T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
HAVA ENERJ HATLARI
522EE0131
Ankara, 2011
- Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
- Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
- PARA LE SATILMAZ.
i
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1..................................................................................................... 3
1. HAVA HAT LETKENLER ve HAT SABTELER ....................................................... 3
1.1. Havai Hat letkenleri ..................................................................................................... 3
1.1.1. Tanm..................................................................................................................... 3
1.1.2. Yaplarna Gre eitleri ve zellikleri ................................................................ 4
1.1.3. Gerilim Deerlerine Gre eitleri ve zellikleri............................................... 10
1.1.4. letken retim Standartlar .................................................................................. 14
1.1.5. letken Seiminde ltler .................................................................................. 15
1.2. Hat Sabiteleri .............................................................................................................. 20
1.2.1. Diren .................................................................................................................. 20
1.2.2. Endktans ............................................................................................................ 21
1.2.3. Kapasitans............................................................................................................ 22
1.2.4. Korona Olay ....................................................................................................... 23
1.2.5. Kaak Geirgenlik ............................................................................................... 25
1.3. letkenlere Gelen Rzgr ve Buz Yk Etkisi ............................................................ 25
1.4. letkenlerin apn lme Uygulamas....................................................................... 34
1.4.1. Srmeli Kumpaslar .............................................................................................. 34
1.4.2. Dijital Kumpaslar ................................................................................................ 35
1.4.3. lme Hatalar..................................................................................................... 35
1.4.4. Mikrometreler...................................................................................................... 35
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 38
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 40
RENME FAALYET-2................................................................................................... 42
2. HAVA HAT LETKENLERN EKME ve BALANTILARI..................................... 42
2.1. Direkler, zolatrler ve Donanmlar........................................................................... 43
2.1.1. Tanm.................................................................................................................. 43
2.1.2. Grevleri .............................................................................................................. 43
2.2. Havai Hatlar ................................................................................................................ 43
2.2.1. Tanm.................................................................................................................. 43
2.2.2. Havai Hattn Avantaj ve Dezavantajlar .............................................................. 44
2.2.3. Havai Hat letkenler Aras Standart Mesafeler.................................................... 44
2.2.4. Havai Hat Iletken Ek Malzemeleri ...................................................................... 49
2.2.5. Spacer (Ara Paras) ............................................................................................ 55
2.2.6. Havai Hatlarda Sehim.......................................................................................... 56
2.2.7. Camper (Gevek irtibat) ...................................................................................... 57
2.2.8. Damper Tanm ve Yaps (Titreim Amortisrleri)............................................ 58
2.2.9. Havai Hat letkenlerini ekme Yntemleri ......................................................... 59
2.3. Alminyum veya Bakr rgl letken Ek Yapma Uygulamas ................................ 66
2.4. zolatre letken Balama Uygulamas ....................................................................... 67
2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 68
2.5.1. Hava Hatlar......................................................................................................... 68
2.5.2. plak letkenler .................................................................................................. 68
2.5.3. Hava Hatlar Mekanik Hesaplarnda Kullanlacak Varsaymlar ......................... 69
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 71
NDEKLER
ii
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 73
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 74
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 75
KAYNAKA......................................................................................................................... 76
iii
AIKLAMALAR
KOD 522EE0131
ALAN Elektrik-Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Yksek Gerilim Sistemleri
MODLN ADI Havai Enerji Hatlar
MODLN TANIMI
Havai hat iletkenlerini ekme, hat sabitelerinin nemi ve
balant ekipmanlar ile ilgili bilgi ve becerilerin
kazandrld renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL n koulu yoktur.
YETERLK Havai enerji hatlarn ekmek
MODLN AMACI
Genel Ama
Havai hat iletkenlerini hat sabiteleri ile birlikte
standart deerlere gre hatasz seebilecek, semi
olduunuz iletkenleri Kuvvetli Akm Ynetmeliine gre
balant elemanlar ile birlikte diree montajn
yapabileceksiniz.
Amalar
1. Mmkn olan her koulda sandartlara ve kuvvetli akm
tesisleri ynetmeliine uygun olarak havai hat
iletkenlerini hatasz seebileceksiniz.
2. Havai hat iletkenlerini ekip balantlarn direklere
hatasz olarak yapabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Atlye, arazi ve hava koullar
Donanm:Arazi ve hava koullarna gre havai hat iletken
eitleri, direk, izolatr, iletken ek malzemeleri, kesme
aletleri, damper, camper, baret, i nl, skma aletleri,
mikrometre, kumpas, halat
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
AIKLAMALAR
iv
1
GR
Sevgili renci,
Sanayi ve teknolojinin hzla gelimesi elektrik enerjisine olan talebi de artrmtr.
retilen enerjinin daha verimli ve ekonomik kullanlmas, iletilmesi gndeme gelmitir.
Bunun sonucunda iletken retim ve tasarmclar yeni talep ve beklentilere cevap verebilmek
iin teknolojik malzemeler gelitirmi ve bunlarn retimini gerekletirmek iin yeni
aratrmalar yaplmtr. Enerji iletim hatlarnda ilk nce bakr iletkenler kullanlmtr.
Hatlarn km cinsinden uzamas, iletilen gerilim deerlerinin kV cinsinden ykselmesi, bakr
iletkenlerin zgl arlnn fazla olmas ve maliyetlerinden dolay vazgeilmitir.
Alminyumun, hafif ve ucuz olmas sebebiyle tercih edilmeye balanmtr. Alminyum,
elik zl alminyum ve son olarak da, Al-Zr (alminyum-zirkonyum) malzemelerle
tasarlanan havai hat iletkenleri kullanlmaya balanmtr.
Havai hat iletkenlerini tanyp zelliklerini rendikten sonra bu iletkenleri ekme ve
balant elemanlarn tanmak, havai hattn avantaj ve dezavantajlarn renmek, direk
donanmlarn tanmak, en sonunda da iletkenleri direkler arasnda ekerken dikkat edilecek
hususlar ile ilem srasn renmek, tabiki tm bu ilemleri yaparken kuvvetli akm tesisleri
ynetmeliini ok iyi bilmek gerekmektedir.
Siz bu modlde havai hat iletkenlerinin kullanm avantajlarnn yan sra elektriksel,
mekaniksel zellikleri ile deiik buz yk blgelerindeki iletken seimini
renebileceksiniz.
GR
2
3
RENME FAALYET-1
letkenlerin eitlerini, tiplerini, zelliklerini ve koula gre seimini doru bir ekilde
yapabileceksiniz.
Havai hat eitleri ile (AG-OG-YG) iletken eitlerini, kesit ve malzeme cinsine
gre aratrnz.
Semi olduunuz iletkenin zelliklerini mevcut buz yk blgelerini de
dikkate alarak TS, IEC ve kuvvetli akm tesisleri ynetmelii ile beraber
aratrnz.
Aratrma ilemlerini internetten TEA, TEA kaynaklarndan ve iletim
hatlarnn bulunduu arazilerde grebilirsiniz. Ayrca iletken satclar ile
iletim hatlarn eken TEA antiye elemanlarndan bilgi alabilirsiniz.
1. HAVA HAT LETKENLER VE HAT
SABTELER
1.1. Havai Hat letkenleri
1.1.1. Tanm
Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin hem enerji tamas hem de
mekanik ynden uygun olarak seilmesi gerekir. letkenlerin gerekli esneklii salamak, ask
ve gergi noktalarnda oluan titreimler sebebiyle kopmasn nlemek amacyla spiral ekilde
rgl olarak yaplr.
Spiral eklinde rgl yaplm iletkenlerde her bir damarn yzeyinde meydana gelen
kir ve oksit tabakalar sebebiyle akm, damardan damara deil de spiral rgnn iinde akar.
Bu bakmdan rgl iletkenlerin diren ve endktanslar, dolaysyla endktif reaktanslar
ayn kesit ve cinsteki rgl olmayan iletkenlere gre daha byktr. Endktans artn
azaltmak iin katlardaki damarlar birbirlerini izleyen katlarda ters ynde konsantrik olarak
yaplr.
RENME FAALYET1
AMA
ARATIRMA
4
Seilecek iletkenin tipi tespit edilirken elektrik enerjisinin tanmasnda elektriksel
etkilerin olduu gibi mekaniksel yaps da dikkate alnmaldr. Mekaniksel yap izolatrlere
ve direklere etki edeceinden elektriksel deerlerle birlikte gz nnde bulundurulmaldr.
letken seiminde en ok enerji kayb, optimal maliyet, gerilim dm, snma durumu ve
korona kayb dikkate alnmaldr. Ayrca iletim hatlarnn getii gzerghlarda buz ykleri
de dikkate alnmak zorundadr. lkemizde be buz yk blgesi olduu unutulmamaldr.
Hava hatlarnda kullanlan iletkenler, masif tel yani ii dolu som tel ile masif rgl
bakr veya alminyum tellerden yaplr. Masif telden yaplan iletkenler bir cins malzemeden
ve ii dolu bir tek tel hlinde 10 mm kesite kadar imal edilir. Baz zel durumlar iin 16
mmlik olanlar da yaplmaktadr.
Masif rgl iletkenler ise ayn veya ayn cins metalden imal edilir. nce tellerin spiral
ekilde rlmesiyle meydana getirilen plak iletkenlerdir. rgl iletkenler byk kesitlerde
montaj kolayl, esnek oluu, kangal hline getirilebilmeleri ve tanma kolayl sebebiyle
tercih edilir.
Bugn iin lkemizde YG enerji naklinde 3AWG, 1/0AWG, 3/0AWG, 266 MCM ve
477 MCM St-Al iletkenler kullanlmaktadr.
AWG: American Wire Gauge (Amerikan tel llerinin)nin ba harfleridir. Ksaltma
amacyla 0000=4/0, 000=3/0, 00=2/0, 0=1/0 eklinde gsterilir.
3 AWG=3 AWG Swallow (Krlang)
0 AWG=1/0 AWG Raven (Kuzgun)
000 AWG=3/0 AWG Pigeon (Gvercin)
266,8 MCM ve 477 MCM iletkenlerde ise ortada 7 adet elik tel olup bunlarn rgl
hlinde zerlerine eitli kesitlerde 26 adet Al rgl tel rgl olarak iki katta sarlmtr.
MCM: Daha byk kesitteki St-Al iletkenler (266,8 MCM, 477 MCM) ise ABDde
iletken kesitlerini ifade etmekte kullanlan CM (Circular Mile) olarak belirtilmitir. 1 cm,
ap 0,001 inch olan daire yzeyine eittir.
Al kesiti: 266,8x0,5067=135,18 mm135 mm
Al kesiti: 477x05067=241,69 mm242 mm
1.1.2. Yaplarna Gre eitleri ve zellikleri
Elektrik enerjisinin tanmas ve datlmasnda genel olarak bakr, tam alminyum
(AAC) ve elik zl alminyum (ACSR) iletkenler kullanlr.
*Tam alminyum iletken ( AAC-ALL ALUMINIUM CONDUCTORS )
* elik zl alminyum iletken ( ACSR- ALUMINIUM CONDUCTORS STEEL
REINFORCED )
* elik alminyum ( St. Al -Steel Alumnum )
5
1 mil= 0,001 in =0,0254 mm
1CM = 1 mil kare = 0,0005067 mm ( 1 CM ap 0,001 inch olan daire yzeyine
eittir. )
1 MCM = 1000 mil kare = 0,5067 mm
AWG = American Wire Gauge (Amerikan tel lei)
MCM= Mega Circular Miles (1000000 dairesel mil)
AWG
Nu.
Kesit
mm
ap
mm
letken
Direnci
W / km
1000 MCM 507 25,4 0,035
750 380 22 0,047
600 304 20,7 0,059
500 254 19,7 0,07
400 203 18,9 0,09
350 178 17,3 0,10
300 152 16 0,12
250 127 14,6 0,14
0000 107,20 11,68 0,18
000 85 10,40 0,23
00 67,50 9,27 0,29
0 53,40 8,25 0,37
1 42,40 7,35 0,47
Tablo 1.1: AWG - mm dnm tablosu
6
Kanada
Standard
Anma
Ad
A1/S1A
(Al/)
mm
Kesit
Tel Saylar ve
aplar
Edeer
Bakr
Kesiti
mm
Anma ap
AWG
veya
cir.mils
Al
mm
elik
mm
Toplam
letken
mm
Alminyum elik
elik
mm
letken
mm Adet
ap
mm Adet
ap
mm
SWALLOW 27/4 3 26,69 4,45 31,14 6 2,38 1 2,38 16,78 2,38 7,14
SPARROW 34/6 2 33,59 5,60 39,19 6 2,67 1 2,67 21,09 2,67 8,01
ROBINONE 45/7 88 220 44,70 7,45 52,15 6 3,08 1 3,08 28,11 3,08 9,24
RAVEN 54/9 1/0 53,52 8,92 62,44 6 3,37 1 3,37 33,73 3,37 10,11
PIGEON 85/14 3/0 85,13 14,18 99,30 6 4,25 1 4,25 53,52 4,25 12,75
PARTRIDGE 135/22 266 800 134,87 21,99 156,86 26 2,57 7 2,00 85,17 6,00 16,28
OSTRICH 152/25 300 000 152,19 24,71 176,90 26 2,73 7 2,12 95,60 6,36 17,28
HAWK 242/39 477 000 241,65 39,19 280,84 26 3,44 7 2,67 152,00 8,01 21,77
DRAKE 403/65 795 000 402,56 65,44 468,00 26 4,44 7 3,45 253,30 10,35 28,11
CONDOR 402/52 795 000 402,33 53,15 454,48 54 3,08 7 3,08 253,30 9,24 27,72
RAIL 483/34 954 000 483,40 33,60 517,00 45 3,70 7 2,47 300,00 7,40 29,60
CARDINAL 485/63 954 000 484,53 62,81 547,34 54 3,38 7 3,38 304,00 10,14 30,42
PHEASANT 645/82
1 272
000
645,08 81,71 726,79 54 3,90 19 2,34 405,70 11,70 35,1
Tablo 1.2: elik zl alminyum iletkenler (A1/St) yap, mekanik ve elektriksel zellikleri
7
Standart Anma Adi Toplam Kesit (mm
2
)
Akm Tama
Kapasitesi (A)
1 2 3
Swallow (3 AWG) 31,14 120 160 180
Raven (1/0) 62,44 195 230 280
Pigeon (3/0) 99,3 275 300 360
Hawk (477 MCM) 156,86 345 460 510
Cardinal
(954 MCM)
280,84 540 670 740
Tablo 1.3: elik zl alminyum letkenler (St-Al) Akm tama kapasiteleri
Resim 1.1: Alminyum havai hat iletkenleri Resim 1.2: Bakr rgl iletkenler
1.1.2.1. Bakr letkenler
Mekanik mukavemetin ve elektriksel geirgenliin yksek oluu nedeniyle tercih
edilir. Kopmaya kar dayankl olmas iin souk haddeden geirilmesi gereklidir. Bakrn
pahal ve zgl arlnn fazla oluundan dolay bugn hava hatlarnda yerini daha ucuz ve
hafif olan alminyum iletkenlere brakmtr.
1.1.2.2. Alminyum letkenler (AAC)
Alminyum, yeryznde oksijen ve silisyumdan sonra en ok bulunan nc
elementir. Gnmzde enerji nakil hatlar alminyumdan yaplmaktadr.
Pek ok lkede alminyumun iletim ve datm sistemlerinin tm elemanlar iin
bakrn yerine ana iletken malzemesi olarak kabul edilmesinde pek ok neden
bulunmaktadr. Alminyum bakra gre ok hafiftir, alminyumun younluu, yaklak
olarak bakrn % 30u kadardr. zellikle hava hatt direk yaplarnda hafiflik ok nemlidir
nk ar iletkenler, ar direk yaplarna ihtiya gsterir. Ayrca, alminyum iletkenlerin
8
tanmas, ilenmesi ve montaj, ar bakr iletkenlere gre daha kolaydr. Alminyumun
hafiflii, ar bakr iletkenlere gre birok avantaj salamaktadr.
Resim 1.3: eitli ap ve kesitte alminyum iletkenler
Resim 1.4: elik zl alminyum iletkenler
letken makarasnn iaretlenmesi
reticinin ad, retim yl ve standard, iletkenin cinsi, anma ad, kesiti, ap, para
adet X uzunluu, alc ve sipari kodu, makarann tipi, numaras, brt ve net arln
belirten madeni bir etiket makara yana zerine yerletirilmitir. Makarann tanma ve
alma yn, yanak zerinde bir ok iareti ile belirtilmitir.
Bakr ve alminyumun teknik deerlendirmesi
Aadaki tabloda, iletken ve kablolarn mterek malzemesi olan E-Cu (elektrolitik
bakr), E-Al (elektrolitik alminyum) ile baz hava hatlar ve kablolarda da kullanlan
alminyum alam AlMgSiun fiziksel zellikleri bulunmaktadr. Bakr ve alminyum
iletkenlerin belirtilen zellikleri karlatrlmak suretiyle eitli deerler verilmitir. Bu
deerlerin nda Bakr, Cu iletken ile eit uzunlukta, eit dirente ve gerilim dmndeki
alminyum iletken bakr iletkenin arlnn yars kadardr.
9
a r t l a r B a k r A l mi n y u m
Eit Kesit
1 1
* Arlk
1 0,3
* letkenlik
1 0,625
*AkmTama Kapasitesi
1 0,8
Eit letkenlik
1 1
* Kesit Alan
1 1,6
* ap
1 1,3
* Arlk
1 0,49
Eit Scaklk Art
1 1
* Kesit Alan
1 1,4
* ap
1 1,17
* Arlk
1 0,42
Tablo 1.4 : Bakr iletken deerleri 1 olarak kabul edilmek art ile e deer alminyum plak
yuvarlak iletkenin fiziksel karlatrlmas
1.1.2.3. elik zl Alminyum letkenler(ACSR)
Alminyum iletkenlerin orta ksmna elik damarl teller yerletirilmi ve gerilme
dayanmnn artmas salanmtr. Yani alminyumun iletkenliinden elik telinde
mukavemetinden yararlanlmtr. Bu iletkenler Kanada normuna gre imal edilmilerdir.
Bugn iin memleketimizde OGli iletim ve datm hatlarnda ounlukla SWALLOW,
RAVEN ve PIGEON trleri tercih edilir. elik alminyum iletkenlerin
SWALLOWdan PARTRIDGEye kadar olanlar yedi damarldr. Bu damarlardan ortada
olan elik, bunun etrafnda olan dier alt kat da alminyumdur. rgl iletkenlerde
katmanlar birbirine zt ynde sarlmtr. Bunun nedeni burulmalarda tellerin almas ve zt
ynde oluan manyetik alan birbirini yok eder.
Orta ve yksek gerilim iletim hatlarnda kullanlan plak elik zl alminyum
iletkenler, Trk Standard TS-IEC 1089a uygun olarak 15...750 mm kesitleri arasnda
retilmektedir. stek zerine CSA, ASTM, DIN, BS, SFS, NF gibi dier lke standartlarna
uygun retim yaplmaktadr. Genel olarak iletkenler, standart aa makaralar zerinde teslim
edilir.
10
Resim 1.5: elik zl alminyum iletken ve perspektif grnleri
1.1.3. Gerilim Deerlerine Gre eitleri ve zellikleri
1.1.3.1. Alak Gerilim letkenleri AG ( 1000 Volt )
Alak gerilim elektrik enejisinin yerleim yerlerinde abonelere datlmas ve sokak
aydnlatlmas iin kullanlan iletkenlerdir. Kopmaya kar dayankl ve elektriksel
geirgenliinin iyi olmas sebebiyle bakr rgl iletkenler kullanlrd. Ancak bakr rgl
iletkenlerin pahal ve ar olmalar sebebiyle vazgeilmitir. Bunun yerine ekonomik ve hafif
olmalar nedeniyle yerini ehir ilerinde alpek kablolar, ehir dlarnda ise alminyum
rgl iletkenler kullanlr. ROSE, LILY, IRIS, PANSY, PAPPY, ASTER, PHLOX ve
OXLIP sembol ile verilen iletkenler alak gerilimde kullanlan iletkenlerdir. Bu isimler
ngilizce iek adlardr.
Ask telli, demet biimli, alminyum iletkenli hava hatt kablolar (AER) 1960dan
beri tm dnyada alak ve orta gerilimde, 1971 ylndan itibaren de lkemizde
kullanlmaktadr. Bunun tercih edilmesinin nedenleri gvenli, emniyetli ve ekonomik
olmasdr.
Resim 1.6: Alpek kablo ( Yaltlm alminyum iletken)
11
ALPEK
letken
Adedi ve
Kesiti
mm
Yaltlm Faz letkenleri
Ntr Ask
Teli
Tm
Kablo
Standart
malat
Uzunluu
m
Datm hatt Sokak
Kesit
mm

Kopma
Yk
kgf
D
ap
mm
Arlk
kg/km
AdetxKesit
mm

Azami
Akm
Amper
AdetxKesit
mm

Azami
Akm
Amper
1x10+16
1x10 55 - - 16 480 12 100 1000
3x10+16
3x10 50 - - 16 480 20 200 1000
1x16+25
1x16 70 - - 25 750 14 140 1000
1x25+35
1x25 100 - - 35 1050 17 200 1000
1x35+50
1x35 125 - - 50 1500 20 275 1000
3x16+25
3x16 70 - - 25 750 22 275 1000
3x25+35
3x25 90 - - 35 1050 26 400 1000
3x35+50
3x35 115 - - 50 1500 30 575 1000
3x50+70
3x50 140 - - 70 2100 35 750 1000
3x70+95
3x70 180 - - 95 2850 41 1050 1000
1x16+25
- - 1x16 75 25 750 14 140 1000
1x16+1x16+25
1x16 70 1x16 60 25 750 15 225 1000
3x16+1x16+25
3x16 60 1x16 60 25 750 22 350 1000
3x25+1x16+35
3x25 80 1x16 60 35 1050 26 475 1000
3x35+1x16+50
3x35 95 1x16 60 50 1500 30 625 1000
3x50+1x16+70
3x50 120 1x16 60 70 2100 35 800 1000
3x70+1x16+95
3x70 150 1x16 60 95 2850 41 1100 1000
Tablo 1.5: Alpek kablolarn akm tama kapasitesi faktrleri
AGde plak veya izoleli tam alminyum, plak veya rgl bakr; OGde rgl
bakr veya alminyum iletkenler; YGde ise mekaniki dayankll arttrmak iin elik zl
alminyum iletkenler kullanlr.
12
Faz
iletkenleri
16 mm dairesel kesitili som, 25... 70 mm sktrlm, ok telli yuvarlak
alminyum, dier kesitler istek zerine retilir.
Ntr-Ask
iletkeni
Faz iletkenlerinin bir st kesitinde plak, sktrlm, ok telli yuvarlak
alminyum alam ( 294 N/mm_)
Yaltm
TS - 11654 artlarn karlayan ve d hava artlarna dayankl, siyah renkli
polietilen
Yap
ALPEK kablolar, d hava artlarna dayankl siyah polietilen ile yaltlm
alminyum iletkenlerin, tm mekanik ykleri tayan alminyum alamdan
yaplm plak bir ask teli etrafna bklerek sarlmas ile oluturulur. stek
zerine 16 mm sokak aydnlatma faz eklenebilir.
Fazlarn
Ayrm
Fazlar, tm kablo boyunca kesintisiz, dayankl iki, veya drt adet trnak
ile birbirlerinden ayrlr. Sokak aydnlatma faz zerinde trnak yoktur.
aretleme
ki trnakl faz iletkeni yaltkan zerinde retici firma ad, kablo ad, kesiti,
iletme gerilimi, TSE garanti iareti, standart nu.su ve retim yl kabartma
olarak basldr.
Standart TS - 11654 ( SFS 2200 )
Tablo 1.6: Kablo Yaps
1.1.3.2. Orta Gerilim letkenleri (1 KV- 35 KV)
1-35 kV arasnda kullanlan elik zl iletkenlerdir. Ky ve kasaba hatlar ile ehir
iindeki datm hatlarnda kullanlr. Swallow, raven, pigeon tipi iletkenler orta gerilimde
kullanlr. Vadi ve nehir atlamalarndaki ok geni aralklarda bazen YG iletkenleri
kullanlabilir.
1.1.3.3. Yksek Gerilim letkenleri (36 kV 154 kV Aras)
154 KV iletim hatlar, standart 468 mm
2
795 MCM Drake, 546 mm
2
954 MCM
Cardinal ve 726 mm
2
1272 MCM pheasant olan elik takviyeli (ACSR) alminyum iletken
ve tek veya ift devre direkleri kullanlarak tesis edilir. 154 kV hatlarda genellikle her fazda
bir iletken bulunur. ok yksek talep blgelerinde iletim hatlarnn tama kapasitesini
artrmak iin 154 kV ikili demet cardinal iletkenli ift devre stratejik ksa hatlar tesis edilir.
Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart
olarak 154 kV, 630 mm
2
veya 1000 mm
2
kesitli XLPE bakr iletkenli yer alt kablosu tesis
edilir.
154 kV iletim sisteminde enerji aklarnn planlanmasnda kullanlan iletken termik
kapasiteleri ve snrlar ile yer alt g kablolarnn tipleri ve kapasiteleri tabloda
dzenlenmitir.
13
TP
Toplam
letken
Alan
(mm
2
)
MCM Akm
Tama
Kapasitesi
(A)***
Yazlk
Kapasite
(MVA)
Bahar/
Sonbahar
Kapasite
(MVA)
Termik
Kapasite
(MVA)
Hawk 281 477 496 110 180 132
Drake 468,4 795 683 153 250 182
Cardinal 547 954 765 171 280 204
2B Cardinal 2x547 2x954 2x765 342 560 408
Pheasant 726 1272 925 206 336 247
Tablo 1.7: 154 kV letim hatlarnda kullanlan iletkenlerin tipleri ve kapasiteleri
* : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 40
o
C, rzgr hz: 0,1 m/sa.
** : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 40
o
C, rzgr hz: 0,5 m/sa.
*** : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 40
o
C, rzgr hz: 0,25m/sa.
2B ikili iletken demetini temsil eder.
TP
Toplam letken
Alan (mm
2
)
Akm Tama
Kapasitesi (A)
letim Kapasitesi
(MVA)
XLPE Kablo (Bakr) 1000 935 250
XLPE Kablo (Bakr) 630 655 175
Tablo 1.7: 154 kV iletim hatlarnda kullanlan yer alt g kablolarnn tipleri ve kapasiteleri
1.1.3.4. ok Yksek Gerilim letkenleri (154 kVtan Yukars)
380 kV iletim hatlar, standart 954 MCM Cardinal (546 mm
2
) ve 1272 MCMP heasant
(726 mm
2
) kesitli, her bir fazda iki veya l demet hlinde elik takviyeli (ACSR)
alminyum iletkenler kullanlarak tesis edilir. Uygun iklim ve hat profili/mekanik yklenme
artlarna gre tasarlanan standart tek devre direkler zerinde yukarda tanmlanan iletken
karakteristikli 380 kV hatlar kullanlr. Youn yerleim blgeleri gibi istisnai durumlarda tek
bir direk zerinde birden fazla devre kullanlabilir.
stisnai veya ar buz yknn olabilecei 1600 m yksekliin zerindeki gzerghlar
gibi ilave emniyet gerektiren durumlarda, 120 km arasndaki kstl mesafeler iin zel
tasarlanm direkler zerine, her demetteki iki veya iletken yerine, bunlara elektriksel
olarak e deer zelliklere sahip 2027 mm
2
kesitli tek iletken tesis edilir.
Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart
olarak 380 kV 2000 mm
2
kesitli XLPE bakr iletkenli yer alt kablosu tesis edilir.
380 kV iletim sisteminde enerji aklarnn planlanmasnda kullanlan iletken termik
kapasiteleri dzenlenmitir.
14
TP
Toplam
letken
Alan
(mm
2
)
MCM
Akm
Tama
Kapasitesi
(A)***
Yazlk
Kapasite
(MVA)
*
Bahar/
Sonbahar
Kapasite
(MVA)
**
Termik
Kapasite
(MVA)
***
2B, Rail 2x517 2x954 2x755 832 1360 995
2B,
Cardinal
2x547 2x954 2x765 845 1360 1005
3B,
Cardinal
3x547 3x954 3x765 1268 2070 1510
3B,
Pheasant
3x726 3x1272 3x925 1524 2480 1825
Tablo 1.8: 380 kV iletim hatlarnda kullanlan iletkenlerin tipleri ve kapasiteleri
* : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 40
o
C, rzgr hz: 0,1 m/sa.
** : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 25
o
C, rzgr hz: 0,5 m/sa.
*** : letken scakl: 80
o
C, hava scakl: 40
o
C, rzgr hz: 0,25 m/sa.
2B ve 3B srasyla ikili ve l iletken demetlerini temsil eder.
1.1.4. letken retim Standartlar
Bu standartlara ulamak iin adaki internet adresine girilebilir veya TSEye
gidilebilir. http://www.teias.gov.tr adresinden Yayn-Raporlar ksmndan Standartlar
linkine tklayarak ulalabilir. Orada verilen dosyalar kontrol ederek mevcut bulunan
standartlara ulalabilir. Kullanlacak standart TSEN-50182,TSEN50189,Ts11654tr.
retim standartlarnda uluslararas kurulular aada verilmitir.
1.1.4.1. TSE, IEC, VDE
TSE (Trk Standartlar Enstits)
Trk Standartlar Enstits, her trl madde ve mamuller ile usul ve hizmet
standardlarn yapmak amacyla 18.11.1960 tarih ve 132 sayl Kanun ile kurulmutur. Bir
standardn mecburi klnabilmesi iin Trk Standard olmas arttr. Mecburi klnan
standartlar Resm Gazete'de yaymlanr.
Trk Standardlar Enstits'nn grevleri unlardr :
Her trl standard hazrlamak ve hazrlatmak
Enstit bnyesinde veya harite hazrlanan standartlar tetkik etmek ve uygun
bulduu takdirde Trk Standardlar olarak kabul etmek
Kabul edilen standartlar yaymlamak ve ihtiyari olarak uygulanmalarn tevik
etmek, mecburi olarak yrrle konmalarnda fayda grlenleri ilgili
bakanln onayna sunmak
15
Kamu sektr ve zel sektrn talebi zerine standartlar veya projelerini
hazrlamak ve gr bildirmek
Standardlar konusunda her trl bilimsel teknik incelemelerle aratrmalarda
bulunmak, yabanc lkelerdeki benzer almalar takip etmek, uluslararas ve
yabanc standard kurumlar ile ilikiler kurmak ve bunlarla ibirlii yapmak
niversiteler, dier bilimsel ve teknik kurum ve kurulularla i birlii salamak,
standardizasyon konularnda yaym yapmak, ulusal ve uluslararas
standardlardan arivler oluturmak ve ilgililerin faydalanmalarna sunmak
Standartlarla ilgili aratrma yapmak ve ihtiyari standartlarn uygulanmasn
kontrol etmek iin laboratuvarlar kurmak, kamu sektr veya zel sektrn
isteyecei teknik almalar yapmak ve rapor vermek
Yurtta standart ilerini yerletirmek ve gelitirmek iin elemanlar yetitirmek ve
bu amala kurslar amak ve seminerler dzenlemek
Standartlara uygun ve kaliteli retimi tevik edecek almalar yapmak ve
bunlarla ilgili belgeleri dzenlemek
Metalurji ve kalibrasyon ile ilgili aratrma, gelitirme almalar yapmak ve
gerekli laboratuvarlar kurmak
1.1.4.2. IEC (International Electrotechnical Commission)
IEC: (Uluslararas Elektroteknik Komisyonu) 1906 ylnda elektrik, elektronik ve ilgili
teknolojiler konusunda uluslararas standart hazrlama almalarna balayan ve hlen 51
yesi bulunan IEC (www.iec.ch)ye TSE 1956 ylnda ye olmutur. IECnin hedefleri
global pazar gerekliliklerini karlamak, rnlerin ve hizmetlerin kalitesini artrmak, insan
sal ve gvenliine katkda bulunmak, evrenin korunmasna katk salamaktr. 200den
fazla komiteye ve 700 alma grubuna sahiptir. lk IEC gvenlik el kitab 1985'te
yaynlanmtr.
1.1.4.3. VDE ( Alman Standartlar Enstits)
1917'de kuruldu. Genel olarak tekniin ve fen bilimlerinin her alann temsil eder.
Tm mhendislik dallarnda kendi zel sembollerini ve deerlerini oluturmutur.
1.1.5. letken Seiminde ltler
Elektrik enerjisinin retim merkezlerinden tketim merkezlerine iletimi ve datm
iletkenlerle yaplr. Kullanlan iletkenler iletken zellii yksek olan rgl bakr
alminyum, elik rgl alminyum ve aldrey gibi metallerden imal edilir. Enerji nakil
hatlarnda (ENH) ve datm hatlarnda kullanlan iletkenlerin grevlerini iyi bir ekilde
yerine getirebilmesi iin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Eer iletkenlerin sahip
olduklar ltler nceden bilinirse gerilimin byklne ve hattn zelliine gre
iletkenlerin seilmesi daha iyi olur. Bu duruma gre iletkenlerin seilmesinde dikkat
edilmesi gereken ltler unlardr:
16
1.1.5.1. letkenlik
Elektrik enerjisinin iletim ve datmnda en ok bakr ve alminyumdan yaplan
iletkenler kullanlr. letkenlik veya geirgenlik, kullanlan metalin cinsine gre deiir.
Gm, ok iyi iletken olmasna ramen, pahal olmas sebebi ile tercih edilmez. Bakr
iletken de alminyum iletkene gre daha iyi iletken olmasna ramen ar ve pahal
oluundan dolay seilmez. Galvanizlenmi elik tel ile tam alminyum veya alminyum
alam olan aldrey iletkenler hava hatlarnda ok kullanlr. ki ayn metalden yaplan
iletkenin kullanl olmasnn nedeni elik tel ile alminyum tel arasnda hibir kimyevi
bantnn olmamasdr. elik tel sadece dayanm bakmndan nemlidir. Esas iletkenlik
grevini Alminyum tel yerine getirir.
1.1.5.2. Koronaya Kar Dayankllk
Hava hatlarnda uygulanan gerilime bal olarak zellikle nemli ve sisli havalarda
iletkenin etrafnda mor renkli k halkalar grlr. Buna korona olay denir. Eer iletkenin
etrafnda bir zedelenme varsa ve iletkenin etrafndaki bu kl silindirler birbirine temas
edecek olursa iletkenin yzeyinde delinmeler olur. Dolaysyla bu durum iletken yzeyinin
iyonize olarak anmasna sebep olur. Hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin korona olaynn
bu olumsuz etkisine kar dayankl ve yzeyinin dzgn olmasna dikkat edilmelidir.
1.1.5.3. ap
Yksek gerilimli hava hatlarnda rgl alminyum veya elik rgl alminyum
iletkenler kullanlr. Alminyum iletkenler bakr iletkenlere gre daha az iletkenlik
gsterdiinden aplar daha fazla olur. letken ap zerinde buz ve rzgr yk etkili
olduundan iletkenlerin seilmesinde bu durum gz nnde bulundurulmaldr.
1.1.5.4. zgl Arlk
Hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin zgl arlklar az olursa durdurucu diree
gelen ekme kuvveti de az olur. letkenlerin mekanik olarak zorlanmasna zgl arlnn
etkisi byktr. Bu sebeple hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin zgl arlnn kk
olmas gerekir. zgl arlnn kk olmasyla direk ve hava hatt donanm
malzemelerinde ekonomi salanr.
1.1.5.5. Sehim ( Salg )
Yksek gerilim enerji nakil hatlarnda direkler arasna ekilen bir enerji nakil iletkeni
kendi arl nedeni ile sarkar. Gerilmi olan iletken ularnn bal olduu iki izolatr
arasndaki var saylan doru izgi ile iletkenin en ok sarkt yer arasndaki uzakla sehim
denir.
Hava hatt iletkenleri durdurucu direkler arasna iletkenin cer (ekme ve gerilme)
kuvveti, arl, rzgr yk, buz yk, iklim artlar ve direkler aras uzaklk dikkate
alnarak ekilir. Sehim hava hatt direklerinin geecei yerin arazi ekli ve iklim koullarna
17
gre ayrlm, blgelerin durumlarna gre hazrlanm olan cetvellerden veya formllerden
hesap edilir.
f = Sehim (m)
P = Gerilme (kg/cm
2
)
G = letkenin younluu (kg/dm
3
)
a = ki direk arasndaki uzaklk (m)
letkenin iki tarafnda bulunan direkler ayn ykseklikte ise teldeki en byk sehim
direkler aras uzakln tam ortasndadr (ekil 1.1).
Farkl ykseklikteki direkler arasna gerili iletkenin en byk sehimi ise daha dk
seviyede bulunan diree yakndr. Kot fark olan direkler arasndaki sehim ekil 1.2'de
grld gibidir.
ekil 1.1: Havai hat iletkenlerinin sehimi
18
ekil 1.2: Tayc, durdurucu direkler ve iletken sehimi
Sehim hesab, iki durdurucu arasndaki ortalama menzile (aralk) gre yaplr(ekil
1.2).
Tesis yaplrken iki direk arasnda yaplan lme yeterlidir. Bileik kaplardaki svlar
gibi btn aralklarda istenilen sehim deeri gerekleir.
Birim
aklk
Salg ( Fle ) -[metre]
1. Blge
I
.
B

l
g
e

m
a
k
s
.
1
1
k
g
/
m
m
2
metre +5C +10C +15C + 20C +25C + 30C +35C
80 0,74 0,81 0,89 0,98 1,06 1,14 1,22
90 1,09 1,18 1,27 1,35 1,43 1,5 1,59
100 1,54 1,63 1,72 1,81 1,89 1,97 2,06
110 2,02 2,11 2,20 2,28 2,37 2,46 2,50
120 2,58 2,67 2,75 2,84 2,92 3,00 3,08
130 3,15 3,24 3,33 3,40 3,50 3,57 3,65
140 3,81 3,90 3,97 4,05 4,15 4,21 4,29
150 4,47 4,58 4,63 4,72 4,79 4,88 4,96
160 5,21 5,31 5,39 5,47 5,56 5,64 5,69
170 5,99 6,06 6,12 6,21 6,31 6,37 6,44
180 6,82 6,89 6,99 7,06 7,13 7,21 7,28
190 7,65 7,73 7,81 7,89 7,97 8,05 8,13
Gerilme r kg/mm
2
Tablo 1.9: elik zl alminyum iletkenlerde sehim cetveli
19
1.1.5.6. Mekanik Dayankllk
Enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenlerin mekanik dayanmlarnn nceden
bilinmesi nemlidir. Hava hatlarnda kullanlan iletkenler d tesirlerin etkisinde kalr.
Rzgr, buz, kar, scak ve souk havann etkisinde bulunan iletkenler tm bu olumsuz
artlara dayankl olmaldr. letkenlerin mekaniksel olarak dayankll rgl alminyum
tellerin i ksmnda ve orta yerde bulunan galvanizli elik tellerle salanr. Eer iletkenin
mekaniksel dayanm az olursa d tesirlerin etkisiyle kopabilir. Kopan iletken baka bir hat
zerine debilir. Btn bu durumlarn nlenmesi iin mekanik kopma dayankllnn
yksek olmas gereklidir.
Malzeme
Daimi
gerilme
(kg/mm
2
)
Tecrbe
gerilmesi
(kg/mm
2
)
Younluk
(kg/cm
2
)
Scaklk kat says
10
0
C iin
Elastikiyet
kat says
(cm
2
/ kg)
Alminyum 12 18 2,7 . 10
-3
2,3 .10
-5
1
0,56.10
6
Aldrey 24 30 2,7 . 10
-3
1,23. 10
-5
1
0,60. 10
6
elik St.I. 32 40 7,8. 10
-3
1,23. 10
-5
1
1,92. 10
6
elik St II. 56 70 7,8. 10
-3
1,1.10
-5
1
1,96. 10
6
elik St III 90 120 7,8. 10
-3
1,1. 10
-5
1
2,0. 10
6
elik St IV. 110 150 7,8. 10
-3
1,1. 10
-5
1
2,0. 10
6
elik
Alminyum
St/Al: 1/6
21 - 3,45. 10
-3
1,95. 10
-5
1
0,75. 10
6
St/ Al: 1/4,3 24 - 3,5. 10
-3
1,76. 10
-5
1
0,79. 10
6
St/ Al = 1/3 28 - 3,98. 10
-3
1,66 . 10
-5
1
0,87. 10
6
Tablo 1.10: eitli iletkenlerin mekaniki dayankllk karakteristik deerleri
1.1.5.7. Isya Kar Dayankllk
YG hava hatlarnda rgl elik alminyum iletkenler ok kullanlr. Bilindii gibi
zerinden akm geen iletken snr. letkenler yaz aylarnda hava scaklnn artmas
dolaysyla daha da snr. letkenin bu s art sonucu boyu uzar ve sarkma olur. Havann
scaklndan dolay s art neticesi iletkendeki sarkma sehim hesaplarnda dikkate
alnmaldr. Alminyum iletkenler havadaki hafif bir rzgrla bile souyabilir. Ancak rzgr
olmad ve hava scakl fazla olduu zaman iletkendeki uzama ok fazla olur. Bu sebeple
20
alminyum iletkenin scaklkla orantl olarak uzama kat saysnn nceden bilinmesinde
fayda vardr. Tablo 1.15te kullanlan iletkenlerin uzama kat saylar verilmitir.
1.2. Hat Sabiteleri
1.2.1. Diren
Elektrik enerjisi, iletim ve datm hatlarnda gerilim dm ve g kaybnn
meydana gelmesine sebep olan hat sabitesidir. Bu nedenle direncin iyi hesaplanmas gerekir.
Hatlarn direnci alternatif akmdaki etkin direntir. letkende meydana gelen aktif g
kaybnn geen akmn karesine blnmesiyle hesaplanr.
O = = =
2
2
/ A W
I
P
R
letkenin doru akm direnci ise
S K
L
R
.
= =
P=Aktif g (W)
I=Akm (A)
R=Diren ()
L=letkenin uzunluu (m)
K=letkenlik kat says (m/ohm.mm)
S=letkenin kesiti (mm
2
)
Alminyum iin 20
o
C'deki K=35 ml.mm
2
dir.
i dolu som enternasyonal tavl bakr iin K= 56 m/.mm
2
olarak alnr.
Hava hatlarnda elik alminyum (St-Al) iletkenler kullanlmsa ortada bulunan elik
tellerin kesitleri ihmal edilir. Diren hesabnda sadece alminyum kesit hesaplanr.
Hava hatt iletkenlerinin damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarlm
olduundan iletkenin direnci % 2 orannda artar. letkenlerin doru akm direnleri ile
alternatif akmdaki etkin direnleri farkldr. zellikle iletkenin damarlar spiral eklinde
sarl olduu iin etkin diren doru akm direncinden daha fazla olur. Bu sebeple hat
iletkenIerinin etkin direncinin hesap edilebilmesi iin doru akmdaki direncinin bilinmesi
gerekir. Hava scaklnn deimesi ile hava hatt iletkenlerinin direnleri de deiir.
letkenin s derecesinin dmesiyle diren azalr. letkenin s derecesi -273 dereceye
indii an direnci sfr olur. Bu durumdaki iletkene sper iletken denir. Aadaki tabloda
deiik scaklk derecesindeki direler gsterilmitir.
21
Malzemenin
Cinsi
T
0
o
C
0

20

25

50

75

80

100
%100
Geirgenlie
Sahip Bakr
234,5 0,00427 0,00393 0,00385 0,00352 0,00325 0,00318 0,00299
%97,5
Geirgenlie
Sahip Bakr
241 0,00415 0,00383 0,00376 0,00344 0,00316 0,00312 0,002930
%61
Geirgenlie
Sahip
228,1 0,00438 0,00403 0,00395 0,00360 0,00330 0,00325 0,00305
Tablo 1.11: Deiik scaklklarda iletken direnleri
RNEK:
Bir enerji nakil hattnn frekans 50 Hzdir. Kullanlan iletkenin anma kesiti 241,65
mm
2
olan Hawk 477 000 AWG elik alminyum iletkenin ekilmesi uygun grlmtr. Bu
durumda
Enerji nakil hattnn 1 kmsinin 20
0
C deki direncini hesaplaynz.
ENH iletkenin 1 kmsinin 35
0
Cdeki direncini hesaplaynz.
35
0
Cdeki direncin iletken damarlarndaki spiralliin gz nne alnmas
durumundaki diren deerini hesaplaynz.
ZM:
241,65 mm
2
alminyum kesiti olan iletkenin elik kesiti 39,19 mm
2
ve toplam iletken
ap da 21,77 mmdir. (elik-alminyum iletkenlerle ilgili tabloya bak.)
R
20
0
=
S K
L
.
=
65 , 241 . 35
1000
km / 118 , 0 O =
R
35
0
=R
20
0
(

+
+
1 0
2 0
t T
t T
=
0,118.
(

+
+
20 1 , 228
35 1 , 228
=0,125O/km
Damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarl olduundan % 2 fazlas alnr.
R
35
0
=0,125.1,02=0,127O/kmdir.
1.2.2. Endktans
zerinden akm geen bir iletkenin evresinde bir manyetik alan oluur. Eer oluan
manyetik alan ve iletkenden geen akm zamana gre deiirse bu iletkenin bir endktans
oluur. Eer endktans tarif edilecek olursa manyetik ak deiiminin akm deiimine
orandr (L=d|/di). Devreden geen akmn bir frekans olduundan devrede endktif
reaktans (XL) meydana gelir. Endktif reaktans gerilim dmne sebep olur. Fakat aktif
g kaybna bir etkisi yoktur.
22
X
L
= 2. .f.L ()
X
L
: Endktif diren ()
f: ebeke frekans (Hz)
: Pi sabit say (3.714)
L: Bobinin endktans (Henry)
Bir iletkenin endktans iletkenin etrafndaki manyetik alan hatlar ile ilgilidir. Gidi
ve dn iletkenlerinde meydana gelen tek fazl hatlarn her ikisinde de manyetik alanlar
meydana gelir. Bunlarn birbirlerine olan etkileri sebebi ile manyetik alan hatlarnn iletkenin
merkezine gre simetrilii bozulur.
Enerji nakil hatlarnn endktans, iletkenin cinsine, rg ekline ve fazlara ait
iletkenlerin birbirlerine gre balant durumlarna bal olarak deiir. fazl elik
alminyum iletkenli bir enerji nakil hattnn endktans,
L= km H
GMR
GMD
/ 10 . log . 6 , 4
4
(

GMD: Geometrik olarak iletkenler aras uzaklktr.

GMR: letkenin geometrik ortalamada yarap(Tablodan yararlanlr.)
GMD=
ac bc ab
d d d . . forml ile hesaplanr.
1.2.3. Kapasitans
Bir iletkenin yknn potansiyeline oranna iletkenin kapasitesi denir (C=Q/V).
Kapasitenin birimi Faraddr. F ile gsterilir. Farad ok byk bir kapasite birimi olduu iin
uygulamada daha ok Farad'n milyonda biri (1x10) olan mikrofarad (F) kullanlr. Hava ile
birbirinden ayrlm karlkl duran iki iletkene kondansatr denir. Enerji nakil hava
hatlarndaki iletkenler kendi aralarnda kondansatr zellii gsterir. Hava hatt iletkenleri
kendi aralarnda olduu gibi toprak zeminle de kondansatr zellii gsterir. Ayn durum yer
alt kablolarnda da grlr.
Kapasite 66 kV'luk gerilimden yksek olan enerji iletim hatlarnda dikkate alnr.
Daha dk gerilimlerde kapasite deeri dikkate alnmaz.
C f
X
c
. . . 2
1
t
= ()
X
c
: Kapasitif diren ()
: Pi sabit say (3.714)
f : ebeke frekans (Hz)
C: Kondansatr kapasitesi (F)
Yksek gerilim enerji nakil hatlarna uygulanan alternatif gerilimin deiken
zelliinden dolay elektrik yknn miktar da deiir. Elektrik ykndeki bu deime bir
elektrik akm oluturur. Elektrik ykndeki bu deime sebebi ile meydana gelen bu elektrik
23
akmna arj akm denir. Enerji nakil hatt hava ak olsa bile bir arj akm olur. Hava
hatlarndaki bu arj akm, hattn geriliminin dmesinde, g kat saysnn, veriminin ve
iletim stabilizesinin deimesinde etkili olur.
Enerji nakil hattnda faz bana kapasitans deeri u formlle hesaplanr:
r
GMD
L
C
log . 10 . 18
9
=
L: hattn uzunluu (km)
GMD: Hava hatt faz iletkenIeri aras geometrik uzaklk
GMR: Hava hatt iletkeninin geometrik ortalama yarap (r) mm
1.2.4. Korona Olay
Nemli ve sisli havalarda enerji nakil hatt faz iletkenlerinin yzeyinde havann iyonize
olmas ile mor renkli, kl halkalar grlr. Bu duruma korona olay denir. letkenin
yzeyindeki bu mor renkli, kl silindirler birbirine temas edecek olursa iletkenin yzeyinde
delinmeler olur. Bu srada slk sesine benzer ses titreimleri duyulabilir. Bu olaya daha ok
aralarnda 15 iletken yarapndan daha az mesafe bulunan faz iletkenleri zerinde rastlanr.
Nemli ve sisli havann iletken yzeyine temas ederek arpmas neticesinde iyonize
olan gerilime, kritik korona (Uo) denir. Faz iletkenleri etrafnda mor renkli, parlak kl
silindir halkalarn grld veya dearjn devaml bir ekilde kendini besledii gerilime ise
grnr korona gerilimi (Uk) denir. Korona olay s, ses ve kimyasal reaksiyonlar eklinde
kendini gsteren bir enerji kaybdr. Enerji nakil hatlarnda korona olay sonucu meydana
gelen kayplar azaltmak iin iletkenlerin yzeyleri olduka dzgn ve parlak bir srla
kaplanr. Faz iletkenlerinin demetler hlinde tesis edilmeleri hlinde de korona kayplar
azaltlr.
24
Resim 1.7: eitli korona dearj olaylar
25
Korona iletilen enerji bakmndan bir kayptr. Nakil iindeki enerjinin darya
kamasndan baka bir ey deildir. Bu durumu u rnekle aklamak daha uygundur.
zerinde ok sayda delikleri bulunan su borusundan gnderilen belli bir miktar su, borunun
br ucundan ayn miktarda alnamaz. Belki de hi su alnamayacaktr, suyun tamam
deliklerden akp giderse elektrik enerjisi de tam korona dearj ile nakil hattnn dier ucuna
gidemeyebilir.
Korona olay sonucu meydana gelen kayplara iletme gerilimi, frekans, iletkenin
yarap ve faz iletkenleri arasndaki uzaklk etkilidir. Ayrca havann nemli, sisli, yamurlu
ve karl oluu da bu kayb artrr. letkenin yzeyinin dzgn olmamas ve damar says da
korona olay sonucunda meydana gelen kayplar artrr. Korona kayplarn hesaplayabilmek
iin PEEK ve PETERSAN formlleri kullanlr.
1.2.5. Kaak Geirgenlik
Datm ve enerji nakil hatlarnda faz iletkenlerinin kendi aralarnda ve toprak
arasndaki kaak akmlarn etkisiyle meydana gelen bir hat sabitesidir. Kaak akmlar
hatlarda aktif g kaybna sebep olur. Ancak ok kk deerde olduu iin ihmal edilir. 30
km uzunluundaki 6,3 kV bir enerji iletim hattnda kaak geirgenliin etkisiyle meydana
gelen kaak akmlarn sonucunda 10 Wlk bir aktif g kayb olur.
Elektrik enerjisi datm ve iletim tesislerinin proje izimi, hesaplamalar ve
yapmnda hat sabitelerinin nemi byktr. Eer enerji nakil ve datm hatlarnn
empedansn hesaplamak iin kapasitans dikkate alnmazsa
2 2
L
X R Z + = forml ile bulunur.
Z: Empedans ()
R: Omik diren ()
XL: Endktif diren ()
1.3. letkenlere Gelen Rzgr ve Buz Yk Etkisi
Ar iklim artlarnn bulunduu blgelerden geen iletim hatlar zerinde meydana
gelen buz tabakasnn etkisiyle iletkenIer kopabilir. Enerji nakil hatlar tesis edilirken bu
durum gz nne alnmaldr (Buz yk blgesi iklime ve zemin yksekliine gre deiir.).
26
Resim 1.8: letkenlerde buz yk
27
Resim 1.9: letkenlerde buz yk
28
Resim 1.10: letkenlerde buz yk
29
ekil 1.3: Buz ve rzgr yknn iletkenlere etkisinin vektrlerle gsterilmesi
Hava hatlar, dey buz yklerinin etkisinde kald gibi yatay rzgr kuvvetlerinin
etkisinde kalr. Bu sebeple hesaplamalarda rzgr kuvvetlerinin dikkate alnmas gerekir.
Rzgr kuvvetleri iletkenlerin ve izolatrlerin salnmlar ile direklerin statik hesaplarnda
dikkate alnmaldr.
Elektrik kuvvetli akm tesisleri ynetmeliinde, 380 kV'un stndeki hava hatlarnn
projelendirilmesinde buz yk zerine 20 kg/m
2
rzgr yknn etki edecei kabul
edilmitir.
lkemiz buz yk bakmndan be ayr blgeye ayrlmtr. Birinci blgede buzun
olumad kabul edilmitir.
Blge Nu. Buz Yk Kat
Says
k
Buz Yk kg/m
Ortam Scakl (C)
En Dk En Yksek
1 0 0 -10 50
2 0,2 0,2\d -15 45
3 0,3 0,3\d -25 40
4 0,5 0,5\d -30 40
5 1,2 1,2\d -30 40
Tablo 1.12: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar
Buzlu iletken zerine rzgr estii zaman buz ve rzgr ykl iletkenin arl ve
younluu hesaplansn. Hesaplarda buzlu telin ap db olsun. Bir metre uzunluundaki
iletkenin zerine toplanan buz klfnn arl, buzun-fiziksel younluu D= 0,6 g/cm
3
olarak kabul edilsin.
Buz yk blgeleri iin ayr ayr olmak zere metre bana buz yk deerleri
formlden hesaplanarak buzlu iletken ap bulunur.
30
II.Blge iin 200 = d 0,6 ( )
2 2
4
d d
b

t
formlnden
d
b= d d d d 4 , 424 .
. 6 , 0
200 . 4
2 2
+ = +
t
mm
d: letkenin ap
d
b:
Buzlu iletken ap
g
i:
letkenin bir metresinin plak arl (kg/m)
g
b
: letkenin bir metresinde toplam buz arl (kg/m)
g
ib
: letkenin bir metresinin buzlu arl
w
i:
letkenin bir metresine etki eden rzgr kuvveti (kg/m)
g
iw:
letkenin %100 rzgrl metrik arl
g
iw70
: letkenin bir metresinin %70 rzgrl arl (kg/m)
g
ibw
: Buz ve rzgrn vektrel kuvveti
letkenin buzlu hldeki ap db hesaplandktan sonra aadaki verilere gre iletkene
etki eden rzgr yk hesaplanr.
rnek olarak nominal kesiti 120 mm
2
, hakiki kesiti 117 mm
2
,.ap 14 mm olan nakille
menzil akl 300 m olan fazl iletimde 4. blgede diree gelen ek kuvvet (buz+rzgr)
1600 kg civarndadr. Bu durum nakil hatlarnda dayanm hesabnn nemini gstermektedir.
Rzgr kuvveti
Faz ve toprak iletkenlerine etki eden rzgr kuvvetinin hesaplanmasnda,
200 m'ye kadar olan rzgr aklklar iin
W = c.p.d.a
w
(kg) bants,
200 m'den byk olan rzgr aklklar iin
W = c.p.d.(80+0,6.a
w
) (kg) bants kullanlacaktr.
Arazi koullar zorunlu klmadka direk aklklarnn birbirinden ok farkl
olmamasna dikkat edilecektir.
Burada
c: Rzgrn etkisinde olan enin biimine, byklne ve yatay niteliine bal
dinamik rzgr basn kat says (izelge 10'a baknz.),
p :Dinamik rzgr basnc (kg/m2) (izelge 11'e baknz.),
v: Rzgr hz (m/s),
aw: Varsaylan rzgr akl (m),
d: rgl ya da tek telli iletkenin ap (m)'dr.
31
Nu. Rzgrn etkisinde bulunan eler c
1 Profil demirinden yaplm tek yzl kafesler 1,6
2 Profil demirinden yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes
direkler
2,8
3 Borulardan yaplm tek yzl kafesler 1,2
4 Borulardan yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direkler 2,1
5 Daire kesitli aa, elik boru ve beton direkler 0,7
6 Altgen ve sekizgen kesitli elik boru ve beton direkler 1,0
7 ap 12,5 mm'ye kadar olan iletkenler 1,2
8 ap 12,5 ile 15,8 mm'ye kadar olan iletkenler 1,1
9 ap 15,8 mm'den byk olan iletkenler 1,0
Tablo 1.13: Dinamik rzgr basn kat saylar (c) deerleri
Resim 1.11: Buz yk ler Resim 1.12: Vibrasyon ler
Arazi zerindeki ykseklik
(m)
Dinamik rzgr basnc(kg/ m
2
)
Direkler, traversler ve
izolatrler
letkenler
0-15 55 44(*)
15-40 70 53
40-100 90 68
100-150 115 86
150-200 125 95
Tablo 1.14: Dinamik rzgr basnc (p)
(*) Uzun aralkl hatlarda bu deer 53 kg/m
2
olarak alnacaktr.
32
RNEK: 70 mm
2
lik tek metalle enerji iletimi yaplan hattn c=1,2dir. Bu iletkenin
gerek kesiti 65,8 mm
2
ve ap 10,5 mm olan bakr iletken yerden 40 metre yksekliktedir.
letkenin zgl arl 8,9.10
-3
kg/m.mm
2
dir. Buna gre bu hattn zgl rzgr ykn ve
bileke zgl ykn hesaplaynz.
ZM: Bu iletkenin kendi zgl arl, iletkeni dikey dorultuda aaya doru
zorlarken rzgrda yatay ynde zorlayacaktr. Bu durumda nakil bileke kuvvetle
zorlanacaktr.
c=1,2 W = c.p.d.aw (kg) bants,
s=65,8 mm
2
W=1,2.53.10,5.10-3
d=10,5 mm =667,8.10-3 kg/m
p=53
2 3
3
. / 10 . 14 , 10
8 , 65
10 . 8 , 667
mm m km
s
w
w
i

= = =
g
i=
8,9.10
-3
kg/m.mm
2
( ) ( ) ( )
2 3
2
3
2
3 2 2
. / 10 . 49 , 13 10 . 14 , 10 10 . 9 , 8 mm m kg w g g g
i b i ibw

= + = + + =
33
Resim: 1.13: Buz yk haritas
34
1.4. letkenlerin apn lme Uygulamas
1 metre = 39,37 in = 3,28 ft
1 in = 25,4 mm
letken apn lmek iin kumpas veya mikrometre kullanlr. Kumpaslar ikiye
ayrlr. Bunlar, srmeli ve dijital kumpaslardr.
1.4.1. Srmeli Kumpaslar
1/10, 1/20, 1/50 milimetrik verniyer
ekil 1.4: Kumpas
35
Kumpasta st ksm 16 mm izgisini gemi, alt tarafta 8. izgi akmtr. lm
16,7 mmdir.
1.4.2. Dijital Kumpaslar
Gstergeli kumpaslardr. llen deer kumpas zerinden dorudan okunur.
Resim 1.14: Dijital kumpas
1.4.3. lme Hatalar
lme aletinden meydana gelen hatalar
lme anndaki bask kuvvetinden oluan lme hatalar
Yanl okumadan oluan hatalar
lme aleti ile paray yanl lmeden kaynaklanan hatalar
1.4.4. Mikrometreler
1.4.4.1. Mikrometrenin Tanm
Kumpaslara gre daha hassas olan lme ve kontrol aletleridir. Mekanik kumandal
vida-somun sistemine gre alr. 0,01 0,002 0,001 mm hassasiyetlerinde lmeler
yaplr.
c r c r
r s s e r t m e t a l u l a r s a b i t l e m e v i d a s
t a m b u r
k o v a n
2 4 . 0 1
0 - 2 5 m m
0 . 0 1
l :
b a k a l i t t u t a
ekil 1.5: Mikrometre
36
1.4.4.2. Mikrometrenin Okunmas
Milimetrik blnt kovan zerindeki izgilerden eksen stndeki izgilerin ka mm
olduunu gsterir. Eksenin altndaki izgiler ise 0,50 lsnn ilave edilip edilmeyeceini
gsterir. Tambur zerindeki izgilerden hangisi akrsa toplanarak l okunur.
rnein, 32,82mm
32,00 mm (stteki izgilerden okunacak.)
0,50 mm (Alttaki izgiyi geerse ilave edilir.)
0,32 mm (Tamburdan okunacak.)
toplam 32,82 mm
37
IACS : nternational Annealed Copper Standart
AWG : American Wire Gauge veya Amertean Steel Wire Gauge (Amerikan tel
lleri)
ACSR : Alminium Cable Steel
CM= Circular Mil
1CM=ap 1/1000 inch olan bir dairenin alandr ve 0,0005067 mm
2
ye eittir.
MCM: 1000 Circular Mildir ve 0,5067 mn
2
ye eittir.
rnek: CM 477000 veya MCM 477 eklinde belirtilen iletkenin alminyum ksmnn
gerek kesiti 477x0,5067=241,65 mm
2
veya anma kesit ls olan 242,39 mm
2
olan ve
HAWK ad ile anlan elik zl alminyum iletken demektir.
38
UYGULAMA FAALYET
Okul bahesine okulun ihtiyacn karlayacak ekilde dikmi olduunuz direklere
uygun tel seimini yapnz ve iletken apn lnz.
lem Basamaklar neriler
p
a G
f
. 8
.
2
=
f = ? (m)
P = 5 (kg/cm2)
G = 1.5 (kg/dm3)
a = 50 (m)
Verilen deerlere gre sehim ( f ) hesabn
yayapnzyyayapnz.
Buz yk dikkate
alnmaldr.
Sehim hesab
yaln yapldnda
iletkenlerin
sarkmasnn
fazlalaaca can
ve mal kayplarnn
meydana
gelebilecei
unutulmamaldr.
UYGULAMA FAALYET
39
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Sehim hesabn doru olarak yapabildiniz mi?
2. letkenlerin apn kumpasla tam ve doru olarak lebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
40
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Havai hatta kullanlan elik zl alminyum iletkenler ksaca hangi harflerle
gsterilir?
A) AAA B) ACSR C) AASR D) AACR
2. Aada kV cinsinden verilmi ifadelerden hangisi yksek gerilim deeridir?
A)10,5kV B)34.5kV C)154kV D)380kV
3. Aadakilerden hangisi iletken seiminde bir lt deildir?
A) letkenlik B) Koronaya kar dayankllk
C)zgl arlk D)Scaklk
4. Alminyum iletkenin kesiti ayn akm tamak kouluyla bakra gre neden daha
yksektir?
A)Akm younluundan B)Gerilimden
C)Direnten D)Gten
5. Bakr iletken ile eit uzunlukta, eit dirente ve gerilim dmndeki alminyum
iletken arasnda arlk ynnden nasl bir oran vardr? .
A)1/1 B)2/1
C)1/3 D)1/2
6. Rzgr iletken zerinde hangi ynde bir ek kuvvet meydana getirir?
A)Yatay B)Dey
C)Hem yatay hem dey D)Hibiri
7. Buz yk iletken zerinde hangi ynde bir ek kuvvet meydana getirir?
A)Yatay B)Dey
C)Hem yatay hem dey D)Hibiri
8. Aadakilerden hangisi tam alminyum bir iletkendir?
A) Swallow B)Raven C)Pigeon D) Rose
9. Aadakilerden hangisi elik zl bir iletkendir?
A)Lilly B)Pansy C)Hawk D)Popy
LME VE DEERLENDRME
41
10. Yandaki ekildeki iletkenin zellii aadakilerden hangisidir?
A) 7Al B)6St/1Al C) 6Al/1St D)7St
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
42
RENME FAALYET-2
Uygun alma ortam salandnda havai hat iletkenlerini ekebilecek balantlarn,
eitlerini ve zelliklerini koullara gre seimini doru bir ekilde yapabileceksiniz.
Bu renme faaliyetinde nce havai hat iletkenlerin nasl ekildiini, iletkenleri
ekerken dikkat edilecek konular aratrnz.
Havai hat iletkenleri ekilmi direklere hat balantlarnn nasl yapldn, saha
elemanlarndan ve TEA yksek gerilim iletken montajclarndan, Kuvvetli
Akm Tesisleri Ynetmeliine uygun yapln reniniz.
Aratrma ilemlerini internetten TEA kaynaklarndan ve iletim hatt ekilen
yerlerden yapabilirsiniz.
2. HAVA HAT LETKENLERN EKME
VE BALANTILARI
Resim 2.1: Elektriin retilmesi ve datlmas
RENME FAALYET2
AMA
ARATIRMA
43
2.1. Direkler, zolatrler ve Donanmlar
2.1.1. Tanm
Yksek gerilim elektrik enerjisinin retildii yerden tketim merkezlerine iletilmesi
iin havai hatlar kullanlr. letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri
birbirlerinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat boyunca uygun aralk ve
ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk denir.
Yapldklar malzemeye gre direk eitleri unlardr:
Aa direkler
Betonarme direkler
Demir direkler
zolatrler hava etkilerine ve iletme srasnda oluacak elektrik, mekanik ve
elektrodinamik zorlanmalara dayanacak nitelikte olmaldr.
2.1.2. Grevleri
Ayrntl bilgi, Direkler ve zolatrler modlnde verilmektedir.
Resim 2.2: zalatr eitleri
2.2. Havai Hatlar
2.2.1. Tanm
Kuvvetli akm enerji iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn
temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant
elemanlar ve topraklamalardan oluan tesislerin tamamn kapsayan ksma, havai hatlar
denir.
Havai hatlarn ekilmesinde dikkat edilecek hususlar:
Hattn topraa en yakn noktas en az 6 m, ilek yerlerde, yol ve kavaklarda 7 m
alnmaldr ki hat aras mesafe en az 35 cm olmaldr..
44
2.2.2. Havai Hattn Avantaj ve Dezavantajlar
Havai hat sistemlerinin yer alt sistemlerine gre
Avantajlar
Havai hattn tercih edili sebepleri genel olarak unlardr:
- Yer alt kablosu ile iletime gre maliyeti daha ucuzdur, dolaysyla daha
ekonomiktir.
- Arza yerinin tespiti ve onarm daha pratiktir.
- lave elemanlar kullanarak tesisin kapasitesini artrmak her zaman
mmkndr.
- Bakr iletkenlere gre daha hafif olduklarndan direk mekanik hesab
daha azdr.
- Kpr, nehir, vadi, demir yolu ve su geileri daha kolaydr.
Dezavantajlar
- evre ve doa artlarndan etkilenir.
- Arzalar doa artlar msait deilse hemen yaplamaz.
- mrleri uzun deildir (30-40 yl).
- Ormanlk alanlardan geilerinde yangnlara sebebiyet verebilir.
2.2.3. Havai Hat letkenler Aras Standart Mesafeler
Gerilim altndaki iletkenler iin kabul edilen azami yaklama mesafesi aada
belirtilmitir:
50 V 3500 Volt aras...................: 35 cm
3500V 10 000 Volt aras............: 60 cm
10.000V 50.000 Volt aras.........: 90 cm
50.000V 100.000 Volt aras.......:150 cm
100.000V 250.000 Volt aras.....: 300 cm
250.000V 450.000 Volt aras.....: 450 cm
Kuvvetli Akm Ynetmeliine gre uzaklklar
Madde 44-a) Hava hatlarnda iletkenler arasnda alnmas gerekli en kk uzaklklar
aadaki gibi hesaplanacaktr:
1) Malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri ayn olan, ayn ya da farkl yatay
yzeylerde bulunan iletkenler arasndaki en kk D uzakl aadaki formle gre
hesaplanacaktr.
D= k. ( ) l F
mak
+ +
150
U
Burada
45
D: Direk zerinde iletkenler arasndaki uzaklk (m)
k: Bir kat say olup bu kat say alak gerilimde 0,35 yksek gerilimde 0,50 alnacaktr.
Fmak.: Hesaplanan direin en byk aklna ilikin en byk salg (m)
l: Tayc zincir izolatrn uzunluu (m) (Mesnet izolatrnde l=0 alnacaktr.)
U: Hattn fazlar aras anma gerilimi (kV)
2) Bir direk zerinde birden fazla sistem bulunursa ve bunlarda malzeme, kesit, salg
ve anma gerilimleri farkl ise bu iletkenler arasnda alnacak en kk "D" uzakl, her
devrenin kendi salg ve gerilimlerinin madde 44-a/1'de verilen formlde yerine konmas ile
bulunacak deerlerden en byne eit olacaktr.
b) Konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar madde 44-a/1 ya da
a/2'deki gibi hesaplanmakla birlikte ayrca aada belirtildii gibi izilecek iletken salnm
diyagramlarna (ekil-8'e baknz.) gre gerilim altndaki iletkenler arasndaki uzakln
(U/150) mden daha az olmad dorulanacaktr. Bu uzaklk 0,20 m'den az olamaz.
Bu salnm diyagramlar, +5C ve %70 rzgr yk ile blgenin en byk
scaklnda ve % 42 rzgr yknde izilecektir.
letken salnm kontrolnde en byk sapma as (alfa), 50'ye kadar (alfa)/4, 50-
6230'a kadar 1230' sabit ve 6230'dan byk sapma alarnda ise iletken salnmlar
arasnda (alfa)/5'e kadar bir asal kayma varsaylarak gerekli dorulamalar yaplacaktr.
Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr.
c) Yukarda hesaplanan konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar
ayrca kamlanma kontrol yaplarak dorulanacaktr.
Bir direkte birbirinin stnde bulunan iletkenlerden alttaki iletkenin zerindeki buz
yknn birdenbire dmesinden sonra alttaki iletkenin dey dzlemde bir srama
yapaca varsaylarak sramadan sonra stteki buzlu iletkene uzakl (U/150) mden az
olmayacaktr. Bu uzaklk 0,20 m'den az olamaz.
Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr.
d) Ayn direk zerinde bulunan yksek ve alak gerilimli iletkenlerin balant
noktalar arasndaki dey uzaklk en az 1,5 m olacaktr.
e) Alak gerilimli kk aralkl hatlarda iletkenler arasndaki uzaklk 0,40 mden az
olmayacaktr.
Bu uzaklklar aadaki durumlarda kltlebilir:
- Gerilimleri birbirine eit olan ayn faz iletkenlerinde
- letkenlerin birbirine dememesi iin gerekli gvenlik nlemleri alnm olan
hatlarda
46
f) Hat iletkenleriyle topraklanm metal blmler arasndaki uzaklk en az (U/150 +
0,05) m olacaktr. Bu uzaklk yksek gerilimli hava hatlarnda 0,20 mden, alak gerilimli
hava hatlarnda da 0,05 mden az olamaz.
U: Fazlar aras anma gerilimidir (kV).
g) Toprak iletkeni ile faz iletkenleri arasndaki uzaklk, toprak iletkeninin faz
iletkenlerini yldrma kar maksimum 30'lik a altnda koruyabilecei biimde
hesaplanacaktr.
h) letkenlerin 46nc maddeye gre hesaplanan en byk salgl durumda zerinden
getikleri yer ve cisimlere olan en kk dey uzaklklar verilmitir.
letkenlerin zerinden getii yer Hattn izin verilen en yksek srekli
iletme gerilimi (kV)
0-1 (1 dhil) 1-17,5 36 72,5 170
420
En kk dey uzaklklar (m)
zerinde trafik olmayan sular (sularn en
kabark yzeyine gre)
4,5* 5 5 5 6 8,5
Ara gemesine elverili ayr, tarla, otlak
vb.
5* 6 6 6 7 9,5
Ara gemesine elverili ky ve ehir ii
yollar
5,5* 7 7 7 8 12
ehirler aras kara yollar 7 7 7 7 9 12
Aalar 1,5 2,5 2,5 3 3 5
zerine herkes tarafndan klabilen dz
daml yaplar
2,5 3,5 3,5 4 5 8,7
zerine herkes tarafndan klmayan eik
daml yaplar
2 3 3 3,5 5 8,7
Elektrik hatlar 2 2 2 2 2,5 4,5
Petrol ve doal gaz boru hatlar 9 9 9 9 9 9
zerinde trafik olan sular ve kanallar (bu
uzaklklar sularn en kabark dzeyinden
geebilecek tatlarn en yksek
noktasndan llecektir.)
4,5 4,5 5 5 6 9
letiim (haberleme) hatlar 1 2,5 2,5 2,5 3,5 4,5
Elektriksiz demir yollar (Ray demirinden
llecektir.)
7 7 7 7 8 10,5
Otoyollar 14 14 14 14 14 14
Tablo 2.1: Hava hatt iletkenlerinin en byk salg durumunda zerinden getikleri yerlere olan
en kk dey uzaklklar
(*) Yaltlm hava hatt kablolar kullanldnda bu ykseklik deerleri 0,5 m
azaltlacaktr.
47
i)Hava hatt iletkenleri ile yanndan getikleri yaplarn en kntl blmleri arasnda,
en byk salnm konumunda en az verilen yatay uzaklk bulunmaldr.
Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi
kV
Yatay uzaklk
m
0-1 (1 dhil) 1
1-36 (36 dhil) 2
36-72,5 (72,5 dhil ) 3
72,5-170 (170 dhil) 4
170-420 (420 dhil) 5
Tablo 2.2: Hava hatt iletkenlerinin en byk salnml durumda yaplara olan en kk yatay
uzaklklar
k) Yksek gerilim hatlar, hatlara rastgele dokunmay nleyecek nlemler alnmak
koulu ile elektrik iletme yaplarna tespit edilebilir.
l) Yaplarn yanndan geen ya da tespit edilmi bulunan alak gerilim hatlar herhangi
bir aygt kullanmakszn rastgele dokunulmayacak biimde tesis edilmelidir.
m) Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarlarndaki dier tesislere olan yaklam
mesafeleri verilmitir.
Yer Alt Kablolaryla Enerji Nakil Hatlaryla Topraklama
Sistemleriyle
Yan yana
veya
paralel
olma
mesafeleri
(m)
0-170 kV
Birbiriyle
kesime
hli
mesafeleri
(m)
0-170 kV
Yan yana veya paralel
olma hli (D
iletkenin maks.
salnml iz dm
ile boru ekseni)
mesafeleri
Birbiriyle kesime
hli(direk ayana)
mesafeleri(m)
Direk veya
dier elektrik
topraklamalar
ile olan
mesafeleri (m)
0-420 kV
0-72 kV
(72kVdhil)
72-420
kV
0-72 kV
(72
kVdhil)
72-420
kV
Doal Gaz
ve Petrol
Boru Hatt
(LNG,LPG
dhil)
0.6* 0.4* 4(10***) 10(30**
*)
3 10 2**
Tablo 2.3: Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarndaki tesislere olan en kk yaklam
mesafeleri (m)
48
n) letken ekimini ve hat gvenliini bozan btn aalar budanmal ya da
kesilmelidir. Meyve aalarnn kesiminden olabildiince kanlmaldr.
Hattn izin verilen en yksek srekli
iletme gerilimi kV
Yatay uzaklk
m
0-1 (1 dhil) 1
1-170 (170 hari) 2,5
170 3,0
170-420 (420 dhil) 4,5
Tablo 2.4: Hava hatt iletkenlerinin aalara olan en kk yatay uzaklklar
o) Alak ve yksek gerilimli demir direklere zeminden en az 4 m ykseklikte ve
gerilimli blme 3 mden daha fazla yaklamayacak bir trmanma engeli tesis edilecektir.
**Ayrca ykseklii 50 metreyi geen hatlarda gndz iareti ve 80 metreyi geen
hatlarda gndz ve gece iareti bulundurulmas zorunludur.
**Ykseklii 30 metreyi geen hatlarda renkli ikaz kreleri taklmaldr.
**Ykseklii 30 metreyi geen hat direkleri st renkli boyanmaldr.
Resim 2.3: Renkli ikaz kresi ve koruma iletkenine taklmas
p) Her tip yksek gerilim direine zeminden en az 2,5 m ykseklikte ve kolayca
sklmeyecek biimde bir lm tehlike levhas taklacaktr. Yalnzca beton direkler zerine
gmme ya da yal boya ile kmayacak biimde lm tehlikesi iareti yaplabilir.
49
r) Hava alan pist orta noktasndan 5 km uzana kadar olan yerlerde ve hava
seyrsefer cihazlarnn bulunduu yerlerde, havaclkla ilgili kurulularn kurallarna aynen
uyulur.
2.2.4. Havai Hat Iletken Ek Malzemeleri
Normal artlarda alminyum iletkenlerin yzeyleri gri renkte ve son derece az elektrik
geirgenlii olan bir oksit tabakas ile kapldr. ki iletkenin birbirine balanmasndan nce
oksit tabakas tamamen ve srekli olacak ekilde ortadan kaldrlmaldr. Dolaysyla ek
malzemeleri bu prensibe gre imal edilmelidir. Btn ek malzemeleri ek yerindeki oksit
tabakas engelini yok edebilecek kadar skma basnc devaml salanmaldr. Bunun
sonucunda ek yerinde meydana gelebilecek tehlikeli snmay nleyerek uzun sre
kullanlabilir olmas gerekir.
Hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenlerin ek malzemeleri unlardr:
Cvatal klemensler
Bkme boru ekler
Skma (kompresyon) tipi klemensler
Zrh ubuklan
2.2.4.1. Cvatal Klemensler
Cvatal klemensler yeterli ve gerekli mekanik dayankll salayacak ekilde zel
alminyum alamdan imal edilmektedir. Montaj kolaylnn salanmas iin klemenslerin
alt pabucu kaln imal edilir, di alr ve bylece cvata iin ayrca bir somuna ihtiya
duyulmaz. Bu sayede cvatalarn d tesirlerin etkisiyle somunla kaynamalar nlenerek
tekrar kullanma imkn salanr.
Cvatal klemenslerde kullanlan cvatalar Trk Standartlarndaki G 8 kalitesindeki
elik malzemeden daha aa kalitede olmamaldr. Cvatalar metrik dili, galvanizli ve en az
8 mm olmas, skmann emniyeti ve cvatann gevemesini nlemek iin gereklidir.
Al-Cu klemens alminyumdan bakrla ek almak iin kullanlr. (TKB A40 B25
klemens 40 mm alminyum, 25 mm
2
bakr ve TKB A70 B50 klemens ise 70 mm
alminyum, 50 mm bakr eklemek iin kullanlr.
Alminyum kolayca oksitlenip yzeyinde yaltkan bir tabaka meydana getirir. Bunu
nlemek iin sar macun kullanlr. Ayrca alminyum ve bakr iletkenleri eklemek
gerektiinde elektro korozyon (pil etkisi) olumamas iin zel bimetalik klemensler
kullanlr.
50
Resim 2.4: Havai hat klemens eitleri
51
Resim 2.5: Havai hat klemens eitleri
52
Resim 2.6.a: Al- Cu klemens (alminyum- bakr klemens)
Resim 2.6.b: Alminyum hat klemensi balants yaplmas
53
Resim 2.7: Cvatal klemens eitleri ve zellikleri
2.2.4.2. Bkme Boru Ekler
Alak ve orta gerilim elektrik ebekeleri tesis edilirken alminyum iletkenlerin
eklenmeleri gerekli olduu hllerde bkme boru ekleri kullanlmaldr. 100 mm
2
kesite kadar
olan iletkenler bkme boru ekleri ile eklenir. Kullanlacak bkme boru eklerinin elektriksel
iletkenlii yksek alminyumdan imal edilmi olmas gereklidir. letken ular boru boyu
kadar dzeltilip oksit ve kirleri tel fra ve sar macunla temizlenir. Ek borusunun her iki
ucuna birer bkme anahtarnn uygun enesi ile yerletirilir. Bir kii anahtar sabit tutarken
dieri saat ibresi ynnde evirerek bker. Bu ekilde sola bkml iletkenlerin ek borular
iletken tellerinin bkmlerinin ters istikametine bklm olur.
Sar macun: Alminyum hava hatt iletkenlerin zerinde meydana gelen almin
denen oksit tabakasnn elektriki geirgenlii ok ktdr. Bu oksit tabakasnn iletkenlerin
ve ek malzemelerinin zerinden tel fra ile temizlenerek zerine sar macun srlr. Bu
sayede oksit tabakasnn tekrar meydana gelmesi nlenmi olur. Sar macun tp ve kartu
olarak SM 140 tp iinde SM 270 kartu eklinde bulunur. Sar macun temizleyici deil,
daha ok koruyucu amala kullanlr.
54
Resim 2.8: Alminyum bkme boru ekler
2.2.4.3. Skma (Kompresyon) Tipi Klemensler8
Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan elik zl alminyum iletkenler ve elik
koruma iletkenlerin eklenmesi, durdurulmas ve tamir edilmesi alak gerilimli hatlardan
farkldr. Genel olarak ok byk direkler aras aklklarda ve byk enerji naklinde
kullanlr.
Yksek mekanik dayanm iin eklenecek iletkenlerin elik zleri birbirine elik bir
ekle eklenir. Mekanik dayanmla birlikte yksek elektrik geirgenliini temin etmek iin
elik ekin zerine alminyum ek malzemesi ile alminyum telleri birbirine ekleyecek ekilde
eklenir. Ekleme ek malzemelerinin birbirlerine olan uzaklklar 100 m'den az olmamaldr.
Ek malzemesinin diree olan uzakl ise direk boyunun 1,5 kat kadar uzakta olmaldr.
Ayrca her aralkta sadece bir eke izin verilir.
zeri zedelenmi tellerin grevlerini yapabilmeleri iin tamir edilmeleri de
alminyum bir ekle yaplr. Topba, ek manonu ve tamir manonlarnn yaplmas altgen
ekilli skma (kompresyon) ekleme sistemine gre yaplr. Bu sistem 70-100 tonluk bir
hidrolik prese, iletken ve ek boyutlarna gre de prese uygun skma kalplarna ihtiya vardr.
2.2.4.4. Zrh ubuklar
Yksek gerilim hava hatlarndaki tayc direklerde iletkenleri, ask tipi izolatrlere
balamaya yarayan alminyum tellerdir.
Zincir izolatrlerin ask takmlarnn iletkenlerle temas boylar ksa olduundan,
iletkenlerin alminyum tellerinin ezilmesini nler. Hattn titreimler sebebiyle yorulmasn
nler ve titreimlerini sndrr. Alminyum tele gre daha sert alminyum malzemeden
hattn apna gre nceden ekillendirilir. Bu nedenle hibir yardmc tehizata ihtiya
olmadan krmz boya ile iaretlenmi orta noktalar ask takmnn ortasna denk gelecek
55
ekilde hat iletkenin zerine sarlr. Hi boluk braklmadan telin iletken zerine sarlmas
ve zrh ubuklar sarldktan sonra ask takmnn balanmas yeterlidir.
2.2.5. Spacer (Ara Paras)
ok yksek gerilimli elektrik enerjisinin hava hatlar ile iletilmesinde ayn faza ait
iletkenlerin kesitleri yeterli olmad takdirde iletken saylar 2-3 veya 4 demet eklinde
ekilir.
lkemizin enterkonnekte ebeke sistemine dhil olan 380 kV enerji nakil hatlarnda
A WG veya MCM Rail tipi elik zl alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Kullanlan bu
iletkenin akm tama snr 1010 amperdir. Eer hava hattndan 1010 amperin zerindeki
deerden daha yksek deerde bir akm iletilmesi gerekirse ayn fazlara ait iletken saylar 2-
3 veya 4 hat eklinde tesis edilir.
Ayn faza ait iletkenler 2li-3l veya 4'l demet eklinde ekildii zaman rzgrn
etkisiyle birbirlerine arparak temas edebilir. Bu durumda alminyum iletkenin d ksmnda
ezilme eklinde zedelenmeler olur. Bu olumsuz durumu nlemek iin ayn faza ait olan bu
iletkenler hat boyunca 60-70 metre aralklarla karlkl olarak birbirlerine esnek bir para ile
tutturulur. Ayn faza ait olan iletkenleri birbirlerine tutturan bu esnek paraya spacer
(sipeysr) denir.
Resim 2.9.a: Spacer (Ara paras)
Resim 2.9.b: Spacer (ara paras) montaj
56
2.2.6. Havai Hatlarda Sehim
Byk aralkl hatlarda iletkenlerin ekme gerilmeleri ve bu gerilmelere ilikin en
byk salglar hesaplamak iin aadaki varsaymlar ayr ayr gz nne alnacaktr.
Madde 46-a) letkenlerin en byk zorlanmalar:
1) Hava hatlarnda kullanlacak iletkenlerin en byk ekme zorlanmalar, iletkenin
kopma dayanmnn % 45'ini gemeyecektir.
2) Hava hatlarnda kullanlacak iletkenlerin +15
o
C'da rzgrsz durumda ekme
zorlanmalar iletkenin kopma dayanmnn % 15'ini gemeyecektir. Ancak titreimi
sndrc nlemler alndnda bu deer % 22'ye kadar artrlabilir.
3) Kk aralkl hatlarda (mterek direkli hatlar dhil), 10 mm
2
kesitli bakr
iletkenler iin 12 kg/mm
2
ve 21 mm
2
, alminyum iletkenler iin 7 kg/mm
2
lik en byk
ekme gerilmesi esas alnarak +5
o
C iin hesaplanan salglara paralel olacak ekilde teki
iletken gerilme ve salglarna gre hazrlanacak izelgeler kullanlacaktr. Byk aralkl
hatlarda -5
o
C'da iki kat buz yk alnarak ask noktalarnda iletkenin en byk gerilmesinin
kopma dayanmnn % 70'ini amad dorulanacaktr.
b) Byk aralkl hatlarda iletkenlerin ekme gerilmelerini ve bu gerilmelere ilikin en
byk salglar hesaplamak iin aadaki varsaymlar ayr ayr gz nne alnacaktr.
1) letken,
1. Blgede -10
o
C
2. Blgede -15
o
C
3. Blgede -25
o
C
4. ve 5. Blgelerde -30
o
C scaklkta rzgrsz ve buzsuz olarak bulunmaktadr.
2) letken zerinde -5
o
C scaklkta buz ykleri vardr.
Blge Nu. Buz Yk Kat
Says
k
Buz Yk
kg/m
Ortam Scakl (
o
C)
En Dk En Yksek
1 0 0 -10 50
2 0,2 0,2\d -15 45
3 0,3 0,3\d -25 40
4 0,5 0,5\d -30 40
5 1,2 1,2\d -30 40
Tablo 2.5: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar
3) 1. blgede 50
o
C, 2. blgede 45
o
C , 3., 4. ve 5. blgelerde 40
o
C scaklklarda
rzgr esmedii varsaylacaktr.
4) letkenler zerine -5
o
C scaklkta, yatay ve hatta dik ynde rzgr estii
varsaylacaktr. Rzgr kuvveti madde 48-b/1'de belirtildii biimde hesaplanacaktr.
57
c) zel durumlar:
1) Hat, birden fazla blgeden geiyorsa her blgedeki hat blm o blgeye ilikin
deerlerle hesaplanacaktr.
2) Direkler zerinde malzeme ve kesiti farkl iletkenlerin bulunmas durumunda direk
akl, en kk akl veren iletkene gre saptanacaktr.
3) 1. blgede bulunup ykseltisi (kotu) 600 m'yi aan arazideki hatlarn hesab 2.
blge koullarna, 2. blgede bulunup ykseltisi 900 m'yi aan arazideki hatlarn hesab 3.
blge koullarna ve 3. blgede bulunup ykseltisi 1600 m'yi aan arazideki hatlarn hesab
4. blge koullarna gre yaplacaktr. Bu durumda madde 46-c/1 de gz nne alnmaldr.
Kk aralkl alak gerilim hatlarnda arazi ykseklik farklar gz nne alnmaz.
2.2.7. Camper (Gevek irtibat)
Enerji nakil hatlarnn durdurucu ve kede durdurucu direklerinde ayn faza ait
iletkenleri, izalatrlerin u ksmlarndan birbirine irtibatlandrmaya camper (gevek irtibat)
denir.
Resim 2.10.a: Camper ( Gevek irtibat)
58
Resim 2.10.b: Camper ( Gevek irtibat)
2.2.8. Damper Tanm ve Yaps (Titreim Amortisrleri)
YG enerji nakil hatlarnda rzgr, iletkene titreim yaptrr. Rzgr estiinde, rzgrn
estii ynn ters tarafnda girdaplar meydana gelir. Bu girdap kuvveti iletkeni aa veya
yukar doru hareket ettirmek iin zorlar. Bu kuvvet iletkenin yorulmasna dolaysyla
kopmasna sebep olabilir. Ayn titreim izolatrde ve direklerin cvatalarnda gevemelere
neden olmaktadr. letkenlerin titreimini nlemek iin izolatrn u ksmna yakn yere
konan ek parasna damper denir. Resim 2.10da damperin hat zerindeki montaj yeri
grlmektedir.
Resim 2.11.a: Damper
59
Resim 2.11.b: Damper
2.2.9. Havai Hat letkenlerini ekme Yntemleri
letkenler ekilirken hattn bana iletken makaralar zel sehpa veya sistemler
zerinde yerletirilir. Bu ilem iletkenin cinsine yani makarann arlna baldr. Bazen
her makara iin fren tertibatl arabal zel aralar gerekebilir. letkenler kapma, orap vb.
zel malzemelerle iletkenin arlna gre traktr veya dozer gibi bir araca balanr.
Her direkte makaralara alnarak son diree veya durdurucuya gelinerek scaklk
durumuna gre gzle veya gerilme kuvvetine gre dinamometre ile sehimleri alnarak hattn
ular ilk ve son direklere sabitlenir. Yaklak bir gn bekledikten sonra sehimler tekrar
kontrol edilir, sonra makaralarn olduu noktalardan izolatrlere tam dik olarak balanr.
Eer izolatrler tam dik deilse ya doru balanmam ya da hatta sonradan bir arza olmu
demektir. Bu durum tayc diree gereinden fazla bir yk getirerek yklmasna sebep
olabilir. En ksa zamanda dzeltilip hattn tamam kontrol edilmelidir. Bazen bu hata hattn
tamamnn makaraya alnp tekrar izolatre balanmasn gerektirebilir.
Resim 2.12.a: Havai hat ekilmesi
60
Resim 2.12.b: Havai hat ekilmesi
Havai hat ekilmesinde i gvenlii kurallarna kesinlikle ve zorunlu olarak
uyulmaldr.
Resim 2.12.c: Havai hat ekilmesi
61
Resim 2.12.d: stanbul boaz gei hattnn yaplmas
ALPEK kablo montaj:
ALPEK kablolar, yaplarna gre izolatrl veya izolatrsz montaj sistemlerine
gre uygun olarak retilmi olup zel montaj malzemeleri ile tesis edilir. Montaj
sistemlerinin kullanm ve artlar ile ilgili olarak Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri
Ynetmenliinde gerekli aklamalar bulunmaktadr.
ALPEK kablolarn hafif olmas pek ok yerde insan gc ile ekme imkn verir.
Faz yaltkanlarnn ve plak ntr ask telinin ekim srasnda zedelenmemesi iin sivri ta ve
travers gibi sert paralara, dikenli tellere, youn ve yeni gbrelenmi toprak zemine temas
etmemesi salanmaldr. ALPEK kablolarn sarl olduklar makaralarn bekletilmeleri
sresinde slak zemine temas etmeyecek ekilde depolanmasna zen gsterilmelidir.
ALPEK, genel olarak branmanlarda plak alminyum iletkenler iin kullanlan
paralel oluklu veya bimetalik klemensler kullanlr ve zerleri plastik kutularla (TK-PAK 70
gibi) tehlikeli sonular verebilecek dokunmalara kar kapatlr.
ALPEK kablo branmanlar iin zel gelitirilmi, dili klemens (TK-PYK-AB 95)
kullanlmas hlinde kablo yaltkannn soyulmas, temizlenmesi, macunlanmas, yaltkan bir
kutu ile kapatlmas gibi ilem ve klemense ihtiya yoktur. Gerekli emniyet tedbirleri
alnarak gerilim altnda, ebeke gerilimi kesilmeden bakr veya alminyum iletkenli
branman kablolarna balant yapmak mmkndr.
2.2.9.1. Havai Hat letkenlerini ekme lem Sras
letkenlerin ekilmesi aamada tamamlanr.
letkenler direkteki tel ekme makaralarnn zerine kaldrlr.
letkenler germe kuvvetiyle gerilir.
letkenler makaralarn zerinden izolatrlere balanr ve atlama (camper)
balantlar yaplr.
62
Resim 2.13: Trifor
- letkenlerin ekilmesi
AG ve OG ebekelerinde iletkenler tel ekme makinelerine gerek duyulmadan el
gereleri ile ekilir. letkenler kesinlikle travers ve deve boynu izolatr demirlerinin
zerinden kaydrlarak ekilmemeli, bunun iin alminyum tel ekme makaralar
kullanlmaldr.
- letkenler Germe Kuvvetiyle ve Salg ile Gerilme
letkenleri germek iin AG ve OGde kapma dediimiz gergi takmlar kullanlr.
Daha byk kesitli iletkenlerde trifor kullanlr.
Resim 2.14 a: Alpek (Yaltlm alminyum iletken) ekilmesi
63
Resim 2.14 b: Alpek kablonun gerdirilmesi ve sehimin verilmesi
- letkenlerin zolatrlere Balanmas
letkenlere salg verildikten ve iki durdurucu direkte izolatre durdurucu ba ile
balandktan sonra aradaki tayc direklerde mesnet izolatrlerinin yan veya st yuvasna
tayc bala balanr. zolatr balar bittikten sonra durdurucu direklerde atlama
balantlar (camperler) yaplr.
Resim 2.15: letkenlerin izolatrlere balants
64
2.2.9.2. Havai Hat ekilirken Dikkat Edilecek Hususlar
letken seimi esnasnda gevek kalm bir ba veya iletken zedelenmesi, ku
gz yaplmas liflerin kopmas ileride ok byk arzalarn domasna sebep
olur. Hattn iletilmesi esnasnda sk sk kesintiler meydana gelir.
yi sklmam bir klemens, iyi yaltlmam bir topba veya kt bir ek tesisin
verimini ve gvenirliliini drr.
Hat gzergh da iletken ekimi kadar nemlidir. Kesilmemi aalar, fazla
sayda a vermez, yoldan uzak ve ulam zor bir gzerghn seilmesi hattn
iletme ve bakmn zorlatrr.
letkenler kontroll bir ekilde makaradan boaltlarak herhangi bir yere
srtmeden, diree aslm makaralara alnarak ekilmelidir.
Monte edilmi izolatre ba yapmadan nce izolatr silinmeli, atlak ve krk
olup olmad kontrol edilmelidir.
letken izolatr oyuuna keli direklerde da normal direklerde i ksma
balanmaldr. ok rzgrl blgelerde bu deitirilebilir.
Topba ileminde iletkene form vermek, iletkenin izolatr oyuuna gelen
ksmna bant sermek, durdurucu klemensleri uygun bir ekilde takmak ve
camper atlamalar iin yeterli miktarda pay brakmak nemli hususlardr.
2.2.9.3. Havai Hat ekilmesinde Gerekli Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri
Havai hat ekilirken Gvenlii Ynetmeliine gre uygun hareket edilmelidir.
TEA Gvenlii Ynetmelii
Madde 76 -Enerji iletim hatlar zerinde yaplacak tamirat ve izolatr deitirilmesi
gibi ekip almalarnda kazaya urayan kimsenin kurtarlmas iin gerekli indirme
malzemesi ile ilk yardm malzemesi ekibin yannda bulunacaktr.
Madde 77 -Tel ekiminde kullanlan ekme ve fren makineleri ile hareketli iletken
topraklanacaktr.
Madde 78 -Gergi altna alnm iletkenlerin gergi yk uygun ekilde kaldrlmadan
kesme ilemi yaplmayacaktr.
Madde 79 -Koruma teli ekimi srasnda hareket hlindeki koruma teli tamburlarnn
en az 5 mlik emniyet mesafesinde eleman bulunmayacaktr.
Madde 80- Direk zerine kmadan nce direin her trl gerilimden arndrldndan
emin olunacaktr. Diree kan bir kimsede; emniyet kemeri, gvenlik ayakkabs, baret vb.
kiisel koruyucular ile takm torbas bulundurulacaktr. Direin cinsine gre hazrlanm
trmanma cvatalar, zel kanca ve merdiven gibi trmanclarla direk donatlacaktr. Emniyet
kemeri alma sresince dmeyi nleyecek salam noktalara balanacaktr.
65
Madde 81-Malzeme ve aletler kesinlikle frlatlmayacak tek dilli makaral halat
sistemi ile karlp indirilecektir. Kk el aletleri (pense, tornavida, anahtarlar vb.)
alann kemerine taklm takm torbasnda tanacaktr.
Madde 82 - Bir diree birden fazla kiinin kmas alma iin gerekli ise ayn k
aksnda birinci ahs kmadan ikinci ahs kmayacaktr.
Madde 83 - Kaldrma ve tama aralarnn gerilim altnda bulunan veya bulunmayan
iletkenlerinin yaknnda kullanlmas ve hareket ettirilmesi esnasnda bu aralarn iletkenlere
olan gvenlik mesafelerini ihlal veya temas etmemeleri iin zel nlemler alnacaktr.
Madde 84 -alma sahasnn snrlandrlmasnda cihazlarn boyutlar, i makine ve
aralarnn manevra edebilme imknlar ve hatlarn kopma ihtimali gz nnde
bulundurulacaktr.
Madde 85 -Mterek hatlar ve ok devreli hatlar zerinde alrken hatlardan
herhangi birinde enerji var ise gerilim altnda alma hkmlerine uyulacaktr.
Madde 86 - Tesisatn ok yaknndaki alma, elektrikle ilgili olmasa da nce alma
msaadesi alnacak ve tesisatn enerjisi kesilecektir. Enerjinin kesilmesi mmkn olmazsa
AG tesisleri iin madde 51deki OG ve YG tesisleri iin madde 62deki nlemler alndktan
sonra almaya balanacaktr.
Madde 87-Gerilim altndaki tesislerin yaknnda elektrikle ilgili olmayan almalarda
alnacak nlemlerde gvenlik mesafesine ve tesisatn karakteristiklerine uygun alet
kullanlacaktr.
Madde 88 -Tesisatn ok yaknnda olmayan almalarda tesisatn allan yere
uzakl gvenlik mesafesinde ise hatlarn gerilim d braklmasna gerek yoktur. (Bak
madde 7) Ancak, personelin gvenlik mesafesine dorudan doruya veya vastal olarak
yaklamasn nlemek iin gerekli tm nlemler alnacaktr.
2.2.9.4. Havai Hat letkenleri Balant Yntemleri
ki direk arasnda eklerden olabildiince kanlmaldr. Artk teller eklenerek
kullanlamaz. Zorunlu durumlarda iki direk arasnda her iletken iin ancak bir ek yaplabilir.
Lehim ve kaynakla ek yaplmamaldr. Eklerde iyi bir iletkenlik ve srekli bir
salamlk salamaldr. Alminyum iletkenler, rlerek ek yaplmaz.
ekmeye zorlanan iletken ekleri, en byk ekme kuvvetinin 2,5 kat ile iletken
kopma kuvvetinin % 90'ndan kk olanna dayanmaldr. Ek malzemeleri, ilgili
standartlara uygun olmaldr.
- Havai Hat letkenlerini Balama lem Sras
Havai hat iletkenleri direklere ekilirken aadaki ilem sras takip edilir.
66
- Havai Hat letken Balant ve Ek Yntemleri
Havai hat iletkenlerinin balant ve ek yntemleri aada uygulamal olarak
anlatlmtr.
- . Havai Hat letken Balantlarnda Gerekli Olan Emniyet ve
Gvenlik Tedbirleri
o Hattn enerjisi kesilir.
o Ba yapma teli ve gerekli malzemeler ile birlikte diree klr.
o Direkte emniyet kemeri balanr.
o TEA Gvenlii Ynetmeliine uygun hareket edilir.
2.3. Alminyum veya Bakr rgl letken Ek Yapma Uygulamas
Hawk ve daha byk kesitli elik-alminyum iletkenlerin durdurulmas ve atlama
yaplmas iin vidal klemensler kullanlamaz. Nedeni elektriksel temas ve ekme
dayankll bakmndan gvenilir deildir. Bu amala skmal topba manonu kullanlr.
Partridge iletkenin de skmal topba manonu ile durdurulmas nerilir. Skmal
topba manonunun uygulanmasnda izlenecek ilem sras yle olmaldr:
elik z ve elik alminyum iletkene uygun skma kalplar seilir.
letkenin ucu hasarlysa salam yere kadar kesilir.
letken topba manonun iinden geirilir ve ucu 1 m kadar dar karlr.
elik z ok telli ise tellerin dalmamas iin ucuna tel sarlarak balanr. Bu
amala iletkenin ucunun 3 cm gerisine tel sardktan sonra elik ze zarar
vermeden alminyum teller ban dibinden kesilir.
letken elik zn ucunun gzl elik iin iindeki delik derinliinin % 25
fazlas kadar ilerisinden tel sarlarak balanr. Balantnn biraz nnden elik
z zedelenmeden alminyum teller kesilir. elik zn zedelenmemesi iin d
katmanlardaki alminyum teller testere ile kesilir. katmanlardaki elik teller
ise apnn 2/3ne kadar testere ile entiklendikten sonra bklerek koparlr.
zerindeki alminyum teller kesilmi olan elik zn zerinde gzl elik iin
delik derinlii kadar uzunluk iaretlenir. elik z 2 cm kadar gzl elik iin
deliine sokulur ve tel ba zldkten sonra iaretli yere kadar delie srlr.
ine elik z geirilmi olan gzl elik iin zerindeki yivlerin bitiminden
ucuna doru hidrolik preste altgen iz baslr. Skmaya her basta baslm
ksmn 1/3 kadar yrnerek devam edilir. Kalbn her oturtuluunda 2/3sinin
baslm tarafta kalm olmasna baklr.
Gzl elik i topba manonunun iine bu manonun ucundan iletken
ekilerek sokulur. Topba manonun krmz boyal ksmnn kenarndan
balanarak nce bir uca sonra br uca doru altgen iz baslr. zler arasnda iz
geniliinin 1/3i kadar boluk braklr. Krmz boyal ksmlarn ortasnda
delik varsa bu delikten yadanlkla ek macunu doldurulur ve sonra deliin
tapas taklr.
Atlama balant manonuda borunun iine atlama iletkeninin ucu dibe kadar
sokulduktan sonra balant lamas tarafndan balanarak topba manonunda
olduu gibi altgen iz baslarak ek yaplr.
67
Preste skldktan sonra manonlarda eilme olursa erilik aa veya plastik
ekile dzeltilir.
2.4. zolatre letken Balama Uygulamas
zolatre iletken balama uygulamas iin ilem basamaklar:
- zel ba yapma teli ve gerekli malzemeler ile birlikte diree klr.
- Direkte emniyet kemeri balanr.
- Makara diree monte edilir.
- zolatrn yannda ba yapma pozisyonu alnr.
- Ba telinin orta noktas bulunur.
- letkenin izolatre gelecek yerin sa ve soluna 8-10 tur sipir atlarak zrh
yaplr.
- letken izolatrn oyuk yerine oturtulur.
o Tayclarda, ba teli direk tarafna,
o Kelerde, ba teli zaviyesinin tersine getirilir.
- Ba telinin st ucu izolatrn arka ksmndan geirilir ve iletken telin alt
ksmndan iki tur ba teli dolandrlr.
- Ayn ekilde alttan gelen ba teli ucu izolatrn arkasndan ve iletkenin
stnden iki tur iletkene dolandrlr.
- Sonra izolatrn arkasndan ba teli aprazlanp sanda ve solunda turlar
attrlarak ba teli iletkene sarlr.
- Ba teli ular pense ile yatrlr.
Resim 2.16: letkenin izolatre balants
68
Resim 2.17: letkenin izolatre balants
2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii
2.5.1. Hava Hatlar
Madde 4-c)
1) Hava hatt: Kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn
temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant
elemanlar ve topraklamalardan oluan tesisin tmdr.
2.5.2. plak letkenler
Madde 43-a) plak iletkenler:
1) letkenlerin zellikleri ve kullanlmas:
i) letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da salamlk ve kimyasal
dayankllk bakmndan bunlara e deer olan alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgili
standartlara uygun olacaktr.
ii) Bir telli (som) ya da rgl elik iletkenler ancak kullanldklar yerde oluabilecek
korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek ekilde metal rt ile kaplandklar
takdirde kullanlabilir.
iii) Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan alminyum
iletkenler ile kesitleri 16 mm
2
den (16 mm
2
dhil) byk bakr iletkenler rgl olmaldr.
69
iv) Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve direk stndeki
kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir.
v) Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler kullanlr.
vi) letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli
hatlarda ise en az 550 kg olmaldr.
vii) Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri aadaki
deerlerden kk olamaz.
AG YG
Bakr 10 mm
2
16 mm
2
Tam alminyum 21 mm
2
---
elik/alminyum ---- 21/4 mm
2
elik 16 mm
2
16 mm
2
Bronz 16 mm
2
16 mm
2
Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm
2
kesitli bir telli veya rgl bakr
iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna e deer olan baka iletkenler kullanlabilir.
2.5.3. Hava Hatlar Mekanik Hesaplarnda Kullanlacak Varsaymlar
Hava hatlarnn mekanik hesaplarnda kullanlacak varsaymlar
Madde 45- Hava hatlarnn mekanik hesaplarnda gz nne alnacak varsaymlarn
kullanlaca blgeler ile bu blgelere ilikin buz ykleri ve en dk, en yksek ortam
scaklklar izelge-9'da gsterilmitir. Bu blgeleri gsteren harita, Ynetmeliin sonunda
eklidir.
zel koullar gerei, tabloda belirtilenlerden daha yksek buz yk olutuu bilinen
veya beklenen yerlerde daha byk kat saylar kullanlr. Buz younluu 0,6 kg/dm
3
alnacaktr.
Blge Nu. Buz Yk Kat
Says
k
Buz Yk
kg/m
Ortam Scakl (
o
C)
En Dk En Yksek
1 0 0 -10 50
2 0,2 0,2\d -15 45
3 0,3 0,3\d -25 40
4 0,5 0,5\d -30 40
5 1,2 1,2\d -30 40
Tablo 2.6: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar
70
Resim 2.18: Havai hatlarla ilgili tehlikeler
71
UYGULAMA FAALYET
Okul bahesine okul ihtiyacn karlayacak ekilde dikmi olduunuz direklere
uygun tel seimini yaptktan sonra iletken ekimini gerekli gvenlik tedbirleri ile birlikte
retmeninizin gzetiminde yapnz.
lem Basamaklar neriler
.
Uygun iletkeni seiniz.
gvenlii tedbirlerini alnz.
letkeni yere seriniz.
letkeni trifor veya elle diree ekiniz.
letkeni izolatrlere tutturunuz.
letkenleri uygun sehimde geriniz.
Camper balantsn yapnz.
letkenlere damper montajn yapnz.
letken seiminde ltler ile ilgili
ksm inceleyiniz.
ALPEK kablo montaj hakknda
ekilen fotoraflara baknz.
Havai hat ekilen bir yerde
iletkeni yere sermeyi
gzlemleyiniz.
Havai hat ekilen bir yerde
iletkeni diree ekmeyi
gzlemleyiniz.
Havai hat ekilen bir yerde
iletkeni izolatre tutturmay
gzlemleyiniz.
Havai hat ekilen bir yere
iletkenler arasnda sehim vermeyi
gzlemleyiniz.
Havai hat ekilen bir yere camper
ve damper montajn
gzlemleyiniz.
UYGULAMA FAALYET
72
lem Basamaklar neriler
.
Uygun iletkeni seiniz.
gvenlii tedbirlerini alnz.
letkeni yere seriniz.
letkeni trifor veya elle diree ekiniz.
letkeni izolatrlere tutturunuz.
letkenleri uygun sehimde geriniz.
Camper balantsn yapnz.
letkenlere damper montajn yapnz.
letkenleri klemensten darda
en fazla 1 cm fazlalk kalacak
ekilde yerletiriniz.
Klemens vidalarn ok fazla
skmanz iletkeni zedeler, gevek
braklmasda ark oluumuna
neden olabilir.
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Uygun sehime gre iletkenleri diree ekebildiniz mi?
2. zolatre iletken balantsn tekniine uygun yapabildiniz mi?
3. Havai hat klemensi kullanarak iletken eklerini yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.
73
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Bir havai hattn 380kV gerilimde evlerin atlarna olan dey uzakl ka metre
olmaldr?
A)3,5 B)4,7 C)6,2 D)8,7
2. Petrol ve doal gaz hatlarnn getii bir enerji iletim hattna azami dey olarak ka
metre yaklalmaldr?
A)5 B)9 C)4,5 D)6
3. Aadakilerden hangisi havai hatta kullanlan ek malzemelerinden deildir?
A) zole bant B) Cvatal klemens
C) Zrh ubuklar D) Bkme boru ekler
4. Yksek gerilimde ayn faza ait olan iletkenleri birbirlerine tutturan esnek para
aadakilerden hangisidir?
A) Camper B) Klemens C) Spacer D) Damper
5. YG havai hatlarda iletkenleri gerdirmek aadakilerden hangisi kullanlr?
A) Trifor B) Kapma C) zolatr D) Makara
6. Ka metreyi geen hatlarda gndz ve gece iareti bulundurmak zorunludur?
A)30 B)50 C)80 D)100
7. letken titreimlerini nlemek iin ne kullanlr?
A)Camper B)Damper C)Direk D)Klemens
8. letken ekme sras aadaki sralamalardan hangisine gre olmaldr?
I.letkenler direkteki tel ekme zerine kaldrlr.
II.letkenler germe kuvvetiyle ve salg ile gerilir.
III.letkenler makaralarn zerinden izolatrlere balanr ve atlama
(camper)balantlar yaplr.
A) I,II B) II,I C) I,II,III D) II,III,I
9. Trkiyede ka adet buz yk blgesi vardr?
A)3 B)4 C)5 D)6
Aadaki cmlenin banda bo braklan paranteze, cmlede verilen bilgi doru ise
D, yanl ise Y yaznz.
10. ( ) Alminyum iletkenler rlerek ek yaplr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
LME VE DEERLENDRME
74
MODL DEERLENDRME
1. Bir havai hattn 380kV gerilimde evlerin atlarna olan dey uzakl ka metre
Havai hatta kullanlan elik zl alminyum iletkenler ksaca hangi harflerle
gsterilir?
A) AAA B) ACSR C) AASR D) AACR
2. Aada kV cinsinden verilmi ifadelerden hangisi yksek gerilim deeridir?
A)10,5kV B)34.5kV C)154kV D)380kV
3. Aadakilerden hangisi iletken seiminde bir lt deildir?
A) letkenlik B) Koronaya kar dayankllk
C)zgl arlk D)Scaklk
4. Alminyum iletkenin kesiti ayn akm tamak kouluyla bakra gre neden daha
yksektir?
A)Akm younluundan B)Gerilimden
C)Direnten D)Gten
5. Bakr iletken ile eit uzunlukta, eit dirente ve gerilim dmndeki alminyum
iletken arasnda arlk ynnden nasl bir oran vardr? .
A)1/1 B)2/1
C)1/3 D)1/2
6. olmaldr?
A)3,5 B)4,7 C)6,2 D)8,7
7. Petrol ve doal gaz hatlarnn getii bir enerji iletim hattna azami dey olarak ka
metre yaklalmaldr?
A)5 B)9 C)4,5 D)6
8. Aadakilerden hangisi havai hatta kullanlan ek malzemelerinden deildir?
A) zole bant B) Cvatal klemens
C) Zrh ubuklar D) Bkme boru ekler
9. Yksek gerilimde ayn faza ait olan iletkenleri birbirlerine tutturan esnek para
aadakilerden hangisidir?
A) Camper B) Klemens C) Spacer D) Damper
10. YG havai hatlarda iletkenleri gerdirmek aadakilerden hangisi kullanlr?
A) Trifor B) Kapma C) zolatr D) Makara
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ,ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
MODL DEERLENDRME
75
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 B
2 C
3 D
4 A
5 D
6 A
7 B
8 D
9 C
10 C
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 A
4 C
5 A
6 C
7 B
8 C
9 C
10 Yanl
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI
1 B
2 C
3 D
4 A
5 D
6 D
7 B
8 A
9 C
10 A
CEVAP ANAHTARLARI
76
KAYNAKA
SANERYetkin, G Datm (3), Birsen Yaynevi, stanbul, 1998.
STNEL Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel
Elektrik, MEB Yaynevi, Ankara, 2001.
Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, TMMOB Elk. Mhendisleri
Odas
Elektrik Datm Tesisleri Genel Teknik artnamesi, TMMOB Elk.
Mhendisleri Odas
KAYNAKA