullanlan slup ve bu yaz trlerinin ekil ve muhteva zellikleri birok aratrmac tarafndan (Gk 2008, Gkbilgin 1979, 1992, Guboglu 1958, pirli 1995, Kurun 1995, Ktkolu B. 1986, Ktkolu M. 1998, Reychman 1968, Gltekin 2009) aynntl olarak ortaya konmutur. Bu almada amalanan in-y ceditlerde yer alan yaz eitlerinin ekil ve muhteva zelliklerini tespit deil eldeki eser nda Tanzimattan sonra kaleme alnm bu trden eserlerin ihtiva ettii yaz trlerini ortaya koymaktr. alma iin kullanlan n-y Cedit'in grntleri Msr Mill Ktphanesinden alnmtr. 1859 ylnda Msr Bulak Matbaasnda baslan eserde yazar ad bulunmamaktadr. 100 sayfadan oluan esere mukaddime ile balanmtr. Mukaddimenin ilk cmlelerinde eserin yazl amac aka ifade edilmektedir, "i bu in-y cedd ma'rif-i beddin hv olduu kelimtm gzelce bilinmesiyle her trl kitabeti bir dem yolunca grebilip fakat msveddtn alp aynyla birisine irsal edecek olan zevatn fenn-i imlda mahareti olmad halde iine ilvesi lzm gelen lakrdlann hakikat imlsn tahkk-i urt- cbiyesinden bulunmudur" ifadelerinden eserin yazmalarda bilinmesi ve uygulanmas gereken kurallar ve kullanlmas icap eden szckleri bilmeyen kimseler iin klavuz olarak hazrland vurgulanmaktadr. Mukaddimeden sonra resm yazmalarda padiaha ve dier 328

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir) devlet byklerine kar kullanlmas gereken hitap szlerinin ve elkabn sraland eser, yaz trlerinin rnekleriyle devam etmektedir. Eserde eitli yaz ve mektup trlerinin aklamalar deil, rnekleri yer almaktadr. Eser bu ynyle bilgi ieren bir alma olmaktan ok eitli yaz trlerinin rneklerinin yer ald bir antolojidir. Bu almada eserde rnekleri verilen mektup/yaz trleri ierik bakmndan tasnif edilerek eserde yer alan tm rnekler sralanmtr. Yaz trlerinin tasnifinde Mbahat Ktkolu tarafndan yaplan snflama esas alnmtr (Ktkolu 1998). Her tre ait rneklerin verilmesi ve yorumlanmas almay uzatp verilen srenin almasna sebep olacandan bu yol benimsenmemi, eserdeki tm tr rneklerinin grlebilmesi iin yaz trlerinin snflandrlmasyla yetinilmitir. almada amalanan elimizdeki rnekten hareketle, Tanzimat sonras kaleme alnan in-y ceditlerin ierik bakmndan tantlmasdr. almann ekler ksmna eserdeki yaz trlerinden rnekler de ilave edilmitir. Eserde toplam yz drt adet yaz rnei yer almaktadr. Bu say eserde yer alan trlerin says deildir zira bir trle ilgili birden fazla rnein sraland ya da bir yazya cevaben kaleme alnan trlerin de rneklerinin verildii grlmektedir. Eserde yaz rnekleri ve hitap szleri dnda yazmalarda kullanlan baz terimlerin akland blmler de yer almaktadr. Bu blmler ayn bir balkta deerlendirilmitir. 1. HTAP SZLER VE ELKABLAR "n ile ilgili yazlar, slm devletlerinin brokratik bir yap kazanmas ile birlikte grlmeye balanan ve muhtelif devletlerde deiik isimler verilen divan ktiplii (dvn- in, meclis'1-in) makamnn ilerinin yrtlmesinde duyulan ihtiyac karlamak zere ortaya kt iin, bu konuda telif edilen eserler srf yaz ve mektup yazma sanatyla alakal konulan deil, devletin kurumsal yaps ierisinde bulunan makamlar ve bu makamlar arasndaki hitap ekillerinin bilgisini de iermektedir (Durmu, 2000:335)." Osmanl diplomatiinde, Osmanl devlet erknna olsun, yabanc hkmdar veya devlet adamlarna olsun yazlacak yazlarda kullanlacak elkab ayn ayn tespit edilmiti. Hi kimseye hibir ekilde igal etmekte olduu mevknin tespit edilmi olan elkab dnda bir elkab kullanlarak yaz yazlamazd (Ktkolu 1998:101). ncelediimiz eserde padiaha, valide sultana, sadrazama ve dier baz devlet grevlilerine hitaben yazlan eitli yaz trlerinde kullanlmas gereken elkab ve hitap szleri balklar halinde verilmitir. Gerek geleneksel ve gerekse yeniliki in kitaptan hitap szleriyle balamaktadr. Elimizdeki eserde de bu yap deimemi, eserin ilk blm hitap szleri ve elkaba ayrlmtr. Eserde dikkat eken nemli hususlardan birisi hitap szleri ve elkabn kullanm incelikleriyle ilgili aklayc bilgiler de verilmesidir. Eserdeki yaz trleri sadece rnekleriyle verilip kullanmlaryla ilgili aklama ve uyan yaplmazken hitap szlerinde aklamalar yaplmas yoluna gidilmitir. Eserin beinci ve on drdnc sayfalanndan alnan blmler aadadr: pdiha mahss olan irt ile hitanlardr ki ifirt sa ve hitblar sol kolda mesturdur (s. 5) zt- zt- zt- zt- zt- zt- ehinh cihn-dri mlk-ne hmyn cihn-bn pdihleri zt- zt- zt- zt- zt- zt- mekrim-gyt- mlk-neleri mlki"s-sft- ehinhleri muhlis-i yt-i zll-ullhleri krb- s.ft- hilfet-penhleri ma'delet-i yt-i ehinhleri 'adlet-i yt-i hilfet-penhleri

Ve bu inda hk-py-i hmyna d'ir yazlan msveddtda beyn olunan suretlerden nu't- mezkrenin keyfyet-i isti'mlleri anlalr. Zilcr .olunan zt kelimelerinin baka na'atlar daha ilve olunup mesel kenz'1-knz- ma'dt ve kif-i rumz- ihsan ve ma'rifet olan mekrim-gyt- ehinh yhud zll-ullh veya s'ir na'atlardan biriyle tavsif ve tahrir olunur. Hk-py lafzyla dahi yukanda zikr olunduu gibidir. Mesel hk-py-i hne ve hk-py-i mlk-ne ve hk-py-i ehinh ve s'ir na'atlanyla beraber olduu halde yazlanlarn mehrlan hk-py-i mekrim-i ihtiv-y hne... Bunlann cmlesinde dahi hne ve mlk-ne ve ehinh ve zllu-llh ve hilfet-penh lafzlannn hangisi ihtiyar olunursa mnsibdir. Ve arzuhal takdiminde lazm gelen hitblar iin mesel mbarek ve muhterem hk-py-i mu'delet ihtiv-y hilfet-penhlerine ve dahi mlcvi-

329

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 tzmir) penh- 'lem olan sdde-i seniyye veyhd 'atebe-i 'alliyye-i mlk-ne ve pdihne ve ehinhi ve hilfet-pcnh lafzlarnn tahriri ahsendir. byk ztlara sylcmckde ve yazmakda kullanlmas ehil db ve kitbet'l-elzem olan ar ve hafif lakrdlar (s.14) Ben diyecek yerde hitb: Bendeniz, kulunuz, keriniz, kleniz , Tahrrt iinde olursa: Bendeleri, kullan, kerleri, kleleri. Ziyde t'zmle sylenirse: Bende-i niziniz, 'abd-i ahkarnrz, ker-i kemneniz, 'abd-i memlknz. Tahrrt iinde olursa: Bende-i ihsn-ddeleri, bende-i drneleri, ker-i kemneleri, 'abd-i memlkleri. Eserde yer alan hitap szleri ve bulunduklar sayfalar aadadr: pdiha mahss elkb 3, elkb- resmiyye 3, pdiha mahss irt ve hitblar 5, baz iaretlerin tarifi 6, valide sultn hazretlerine arzuhal takdiminde valide sultnn vasf- resmiyyesi 7, arzuhal arasnda hitb 8, zt- ahanenin bir mahalli terif buyurduu ves'ir mu'meleleri hususuna d'ir sadr- a'zam iin yazlp sylenen lafizlar 10, serasker paa hazretlerine yazlp sylenen lyiha ve tenbiht 12, hk-py-i ahaneden bir ey istenildikde byk ztlara sylemekte ve yazmakta kullanlan elfz 13, zt- ahaneden sonra umm- kberya 15, sadr- azama mahss 15, pdihtan ruhsat talebinde bir ey irsal olunduuna d'r 16, kber taraflarndan sarrafa tahvil yazlmak zere elkb 95 2. DLEKE VE RAPOR NTELKL YAZILAR 2.1. Arzuhaller Eserde arzuhal terimiyle karlanan ve gnmzde dileke olarak isimlendirilen bu tr bir dilek, istek ya da ikyet bildirmek iin st makamlara yazlan yazlardr. Eserde yer alan arzuhaller ve bulunduklar sayfalar aadadr: tek'dlk 'arzuhali pdiha 27, bir hizmette kullanlmak iin vkelya 'arzuhal 37, isticar ettii dkkndan vakitsiz ihrc edenin menn-i mdhelesi iin 'arzuhal 40, kaleme raklk 'arzuhali 41, ksas istid'sna d'ir 'arzuhal 64, mlk-i mterinin zevce zerine yaplmas iin hriciye nazrna 'arzuhal 65, baz mevdd iin evkaf nazrna 'arzuhal 67, alacak tahsiline mbair gnderilmesi iin sadr- a'zama 'arzuhal 69, tebrk-i sadret-i u/m siyaknda 'arzuhal 28 'f 2.2. Arizalar Dileke niteliindeki yazlar arasnda geen arizalar arzuhallere benzer. Arizalan arzuhallerden ayran en nemli zellikleri sonlarnda bir talepte bulunulmas hususuna ender rastlamas (Ktkolu 1998:323)dr. Eserde yer alan arizalar ve sayfa numaralan unlardr: meyih-i kirama 'ariza 41, meyih-i kirama 'arza 42, bir mahall-i k'im-i makamna alacak tahsili istid"s pare gelip izhr- memn'iyyet pare tahsiline d'ir valiye 'ariza 53, kapu kethdas tarafndan paaya posta 'arzas 80, tarz- dier 80 2.3. Mazbatalar Gnmzde tutanak szcyle karlanan mazbata "bir meclis veya heyetin mzakerelerinin neticesini gstermek zere bir makama hitaben kaleme alman belgeler" olarak tanmlanr (Ktkolu 1998:324). tavsiye suretinde mazbata 55, zabt-nme 27, ihlt- defter zeyline mazbata 73 2.4. Mahzarlar Dileke tr belgelerden olan mahzarlar yksek makama sunulacak bir dilek veya ikayetin yazlnda hazr bulunanlarn onun doruluunu tasdik makamnda imzalarn koyduklar belgeye verilen addr. ok imzal arzuhal eklinde de tarif edilir (Ktkolu 1998:315). Eserde yer alan mahzarlar ve bulunduklar sayfalar unlardr: cnib-i riyset-i ahkm- adliyeye 24. arz- muhazzar buyuruldu 25-26, 3. FTA VE KAZA ORGANLARINCA DZENLENEN BELGELER 3.1. Hccetler Osmanl diplomatiinde er' mahkemeler tarafndan verilen, hkm ihtiva etmeyen; sadece kad huzurunda iki tarafn anlamaya vardklanna dair kadnn tasdikini ihtiva eden bir belgedir. Eserde klasik Osmanl in eserlerinde yer alan fetva, i'lm ve vakfiye rnei yoktur. hizmet-i bahriyede istihdam iin rikb- hmyna 'arzuhl-i hccet sureti 39 4. DAVETYELER

330

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir) Szlk anlam "bir toplantya, bir yere armak zere dzenlenen davet yazs, arlk" olan davetiyeler iin eserde davet tezkeresi terimi kullanlmtr. Eserdeki bu trn rnekleri ve yer aldklar sayfalar aadadr: tezevvc dnne da'vet tezkeresi 67, snnet dnne da'vct 67. ahbbnca da'vet tezkiresi 88 5. TAHVL/SENET Bir borcun denmesinin kabul edilmesi, bir eyin teslim alndnn gsterilmesi gibi hususlarda kar tarafa verilen bir nevi senet olan tahviller ehir ii/daireler aras yazma rnekleri arasnda deerlendirilir. Eserde yer alan bu tr yaz rnekleri unlardr: cr senedi 67. avam ns beyninde di olarak bor senedi 69, sret-i tahvl-i di 95, me'mriyyete giderken istikraz tahvili 95, ay ba tahvili 96, kapu kethdasnn ay ba tahvili 96, sehm (hisse) senedi 97, lrik-i eriki zerine poliesine d'ir mektb 65. polie sureti 66, cevb 66 6. ETL MEKTUPLAR Osmanl diplomatiinde pek ok resm mektup tr vardr. Ele aldmz eserlerde de olduka fazla mektup mei yer almaktadr. Osmanl diplomatiinde kullanlan elliye yakn (ayrnt iin bk. Ktkolu 1998:146) mektup trnn her biri iin ayn balklar verip aklamalar yapmann gerekli olmad dncesiyle eserde birden ok rnei bulunan mektup trleri aklanm, tek mei olanlarsa sadece dier mektuplar bal ile verilmitir. Ayrca mektuplara verilen cevaplar iin ayn bir balklandrma yaplmam, cevab mektuplar da ayn mektubun sonunda gsterilmitir. 6.1. Tebrik-nme Kutlama yazs olarak aklanabilecek tebrik-nme rnekleri unlardr tebrik 33, vkeldan baz memurine tebrik cevb 35. kezlik (vkeldan baz me'mrne tebrik cevb) 36. tebrk-i me'mrt 36, kezlik (tebrk-i me'mrt) 37. ona cevaben tebrk-i sadret 56, kkdcn bye tebrk-i me'mriyyet 91. bykden ke cevb 92. tebrik-nme 58, lebrk-nme-i dier 59. tebrk-nme-i dier 59, valinin mahall-i me'muriyete vusuln me'ar veldet tebrii 60- 61, ramazn tebrii 61, ramazn tebrii dier 62, ramazn tebrii 45, tebrk-i 'iyd 63. tebrk-i rtbe 29, ona cevb 46, kkden bye tebrk-i me'mriyyet 91, bykdcn ke cevb 92, 6.2. Teekkr-nme Eserde mei verilen teekkr-nmeler ve bulunduklar sayfalar aadadr: ma'a't-teekkr-i'tizr-nme 34, cevb hv teekkr-nme 35. s'at hediyyesine teekkrnme 66. ta'brt- mezkrenin sret-i isti'mlleri gsterildii baz vzerdan vkella n'il olanlarn sadrete teekkr-nmesi 48. baz me'mrnden efhim-i vkelya teekkr-nme 32 6.3. Tavsiye-nme Birinin kaynlmas iin yazlan yaz, tavsiye mektubu olarak aklanabilecek bu mektup trnn eserde iki mei ve bunlara verilmi iki de cevap mei vardr: k'im-makma tavsiye-nme 81, ona cevb 81, iltirml tavsiye 86, ona cevb 87, 6.4. nh-nme Eserde, bir vazifeye tayin veya bir maaa terfi iin yazlan yaz olarak adlandrlan iki inhnme ve bir de cevap vardr: inh-nme 53. ona cevb 54. inh-nme 32, 6.5. Ubdiyyct-nme Eserde, ballk bildirmek iin kaleme alnan bu yaz rneinden iki adet vardr: tesliyet suretinde 'ubdiyyet-nme 57. baz elilere 'ubdiyyet-nme 51. 6.6. Dier Mektup rnekleri Eserde yer alan ve tek mei olan mektuplar unlardr: vl tarafndan mazbataya mcib 'uydet-nme 76-77. 'usret-nme 77, ta'ziye-nme 79, merkez-i me'mriyyete vsl haberi 83, cevb 84, hk-py-i ahaneye du' ve teekkr hvi cnib-i sadrete baz vzerdan sadr- a'zama (mektb) 22, frset-i erife mektubu 23, vzerdan kapu kethdasna 79, dier muhtasar 80, hcegndan hccgna resmen tahrrt 84. ona cevb 85. bykdcn ke tesliyet-i hatr 93, tahsil zamannda vl-yi memlekete cmir-nme-i sm sureti 70, ona cevb 71. baz vzerya arz- huls 42, meyih-i kirama 44, cnib-i sadretden ihbr-nme 55. emir-nme-i smye cevb 49. bahriyye olarak arz- huls 64, 'ulemdan bir zta hediyye irsaline d'ir 73,- kitb ihdasna d'ir 82, ona cevb 82, mliyeye masraf defteri gnderildiine d'ir 92. kapu kethdas tarafndan hizmetinde bulunduu zta vekleten sarraf tarafna verilen ilmhaber 96. mliyeye mhiyye ahz in ilmhaber 97, akrandan akrana olmak zere mahal-i mcmriyetden dersadete 'azimet ve muvasalat beynn hv ukka 85, ukkaya cevb 86. 331

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir) 7. CEVAB YAZILAR Eserde yer alan cevab yazlar aadakilerle snrl deildir. Eserde birok ya2i rneinin cevab daha vardr ancak bu cevab yazlar eserdeki btnl bozmamak adna kitapta verilen ekilleriyle aktarlm, hangi tre ait cevapsa o trde anlmtr. Aada yer alan cevab yazlar eserde bir yaz trne cevap olarak gsterilmeyen, bamsz bir rnek olarak alnm yazlardr. senin emrinle yapdm diyecek yerde isti'ml olunan 17, sadr- a'zama senin mektubunu aldm diyecek yerde 17, yazdn malm oldu diyecek yerde 18, makm- sadretden mektb zerleri, 18 resmi ve gayn resmlerinin beyn 19,'emir-nme-i sm cevb 74, mevlden birinin ukkasna cevb 90, tebrk-i me'mriyyetini hvi olan ukkaya cevb 72, me"mriyet mahalline vusul bulanlara cevb 30 8. ISTILAHLAR Eserin baz yerlerinde ina iinde kullanlan ve anlamnn bilinmesinin her zaman mmkn olmad kimi terimler de aklanmtr. Terimlerin szlk dzeninde aklanmasna ihtiya duyulmas bir zel dil olan diplomasi diline it kalplam ifadelerin kolay sadeleebilecek nitelikte olmayyla ilgilidir. Zira tp dili. hukuk dili, denizcilik dili vb. zel dillerin oluturduu terim arlkl yaplar kolay deimemektedir. Yzlerce ylda ekillenen bir zel dil olan Osmanl diplomasi dilinin kimi kelimelerinin zamanla anlalmaz hle gelmesi, yeni trler iin baka dillerden terimler alnmas ve bilinen kimi szcklerin de farkl anlamlarda terim nitelii kazanmas bu kelimelerin aklanmalarn gerekli klmtr. Eserde yer alan aklamalarn balklar ve aklamalarn yapld sayfalar aadadr: in iinde bulunan baz lugatlann ma'n-y lzmleri 46, baz ta'rift 47, ibare arasnda gelip zihni yormamak iin baz elfzn sret-i terkm ve iml ve manlar mr- ummyesi ve ondan aa yazlan irtn env' 47, yazlan maddeler iin stlht- mutlaka 21, ibtid-y mukayyed (stlht- mukayyed) 21-22, mektb arasnda misl-i tarikayla rd olunmaa yn kelimt- 'arabiyye 97, Sonu Ve Deerlendirmeler slm devletlerinin kazand brokratik yap sonucunda divan ktipliinin ilerini yrtebilmesi, devletin kurumsal yaps ierisinde makamlar arasndaki yazmalarn dzenli ve salkl yaplabilmesi iin resm yazmalarda standart salanmas ihtiyac domutur. Bu ihtiyac karlamak zere eitli eserler yazlm, balangta edeb olarak nitelendirilebilecek mektuplar iin kullanlan ina terimi ad geen resm yazmalar belirten tr olarak kullanlmaya balanmtr. Tanzimata kadar eitli yaz trlerinin de ilvesiyle geleneksel bir yapya kavuan ina eserleri Tanzimatla birlikte eski ina geleneinden kopmadan yeni rnekler vermitir. Okullarda okutulan derslerde kullanlmak zere hazrlanan ders kitab niteliindeki eserlerin yan sra devrin okumuunun her trl yazmada kullanabilecei yaz trlerinin zelliklerinden ziyade rneklerini ihtiva eden in y ceditler de bu grupta deerlendirilmelidir. Bu eserlerin bir ksm gnmzde hazrlanan matbu dileke/form yapsndaki zellikleriyle dikkat ekmektedir. n-y ceditler bir taraftan dnem insannn brokratik yazma ihtiyacn karlarken bir taraftan da dilin yazl boyutunu bir ynyle reten bir zellie sahiptir. Bu adan deerlendirildiklerinde tereddtsz gnmz kompozisyon/yazl anlatm ders kitaplarna benzetilebilecek olan bu eserler yazl trlerde kullanlan hitaplar bakmndan da diplomasi ilminin ilgi alanna girmektedir. Tantmaya altmz eser yz drt yaz tr rnei iermektedir. Eserde hitaplar ve iaretler anlatlrken bunlarn kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlara deinilmi ancak yaz trlerinde sadece rneklerle yetinilmitir. Eser bu ynyle deerlendirilecek olursa didaktik olmaktan ziyade antolojik nitelik tamaktadr. EK rnek Yaz Trleri tek'ttdlk istirhamnda hk-py-i ahaneye arzuhal (s. 27) Cenb- Hakk sbhneh ve te'l evketl, kudretl mehbetl 'azametl kermetl, ehinh- 'lem efendimiz hazretlerinin iktisb- burc- devlet olan vcd- ndir'1-mevcd- hmynlarn ikrr- kevniyeden masun ve mahfuz ve d'im erike-i saltanatnda ebed karin buyurup sye-i cihndrilerinde kffe-i enm msterh'1-bl ve mreffehM-hl eyleye. mn. Bu 'abd-i memlklar elli seneden mtecaviz sye-i seniyye-i saltanat- ahanelerinde mr-i mrn rtbe-i cellesine n'il olarak umr-t mlkiye-i ahanelerinde ve hidemt- 'askeriye-i cihn-bnlerinde istihdam buyurulduumdan

332

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 izmir) sehm (hisse) senedi (s. 97) Yalnz kuru B'is-i tastr-i hurf oldur ki b-bert- 'l-n mutasarrf olduum bin kuru sehmin takst-i evveli olan senesi mhna mahsuben ber-vech-i bl be yz kuruu mliye hazne-i cellesinden ahz ve kabz eylediimi mbeyyin ibu memhr senedim hazne-i mezkreye takdim ve teslim olundu. teekkr-nme (s. 34) sr- mbeyyin-i teveccht- vsi'at'1-berekt- rahim-ncleri olarak filn kim-makml uhde-i ker-neme ihale ve ihsn- mjk-nc buyurulmasyla filn mahall-i merhamet-karrdan fekk-i rbta-i kamet ve merkez-i me'mriyyet-i 'abdnem olan filn mahalle visal ve umr- me'mre-i ker-nemle itigl ve cmleden cenb- hazret-i pdih- dery-nevl ve zt- mun'amlar icn isliclb- da'vt- hayriyye istihsline sarf- miknet m-husl olunaca ifadesiyle hakk- elyak veliyy'n-ni'amlerinde heme ziy-dr ve lmi' ve bu vn- feyz-i iktiranda kffe-i fyzt cami' olan nebr-i teveccht merhim-i yt cenb- cihniyn lmi'asnca mesned-i celli tevch-i 'uhde-i isthl ve mekrim-i istimal dver-neleri klnd haber-i behcet-i eseri smi'a-nevz ker-i ihls-perdzlar olarak muvzb- fs olduum da'vt- icbet-i yt- veli'n-ni'mleri zverzebn musdakat-nin ve sl-i kabl-ghdr. Gh cenb- rabb- mennn klnd 'arz ve beynna ve tebrik ve tehniyet ch- eref-penh veliyy'n-ni'amileri ve teekkr-i me'mriyyet keri ma'ruzunda terkm ve takdm-i 'arzuhale ictisr klnd muht- 'ilm-i cihn-r-y saf-neleri buyuruldukda muhtc ve md-vr olduum hsn-i teveccht mekrim-gyt- seniyye-i veli'n-na'mlerin fark- bende-gnmda devam ve istikrar babnda ve her hlde emr ve ferman ve ltuf ve ihsan hazreti men lehu*l-emrindir. yazlan maddeler iin stlht- mutlaka (s. 21) Emr-i 'l: Fermn- pdihdir, Talhs: Bb- 'lden mbeyn-i hmyna, Emirnme-i sm: Sadretden. Mrselc: Cenb- eyh'l-islmden. Tahrrt: 'Ale'l-tlk. Mazbata: Meclislerden 'Arz- mahzur/Zabtname: Ahl-yi belesde tarafndan, 'lm ve hccet: Hkimlerden, nhmc: Memurlarn bir nesneyi taradan bildirmesi. Takrir: Bir nesne iin bb- 'l vesireye, Mzekkere/Tezkere/Pusula: Bir madde resmin gayr olarak ifade olunmak zere yazlan. Polie: Paraya d'irdir. Kambiyo: Bedel etmek ma'nsna Frenkedir ki paraya d'irdir, Tahvil/temessk/sened: bunlar bir siykda isti'ml olunur. EK II Eser Grntleri

334

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir)

KAYNAKA 1. Ayverdi. lhan. Ktbbealt Misalli Byk Trke Szlk, 2. Cilt, Kubbealt Yaynlan. stanbul 2005, s. 1419. 2. Durmu smail, "Edebi Tr Olarak n: Arap Edebiyat", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 22, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf. 2000. s. 335-337. 3. Gk Nejdet, "Osmanl Beratlar Kapsamnda Diplomatika lmi veya lm-i na" Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Konya, 2008, Say: 20. s.731-747. 4. Gkbilgin M. Tayyip, 1979 5. Gkbilgin M. Tayyip, Osmanl Paleografya ve Diplomatik lmi, Enderun Kitabevi, stanbul, 1992. 6. Guboglu Mihail, Paleografia Si Diplomatica Turco-Osmana, Bkre, 1958. 7. Gltekin, Hasan, tn ve Tarih Geliimi, nternational Journal of Asian Studies, Volume 13, 2009. 8. pirli Mehmet, "Osmanllarda Kitbet-i Resmiyyeye Dir Eserler Hakknda Baz Gzlemler", Osmanl Diplomatii Semineri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Merkezi Yaynlan, stanbul, 1995. 9. Kurun, Zekeriya, "Sait Paa'nn Kitbet-i Resmiyye Hakknda Baz Mlahazalar'' Osmanl Diplomatii Semineri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalan Merkezi Yaynlar. stanbul, 1995. 10. Ktkolu, Bekir, "Mneat Mecmualarnn Osmanl Diplomatii Bakmndan Ehemmiyeti" Osmanl Diplomatii Semineri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, stanbul, 1988. 11. Ktkolu, Mbahat S., Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf Yaynlan, stanbul, 1998. 12. zarslan Ersin, "Harf nklbndan nce Neredilmi Trke na, Kitabet ve Mneat Kitaptan" Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. Say 34, Erzurum, 2007. '' 13. Reychman Zajaczkovvski, Handbook of Ottoman Turkish Diplomatics, The Hague, Paris, 1968. 14. Uzun Mustafa, "Trk Edebiyatnda na", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 22, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 2000, s. 338-339. 15. Uzun Mustafa, "Mneat", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 32, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 2006, s. 18-20. 16. Yeti, Kazm, "Belagat, Rhetorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasnda Trke Neredilmi Kitaplann Aklamal Bibliyografyas I" Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1987, Trk Dili Kurumu Yaynlan, Ankara, s.368.

335