Sadraj

1. UVOD ................................................................................................................... 3 2. ODREIVANJE PLATA U REPUBLICI SRPSKOJ ............................................... 6 2.1. Propisi kojima se reguliu plate ....................................................................... 6 2.2. Nain odreivanja plate ................................................................................... 8 2.2.1. Uveanje osnovne plate .................................................................................. 8 2.2.2. Najnia plata .................................................................................................... 9 3. ROKOVI I NAIN ISPLATE PLATA .................................................................... 10 4. NAKNADA PLATE .............................................................................................. 10 5. OSTALA PRIMANJA RADNIKA .......................................................................... 11 6. ZATITA PLATA ................................................................................................. 13 6.1. Propisi kojima se ureuje pravo na zatitu u sluaju neisplaivanja plate ..... 15 7. ZAKLJUAK ....................................................................................................... 19 8. LITERATURA...................................................................................................... 21

1. Uvod
Radnik-pojedinac, u pravilu, ne raspolae socijalnom snagom, odnosno samo u posebnim sluajevima ima mo pregovaranja na tritu rada. Obino prihvata uslove rada koje mu nudi poslodavac. Stoga, na strani svijeta rada, snaga lei u kolektivnoj moi. Poslodavac-pojedinac predstavlja akumulaciju materijalnih i ljudskih izvora, odnosno, u socijalnom smislu preduzee je samo za sebe kolektivna mo.1 Neuporedivo jaa snaga poslodavaca na tritu rada moe za radnike stvoriti neljudske uslove ivota i rada. Na taj nain stvara se eksploatisano radnitvo, koje moe biti prijetnja javnom poretku i sigurnosti drave, te uopteno kapitalistikom nainu proizvodnje ukoliko, barem minimalni, zahtjevi u pogledu njihovih uslova ivota i rada nisu zadovoljeni. Radi izbjegavanja ovakvog razvoja dogaaja, te kao posljedica shvatanja nejednakosti snaga na tritu rada izmeu poslodavaca i radnika, na Mirovnoj konferenciji u Versaillesu 1919. godine osniva se Meunarodna organizacija rada (ILO International Labour Organisation), sa zadatkom podupiranja drava u kreiranju radnopravnog zakonodavstva i drugih propisa, kojima bi se osigurali humani uslovi ivota i rada radnika, kao i ogranienje moi poslodavaca u smislu sprjeavanja eksploatacije radnika. Meunarodno radno pravo obuhvata meunarodno javno i meunarodno privatno radno pravo. Danas pod pojmom Meunarodno radno pravo podrazumijevamo Meunarodno javno radno pravo, kao sloenu, razvijenu i znaajnu pravnu disciplinu. Konceptualno, Meunarodno radno pravo oznaava skup materijalnih i proceduralnih pravila uspostavljenih na meunarodnom nivou. Materijalna pravila ureuju sadraj pojedinanih i kolektivnih radnih odnosa na meunarodnom nivou, dok se proceduralna pravila odnose na usvajanje i primjenu meunarodnih akata, kojima se usvajaju i razrauju standardi u oblasti rada. S aspekta Meunarodnog radnog prava poseban znaaj imaju konvencije i preporuke, kao ishod normativne djelatnosti Meunarodne organizacije rada. Ovi instrumenti imaju najveu vanost, ne samo zbog broja drava koje su njima vezane, ve i zbog velikog broja radnopravnih i socijalnih pitanja koja su njima ureena.
1

Davis, P., Freedland M., Kahn-Freund's Labour and the Law, Stevens and Sons, London, 1983., str. 17.

Istorija kolektivnog pregovaranja izmeu svijeta rada i svijeta kapitala je veoma duga, traje ve dvije stotine godina sa manje ili vie uspjeha u mnogim zemljama svijeta, a posebno u Evropi. Iako preovladava miljenje da su kolektivno pregovaranje i kolektivni ugovori tekovina borbe radnika za svoja prava, interesantna je injenica da su prvu inicijativu za koritenje tog instrumenta pokrenuli upravo vlasnici kapitala poslodavci, jer su eljeli ureenost odnosa i stabilnost u toj oblasti. Ovaj proces je prolazio kroz mnoge tekoe i nerazumijevanja izmeu svih njegovih aktera. Prvi poeci su se deavali u samoj radionici, fabrici, izmeu radnika i vlasnika, odnosno zaposlenih i poslodavaca, a zatim se pregovaranje irilo na cijele privredne grane u jednoj zemlji. Na taj nain nastajali su prvo kolektivni ugovori u fabrikama (pojedinani kolektivni ugovori), a zatim i kolektivni ugovori za granu. Prvi kolektivni ugovor za granu zakljuen je daleke 1896. godine, za grafiku djelatonost u Austriji. Osim poslodavaca i radnika, u proces kolektivnog pregovaranja se, vremenom, ukljuuje i drava, jer je i njen osnovni cilj stabilnost drutvenog razvoja, socijalna sigurnost i uravnoteenje zajednikih interesa. Socijalnim dijalogom kao procesom, mehanizmom i institucionalnim okvirom tei se postizanju socijalnog konsenzusa ili socijalnog pakta koji omoguava dravama da bez veih konflikata dou do drave blagostanja. Opti kolektivni ugovor RS, na osnovu l. 156, 160. i 161. Zakona o radu preieni tekst (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 55/07), zakljuili su Vlada Republike Srpske, reprezentaivni veinski sindikat organizovan na nivou Republike Savez sindikata Republike Srpske u ime radnika Republike Srpske i veinsko reprezentativno udruenje poslodavaca organizovano na nivou Republike - Unija udruenja poslodavaca Republike Srpske u ime poslodavaca Republike Srpske. U Republici Srpskoj, oblast rada i zapoljavanja je normativno u potpunosti zaokruena i podrazumijeva i propise kojima se reguliu i plate, odnosno zarade zaposlenih. Pravo na platu je osnovno i neotuivo pravo radnika iz radnog odnosa, koje se ostvaruje za izvreni rad u skladu sa zakonima i kolektivnim ugovorima. Pravo na platu u Republici Srpskoj, garantovano je Ustavom Republike Srpske, u lanu 39., stav 5. propisano je: Svako po osnovu rada ima pravo na zaradu, u skladu sa Zakonom i Kolektivnim ugovorom.
4

Pitanje plata i ostalih primanja radnika predstavlja jedno od glavnih pitanja iz oblasti rada i zapoljavanja, o kojem se, u veini sluajeva, vodi socijalni dijalog i vri kolektivno pregovaranje u Republici Srpskoj. Problemi u isplati plata su prisutni i manifestuju se na dva naina, kao kanjenje isplate plata i neisplaivanje zarada za odreeni vremenski period. Samim tim pitanje zatite prava radnika za neisplaene plate je veoma aktuelno i predstavlja veliki problem sa normativnog i praktinog aspekta, zbog razliitih interesa poslodavaca i radnika, odnosno partnera u procesu socijalnog dijaloga.

2. Odreivanje plata u Republici Srpskoj

2.1. Propisi kojima se reguliu plate

U Republici Srpskoj postoji niz propisa kojima se reguliu plate i ostala primanja zaposlenih lica. Plate zaposlenih u privatnom sektoru, preduzeima, bankama, zadrugama, udruenjma i ustanovama, odnosno kod svakog pravnog i fizikog lica koje radniku na osnovu ugovora o radu daje zaposlenje, ureuju se uglavnom kolektivnim ugovorima, osim nekih javnih slubi koje se finansiraju iz Budeta Republike Srpske (kole, ustanove kulture itd.). Plate zaposlenih u dravnim organima, javnoj upravi, organizacijama javnih slubi koje se finansiraju iz Budeta Republike, od januara 2008. godine ureuju se zakonima. Prema Zakonu o radu-proieni tekst ("Slubeni glasnik Republike Srpske" broj 55/07), zaposleni radnici ostvaruju pravo na platu u skladu sa kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Radnicima se garantuje jednaka plata za isti rad ili rad iste vrijednosti koji ostvaruju kod poslodavca. Pod radom iste vrijednosti podrazumijeva se rad za koji se zahtijeva isti stepen strune spreme, ista radna sposobnost, odgovornost i fiziki i intelektualni rad. Optim kolektivnim ugovorom i posebnim kolektivnim ugovorima za pojedine grane i djelatnosti, ureuje se pitanje plata i drugih primanja zaposlenih.U skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorima, plate i druga pitanja se mogu blie i konkretnije urediti pravilnikom o radu i ugovorom o radu, ali u njima se ne mogu utvrditi manja prava od onih koja odreuju kolektivni ugovori. Kada su u pitanju plate zaposlenih u dravnim organima i javnoj upravi, one su do poetka 2004. godine ureivane posebnim kolektivnim ugovorima i nizom razliitih akata kojima se ureuju plate u dravnim organima i organizacijama javnih slubi koje se financiraju iz Budeta Republike. U mjerama Ekonomske politike Vlade Republike Srpske za 2004. godinu bilo je planirano donoenje Zakona o platama u dravnim organima, kojim bi se na jedinstven nain uredilo pitanje utvrivanja i obrauna plata za sve one koji se finansiraju iz budeta i napustio nain ureivanja plata kolektivnim ugovorima, kojih je tada bilo etiri, dok su se za neke organe plate ureivale ak odlukama tih organa. Zbog kanjenja u
6

izradi navedenog zakona od marta 2004. godine do kraja 2007. godine, na snazi je bila Uredba Vlade Republike Srpske o nainu isplate plata koja je na odreeni nain suspenodovala odredbe etiri granska kolektivna ugovora, koje se odnose na isplatu plata (kolektivni ugovori u oblasti uprave, pravosua, unutranjih poslova i obrazovanja, nauke i kulture). Krajem 2007. godine Narodna skuptina je donijela posebne zakone kojima je uredila pitanje plata zaposlenih u dravnim organima, javnoj upravi, organizacijama javnih slubi koje se finansiraju iz Budeta Republike a to su: - Zakon o platama zaposlenih u organima uprave Republike Srpske ("Slubeni glasnik Republike Srpske" broj: 118/07), kojim se ureuju nain utvrivanja plata dravnih slubenika i ostalih zaposlenih u upravi Republike Srpska. Prema Zakonu o platama zaposlenih u organima uprave Republike Srpske predvieno je da se plata sastoji iz tri dijela: plate za redovan rad, naknade za minuli rad i doprinosa koji se uplauju za plate. Novina koju uvodi ovaj zakon predstavlja rjeenje po kome su naknade za topli obrok, ogrev, zimnicu i regres uraunate u osnovni iznos plate. - Zakon o platama zaposlenih u Ministarstvu unutranjih poslova, kazneno popravnim ustanovama i sudskoj policiji ("Slubeni glasnik Republike Srpska "broj: 118/07), kojim se ureuju nain utvrivanja plata ovlatenih slubenih osoba, dravnih slubenika i drugih zaposlenih u Ministrastvu unutranjih poslova, kazneno-popravnim ustanovama i Sudskoj policiji Republike Srpska. - Zakon o platama zaposlenih u oblasti prosvjete i kulture Republike Srpski ("Slubeni glasnik Republike Srpske" broj: 118/07), kojim se ureuju nain utvrivanja plata zaposlenih osoba u ustanovama nauke i kulture Republike Srpske. - Zakon o platama i drugim naknadama sudija i tuilaca u Republici Srpskoj ("Slubeni glasnik Republike Srpske" broj: 3 / 07 i 118/07), kojim se ureuju plate sudija i tuilaca. Pored navedenih propisa plate i ostala primanja u Republici Srpskoj se takoe ureuju Odlukom Vlade za ministre odnosno lanove Vlade Republike Srpske, odlukama Predsjednika Republike Srpska i Narodne skuptine za njihove slube.

2.2.

Nain odreivanja plate

Plata u Republici Srpskoj odreuje se i obraunava na nain i u postupku koji je propisan Optim kolektivnim ugovorom i Posebnim kolektivnim ugovorima i to za sve zaposlene u Republici Srpskoj, bez obzira na vrstu i organizaciju poslodavca i karakter vlasnitva, osim zaposlenih u dravnoj upravi i u slubama Predsjednika Republike i slubama Narodne skuptine. Prema Optem kolektivnom ugovoru RS (lan 23. stav 1.), za zaposlene ije plate nisu ureene Zakonom, osnovna plata za puno radno vrijeme utvruje se tako to se cijena rada, kao izraz vrijednosti za najjednostavniji rad, pomnoi sa odgovarajuim koeficijentom koji se utvruje granskim i pojedinanim kolektivnim ugovorima. Sastavni dio osnovne plate (lan 23. stav 2.) je uveanje po osnovu ukupnog radnog staa radnika, koje iznosi najmanje 0,50% za svaku godinu radnog staa Radniku koji radi krae od punog radnog vremena osnovna plata se utvruje srazmjerno radnom vremenu koje je odreeno ugovorom o radu. Osnovna plata pripravnika i drugih radnika koji nemaju poloen struni ili drugi odgovarajui ispit, koji su po zakonu duni poloiti, umanjuje se za 20%. Cijenu rada u pojedinim granama i djelatnostima, kao osnov za obraun plata, odreuju zajedniki subjekti koji su zakljuili te kolektivne ugovore. Cijenu rada za zaposlene u dravnim organima, javnoj upravi, organizacijama javnih slubi, koje se finansiraju iz Budeta Republike utvruje Vlada Republike Srpske. 2.2.1. Uveanje osnovne plate Osnovna plata radnika, uveava se po osnovu: a) obavljanja visoko sloenih, najsloenijih i izuzetno znaajnih poslova; b) obavljanja poslova pod posebno oteanim uslovima rada; c) posebnih rezultata u radu. Granskim i pojedinanim kolektivnim ugovorima blie se ureuje nain i visina uveanja osnovne plate po gore navedenim osnovama. Osnovna plata radnika uveava se:
8

a) po osnovu rada nou, za 35% b) po osnovu prekovremenog rada, za 30%; c) za rad na dane dravnog praznika i druge dane u koje se po zakonu ne radi, za 50%. Ako se prekovremeni rad obavlja nou uveanje se vri po oba osnova. Plata koja se odredi na nain kako je propisano Optim kolektivnim ugovorom predstavlja platu zaposlenog radnika pod uslovom da je radio puno radno vrijeme i da je ostvario prava na odreena uveanja.Tako odreena plata ne smije biti manja od najnie plate koja je u Republici Srpskoj uvedena kao zatitna kategorija Optim kolektivnim ugovorom od aprila 2006. godine. 2.2.2. Najnia plata Najnia plata u Republici Srpskoj ima za cilj da osigura egzistencijalno-socijalni minimum najslabije plaenih radnika. Prema odredbi lana 91. Zakona o radu, najnia plata, nain njenog ostvarivanja i usklaivanja regulie se Kolektivnim ugovorom. Iako je zakon stupio na snagu novembra 2000. godine, tek u martu 2006. godine rijeeno je pitanje najnie plate kako bi ona ostvrila svoj cilj koji ima i u slinim sitemima plata iz okruenja. Prije toga Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o radu (Slubeni glasnik Republike Srpske br:66/03), utvrena je najnia plata kao osnov za potraivanja u steajnom postupku, u visini od 45 % od prosjene plate isplaene u Republici Srpskoj u mjesecu koji prethodi otvaranju steajnog postupka, s ciljem da zatiti potraivanja radnika u tom postupku. Najniu platu u Republici Srpskoj utvruju strane koje zakljuuju Opti kolektivni ugovor, a to su Vlada Republike Srpske, reprezentativni sindikat i reprzentativno udruenje poslodavca, u poslednjem kvartalu tekue godine za narednu godinu u fiksnom iznosu. Najnia plata za 2010. god. iznosi 370,00 KM, osim za zaposlene u tekstilnoj industriji, gdje najnia plata iznosi 320,00 KM za period do 31.12.2010. godine. Prilikom utvrivanja najnie plate socijalni partneri su uzeli u obzir kretanje plata, rast proizvodnje i ivotnog standarda u Republici Srpskoj. Najnia plata se isplauje zaposlenom radniku u sluaju kada je iznos osnovne plate tog radnika, obraunate u skladu sa granskim i pojedinanim kolektivnim
9

ugovorima, ispod iznosa najnie plate u Republici Srpskoj. Najnia plata se isplauje samo za puno radno vrijeme i prosjeno ostvarene rezultate radnika u skladu sa aktima poslodavca i predstavlja jedan od naina zatite plate radnika samo u njenoj visini, a ne i u redovnosti isplate.

3. Rokovi i nain isplate plata

Poslodavac je duan obraunati i isplatiti platu u skladu sa kokektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu u periodima ne duim od 30 dana. Granskim i pojedinanim kolektivnim ugovorom mogu se utvrditi i krai rokovi isplate plate. Poslodavac koji na dan dospjelosti ne isplati platu i naknadu plate duan je, do kraja mjeseca u kojem je dospjela isplata plata ili naknada plata, uruiti radniku pismeni obraun plate ili naknade koje je bio duan isplatiti.

4. Naknada plate
Pravo na naknadu plate za vrijeme odsustvovanja sa rada ureuje se Zakonom o radu, posebnim zakonima, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu. Kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu blie se ureuju sluajevi i uslovi za ostvarivanje prava na naknadu plate, visina naknada, nain isplate i druga pitanja u vezi sa ostvarivanjem prava radnika na naknadu plate. Kada je u pitanju visina naknade plate zakon zabranjuje isplatu naknade manju od 50% prosjene plate koju je radnik ostvario u odreenom predhodnom periodu ili od plate koju bi ostvario da je bio na radu. Zakon o radu, kao i posebni zakoni su propisali parvo na naknadu plate u visini 100% prosjene plate koju je radnik ostvario u odgovarajuem predhodnom periodu ili od plate koju bi ostvario da je bio na radu za vrijeme korienja godinjeg odmora, dravnog praznika, privremene sprijeenosti za rad zbog povrede na radu ili profesionalne bolesti, kao i za vrijeme prekida rada zbog propusta poslodavca da preduzme odgovarajue mjere zatite.

10

Pravo na naknadu plate za vrijeme privremene sprijeenosti za rad zbog bolesti i povreda, trajanje prava na naknadu, kao i visina i nain ostvarivanja prava ureuje se propisima o zdravstvenom osiguranju. Naknadu plate za vrijeme odmora i

odsustvovanja s rada propisanih zakonom o radu, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu uglavnom isplauje poslodavac a samo u nekim sluajevima naknada se isplauje na teret Fonda za zdravstveno osiguranje. Meutim postoje sluajevi kada je poslodavac duan radniku isplatiti naknadu neto plate u visini od 100% pored zakonom utvrenih sluajeva koji su utvreni Optim kolektivnim ugovorom. To je naknada za plaena odsustva, u toku jedne kalendarske godine u sledeim sluajevima: a) prilikom sklapanja braka tri radna dana; b) prilikom smrti lana porodice - tri radna dana; c) u sluaju tee bolesti lana porodice - dva radna dana; d) prilikom roenja djeteta - jedan radni dan; e) dobrovoljnog davanja krvi - dva radna dana prilikom svakog davanja; f) radi zadovoljenja vjerskih i tradicijskih potreba - jedan radni dan; g) u sluaju obrazovanja i usavravanja na zahtjev poslodavca u skladu sa obrazovnim programom; h) sindikalnog obrazovanja i usavravanja na kursevima i seminarima za vrijeme dok isti traju, ali ne due od pet radnih dana u toku kalendarske godine. Meutim postoje i sluajevi uplate samo doprinosa za vrijeme plaenog odsutva kada radnici ostvare naknadu kod drugih organa, to se uglavnom radi kada radnik prisustvuje sjednici Narodne skuptine Republike Srpske ili lokalnih skuptina i njihovih tijela i organa sindikata, kao poslanik, odbornik ili izabrani predstavnik radnika, te ima pravo samo na uplatu doprinosa, ukoliko je ostvario naknadu kod tih organa.

5. Ostala primanja radnika

Kada govorimo o pravu na platu moramo imati u vidu i pravo radnika na ostala primanja koja isplauje poslodavac i koja se reguliu Optim kolektivnim ugovorom. Visina tih primanja se uglavnom odreuje Optim kolektivnim ugovorom, a samo u izuzetnim sluajevima Odlukom Vlade Republike Srpske. Osnovicu za obraun visine
11

ovih isplata predstavlja najnia plata, cijena rada koja se utvruje granskim kolektivnim ugovorima ili plata radnika. U skladu sa poslednjim zakljuenim Optim kolektivnim ugovorom poslodavac je duan da radniku isplauje: a) dnevnicu za slubeno putovanje u Republici Srpskoj, u Federaciji BiH i u inostranstvu, u visini koju odredi Vlada Republike Srpske posebnim aktom; b) naknadu trokova prevoza kod dolaska na posao i povratka s posla, u visini do pune cijene prevozne karte u javnom saobraaju; c) naknadu za poveane trokove boravka za vrijeme rada na terenu, u visini do 10% dnevno od cijene rada utvrene granskim kolektivnim ugovorom; d) trokove jednog toplog obroka za vrijeme jednog radnog dana, kao i u sluaju obavljanja prekovremenog rada dueg od tri asa dnevno, u visini 50% osnova iz lana 28. Opteg kolektivnog ugovora, srazmjerno broju dana provedenih u redovnom radnom vremenu, odnosno prekovremenom radu, ukoliko kod poslodavca nije organzovana ishrana radnika; e) regres za koritenje godinjeg odmora, u visini tri cijene rada utvrene granskim kolektivnim ugovorom u mjesecu koji prethodi mjesecu koritenja godinjeg odmora; f) otpremnine prilikom odlaska radnika u penziju, u visini do trostruke plate radnika obraunate u skladu sa kolektivnim ugovorom; g) naknadu trokova za koritenje sopstvenog automobila kod obavljanja slubenog posla, po nalogu poslodavca, u visini do 20% cijene goriva po jednom litru za svaki preeni kilometar. Ova primanja mogu predstavljati zanajne iznose, ak u pojedinim sluajevima vie nego to iznosi i sama osnovna plata i koristili su je ranije kao privilegiju oni koji su imali sredstva, jer se na te isplate nisu uplaivali doprinosi. Meutim sada se ove isplate raunaju u lina primanja radnika na koje se plaaju doprinosi i druge obaveze. Optim Kolektivnim ugovorom utvrena su takoe voljom ugovornih strana prava na ostala primanja radnika ija isplata zavisi od volje i finansijske mogunosti poslodavca i odnose se na mogunost isplate sredstva za obezbjeenje zimnice i ogreva, u visini tri cijene rada utvrene granskim kolektivnim ugovorom za svako davanje, kao i na isplatu jubilarnih nagrada za ostvareni sta kod poslodavca za 20

12

godina radnog staa u visini jedne prosjene plate poslodavca i za 30 godina radnog staa u visini dvije prosjene plate poslodavca. Opti kolektivni ugovor, pored plata, naknada i ostalih primanja obavezao je poslodavce na pruanje pomoi u vidu novanih isplata radniku ili njegovoj porodici u sluaju: a) smrti radnika do tri prosjene plate u Republici Srpskoj; b) smrti lana ue porodice do dvije prosjene plate u Republici Srpskoj; c) teke invalidnosti i dugotrajne bolesti radnika do jedne prosjene plate u Republici Srpskoj. Pomo u drugim sluajevima moe se odrediti granskim kolektivnim ugovorima, pojedinanim kolektivnim ugovorom ili pravilnikom o radu. Kada se analiziraju propisi o platama u Republici Srpskoj stie se utisak da kod nas preovlauje rigidan sitem plata i ostalih primanja, jer se Optim kolektivnim ugovorom ureuju osnovna pitanja plata, naknada i ostalih primanja, dok se granskim kolektivnim ugovorima odreuju drugi bitni elementi za obraun plata, kao to su cijena rada, koeficijenti i druga pitanja, koja se odnose na visinu pojedinih naknada ili ostalih primanja radnika. Granski kolektivni ugovori obavezuju sve poslodavce ulanjene u gransko udruenje da svoje radnike plaaju najmanje prema granskom ugovoru, ime je njihova sloboda u odreivanju plata suena osim u pogledu plaanja radnika iznad nivoa utvrenog granskim kolektivnim ugovorom. Sistem plata i ostalih primanja ureen naim propisima vodi ujednaavanju primanja zaposlenih koji rade na istim radnim mjestima kod poslodavca u itavoj grani. Ovaj sistem je povoljniji za radnike, ima odreenih prednosti i za poslodavce, jer se onemoguava svojevrsna nelojalna konkurencija poslodavaca. Takoe ovaj sistem plaanja radnika, naroito zbog znaaja granskih kolektivnih ugovora, prikriva posljedice nedovoljno jakog i osposobljenog sindikata kod poslodavca za kolektivno pregovaranje.

6. Zatita plata
Do sada nije uraen nijedan dokument o analizi stanja neisplaenih plata, kanjenja u isplatama i neizmirenim potraivanjima na ime plata, naknada i drugih
13

primanja, kao ni izvjetaj o stanju zatite zahtjeva radnika za neisplaene plate podneene poslodavcima ili u procesu steaja, niti se tim problemom posebno bavi bilo koji dravni organ, kao ni sindikat, mada postoje saznanja o takvom stanju. Prema tim saznanjima u organim dravne uprave, javnim slubama i javnim preduzeima isplate plata su uglavnom redovne i nema zakanjenja u isplati, kako plata tako i doprinosa na plate. Kanjenje i neisplaivanje plata, a time i doprinosa, je evidentno u svim oblastima privreivanja u Republici Srpskoj, bez velikih razlika o kom obliku organizovanja privrednog subjekta se radi. Prisutno je miljenje da su najvea zakanjenja u isplatama u preduzeima koja nisu privatizovana ili gdje je taj proces u toku, jer se oekuje da e obaveze prema radnicima izmiriti Vlada ili novi vlasnik. Poseban problem predstavljaju preduzea i kompanije koje ne rade, a gdje se evidentiraju obaveze prema radnicima i prema fondovima, a ija je privatizacija savim neizvjesna. U njima radnici godinama ne rade, ve se nalaze na nezakonitom ekanju, to znai da se u tim preduzeima ne isplauju plate, odnosno naknade i doprinosi due vrijeme. Podatke o zaraenim, a neisplaenim platama i vremenu kanjenja u isplatama plata ne posjeduje prema saznanjima ni jedan dravni organ ni sluba, kao to su Republiki zavod za statistiku, inspekcija rada, sudovi i Poreska uprava, jer kako istiu, pitanje nije u njihovoj nadlenosti. Takoe, ove podatke ne posjeduju ni sindikati ni organizacije poslodavaca. Neisplaivanje plata i kanjenje isplata plata negativno utie na socijalno stanje u Republici Srpskoj, jer se istovremeno radi i o neuplaivanju doprinosa i poreza ili kanjenju u njihovoj uplati. Doprinosi na plate, kao vrsta javnih prihoda su direktni izvori za finansiranje i obezbjeivanje sredstava za penzije, sredstava za zdravstvenu zatitu i za osiguranje po osnovu nezaposlenosti. Neisplaivanje i kanjenje u isplati poreza na plate direktno utie na stanje sredstava u Budetu Republike i finansiranje budetskih obaveza. Zbog ovakvog stanja u oblasti plata, neisplaivanja i kanjenja u isplati, ostvarivanje prava zaposlenih po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja, zdravstvenog osiguranja i osiguranja po osnovu nezaposlenosti je dovedeno u pitanje. Ti radnici ne mogu ostvariti pravo na starosnu penziju, pravo na zdravstvenu zatitu i pravo na novanu naknadu i ostala prava po osnovu nezapolenosti. Prava ostalih korisnika odnosno grana u ovim
14

oblastima su takoe ugroena i dovedena u pitanje, jer se fondovi u kojima se ostvaruju ova prava finansiraju iz doprinosa na bazi meugeneracijske solidarnosti. Propisi kojima se ureuje pravo na zatitu u sluaju neisplaivanja plate

6.1.

Propisi kojima se u Republici Srpskoj odreuju i reguliu plate, sadre odredbe koje obezbjeuju zatitu plata i drugih primanja, kada je u pitanju visina plate, rokovi i nain isplate i potraivanje plata u sluaju steaja poslodavca. Na ovaj nain se ne postie adekvatna zatita, naroito kada su u pitanju potrivanja na ime plata, naknada i drugih primanja u steajnom postupku. Prema tome, zatita u sluaju neisplaene plate i insolventnosti poslodavaca u Republici Srpskoj se ostvaruje primjenom zakona i kolektivnih ugovora i pred nadlenim organim i sudovima. Odredbama lana 90. do 96. Zakona o radu ureeno je pitanje plata, naknada plata i zatite plata i naknada, a odredbom lana 180. stav 1. taka 27. istog zakona je propisano da svaki poslodavac, ako radniku uskrati ili smanji platu ili naknadu koja mu pripada po zakonu, kolektivnom ugovoru, prvilniku o radu i ugovoru o radu, ili ih ne isplati u propisanim rokovima, ini prekraj za koji je utvrena novana kazna od 1.000 do 10. 000 konvertibilnih maraka. Zakonom o radu je propisano da poslodavac ne moe bez pristanka radnika ili bez pravosnane odluke nadlenog suda, svoje ili tue potraivanje naplatiti prema radniku obustavljanjem od plate ili naknade plate. Na osnovu pravosnane odluke nadlenog suda, poslodavac moe od plate, odnosno naknade plate radnika odbiti najvie do 50% na ime obaveze zakonskog izdravanja, a za ostale obaveze radnika najvie do jedne treine plate, odnosno naknade plate. Ove odredbe imaju za cilj da zatite minimalnu egzistenciju radnika kada su u pitanju njegove obaveze, koje se moraju obezbjediti iz plate i nisu problem kada se vre redovne isplate plata od strane poslodavca. Odredbama Opteg kolektivnog ugovora utvren je odreen vid zatite prava u sluaju neisplaene plate, tako to su utvreni rokovi i nain isplate plata i obavezno uruenje pismenog obrauna plate. Prema tim odredbama, poslodavac je duan obraunati i isplatiti platu u skladu sa kokektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu u periodima ne duim od 30 dana, to predstvalja odreenu sigurnost
15

za zaposlenog. Poslodavac koji na dan dospjelosti ne isplati platu i naknadu plate duan je, do kraja mjeseca u kojem je dospjela isplata plata ili naknada plata, uruiti radniku pismeni obraun plate ili naknade koje je bio duan isplatiti. Ova odredba nije dovoljna garancija da e poslodavac i u kojem roku isplatiti neisplaenu, platu ali predstvalja vidan napredak u odnosu na dosadanja rjeenja jer, radnik dobija pismeni obraun dugovane plate, koji moe koristiti kao dokaz u sluaju ostvarivanja svog potraivanja sudskim putem. Prema Zakonu o steaju koji je stupio na snagu 03. novembra 2002.godine, potraivanja radnika na ime plata, naknada plata, doprinosa i otpremnine spadaju u drugi isplatni red i ograniena su na est prosjenih plata poslednjim izmjenama tog zakona, dok su u poetku iznosila 12 prosjenih plata, to znai da su plate i doprinosi u istom isplatnom redu. Prosjena plata, koja slui kao osnov za isplatu radnikih potraivanja, predstavlja prosjenu platu ostvarenu u skladu sa kolektivnim ugovorom, pravilnikom poslodavca i ugovorom o radu u poslednja tri mjeseca prije otvaranja steajnog postupka. Zakonom utvreni iznos od est prosjenih plata predstavlja ukupno dozvoljeno potraivanje radnika u steajnom postupku bez obzira kolika su dugovanja poslodavca radniku i iz ega se ona sastoje. Ovaj zakon je jedini propis kojim se na odreeni nain regulie pitanje isplate po zahtjevima radnika i garantuje ta isplata po postupku i pred organima kako je propisano zbog steaja poslodvca. Ovim zakonom nije predviena brza isplata neisplaenih potraivanja po zahtjevu radnika u steajnom postupku, to jest prije same rasprave na sudu o diobi steajne mase iz koje se izmiruju i potraivanja po zahtjevima radnika. Veoma je vano napomenuti da u sistemu zatite plata i potraivanja radnika po tom osnovu, ne postoji pokrie i garancija vlasti, isplata zahtjeva zavisi od steajne mase i pitanja da li u njoj ima dovoljno sredstava za izmirenje svih steajnih dunika. Ukoliko staajna masa nije dovoljna da se izmire sva potraivanja tada nadleni organ predlae smanjenu isplatu zahtjeva (u novanom iznosu) za sve koji imaju prijavljena potraivanja u steajnom postupku. Koliko e se isplatiti po zahtjevu radnika zavisi od te sume, ali ne postoji donja granica niti socijalni minimum ispod kojeg ne moe ii ta isplata. Zakon o steaju ne dozvoljava odstupanja od propisanog naina izmirenja potraivanja, kada su u pitanju pojedine kategorije radnika kod tog polsodvaca u toku
16

trajanja steajnog postupka. Sredstva iz kojih se isplauju zahtjevi radnika u steajnom postupku su sredstva tog poslodvca nad kojim se sprovodi taj postupak i bez obzira da li su dovoljna ili ne, ona se ne obezbjeuju niti pokrivaju od strane vlasti. Meutim postoji odreena specifinost kada je u pitanju garancija i obezbjeenje sredstava za uplatu doprinosa koje duguju poslodavci nad kojima se provodi steaj. Ova specifinost predstavlja emu Socijalno zbrinjavanje, koja se ogleda u obezbjeenju sredstava od strane Budeta za uplatu doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje i osiguranje od nezaposlenosti za radnike koji su bez posla ostali zbog steaja. Zahtejvi za isplatu doprinosa su postavljeni uz zahtjev za isplatu plata u steajnom postupku, ali ti postupci traju dugo, pa je Vlada, pod socijalnim pritiskom, pokrenula proces socijalnog zbrinjavanja kroz uplate doprinosa, kako bi radnici, podnosioci zahtjeva, prije zavretka tog procesa, mogli ostavriti pravo na penziju ili druga prava koja zavise od uplaenog doprinosa. ema socijalnog zbrinjavanja je jedini nain zatite prava radnika u sluajevima kada im nije ispalena plata od strane poslodavca, iako se njome direktno ne tite zahtjevi koji se odnose na plate, ve vri uplata doprinosa, kako bi radnici koji su ostali bez zaposlenja ostvarili ostala prava (pravo na penziju, pravo na novanu naknadu i uz nju vezana ostala prava). Od dana uspostavljanja ove eme (april 2004.godine), iz Budeta Republike Srpske, za ove namjene su utroena znaajna sredstav i zbrinut veliki broj radnika, koji su u postupku steaja ostali bez zaposlenja. Steaji u Republici Srpskoj se sporo provode zbog nedovoljnog broja steajnih sudija i steajnih upravnika, to upuuje na to da zatita zahtjeva radnika za isplate palata i drugih primanja nije blagovremena i adekvatna. Kazne koje su propisane za neisplaivanje plata ili kanjenje u isplatama su vrlo visoke, ali se stie utisak da nisu dovoljno ubjedljive, jer ne djeluju preventivno na spreavanje takvih pojava. Ne postoje podaci koliko je poslodavaca kanjeno zbog neisplaenih plata, jer te kazne mogu izricati sudovi u postupku koji je pokrenut na zahtjev inspektora rada, (radnici vrlo rijetko podnose tube) koji traju po nekoliko godina i rjeavaju se sa zakanjenjem. U Republici Srpskoj ne postoje institucije i fondovi koji garantuju isplatu plata i drugih primanja radnika u sluaju neisplaivanja od strane poslodavca i zatitu potraivanja radnika po tom osnovu. Veoma je interesantno da su, prilikom zakljuivanja novog Opteg kolektivnog ugovora izostale odredbe koje bi obavezivale poslodavca da,
17

prije prestanka radnog odnosa, mora isplatiti sve neisplaene plate, naknade, doprinose i otpremninu radniku. Na predlog poslodavaca, sada se tim ugovorom obezbjeuje samo zatita isplate otpremnine, dok se zatita isplate plate obezbjeuje kod samog poslodavca ili putem sudske zatite, jer je zakljueno da je ranije rjeenje bilo smetnja brem provoenju procesa privatizacije. Inspekcija rada prua zatitu radniku vrei nadzor nad primjenom Zakona o radu i kolektivnih ugovora, a organizovana je tako da poslove iz svoje nadlenosti moe izvravati kvalitetno i blagovremeno, ali ipak izostaju odreeni rezultati. Odgovornost za navedeno moe se podijeliti izmeu inspekcije rada sudova, a i samih radnika, koji esto ne prijavljuju sluajeve neisplaivanja plata i kanjenja u isplati iz niza razloga, a i sami poslodavci, naroito oni kod kojih postoje problemi i tekoe u privreivanju. Sudsku zatitu zaposleni radnik ostvarje kod nadlenog suda u sluajevima kada je njegovo pravo povrjeeno, podnoenjem tube, to zanai da se tuba moe podnijeti i za neisplaene plate. Pravo na podnoenje tube nije uslovljeno predhodnim obraanjem radnika poslodavcu za zatitu prava, odnosno isplatu plate. Tubu za zatitu prava, a time i isplatu plate, radnik moe podnijeti u roku jedne godine od dana saznanja za povredu prava, odnosno neisplaene dospjele plate, a najkasnije od tri godine od dana kada je pravo radnika povreeno, odnosno dana kada mu nije isplaeno dospjelo potraivanje na ime plate ili naknade.

18

7. Zakljuak
Imajui u vidu trenutno stanje i injenice da se u mnogim sektorima od strane poslodavaca ne isplauju plate ili da se one ne isplauju redovno, kao i injenicu da se ne garantuje isplata po zahtjevima radnika, te da ne postoje institucije i fondovi koji garantuju isplatu plata i zahtjeva radnika u sluaju ne isplaivanja od strane poslodavca, moemo zakljuiti da je zatita radnika u sluaju neisplaivanja plata nedovoljna. Takvo stanje je posledica injenice da u Republici Srspskoj propisi kojima se tite plate i zahtjevi radnika u vezi isplate plata i drugih naknada, nisu u dovoljnoj mjeri usklaeni sa meunarodnim propisima kojima se reguliu ta pitanja. Ne postoje podaci i evidencija o neisplaenim platama i o kanjenju u isplati plata od strane poslodvaca i ni jedan organ i institucija nisu zadueni i nadleni da prikupljaju i obrauju podatke o neisplaenim platama i kanjenju isplate plata. Podaci o neisplaenim platama su neophodni radi analize i praenja ukupnog ekonomskog stanja i drutvenih kretanja i stanja ostvarivanja prava radnika i pruanja zatite tih prava od strane nadlenih organa. Radi zatite plata postoji potreba osnivanja garantnog fonda za isplatu plata i otpremnina radnicima kojima poslodavci nisu isplatili zaraene plate. Posebno se treba odrediti prema evidentiranim dugovima na ime plata i doprinosa za radnike koji se nalaze na nezakonitom ekanju i koji nisu radili. Radi prevazilaenja ovakvog stanja i stvaranja odreene sigurnosti za radnike koji nisu primili zaraene plate, nophodno je preduzeti i sprovesti sljedee mjere: Neophodno je sve propise kojima se tite plate i zahtjevi radnika u vezi isplate plata i drugih naknada, uskladiti sa meunarodnim propisima kojima se reguliu ta pitanja. Neophodno je utvrditi metodologiju prikupljanja i obrade podataka o neisplaenim platama. Neophodno je odrediti organ nadlean za prikupljanje i obradu podataka o neisplaenim platama. Obezbjediti kordinaciju aktivnosti i drugih dravnih organa u prikupljanju podataka o neisplaenim platama, broju radnika i kanjenju u isplati.
19

Neophodno je putem socijalnog dijaloga pokrenuti aktivnosti u vezi osnivanja garantnog fonda za isplate plata i zajedniki, od strane socijalnih partnera definisati i obezbjediti izvore sredstava za finansiranje garantnog fonda. Provoenje ovih mjera bi na odreen nain znailo usklaivanje propisa kojima

se regulie pitanje plata, garancija zbog neisplaivanja i kanjenja u isplati plata i u tom pravcu osnivanju garantnog fonda i drugih institucija kao garantnih mehanizama sa meunarodnim standardima, sve u cilju prevazilaenje vrlo sloenog stanja u sistemu plata u Republici Srpskoj.

20

8. Literatura
1. Davis, P., Freedland M., Kahn-Freund's Labour and the Law, Stevens and Sons, London, 1983. 2. Mandi M., Radno pravo, Apeiron, Banja Luka, 2007.

Pravni propisi
1. Zakon o radu RS, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 55/07 2. Opti kolektivni ugovor Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 40/10 3. Zakon o platama zaposlenih u organima uprave Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 118/07 4. Zakon o platama zaposlenih u Ministarstvu unutranjih poslova, kazneno popravnim ustanovama i sudskoj policiji, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 118/07 5. Zakon o platama zaposlenih u oblasti prosvjete i kulture Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 118/07 6. Zakon o platama i drugim naknadama sudija i tuilaca u Republici Srpskoj, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj: 3 / 07 i 118/07,

21