T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM

BR SOUTMA EVRMNN DENEYSEL OLARAK NCELENMES

BTRME PROJES

Emrah KARAMANLI

Projeyi Yneten Yrd. Do. Dr. Serhan KKA

Haziran, 2007 ZMR

TEZ SINAV SONU FORMU Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES olarak kabul edilmitir. Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna, .. numaral jrimiz tarafndan / / . gn saat da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

TEEKKR
Bu almamda bana rehberlik eden sorularma ve sorunlarma deerli vaktini ayran, anlay ve sabr ile bana destek olan deerli hocam Yard. Do. Dr. Serhan Kkaya kranlarm sunarm.

Emrah KARAMANLI

ZET

Bu projede buhar sktrmal soutma evrimi esasna gre alan, souk su retilmesini salayan bir soutma devresi zerinde deneysel almalar yaplmtr. Deney sresince sl iftler aracl ile, soutma evrimi elemanlar zerinden scaklk lmleri yaplmtr. Elde edilen bu veriler sonucunda, sitemin performans deerleri (COP) ve kompresr verimi hesaplanmtr. Bulunan sonular hem ideal hem de gerek evrim iin karlatrlmtr. Projenin ilk blmnde soutma hakknda ve alma ile ilgili genel bilgiler verilerek giri yaplmtr. kinci blmde buhar sktrlmal soutma evrimi anlatlm ve soutma evrimi elemanlar tantlmtr. nc blmde deney dzenei ve dzenek zerindeki soutma evrimi elemanlar tantlmtr. Drdnc blmde deneyden elde edilen veriler dorultusunda soutma evrimi hesaplar yaplmtr. Sonular blmnde ise hesaplamalar sonucunda bulunan deerler karlatrlm ve yorumlanmtr.

NDEKLER

indekiler Tablo Listesi ekil Listesi

V VIII IX

Blm Bir GR Sayfa 1. Soutma evrimi Hakknda Genel Bilgiler 1

Blm ki BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM 2. Buhar Sktrmal Soutma evrimi 2.1. deal Buhar Sktrmal Soutma evriminde Hal Deiimleri 2.2 . deal evrim le Gerek evrim Arasndaki Farklar 2.3. Soutma evriminde Yer Alan Elemanlar 2 2 4 5

2.3.1. Kompresr 2.3.1.1. Pozitif Sktrmal Kompresrler 2.3.1.1.1. Pistonlu Kompresrler 2.3.1.1.2. Scroll (Dner) Tip Kompresrler 2.3.1.1.3. Helisel Tip Dner Kompresrler 2.3.1.2. Santrifj Kompresrler 2.3.2. Evaporatr 2.3.2.1. Hava Soutucu Evaporatr 2.3.2.2. Sv Soutucu Evaporatr 2.3.2.3. Kat Soutucu Evaporatr 2.3.3. Kondenser 2.3.3.1. Hava Soutmal Kondenserler 2.3.3.2 Su Soutmal Kondenserler 2.3.3.3. Evaporatif Kondenserler 2.3.4. Genleme Valfi 2.3.4.1. Elektromanyetik Genleme Valfleri 2.3.4.2. Sabit Basnl Genleme Valfleri 2.3.4.3. Termostatik Genleme Valfleri 2.3.5. Soutucu Akkanlar

5 6 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12

Blm BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM DENEY DZENE 3. Buhar Sktrmal Soutma evrimi Deney Dzenei 3.1. Deney Dzeneinin Tantlmas 3.2. Deney Dzeneinde Yer Alan Soutma evrimi Elemanlar 3.3. Dzenekteki evrim Elemanlarnn Tantlmas 3.3.1. Scroll Tip Hermetik Kompresr 3.3.2. Evaporatr 3.3.3. Kondenser 13 13 15 15 15 17 17

3.3.4. Termostatik Genleme Valfi 3.3.5. Drayer 3.3.6. Elektrikli Istc 3.3.7. Alak-Yksek Basn Presostat

19 20 21 21

Blm Drt SOUTMA EVRM HESAPLARI 4. Soutma evrimi Hesaplamalar 4.1. Formller 4.2. Kabuller 4.3. Deney Verileri 4.4. Kondenser Kapasitesinin Hesaplanmas 4.5. Kondenser k Basnc ve Evaporatr Giri Basncnn Hesaplanmas 4.6. 1I Noktasndaki Basn, Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas 4.7. 2 II Noktasndaki Basn, Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas 4.8. 3 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas 4.9. 2 Noktasndaki Scaklk ve Entalpi Deerlerinin Hesaplanmas 4.10. 4 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas 4.11. 1 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas 4.12. Soutucu Akkann Ktlesel Debisinin Hesaplanmas 4.13. 2 I Noktasndaki Scaklk, Entalpi Deerlerinin Hesaplamas 4.14. Gerek evrim in COP Deerinin Hesaplanmas 4.15. Kompresr zantropik Veriminin Hesaplanmas 4.16. deal evrim in COP Deerinin Hesaplanmas 22 22 23 23 24 24 25 25 25 26 26 26 26 27 28 28 29

Blm Be SONULAR 5.1. Sonular 31

TABLO LSTES
Sayfa Tablo 4.1. Isl iftlerden Alnan Veriler Tablo 4.2. Gerek evrime Ait h, S, T, P Deerleri Tablo 4.3 deal evrime Ait h, S, T, P Deerleri 23 27 28

EKL LSTES

Sayfa ekil 2.1. Buhar Sktrmal Soutma evrimi ekil 2.2. Scaklk-Entropi Diyagram ekil 2.3. Basn-Entalpi Diyagram ekil 2.4. Soutma evrimi Elemanlar ekil 2.5. Pistonlu Kompresr ekil 2.6. Scroll (Dner) Tip Kompresr ekil 2.7. Helisel Tip Dner Kompresr ekil 2.8. Santrifj Kompresr ekil 2.9. Hava Soutucu Evaporatr ekil 2.10. Sv Soutucu Evaporatr ekil 2.11. Hava Soutmal Kondenser ekil 2.12. Su Soutmal Kondenser ekil 3.1. Deney Dzenei emas ekil 3.2. Deney Dzenei ekil 3.3. Deney Dzenei ekil 3.4. nvolut ekil 3.5. st ve Alt Spiral ekil 3.6. Scroll Tip Hermetik Kompresr ekil 3.7. Su Soutucu Evaporatr ekil 3.8. Hava Soutmal Kondenser ekil 3.9. Kondenser Hava Girii ekil 3.10. Termostatik Genleme Valfi Basn Eitlii ekil 3.11. Termostatik Genleme Valfi ekil 3.12. Drayer ekil 3.13. Alak-Yksek Basn Presostat ekil 4.1. Soutma evrimi ekil 4.2. R-134a T-S Diyagram 2 3 3 5 6 7 7 8 9 9 10 11 13 14 14 15 16 16 17 18 18 19 20 21 21 24 30

BLM BR

GR

1. Soutma evrimi Hakknda Genel Bilgiler

Termodinamiin nemli uygulama alanlarndan birisi de soutmadr. Bir soutma evrimi her ne kadar termodinamik sahasna girse de bir soutma sisteminin meydana gelmesinde mhendislik bilimlerinin birouna ihtiya duyulur. Soutma dk scaklktaki bir ortamdan yksek scaklktaki bir ortama s geiidir. Soutma ilemi soutma makinalar veya s pompalar tarafndan gerekletirilir. Bu makinalarn ierdikleri evrimlere de soutma evrimleri denir. En yaygn olarak kullanlan evrim, buhar sktrmal soutma evrimidir. Bu evrimde akkan dnml olarak buharlar, youur ve buhar fazndayken sktrlr. Dier bir soutma evrimi de gaz akkanl soutma evrimidir. Bu evrim srasnda akkan srekli gaz faznda kalr. Is geiinin scak bir ortamdan souk bir ortama doru gerekletii bilinmektedir. Bu ilem doada kendiliinden gereklemektedir. Ancak bir ortamdan, daha yksek scaklktaki baka bir ortama s geiini salamak iin soutma makinalarna ihtiya duyulur. Dk scaklktaki bir ortamdan yksek scaklktaki bir ortama da s geii de kendiliinden gereklemez bunu salamak iin de s pompalarndan yararlanlr. Bu almada, souk su retilen bir soutma devresi deneysel olarak incelenmitir. evrimin eitli noktalarnda soutucu akkann termodinamik zellikleri llm ve sonular ideal evrim sonular ile karlatrlmtr. allan evrim iin kompresr izentropik verimi ve soutma performans katsays hesaplanmtr. allan soutma dzeneinde performans katsaysnn ideal evrime gre %44 dk olduu grlmtr.

BLM K

BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM

ekil 2.1 Buhar Sktrmal Soutma evrimi Buhar sktrmal soutma makinalarnda, iklimlendirme sistemlerinde ve s

pompalarnda en ok kullanlan evrimdir.

2.1. deal Buhar Sktrmal Soutma evriminde Hal Deiimleri

Bu evrimi oluturan hal deiimleri u ekildedir. 1-2 2-3 3-4 4-1 Kompresrde izantropik sktrma Youturucudan evreye sabit basnta s geii Kslma (genleme ve basncn dmesi) Buharlatrcda akkana sabit basnta s geii

ekil 2.2 Scaklk-Entropy Diyagram (C=constant)

ekil 2.3 Basn-Entalpi Diyagram

deal buhar sktrmal soutma evriminde, soutucu akkan kompresre 1 halinde doymu buhar olarak girer ve izantropik olarak kondenser basncna sktrlr. Sktrma ilemi srasnda soutucu akkann scakl evre scakl zerine kar. Soutucu akkan daha sonra 2 halinde kzgn buhar olarak kondensere girer ve kondenserden 3 halinde doymu sv olarak ayrlr. Youma srasnda akkandan evreye s geii olur. Soutucu akkann scakl bu durumda da evre scaklnn zerindedir. Doymu sv halindeki akkan daha sonra bir genleme valfi aracl ile evaporatr basncna kslr. Bu hal deiimi srasnda soutucu akkann scakl soutulan ortamn scaklnn altna der. Soutucu akkan evaporatre kuruluk derecesi dk doymu sv buhar karm olarak girer ve soutulan ortamdan s alarak tmyle buharlar. Soutucu akkan evaporatrden doymu buhar olarak kar ve kompresre girerek evrimi tamamlar.

2.2. [1] deal evrim le Gerek evrim Arasndaki Farklar

1) Ekspansiyon valf giriinden nce svlatrlm akkan ar soutularak, soutma gc arttrlr. Bylece soutulacak ortamdan daha fazla s ekilebilir. 2) Evaporatr knda soutucu akkan doymu buhar noktasndan, kzgn buhar noktasna geirilerek yine soutma gcnn artmas salanabilir. Ayrca soutucu akkann tam olarak buharlamas salanarak, kompresre sv girmesi engellenmi olur ve soutma kapasitesinden tam olarak faydalanlm olur. 3) Soutucu akkan gazn sktrlmas gerek evrimde sabit entropide gereklememektedir. Bunun olabilmesi iin kompresr silindir cidar ile soutucu akkan arasnda srtnmeden dolay bir s alverii olmamas gerekir, bu ise pratikte mmkn deildir. 4) Kompresrn emi ve basma valflerinde, silindir taraf ile valfin d taraf arasnda daima bir basn fark olacaktr. Aksi halde valfin almas ve gazn gemesi mmkn deildir. 5) Evaporatr ve Kondenserde soutucu akkann ilerlemesi srasnda mutlaka basn dmleri meydana gelecektir.

2.3 Soutma evriminde Yer Alan Elemanlar

ekil 2.4 Soutma evrimi Elemanlar [3]

Soutma evriminde yer alan elemanlar ekil 2.4 de grlmektedir.

2.3.1. Kompresr
[1] Kompresr evaporatrden kan doymu buhar, sktrarak kzgn buhar haline dntrr. Kompresrn sistemdeki grevi, evaporatrdeki s ykl soutucu akkan buradan uzaklatrmak ve bylece arkadan gelen, henz s yklenmemi akkana yer temin ederek akn srekliliini salamak ve buhar haldeki soutucu akkann basncn, kondenserdeki youma basncna ulatrmaktr. Soutma kompresrlerinin ilk modelleri tipik amonyak makinalardr. O dnemlerde amonyok en ok tutulan soutucu akkan olduu iin kompresrler ok yksek basnlar karlayabilmek iin ok ar yaplrd, modern kompresrlere oranlar ok yava alrlard. Valf tasarm, kompresr mil contalar, yataklar ve yalama sistemindeki ilerlemeler tasarm

hznn kademeli olarak artmasn salamtr. Bu da belli bir beygir gc iin kompresrlerin daha kk olmasna olanak salamtr. Ayrca yeni soutucu akkanlarn kullanlmas kompresrlerin tasarmlarn ve gelimelerini nemli lde etkilemitir. Amonyak kullanm srasnda kompresrn soutucu akkan ile temas eden ksmlarnn elikten yaplmas gerekirken, yeni soutucu aklarda, yzeyler demir d metallerle de retilmeye balanmtr. Kompresrler pozitif sktrmal kompresrler ve santrifj kompresrler olmak zere ikiye ayrlr.

2.3.1.1. Pozitif Sktrmal Kompresrler: Pozitif sktrmal kompresrler kendi

arasnda pistonlu, dner ve helisel tip olmak zere e ayrlrlar.

2.3.1.1.1. Pistonlu Kompresrler: Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi

yapan bir pistonla sktrma ilemini yapan bu tip kompresrlerde tahrik motorunun dnme hareketi bir krank-biyel sistemiyle dorusal harekete evrilir. Bu gnk pistonlu soutma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek devirli ve ok silindirli makinalar olup, ak tip (kay- kasnak veya kavramal) veya hermetik tip (hava szdrmaz) motorkompresr eklinde dizayn ve imal edilmektedir.

ekil 2.5 Pistonlu Kompresr [3]

2.3.1.1.2 Scroll (Dner) Tip Kompresrler: Scroll kompresrler gelitirilerek son

yllarda geni lde kullanlmaya balanan, dnel, pozitif sktrmal makinalardr. Birisi sabit dieri uydu eklinde dnen ve dar tolerans aralklaryla alan iki spiral elemandan olumaktadr. Ar sv oranlarna daha dayankl olmalar, daha yksek verime sahip olmalar ve ses-titreim seviyelerinin dk olmas gibi stnlklere sahiptirler. (Blm 3te detayl bilgi verilmitir)

ekil 2.6 Scroll (Dner) Tip Kompresr

[6]

2.3.1.1.3. Helisel Tip Dner Kompresrler: Vidal kompresrler piston yerine

birbirine gemi rotor iftinin kullanld pozitif yer deitirmeli makinalardr. Rotorlar bir mil zerindeki helisel loblardan oluur. Rotorlardan biri erkek rotor olarak adlandrlr ve onun helisleri dolgun yuvarlak kntlardan (loblardan) oluur. Dier rotor dii rotor olarak adlandrlr ve erkek rotorun loblarna karlk gelen yivleri vardr.

ekil 2.7 Helisel Tip Dner Kompresr [6]

2.3.1.2. Santrifj Kompresrler: Buhar sktrma evrimiyle soutma ilemi yapan

santrifj kompresrlerin, dier kompresrlerden fark pozitif sktrma ilemi yerine santrifj kuvvetlerden faydalanarak sktrma ilemi yapmasdr. Santrifj kompresrlerle zgl hacmi yksek olan akkanlarn kolayca hareket ettirilmesi mmkn olduu iin sk sk byk kapasiteli soutma ilemlerinde kullanlmaktadr.

ekil 2.8 Santrifj Kompresr

2.3.2. Evaporatr
Bir soutma sisteminde evaporatr sv soutkann buharlat ve bu srada soutulan ortamdan sy ald cihazdr. Dier bir deile evaporatr bir soutucudur. Evaporatrn yaps soutkann iyi ve abuk buharlamasn salayacak, soutulan maddenin ssn iyi bir s gei salayarak, yksek bir verimle alacak ve soutkann giri ve ktaki basn farkn en az seviyede tutacak ekilde dizayn tasarlanmaldr. Ancak bu sonuncu koul ile ilk koul birbirine ters dmektedir. nk evaporatrde iyi bir s geiinin salanabilmesi iin girintili yzeylerin ve klcalln daha fazla olmas istenmektedir. Bu durum ise basn dmlerinin artmasna ve verimin dmesine neden olmaktadr. Bu nedenle evaporatr yapm incelik isteyen bir konudur. Deneyler sonucunda en uygun koullar saptanr ve istenilen evaporatr retimine geilir. Evaporatrler hava soutucu, sv soutucu ve kat soutucu olmak zere e ayrlr.

2.3.2.1. Hava Soutucu Evaporatrler: Bu tip evaporatrlerde iersinden s

ekilen ortamdaki havadr. Hava soutucu evaporatrlerde havann s geirme katsays dk olduundan, bunu telafi etmek ve hava gei yzeylerini arttrmak amac ile kanatklar kullanlr. Ayrca hava gei hzlarn arttrmak iin vantilatrlerden faydalanlr.

ekil 2.8 Santrifj Kompresr

2.3.2. Evaporatr
Bir soutma sisteminde evaporatr sv soutkann buharlat ve bu srada soutulan ortamdan sy ald cihazdr. Dier bir deile evaporatr bir soutucudur. Evaporatrn yaps soutkann iyi ve abuk buharlamasn salayacak, soutulan maddenin ssn iyi bir s gei salayarak, yksek bir verimle alacak ve soutkann giri ve ktaki basn farkn en az seviyede tutacak ekilde dizayn tasarlanmaldr. Ancak bu sonuncu koul ile ilk koul birbirine ters dmektedir. nk evaporatrde iyi bir s geiinin salanabilmesi iin girintili yzeylerin ve klcalln daha fazla olmas istenmektedir. Bu durum ise basn dmlerinin artmasna ve verimin dmesine neden olmaktadr. Bu nedenle evaporatr yapm incelik isteyen bir konudur. Deneyler sonucunda en uygun koullar saptanr ve istenilen evaporatr retimine geilir. Evaporatrler hava soutucu, sv soutucu ve kat soutucu olmak zere e ayrlr.

2.3.2.1. Hava Soutucu Evaporatrler: Bu tip evaporatrlerde iersinden s

ekilen ortamdaki havadr. Hava soutucu evaporatrlerde havann s geirme katsays dk olduundan, bunu telafi etmek ve hava gei yzeylerini arttrmak amac ile kanatklar kullanlr. Ayrca hava gei hzlarn arttrmak iin vantilatrlerden faydalanlr.

salad, yani bir ara akkan (antifiriz vb) bulunmadan yaplan soutma ilemleri de kat madde soutulmas gurubuna girer.

2.3.3 Kondenser:
Kondenser kompresrden kan kzgn buhar halindeki soutucu akkann ierisindeki sy atarak ideal evrimde sabit basn ve scaklk altnda doymu sv haline dnmesini salar. Kondenserler su soutmal, hava soutmal ve evaporatif kondenserler olmak zere e ayrlr.

2.3.3.1. Hava Soutmal Kondenserler: Hava soutmal kondenserler kzgn buhar

halindeki soutucu akkan zerindeki fazla sy almak iin hava akmndan yararlanr. Bu ilemin daha verimli bir ekilde yaplabilmesi iin fanlardan yararlanlr. zellikle 1 hp ye kadar kapasitedeki sistemlerde ok yaygn bir ekilde kullanlan bu sistemlerin tercih nedenleri; basit oluu, kurulu ve iletme masraflarnn dk oluu, bakm ve tamirlerinin kolay olmasdr.

ekil 2.11 Hava Soutmal Kondenser [7]

2.3.3.2. Su Soutmal Kondenserler: Bu tip kondenserler soutucu akkann soutulmasnda sudan yararlanr. Kondenser zerinde su giri ve klar bulunur.
Soutucu akkan zerindeki fazla s su yardmyla alnr ve soutucu akkan kondenseri knda sv halinde terk eder. zellikle temiz suyun bol miktarda, ucuz ve dk scaklklarda bulunabildii yerlerde gerek kurulu gerekse iletme masraflar ynnden en ekonomik kondenser tiplerindendir.

ekil 2.12 Su Soutmal Kondenser [3]

2.3.3.3. Evaporatif

Kondenserler: Hava ve suyun soutma etkisinden birlikte

faydanlmas esasna dayanlarak yaplmlardr. Evaporatif kondenserler ana ksmdan oluur; soutucu serpantin, su sirklasyonu ve pskrtme sistemi, hava srklasyon sistemidir. Soutma serpantinin iinden geen soutkan, hava soutmal konderserde olduu gibi youarak gaz deposuna geer. Serpantinin d yzeyinden geirilen hava, ters ynde gelen atomize haldeki suyun bir ksmn buharlatrrarak soutma etkisi meydana getirir. Evaporatif kondenserler gnmzde bakm ve servis glkleri, abuk kirlenmeleri, sk sk bozulmalarndan dolay ok fazla tercih edilmemektedirler.

2.3.4. Genleme Valfi (Ekspansiyon Valfi)

Genleme valfi soutma sisteminin yk gereksinimine gre, soutucu akkann akn balatan, durduran ve ayarlayan soutma evrimi kontrol ekipmandr. Genleme valflerini genel olarak grupta toplayabiliriz;

2.3.4.1. Elektromanyetik genleme valfleri: Gnmzde, bu tip genleme valfleri

yaygn olarak kullanlmatadr. a) Is-motor kontroll b) Elektromanyetik modlasyonlu c) Darbe modlasyonlu d) Adm motor kontroll

2.3.4.2. Sabit Basnl Genleme Valfleri: Bu tip genleme valfleri soutma

sistemlerinde ilk kullanlan genleme valflerindendir. Sabit basnl genleme valfleri evaporatre girmesi gereken soutucu akkan miktarn, evaporatr veya valf k basncna gre belirler.

2.3.4.3. Termostatik Genleme Valfleri: Bu tip valflerde, evaporatre girmesi

gereken soutucu akkan miktar, evaporatr terk eden soutucu akkann kzgnlk derecesine gre belirlenir. (Blm 3te detayl bilgi verilmitir)

2.3.5 Soutucu Akkanlar:

Bir soutma evriminde snn bir ortamdan baka bir ortama gnderilmesinde ara madde olarak kullanlan soutucu akkanlar genelde s alveriini sv halden buhar haline ve buhar halden sv haline dnerek salarlar. Bu durum zellikle buhar sktrmal evrim iin geerlidir. Soutucu akkanlarn yukardaki grevleri yerine getirebilmesi, yani sistemin verimli ve emniyetli bir ekilde alabilmesi iin bir takm fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip olmalar gerekir. Genel olarak bu zellikler unlardr: 1) Daha az enerji tketimi ile daha ok soutma elde edilebilmelidir. 2) Soutucu akkann buharlama ss yksek olmaldr. 3) Evaporatrde basn mmkn olduu kadar yksek olmaldr. 4) Youma basnc dk olmaldr. 5) Viskozitesi dk, yzey gerilimi az olmaldr. 6) Emniyetli ve gvenilir olmal, nakli, depolanmas, sisteme arj kolay olmaldr. 7) Yalama yalar ve soutma devresindeki elemanlar ile zararl sonu verebilecek reaksiyonlara girmemelidir. 8) Soutma devresinde bulunmamas gereken rutubet ile bulunmas halinde bile ok zararl reaksiyonlar meydana getirmemelidir. 9) Sistemden kamas halinde yiyecek malzemelerine ve evredeki insanlara zarar verecek bir etki yapmamaldr. 10) Havaya kartnda yanc ve patlayc bir ortam oluturmamaldr.

BLM

BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM DENEY DZENE

3.1 Deney Dzeneinin Tantlmas
Bu projede kullanlan dzenek buhar sktrmal soutma evrimi esasna gre almaktadr. Dzenein kurulu amac, soutma evriminde yer alan evaporatr zerinden geen sudan soutucu akkan yardmyla s ekilerek, suyun istenilen oranda soutulmasn salamaktr. Deney sresince okunan verilerin kaydedilmesi iin kompresr giri ve kna, evaporatr giri ve kna, kondenser giri, kna sl iftler (thermocouple) yerletirilmitir. Bu sl iftler sayesinde soutucu akkann evaporatr giri-k scakl, kompresr ve kondenser giri-k scaklklar saptanabilmektedir. Deney sresince sl iftler aracl ile okunan bu veriler data logger ad verilen bir cihaz sayesinde Excel dosyas halinde bilgisayara aktarlabilmektedir. Deneyde kullanlan evaporatr su soutucu evaporatr olduundan, deney sresince sabit debili bir su akna ihtiya duyulmutur. Bu nedenle debinin sabit kalmas iin dzenek deiken ebeke su hatt ile deil, bir depodan pompa aracl ile su ekilerek beslenmitir.

ekil 3.1 Deney Dzenei emas

ekil 3.2 Deney Dzenei

ekil 3.3 Deney Dzenei

3.2 Deney Dzeneinde Yer Alan Soutma evrimi Elemanlar

1) Hermetik Scroll Kompresr 2) Su Soutucu Evaporatr (R134-A soutucu akkanl) 3) Hava Soutmal Kondenser 4) Termostatik Ekspansiyon Valfi 5) Drayer 6) Elektrikli Istclar 7) Alak-Yksek Basn Presotat

3.3 Dzenekteki evrim Elemanlarnn Tantlmas 3.3.1. [6] Scroll Tip Hermetik Kompresr: Scroll Kompresrler spiral eklinde i
ie gemi iki eleman ile sktrma yapan yrngesel hareketli, pozitif yer deitirme makinalardr. Spiral (scroll) Kompresr tasarmnda nemli bir yeri olan involut spiral ekil 2.16dan anlalaca gibi, sabit bir eksen zerindeki temel dairenin evresine gre srekli deien yarap ile tanmlanan spiraldir.

ekil 3.4 nvolut [6]

ekil 3.5 st ve alt spiral [6]

Bu tip kompresrlerde ekil 2.17 de grld gibi bir spiral seti bulunur. Spiral seti birbiri ile ayn geometriye sahip iki spiralden oluur. Bunlardan biri 180 derece dndrlerek ters yz edilir ve ikincisinin boluklar iine sokulur. Spiral Kompresrlerin bir ounda cihazn erevesi st spiral sabit tutar. Bir eksantrik motor mili alttaki spirali yrngesel bir ekilde hareket ettirir. Oldham olarak adlandrlan zel olarak tasarlanm bir kavrama alttaki spirali sabit bir asal pozisyonda tutar, dnmesini engeller ve yrngesel bir gzergahta radyal olarak hareket etmesini salar. ekil 2.17 den de grlecei gibi alt ve st spiraller monte edilince kanatlarn yan yzeyleri yarm ay eklinde spiraller oluturur. Alt spiral kendi ekseni etrafnda dndke kanatlarn yan yzeyleri zerindeki teet noktalar ie doru ilerler ve yarm ay eklindeki cepleri involutun merkezine doru iter. Cepler hareket ettike hacimleri azalr ve aradaki gaz skr.

ekil 3.6 Scroll Tip Hermetik Kompresr [6]

3.3.2. Evaporatr (Buharlatrc): Evaporatrler hava, su ve kat soutmal olmak

zere e ayrlr. Bu deneyde kullanlan evaporatr su soutmal evaporatr snfna aittir. Evaporatrde soutucu akkan olarak R134-A kullanlmtr. Evaporatrn grevi soutucu akkan aracl ile zerinden geen sudan s ekerek suyun soutulmasn salamaktr.

ekil 3.7 Su Soutucu Evaporatr

3.3.3. Kondeser (Youturucu): Kondenser,

kompresrden gelen kzgn buhar

halindeki soutucunun, zerindeki fazla snn alnarak, youmasn salar. Bu deneyde hava soutmal kondenser kullanlmtr. Bu nedenle kondeserden nce kondenserin soutulmas kondenserin soutulmas amac bir fan yerletirilmitir. Bu fan sayesinde d ortamdaki hava emilerek kondenserden gemesi salanr ve bylece kondenser daha etkili bir ekilde soutulmu olur. Ayrca kondenzasyon (youma) scakln ama riski ortadan kalkar. Fana hareket verebilmek iin genellikle elektirik motorlarndan faydalanlr.

ekil 3.8 Hava Soutmal Kondenser [3]

ekil 3.9 Kondenser Hava Girii

ekil 2.20deki, deney dzeneinde kullanlan hava soutmal kondenserde de fana hareket salayabilmek iin elektrik motorundan yararlanlmtr.

3.3.4. [5] Termostatik Genleme Valfi (Ekspansiyon Valfi): Termostatik

genleme valflerinde evaporatre girmesi gereken soutucu akkan miktar, evaporatr kndaki soutucu akkann kzgnlk derecesine gre belirlenmektedir. Eer kzgnlk derecesi ykselmeye balamsa genleme valfi devreye girer ve evaporatre daha fazla soutucu akkan girmesini salayarak, kzgnlk derecesinin dmesini salar. Kzgnlk derecesi dmeye baladnda genleme valfi tekrar devreye girerek, bu sefer evaporatre daha az soutucu akkan braklmasn salar ve kzgnlk derecesi bir sre sonra ykselmeye balar. Termostatik genleme valflerinin ana grevi, evaporatr alannn en verimli ekilde kullanlmasn ve kompresre sv faznda akkann girmesini engellemektir.

ekil 3.10 Termostatik Genleme Valfi Basn Eitlii

ekil 2.21de termostatik genleme valfinin almasn etkileyen btn basnlar gsterilmitir. Ps= Yay basnc Pb= Bulp basnc (evaporatr kndaki basn) Pe= Evaporatr basnc Termostatik genleme valfinin basn eitlii Pb=Ps+Pb eklindedir. Bu eitlikte sabit olan Ps yani yay basncdr. Evaporatre soutucu akkan giriinin salanabilmesi iin, bu

eitliin Ps+Pe<Pb olmas gerekir. Bu durumda valf ierisinde bulunan diyafram soutucu akkann gemesine izin verecek ekilde alr. Kompresr ilk devreye girdiinde evaporatr basncnda ani bir dme meydana gelir, bunun sonucunda basn eitlii bozulur ve evaporatre soutucu akkan girii balar. Bylece evaporatr kndaki akkann kzgnlk derecesinde bir miktar dme meydana gelir. Kzgnlk derecesinin daha fazla dmemesi iin Pb basnc derek, diyaframn aklk derecesini azaltr ve kondensere daha az soutucu akkan gitmesini salar. Bylece evaporatr k noktasndaki kzgnlk derecesi istenen seviyede tutulmu olur.

ekil 3.11 Termostatik Genleme Valfi [3]

3.3.5. Drayer (Dryer): evrimde konderser k ile genleme valfi arasnda bulunur.
Drayer sistemde bulunan fazla nemin alnmasn salayan bir elemandr. evrimde bulunan nem kompresrde korozyona sebep olur, ayrca genleme valfinde ar basn dmnden dolay suyun donmasna sebep olabilir. Bunun sonucunda soutucu akkan geii kesilebilir. Bu nedenlerden dolay evrimdeki nemin sistemden uzaklatrlmas ok nemlidir.

ekil 3.12 Drayer

3.3.6. Elektrikli Istc: ekil 2.13den de grlecei gibi, kanal fleme havasna n
stma yapmak amac ile kondeserin nne yerletirilmitir. stenilen noktada scaklk ayarlamas yaplabilen, 16 Kw kapasiteli kanal tipi elektrikli hava stcs kullanlmtr.

3.3.7. Alak-Yksek Basn Presostat: Kompresrler soutma evrimini

tamamlayan elemanlar olduklar iin ok nemlidirler, bu nedenle kompresrler baz beklenmeyen durumlara kar korunmalar gerekmektedir. Bu durumlardan birisi de ok yksek basma basnlar veya ok dk emi basnlardr. Bu tr durumlar iin alak ve yksek basn presostatlar kullanlmaktadr. Bu eleman kompresrn emi ve basma basnlarn mekanik olarak alglayp, basnlar ayarlanan deerlerin zerine ktnda kompresr korumak amac ile enerjiyi keser.

ekil.3.13 Alak-Yksek Basn Presostat

BLM DRT

SOUTMA EVRM HESAPLARI

Bu blmde, yaplan buhar sktrmal soutma evrimi deneyi sonucunda elde edilen veriler neticesinde kondenser kapasitesi, evaporatr kapasitesi, kompresr ii hesaplanmtr. Bu hesaplamalar hem gerek evrim hem de ideal evrim iin ayr ayr yaplarak, sonuta ideal ve gerek soutma evrimi arasndaki farklar (kompresrn izantropik verimi, evrimin COP deeri gibi) matematiksel olarak ifade edilmitir. Hesaplamalar yaplrken birtakm kabuller yaplmtr. Hesaplamalarda geen noktalar blmn sonundaki T-S diagram zerinde belirtilmitir.

4.1. [2] Formller

COPSM = Qevaporatr / Wkompresr

(1)

(soutma makinas iin COP deeri)

COPIP = Qkondenser / Wkompresr Qevaporatr = Qkondenser - Wkompresr

(2)

(s pompas iin COP deeri)

(3)

(evaporatr kapasitesi)

Qevaporatr = m (h1 - h4 )

(4)

(m = ktlesel debi, h=entalpi)

Wkompresr = m (h2 - h1 )

(5)

Q = m C p DT

(6)

(T= scaklk fark, Cp=zgl s)

h iz = Wkompresr -ideal / Wkompresr - gerek (7)

( iz= kompresr izantropik verimi)

m = kg / s , Wkompresr = Kw , Q = Kw , DT = C o , C p = Kkal / kg C o

4.2. Kabuller Bu blmde yaplan hesaplamalarda, gerek evrim iin birtakm kabuller yaplmtr. 1) Evaporatr k scakl lld ve Evaporatr kndaki soutucu akkan
doymu buhar olarak kabul edildi.

2) (DP) evaporatr = P4 - P1
II

(evaporatrdeki basn dm eitlii) (kondenserdeki basn dm)

3) (DP ) kondenser = P2 - P3 5) P2 = P3 + (DP ) kondenser 6) (DP ) kondenser = (DP ) evaporatr

dmne eit kabul edilmitir.
II

4) Kondenser k doymu sv olarak kabul edildi.

kondenserdeki basn dm evaporatrdeki basn

7) Q = 0 kompresr adyabatik olarak kabul edilmitir, yani kompresrden dar s

kayb olmad dnlmektedir.

4.3. Deney Verileri

Aadaki tabloda deney dzeneine bal sl iftlerden alnan veriler yer almaktadr. Tablo 4.1 Isl iftlerden alnan veriler Isl iftler 101 102 103 104 105 106 107 108 Bal olduu nokta Kompresr k Kondenser k Evaporatr girii Kompresr girii Hava girii (kondenser) Hava k (kondenser) Su girii (evaporatr) Su k (evaporatr) Scaklklar [C] 58,2 42,4 6,4 3,5 23,1 30 16,5 13,5

m Hava = 2645,7 kg / h = 0,735kg / s m Su = 0,315kg / s

(kondenserdeki hava debisi) (evaporatrdeki su debisi)

ekil 4.1 Soutma evrimi

4.4. Kondenser Kapasitesinin Hesaplanmas

Tablo 4.1 de kondenser hava giri-k scaklar belirtilmitir ve kondenser hava debisi de bilinmektedir. Bu verileri kullanarak forml (6) dan kondenser kapasitesi hesaplanr.

Qkondenser = m C p DT

C p hava = 1,005kJ / kg.C o = 0,24 Kkal / kg .C o

Qkondenser = 0,735 0,24 (30 - 23,1) = 4381,279 Kkal / h = 5,1Kw 4.5. Kondenser k Basnc ve Evaporatr Giri Basncnn Hesaplanmas P3 = 1085,736 Kpa

T3 = 42,4C o
bulunur.

R-134a termodinamik tablosundan doymu sv iin interpolasyon yaplarak P3 deeri

T4 = 6,4C o
yaplarak P4 deeri bulunur.

P4 = 369,07 Kpa

R-134a termodinamik tablosundan doymu sv buhar karm iin interpolasyon

4.6.

1I Noktasndaki Basn, Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas

T1 = 3.5C o
h, S deerleri bulunur.

(gerek soutma evrimindeki evaporatr k scakl)

R-134a termodinamik tablosundan 3.5 C, doymu buhar iin interpolasyon yaplarak P,

T1 = 3.5C o

P1 = 333,83kPa , h1 = 400,432kJ / kg , S1 = 1.7246kJ / kg - K

4.7.
II

2 II Noktasndaki Basn, Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas

T2 = 58.2C o
II

(gerek soutma evrimindeki kompresr k scakl) (kabul 3) (kabul 4)

P2 = P3 + (DP ) kondenser

(DP ) kondenser = (DP ) evaporatr

1

(DP ) kondenser = P4 - P1 = 369,07 - 333,83 = 35,24 Kpa

P2 = 1085,736 + 35, 24 = 1120,976 Kpa

R-134a termodinamik tablosundan 58,2 C, kzgn buhar, P2 yaplarak entalpi, entropi deerleri bulunur.
II
II

II

basnc iin interpolasyon

h2

= 437,76kJ / kg , S 2 = 1.7621kJ / kg - K

II

4.8. 3 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas

T3 = 42,4C o

(kompresr k scakl)

R-134a termodinamik tablosundan 42.4 C, doymu sv iin interpolasyon yaplarak entalpi ve entropi deerleri bulunur.

h3 = 260,17 kJ / kg , S 3 = 1.2kJ / kg - K

4.9.

2 Noktasndaki Scaklk ve Entalpi Deerlerinin Hesaplanmas

deal evrimde 1 ve 2 noktalar arasnda sabit entropi dorusu izlenmektedir ( S1 = S 2 ), ayn zamanda bu noktalar arasnda basnlar da eit olduundan ( P3 = P2 ), 2 noktasndaki scaklk deerini hesaplayabiliriz. R-134a termodinamik tablosundan S1 , kzgn buhar, P3 iin interpolasyon yaplarak, 2 noktasndaki scaklk deeri bulunur.

S1 = 1,7233kJ / kg - K
P3 = 1085,736 Kpa T2 = 45,56C o

T2 deerini bulduktan sonra, R-134a termodinamik tablosundan kzgn buhar iin P3 ,

S 2 deerlerini kullanarak h2 deerini bulabiliriz.

P3 = 1085,736 Kpa

h2 = 423,179kJ / kg

4.10. 4 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas T4 = 6,4C o

(evaporatr giri scakl)

h3 = h4 sabit entalpi erisi takip edilerek 6,4 C iin R-134a T-S diyagramndan entropi
deeri bulunur.

S 4 = 1,22kJ / kg - K
4.11. 1 Noktasndaki Entalpi, Entropi Deerlerinin Hesaplanmas T1 = 6,4C o

(ideal soutma evriminde kompresr k scakl)

R-134a termodinamik tablosundan 6,4 C, sv-buhar karm iin interpolason yaplarak entalpi ve entropi deerleri bulunur.

h1 = 402,135kJ / kg , S1 = 1,7233kJ / kg - K
4.12. Soutucu Akkann Ktlesel Debisinin Hesaplanmas

Qkondenser = m R -134 a (h2 - h3 )

II

Qkondenser = 5.1Kw[kJ / s ]
h2 = 437,76kJ / kg - K
II

(4.4) (4.7)

h3 = 260,17 kJ / kg 5,1 = m R134 - a (437,76 - 260,17)

(4.8) m R -134 a = 0,0287 kg / s

4.13. 2 I Noktasndaki Scaklk, Entalpi Deerlerinin Hesaplanmas

Kompresr iin ideal soutma evrimi artlarn dnecek olursak, 1I noktasnda kompresre giren soutucu akkan sabit entropi dorusunu izleyerek ( S 2 = S1 ) 2 I noktasnda kompresrden kar. Ayn zamanda
I I

2 I - 2 II noktalar arasnda sabit basn

I II

erisi takip edildii iin bu noktalardaki basnlar da ( P2 = P2 ) eittir. 2 I noktasna ait basn ve entropi deerlerine sahip olduumuzdan dolay, bu noktadaki scaklk, entalpi deerlerini hesaplayabiliriz. R-134a termodinamik tablosundan P2 , kzgn buhar, S1 iin interpolasyon yaplarak
II I

2 I noktasna ait basn ve scaklk deerleri bulunur.

S 2 = S1 = 1,7246kJ / kg P2 = P2 = 1120,976 Kpa
I II I I

T2 = 47,13C o , h2 = 425,54kJ / kg

II

Aadaki tabloda hesaplamalar sonucunda bulunan, gerek evrime ait h, S, T, P deerleri grlmektedir. Tablo 4.2 Gerek evrime ait h, S, T, P deerleri

h[kJ / kg ]

S [kJ / kg - K ]
1,7246 1.7621 1,2 1,22 1,7246

T [C o ]
3,5 58,2 42,4 6,4 47,13

P[Kpa]
333,83 1120,976 1085,736 369,07 1120,976

1I 2 II
3
4

Kompresr emi Kompresr k Kondenser k Evaporatr girii Kompresr k (tersinir adyabatik)

400,432 437,76 260,17 260,17 425,54

2I

Aadaki tabloda hesaplamalar sonucunda bulunan, ideal evrime ait h, S, T, P deerleri grlmektedir. Tablo 4.3 deal evrime ait ait h, S, T, P deerleri

h[kJ / kg ]
1 2 3 4 Kompresr emi Kompresr k Kondenser k Evaporatr giri 402,135 423,179 260,17 260,17

S [kJ / kg - K ]
1,7233 1,7233 1,2 1,22

T [C o ]
6,4 45,56 42,4 6,4

P[Kpa]
369,07 1085,736 1085,736 369,07

4.14. Gerek evrim in COP Deerinin Hesaplanmas

COPSM = Qevaporatr / Wkompresr

Qevaporatr ( gerek ) = m R -134 a (h1 - h4 ) Wkompresr ( gerek ) = m R -134 a (h2 - h1 )

COPSM ( gerek ) = 4,0255 / 1,06
II I

Qevaporatr ( gererk ) = 4,0255 Kw Wkompresr ( gerek ) = 1,06 Kw COPSM ( gerek ) = 3,8

4.15. Kompresr zantropik Veriminin Hesaplanmas

h iz = Wkompresr -ideal / Wkompresr - gerek

Wkompresr ( gerek ) = m R -134 a (h2 - h1 ) Wkompresr (izantropik ) = m R -134 a (h1 - h2 )
I I II I

Wkompresr ( gerek ) = 1,06 Kw Wkompresr (izantropik ) = 0,724 Kw

h iz = 0,724 / 1,06

h iz = %68

4.16. deal evrim in COP Deerinin Hesaplanmas

Qevaporatr (ideal ) = m R -134 a (h1 - h4 ) Wkompresr (ideal ) = m R -134 a (h2 - h1 )

Qevaporatr (ideal ) = 4,074 Kw Wkompresr (ideal ) = 0,6 Kw COPSM (ideal ) = 6,79

COPSM (ideal ) = 4,074 / 0,6

ekil 4.2 R-134a T-S Diyagram

Blm Be

SONULAR

5.1 Sonular
Bu projede yaplan hesaplamalar sonucunda, gerek ve ideal buhar sktrmal soutma evrimi arasndaki farklar matematiksel olarak gsterilmitir. Gerek ve ideal evrim iin COP deerleri hesaplandktan sonra gerek evrimde sitemin veriminin azald anlalmtr. Ayn durum kompresr iin de geerlidir. Gerek soutma evriminde kompresr ideal evrime (tersinir adyabatik) gre daha fazla i yapmaktadr. Bu durum da kompresr izantropik verimine %68 lik bir oran olarak yansmtr. Kompresr iinin gerek evrimde daha fazla kmasnn sebebi mekanik srtnme kayplardr. Eer sistemde kullanlan kompresr kabuller ksmnda adyabatik olarak kabul edilmeseydi bu durumda kompresr iine sl kayplarn da eklenmesi gerekecek ve kompresr ii daha fazla olacakt. Bylece hesaplanan COP deeri kompresr ii ( Wkompresr ) artt iin daha az kacaktr. ekil 4.2 deki T-S diyagramna bakldnda, kompresr tersinir adyabatik durumda, 1I - 2 I noktalar arasnda sabit entropi dorusunu takip ederek almaktadr. Gerek evrimde ise 1I - 2 II noktalar arasnda alt grlmektedir. Gerek soutma evrimde evaporatrde basn dmleri meydana gelmektedir. Basn dmlerinin sebebi evaporatrde soutucu akkann dolat hatlarda meydana gelen kayplardr. Bu kayplardan dolay ideal evrimde 3 - 1 noktalar arasnda sabit basn dorusunu takip ederken, gerek evrimde ise 1den 1I noktasna doru bir basn dm gereklemitir. Basn dmnden dolay da scaklk 6,4 Cden 3,5 Cye dmtr. T-S diyagramndan da grlecei gibi h1> h1 olduundan bu durumda evaporatr kapasitesi de azalmaktadr. Gerek soutma evriminde kondenser giriinde, kompresr iinin artmasndan dolay
I

(2 II noktas) o noktadaki scaklk deeri artar, buna bal olarak basn deeri de ykselir.
Sonu olarak, gerek evrimde sistem performans ideal evrime gre %44 orannda dk olmaktadr. Ayn zamanda kompresr veriminde %32 orannda bir kayp grlmektedir.

KAYNAKLAR

[1] [2]

UYGULAMALI SOUTMA TEKN, yayn no: MMO/2004/115/6, 6. Bask, Nuri zkol, s 91140 MHENDSLK YAKLAIMI LE TERMODNAMK, ekonomik bask ISBN 9758431919, Literatr yaynclk, Dr. Yunus A. engel, Dr. Michael A. Boles, s 527533

[3] [4]
[5]

REFRIGERATION AND AIR-CONDITINING, A. R. Trott. and T. Welch,

http://www.alarko-carrier.com.tr/eBulten/TekBulten/TekBulten3.htm, 20.04.2007 Termostatik Genleme Valfi, Danfoss Refrigeration And Air-Conditioning

[6]

Spiral (Scroll) Kompresrler Alarko Carier Sanayi Ticaret A. TEKNK BLTEN.

Ticari tip hava soutmal kondenserler Friterm Termik Cihazlar Sanayi

[7]

Ticaret A.