Merenja u elektronici

- predavanja -
Fakultet tehnikih nauka u Novom Sadu
Departman za energetiku, elektroniku i telekomunikacije
Ivan upunski
kolska godina 2010/11.
2
... o predmetu ...
PREDAVANJA;
VEBE;
Sve vebe su laboratorijske;
Svaka veba se ocenjuje;
Kriterijumi za ocenu:
Priprema vebe;
Izvoenje vebe;
Obrada rezultata;
Raunski zadatak.
Ocene sa vebi utiu na konanu ocenu.
3
... o predmetu ...
LITERATURA
Vojislav Bego: Mjerenja u elektrotehnici;
Merenja u elektronici PowerPoint prezentacija;
Uputstvo za laboratorijske vebe;
Zbirka zadataka;
...
4
... o predmetu ...
Predispitne obaveze;
Pohaanje predavanja;
Laboratorijske vebe; 36
Seminarski rad;
Prezentacija;
Predmetni zadatak;
Predmetni projekt.
Ispitne obaveze;
Pismeni ispit. 64
Usmeni ispit.
5
... o predmetu ...
Laboratorija za elektrina merenja;
TMD 8;

Ivan upunski;
Kabinet: TMD 17;
E-mail: zivan@uns.ac.rs;
Telefon: 48-52-569
Konsultacije: etvrtkom, od 18:00.

6
Elektrini merni instrumenti
Analogni merni instrumenti
Elektromehaniki
Elektronski
Digitalni merni instrumenti
o = f(X) o X
7
Instrument sa kretnim kalemom
skala
kazaljka
stalni
magnet
kalem
gvozdeno
jezgro
opruga
prikljuci
8
Princip rada
o o
o
= = = +
=
= =
=
I
C
G
D
I M M
D M
I G b N B h I M
N B h I F
0
2 1
2
1
C
I
- strujna
konstanta
h - duina kalema
b - prenik kalema
N S
B
9
Osnovne karakteristike
Za naizmeninu struju - naizmenini moment;
Iznad neke uestanosti - dominantan uticaj inercije;
Oklopljavanje - zbog uticaja stranih magnetnih polja;
Klase tanosti - sve;
Opsezi: od 10
-6
A, odnosno, od 10
-3
V;
Linearna skala;
Robustan;
Jevtin;
...
10
+
+
jednostrano
ispravljanje:
dvostrano
ispravljanje:
Merenje naizmeninih veliina
t
i(t)
efektivna vrednost merene struje
I
sr
T
efektivna vrednost merene struje
I
sr
i(t)
T t
11
11 , 1
2 2
2
sin
1
0
0
~ = =
= =
}
t

t
e
sr
eff
T
m m sr
I
I
I dt t I
T
I
Efektivna vrednost
naizmenine struje:
( )
m
T
m eff
I dt t I
T
I
2
2
sin
1
0
2
= =
}
e
Srednja vrednost struje
kroz instrument:
Faktor oblika
za naizmeninu struju:
Faktori oblika za naizmeninu struju
22 , 2
2
1
sin
1
0
2 /
0
~ = =
= =
}
t

t
e
sr
eff
T
m m sr
I
I
I dt t I
T
I
Srednja vrednost struje
kroz instrument:
Faktor oblika
za naizmeninu struju:
Dvostrani
ispravlja:
Jednostrani
ispravlja:
12
11 , 1
0 ocitano
~ =
sr sr
I I I
Za instrument sa dvostranim ispravljaem:
0 5 10
0 10 5
Skala za merenje naizmeninih veliina
13
Ako je talasni oblik merene struje razliit od
0
,
nastaje sistematska greka merenja:

= I
0 0
sr
sr sr
I
I I
Sistematska greka zbog talasnog oblika
instrument kroz struje vrednost Srednja
struje merene vrednost Efektivna
=
Za proizvoljan talasni
oblik merene struje:
0
S
t
r
u
j
a

k
r
o
z

i
n
s
t
r
u
m
e
n
t
vreme
Srednja vrednost struje
kroz instrument
0
M
e
r
e
n
a

s
t
r
u
j
a
vreme
Efektivna vrednost merene struje
14
Primer
Koji napon e pokazati voltmetar sa dvostranim ispravljaem, kalibrisan da
pokazuje efektivnu vrednost naizmeninog napona, ako se prikljui na
jednosmeran napon od 4 V?
V 44 , 4 11 , 1 4
0 0 ocitano
~ ~ = = U U U
sr
a za voltmetar sa
jednostranim ispravljaem:
V 88 , 8 22 , 2 4
0 ocitano
~ ~ =
sr
U U
15
Proirivanje mernog opsega


16
0
0
0 0
0
0
R
U
U U
R
R
U U
R
U
p
p

=
Karakteristina otpornost voltmetra:
|
.
|

\
|
O O
V
k
,
V
max
U
R
V
Unutranja otpornost voltmetra:
p V
R R R + =
0
Proirivanje naponskog mernog opsega
U
0
R
0
R
p1
R
p2
R
p3
1
2
3
U
17
( )
V
V
V
s
V V s V
R
I I
I
R
I R R I I

=
=
Proirivanje strujnog mernog opsega
R
V
R
2
R
1
R
3
1 2
3
R
4
I
V
I
0
18
0 3 3
0 2 2
0 1 1
0 0
I n I
I n I
I n I
I n I
V
=
=
=
=
0
1
2
3
V V
V
V
R
n
R
I I
I
R R R R R
1
1
0 0
4 3 2 1

= = + + +
( ) R
n
R R
I I
I
R R R
V
V
V
1
1
1
4 3 2
1
= +

= + +
R
n
R R
2
4 3
1
= +
R
n
R
3
4
1
=
R
n n
R R
n n
R R
n
R
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
3 2
3
2 1
2
1
1
1 1
;
1 1
;
1
1
Primer
19
Univerzalni instrument
A
+
V
A V

a
n
t
p
r
e
d
o
t
p
o
r
n
i
k
ant predotpornik
20
21
Elektronska merenja

22
Elektromehaniki merni instrumenti
Koriste se efekti gde neka elektrina veliina (struja,
napon, dve struje, ...) stvara mehaniku silu (moment)
koja deluje na kretni sistem instrumenta.
Snaga za pokretanje crpi se iz objekta merenja;
Znatno povratno dejstvo na merni objekt
(mala ulazna impedansa)
Neki efekti ne mogu da se iskoriste jer objekt merenja:
nema dovoljnu snagu, i/ili
sile su suvie male, /ili
nema mehanike sile.

23
Elektronski merni instrumenti
Koriste se aktivni elektronski elementi
(elektronske cevi i tranzistori) za pojaavaka kola.
Upotrebom pojaavaa se, po pravilu, postie:
Visoka osetljivost;
Snaga za rad instrumenata crpi se iz izvora
napajanja.
Malo povratno dejstvo na objekt merenja
(visoka ulazna impedansa).
24
Merni lanac
Senzor Pojaava
Analogna
obrada
signala
Merena
veliina
Kondicioniranje
signala
Merni pretvara, transducer, ...
Na primer:
jednosmerna
struja, od 4 mA
do 20 mA
A/D
Displej
25
Digitalni merni instrumenti
Principi rada;
Prikaz rezultata;
Povezivanje sa sredstvima za obradu
rezultata merenja.
26
Digitalni / analogni prikaz
Oitavanje;
Rezolucija;
Odnos rezolucije i tanosti
Kao indikatori;
Merenje signala koji se menja;
27
28
Counter-Timer

29
Brojanje

Uobli ava & Broja Prikaziva
start/stop
30
Merenje frekvencije
Uobli ava & Broja Prikaziva
Vremenska baza Oscilator
f
0
n
d
n
f
x
0
x
d
f
f n
n
=
31
Merenje periode
Uobli ava & Broja Prikaziva
Vremenska baza Oscilator
f
0
n
d
= 1
n
f
x
T
x
0
1
/
x
d
T n
f n
=
32
Merenje odnosa frekvencija
Uobli ava & Broja Prikaziva
Vremenska baza
n
d
n
f
1
Uobli ava
f
2
1
2
1
d
f
n
f n
=
33
Merenje fazne razlike
t
e e = = At n T
0
Uobli ava
& Broja Prikaziva
Uobli ava
start stop
Oscilator
u
1
(t)
u
2
(t)
n
34


Uobli ava
& Broja Prikaziva
Uobli ava
start stop
Oscilator
u(t)
Merenje irine impulsa
35
Binarni signali
Diskretni signali sa dve vrednosti
u(t)
t
visoko, hi, da, ima , true, 1
nisko , lo, ne, nema, false, 0
1 - zatvoren
0 - otvoren
(Ne)osetljivost na smetnje;
Operacije sa binarnim
signalima Bulova algebra;
R
i(t)
E
u(t)
36
Binarni brojevi
Decimalni brojevi
2 1 0
2 10 3 10 7 10 237 + + =
1 2 1 0
1 2 1 0
10 10 ... 10 10 , [0, 1, ... 9]
n n
n n i
d d d d d


+ + + + e
n-cifarski decimalni broj
Primer:
Binarni brojevi
1 2 1 0
1 2 1 0
2 2 ... 2 2 , [0, 1]
n n
n n i
b b b b b


+ + + + e
n-cifarski binarni broj
Primer:
7 6 5 4 3 2 1 0
1 2 1 2 1 2 0 2 1 2 1 2 0 2 1 2 11101101 + + + + + + + =
37
Digitalno-analogni konvertor
D/A b
U
ref
0
1
1
0
.


.


.


.
1
1
0
1
.


.


.


.
1
1
0
0
.


.


.


.
. . . .
b
1
t
1
b
2
t
2
b
k
t
k
. . . .
38
D/A konvertor
sa teinskom otpornikom mreom
0
;
g
U
I u R I
R
= =
7 0
0 0
7 0
[ 2 ... 2 ]
i
g g
U U
u R b b R
R R
= = +

Izvor
konstantne
struje:
[0,1] , 0 prekida zatvoren; 1 - prekida otvoren.
i
b e
+
-
U
0
u
Rg
R
I
Rg
-
+
R 2R 4R 8R 16R 32R 64R 128R
U
0
u
39
D/A konvertor sa R-2R mreom
-
+
R R R 2R
2R 2R 2R 2R
U
0
/2 U
0
/4 U
0
/8
U
0
R
g
u
0 0 0 0 1 1 1 1
0
0 0 0 0
3 0 2 1 0
3
1 1 1 1
2
2 2 2 4 2 8 2 16
i
e i
i
U U U U
i b U b b b b
R R R R R
=
= + + + =

-
+
R
g
u
R
2
u
2
i
2
i
g
u
1
i
1
R
1
1 2 1 2
1 2
1 2 1 2
0 0
g
g a g
g
u
u u u u
i i i u R
R R R R R
| |
+ + = + + = = +
|
\ .
Sabira:
40
Analogno-digitalni pretvarai
b
U
0
1
1
0
.


.


.


.
1
1
0
1
.


.


.


.
1
1
0
0
.


.


.


.
. . . .
b
1
t
1
b
2
t
2
b
k
t
k
A/D
t t
1
t
2
t
k
U
41
Metoda direktnog poreenja
& Broja Prikaziva
Oscilator
b
D/A
U
U
ref
Komparator
U
42
Konverzija napona u frekvenciju
-
+
R
u
a
C
u
e
i
e
i
g
Limiter
C
R
U
U
C
t
U
C
d
d
a e
g e
u u
i C i
t R
= = = Integrator:
43
Metoda dvostrukog nagiba
Logika
C
R
U
U
C
-U
ref
Oscilator
U
c
T t
44
6 cifara
3 cifre
45
Osciloskop
Komanda za
kretanje take
u vertikalnom pravcu
Komanda za
kretanje take
u horizontalnom pravcu
46
x(t) = a ; y(t) = b
y(t)
x
(
t
)
t
t
y(t)
x(t)
47
x(t) = f
1
(t) ; y(t) = f
2
(t)
y(t)
x
(
t
)
t
t
y(t)
x(t)
( )
( )
bt
x t a t
y t e

=
=
( )
2
2
b
x
a
y x e

=
48
y(t)
x(t)
x(t)
t
y
(
t
)
t
( ) ( ) ( ) ( )
1 2
sin ; sin x t a t y t b t e e = +O = +O
49
y(t)
x(t)
y
(
t
)
t
x(t)
t
( ) ( ) ( ) ( )
sin 2 ; sin 3 x t a t y t b t e e = =
Lisauove
figure
50
y(t)
x(t)
y
(
t
)
t
x(t)
t
( )
x
y x f
a
| |
=
|
\ .
( ) ( ) ( )
; x t a t y t f t = =
Vremenska
baza
51
Rezime 1.
Dvokanalni instrument (X i Y ulaz);
Frekvencijski opseg;
Perzistencija;
Periodini signali;
Oscilogram stabilan ako je odnos frekvencija
signala na X i Y ulazu racionalan broj;
Vremenska baza;
Posmatranje signala tokom vremena;
...
52
Samooscilujua vremenska baza
y
(
t
)
t
t
x(t)
x y
f f =
53
Okidna
vremenska
baza
y
(
t
)
t
t
x(t)
t

54
Rezime 2.
Vremenske baze
Samooscilujue;
Okidne;
Linearne;
Logaritamske;
...
Krune;
Repetitivni signali
55
Z ulaz
Kontrola intenziteta svetlosti take
56
Merenja osciloskopom
5
podeok
s
V
2
podeok
57
Viekanalni osciloskopi
(Najee) jedan X ulaz (vremenska baza);
Vie Y ulaza (istovremeno posmatranje vie
signala);
Logic analyzer
58
Osciloskopi sa memorijom
Pojedinani dogaaji
59
Digitalni osciloskopi

60
61
Merni mostovi
Jednosmerni merni mostovi;
Instrumenti za poreenje otpornosti
Naizmenini merni mostovi;
Instrumenti za poreenje impedansi
Poreenje / merenje;
Mosne metode.

62
Vitstonov most
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
I
1
I
2
I
3
I
4
I
5
R
0
4
3
2
1
4 3
2 1
5
4 4 2 2
3 3 1 1
0
R
R
R
R
I I
I I
I
R I R I
R I R I
=

=
=
=
=
=
63
Indikatori nule
Galvanometar;
Elektronski indikator nule.
64
Osetljivost mosta
R
10
I
5
R
1
{ }
E
R R R R
I
4 1 3 2
5

=
Koliko e se promeniti struja I
5
kada se R
1
promeni za AR
1
?
1
5
R
I
O
A
A
=
Koliko iznosi promena merene otpornosti AR
1

(ili AR
1
/R
10
) kada se struja I
5
promeni za AI
5
?
( )
( ) ( )
5 min
5
10
1
min I f
I f
R
R
A =
= A =
A
o
o
Uzima se da je
min (AI
5
)

~ C
I
/10
65
N
10 x 1 000 O
10 x 100 O
10 x 10 O
10 x 1 O
10 x 0,1 O
10 000 O
1 000 O
100 O
10 O
10 000 O
1 000 O
100 O
10 O
R
x
R
2
R
3
R
4
Laboratorijski Vitstonov most
Merni opseg:
O ~
O ~
O = O =
O ~
O ~
O = O =
1
k 1 1
k 10 ; 10
M 10
k 1 10
10 ; k 10
min
2
4 3
max
2
4 3
x
x
R
R
R R
R
R
R R
Rezolucija:
O ~ A
O ~
O = O =
m 1 , 0
1 , 0 1
k 10 ; 10
min 2
4 3
x
R
R
R R
66
67
Neuravnoteeni most
Most se napaja iz izvora konstantne struje I:
( )
2 3 4 10 1 10
5
5
za: i
4
AB
R R R R R R R R
R
R R I I
R R
= = = = = + A
A
= =
+
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
J
I
5
R
0
I
A
B
( ) ( )
3 4
1 2 3 4 3 4
1 2 3 4
0
R R
R R R R J R R I J I
R R R R
+
+ + + + = =
+ + +
( ) ( )
2 3 1 4
1 2 3 4
1 3 2 4
AB
AB
R R R R
U I
R R R R
R R R R R

=
+ + +
= + +
68
Most se napaja iz izvora konstantnog napona E:
5
5
4 R R
R
R
E
I
+
A
=
69
Naizmenini mostovi
N
Z
1
Z
2
Z
3
Z
4
Z
5
Z
0
A B
C
D
( )( ) ( )( )
1 4 2 3
1 1 4 4 2 2 3 3
1 4 1 4 2 3 2 3
1 4 4 1 2 3 3 2
Z Z Z Z
R j X R j X R j X R j X
R R X X R R X X
R X R X R X R X
=
+ + = + +
=

+ = +

Uslov ravnotee:
3 1 4 2
1 4 2 3
1 4 2 3
1 4 2 3
j j j j
Z e Z e Z e Z e
Z Z Z Z


=
=

+ = +

A B
C
D
U
3
U
1
U
4
U
5
U
2
70
Indikatori nule
Vibracioni galvanometar;
Elektronski indikator nule;
Telefonska slualica;
Osciloskop.
71
Merni mostovi sa dva izvora
N
E
1
E
2
Z
1
Z
2
+
+
A
B
1 1
2 2
E Z
E Z
=
1 2
1 2
1 1 2 2
1 1 2 2
;
;
j j
j j
Z Z e Z Z e
E E e E E e

u u
= =
= =
Uslov ravnotee: U
AB
= 0
( )
2
2 1 2 2 1 1
1
&
E
Z Z
E
t u u = = + +
72
Merni kompenzatori
(Potenciometri)
Jednosmerni kompenzatori;
Instrumenti za poreenje
jednosmernih elektromotornih sila.
Naizmenini kompenzatori;
Instrumenti za poreenje
naizmeninih elektromotornih sila.
Kompenzacione metode.
73
1
2
2
1
N p
x p
x N
E I R
E I R
R
E E
R
=
=
=
N
R
p
R
E
x
E
N
1
2
I
p
Pogendorfov kompenzator
74
Etalon elektromotorne sile
Elektronski izvor
elektromotorne sile.
Vestonov element;
75
mA
R
p
R
U
x
I
p
N
x p
E I R =
Lindek-Rot ov kompenzator
76
kompenzatori / voltmetri
Tanost;
Uticaj mernog instrumenta na objekt merenja.
Kriterijumi:
77
Merenje struje Merenje otpornosti
A
R
N
U
x
I
p
KOMPENZATOR
I
U
R
x
x
N
=
R
U
U
R
x
x
N
N
=
R
x
U
x
I
p
KOMPENZATOR
R
N
U
N
Merenje struje i otpornosti kompenzatorom
78
Osetljivost kompenzatora
( )
( ) ( )
0
0 0
p x
n
n x
x
p n p
R R R U
I
I U
U
R R R R R R R
+ + A
| |
c
A = A =
|
c
+ + + +
\ .
R
p
N
I
p
U
b
R R
0
U
x
I
n
R
n
( )
( )
( )
( ) ( )
0
0
0 0
p p n b
p n n x
b x p
n
p n p
I R R R I R U
I R I R R U
U R U R R R
I
R R R R R R R
+ + =
+ + =
+ +
=
+ + + +
79
80
Merenje elektrinih i magnetnih veliina
Otpornost;
Elektrina snaga (monofazna / trofazna);
Induktivnost / meuinduktivnost;
Kapacitivnost;
...
Magnetna merenja;
...
81
Merenje otpornosti

82
Merenje malih otpornosti
V
A
R
x
R
k1
R
k2
R
1
R
2
R
k3
R
k4
R
k5
R
k6
R
-
R
-
83
Kompenzacija otpornosti
provodnika i kontakata
V
A
R
x
R
k1
R
k2
R
1
R
2
R
k3
R
k4
R
k5
R
k6
R
-
R
-
84
etvoroino vezivanje otpornika
V
A
R
x
R
k1
R
k2
R
1
R
2
R
k3
R
k4
R
k5
R
k6
R
-
R
-
85
etvoroini
otpornik
86
V
U
R
x
R
V
1 1 2 2
1
2
;
1
I I
V V x
x V
U U
I C I C
R R R
R R
o o
o
o
= = = =
+
| |
=
|
\ .
max max
max max min
max max
max
2
max
min
1
1 ; 1
1 1
x V V x V V
x
x
R R R R R R
R
R
o o
o
o o
o
| |
| |
~ ~ ~ ~
|
|

\ .
\ .
~
1 0 2 3
V
1 MO 100 kO 10 kO
Ommetar
87
V
U
C
R
x
( )
U U e
R R R R
C R
t t
U U
C
t
R C
x C V
=
=
=

2 1
1 2
ln /
Merenje velikih otpornosti
pranjenjem kondenzatora
88
Merenje aktivne snage

89
Metoda tri voltmetra
V
1
V
0
V Z
p
R
U
0
U
I

U I R
0
=
( )
2 2 2
1 0 0
2 2 2
1 0
2 2 2
1 0
0
2 cos
cos
2
cos
2
U U U U U
U U U
P U I
R
U U U
U U
t

= +

= =

=
90
U
I
0
I
I
1

I
U
R
0
=
( )
2 2 2
1 0 0
2 2 2
1 0
2 2 2
1 0
0
2 cos
cos
2
cos
2
I I I I I
I I I
P U I R
I I I
I I
t

= +

= =

=
Metoda tri ampermetra
A
1
A
0
A
R
Z
p
91
Merenje induktivnosti

92
U/I metoda
A
V
L, R
( )
Z R L
L Z R
= +
=
2
2
2 2
1
e
e
A
V
L, R
W
L
I
U I P =
1
2
2 2 2
e
93
N
L
x
, R
x
R
2
R
4
C
4
R
3
( )
R j L R
j R C
R R
R
R
R
R
L C R R
x x
x
x
+
+
=
=
=
e
e
4
4 4
2 3
3
4
2
4 2 3
1
;
Meusobno nezavisno uravnoteavanje: promenom R
4
i C
4
.
za
L
R
x
x
e
>>1 : promenom R
2
(ili R
3
) i R
4
.
Maksvelov most
94
Metoda opozicije:
N
M
x
M
N
L
1
L
2
M
L
1
L
2
M
M M
x N
=
Merenjem induktivnosti:
L L L M
1 1 2
2
'
= + +
L L L M
2 1 2
2
'
= +
( )
= + M L L
1
4
1 2
Metoda opozicije/merenje induktivnosti
Merenje meusobne induktivnosti
95
Merenje kapacitivnosti

96
Merenje kapacitivnosti
U/I metoda
V
A
C
C
I
f U
=
2 t
97
N
C
x
, R
x
R
2
R
4
C
2
R
3
R
j C
R R
j C
R
R
R R
R
C
R
R
C
R C R C
x
x
x x
x x
+
|
\

|
.
|
= +
|
\

|
.
|
= =
= = =
|
\

|
.
|
1 1
2
4 2
2
3
2 3
4
4
3
2
2 2
e e
o e e
t
o
;
tg
Vinov most
98
N
R
2
R
4
C
x
, R
x

R
3
+
C
2
V
(Vinov most)
Merenje kapacitivnosti
elektrolitskih kondenzatora
99
indukovana ems/Holova sonda
Merenjem indukovane
elektromotorne sile
B
merna sonda
e N
d
dt
=
u
Holova sonda
U
H
I
B
+
+
+
+
+
+
+
-
-
-
-
-
-
-
o
U R
B I
H H
=
o
Merenje magnetnih veliina
- meri se: u, B, H,
100
Greke merenja

101
Primer: Uticaj okoline na merni instrument
L
o
w

b
a
t
e
r
y
temperatura
okoline
napon
napajanja
temperatura
okoline
102
Primer: Uticaj okoline na objekt merenja
vlanost
vazduha
vlanost
u zemlji
temperatura
okoline
temperatura
okoline
uzemljiva
103
Primer: Uticaj mernog instrumenta
na objekt merenja
104
Greka merenja
Rezultat merenja minus
prava vrednost merene veliine.
T m
X X X = A
T
T m
X
X X
X
X
=
A
apsolutna greka:
relativna greka:
105
Podele greaka
Grube greke;
Sistematske greke;
Sluajne greke;
Podela greaka prema uzroku nastanka:
106
Grube greke
Definicija;
Primeri grubih greaka;
Uzroci nastajanja;
Otkrivanje grubih greaka;
Korekcija rezultata merenja;
107
Primer
Serija 1.
Serija 2.
Serija 3.
108
Sistematske greke
Definicija;
Primeri sistematskih greaka;
Uzroci nastajanja;
Otkrivanje sistematskih greaka;
Korekcija rezultata merenja;
109
Primer
110
Primer: strujna veza
A
V
R
x
R
A
R
V
Merenje otpornosti U/I metodom: Strujna veza.
A m m x
A
x
A
x
x m
x
A x m
R R K R R
R R K
Korekcija
R
R
R
R R
R
R
R R R R
= + =
= A =
=

=
A
= = A
:
A x m
R R
I
U
R + = =
111
Primer: naponska veza
A
V
R
x
R
A
R
V
Merenje otpornosti U/I metodom:
Naponska veza
V
x
V
x
x
x
V
x
V
x
x m
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R R R
+
=
A
+
= = A
1
1
m x
m v
V
R k R
R R
R
k
korekcije f aktor
=

=
:
x V
V x
m
R R
R R
I
U
R
+
= =
112
Poreenje
R
x
A
R
/
R
R R
A V
113
Sluajne greke
Definicija;
Primeri sluajnih greaka;
Uzroci nastajanja;
Obrada rezultata merenja;
114
x
N
x
AN
AX
AX
x
dN
dX

o o
1
2
2
2
2
o t

o
e
x

( )
( )
umesto
aritmeticka sredina
umesto
standardno odstupanje

o
:
:
X
N
X
s
N
X X
i
i
N
i
i
N
=
=

=
=

1
1
1
1
2
1
o
1
< o
2
< o
3
o
3
o
2
o
1
Manifestovanje
Manifestacija sluajne greke
115
( )
P a X b e dx
x
a
b
< < =


|
\

|
.
|
}
1
2
1
2
2
o t

o
( )
( )
( )
( ) 997 , 0 3 3
955 , 0 2 2
682 , 0
500 , 0 674 , 0 674 , 0
= + < <
= + < <
= + < <
= + < <
o o
o o
o o
o o
X P
X P
X P
X P
a b X
Koliko e pojedinanih rezultata merenja X
i
imati vrednost
u intervalu [a, b] ?
Verovatnoa pojavljivanja pojedinanih rezultata
za rezultate dobijene eksperimentom;
za teorijsku raspodelu:
verovatnoa da pojedinani rezultat merenja bude u
intervalu [a, b]:
116
Tanost:
Bliskost slaganja rezultata merene i (dogovorene)
prave vrednosti merene veliine.
Tanost/preciznost
Preciznost:
Mera rasipanja
rezultata.
117
Granica greke
Maksimalna dozvoljena greka merenja;
Najvea vrednost greke merenja,
u odnosu na poznatu referentnu vrednost,
doputena specifikacijama ili propisima
za dato merenje, merni instrument
ili merni sistem.
118
Sposobnost mernog instrumenta
da daje odzive bliske pravoj vrednosti.
A 5 , 0 = G
% 5 , 0
%
= G
(0, 01% izmerene vrednosti
0,002 % gornje granice mernog opsega 10 V)
G

= +
+ +
granicama
apsolutne greke
granicama
relativne greke
formulom
Tanost mernog instrumenta
Primeri deklarisanja:
119
o
pod
G
%
1 12
2 8
3 5
4 4
5 - 10 3
grafikom
tabelom
0,01 0,1 1 10 100
100
granice greske ppm
Napon (V)
Primeri deklarisanja:
120
Granice dozvoljene greke instrumenta
kada je tanost instrumenta izraena klasom tanosti kl:
| | ( )
max
max %
; %
100
x kl
G x x G kl
x
= =
Standardizovane oznake klasa tanosti
(za pokazne elektrine merne instrumente):
0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 5.
Klasa tanosti
121









2
0
60
1,5
1,5
1,5
!
Oznake na mernim instrumentima
122
Granice greke
indirektno merenih veliina

=
A = A + + A + A = A
n
i
i
i
n
n
x
x
y
x
x
y
x
x
y
x
x
y
y
1
2
2
1
1
...
c
c
c
c
c
c
c
c
( )
1 2
, , ... ,
n
y y x x x =
Ako su poznate vrednosti Ax
i
sistematskih
greaka direktno merenih veliina:
123
Ako su poznate granice greke G
i

direktno merenih veliina:

=
=
)
`

+ + + =
n
i
i
i
n
n
y
G
x
y
G
x
y
G
x
y
G
x
y
G
1
2
2
1
1
...
c
c
c
c
c
c
c
c
Sigurne granice greke
124
Merna nesigurnost
Parametar, pridruen rezultatu merenja,
koji karakterie disperziju vrednosti
koje bi razumno mogle da se pripiu
merenoj veliini.
Rezultat merenja
M
e
r
n
a

n
e
s
i
g
u
r
n
o
s
t
125
Rezultat merenja
ve interval, u kome se opravdano pretpostavlja
da se nalazi prava vrednost merene veliine.
X
X
ne broj,
126
Hajde da se dogovorimo ...
da bude univerzalno;
da bude nauno zasnovano;
da bude praktino;
...
127
Standardna merna nesigurnost
Ocena merne nesigurnosti tipa A
Ocena merne nesigurnosti tipa B
128
Merna nesigurnost tipa A
Standardna nesigurnost u(x)
rezultata , od N ponovljenih merenja:


( ) ( )
2
1
1 1
( )
1
N
i
i
u x s X x X
N
N
=
= =

X
gde je:

=
=
N
i
i
x
N
X
1
1
129
Merna nesigurnost tipa B
prethodnih mernih podataka;
iskustva i opteg znanja o ponaanju
i svojstvima relevantnih mernih sredstava;
specifikacija proizvoaa;
podataka o kalibraciji ili sertifikata;
nesigurnosti podataka uzetih iz prirunika;
...
Standardna nesigurnost u(x) se procenjuje
na osnovu dostupnih informacija iz:
Podsetnik
iz teorije verovatnoe
131
Sluajne promenljive
Diskretne sluajne promenljive
Kontinualne sluajne promenljive
132
Diskretne sluajne promenljive
i
6
1
p(i)
6 5 4 3 2 1 0 -1 7 8
Primeri:
( )

s s
> >
=
6 1
6
1
6 1 0
i
i
i p
Bacanje novia;
Kocka;
133
Aritmetika sredina:
( )

=

=
= =
6
1
1
6
1
i i
i p

Standardna devijacija:
i ( )

= =

=
= =
|
.
|

\
|
= =
6
1
6
1
5 , 3
6
1
6
1
i i i
i i i p i i
o
( ) ( ) ( )

=

=
~ ~
(

= =
6
1
2 2
2
71 , 1 ; 92 , 2
6
1
5 , 3
i i
i i p i i o o
134

p
(
x
)
o
x
Kontinualne sluajne promenljive
Normalna raspodela
( )
2
2
1
2
1
|
.
|

\
|

=
=
o

t o
x
e
x p
135
Aritmetika sredina:
( ) 1 =
}

dx x p
Standardna devijacija:
( ) =
}

dx x p x
( ) ( )
}

=
2
2
o dx x p x
136
( ) ( )
} }
|
.
|

\
|

= = < <
b
a
x
b
a
dx e dx x p b X a P
2
2
1
2
1
o

t o
a b x
p(x)
Verovatnoa da sluajna promenljiva X
bude u intervalu (a, b):
p(x):
gustina
raspodele
verovatnoe
137
Ravnomerna raspodela
x
a b
A
p(x)
( )

s s
> >
=
b x a A
b x a
x p
0
138
Aritmetika sredina:
( ) a b A dx A dx x p
b
a
= = =
} }

; 1

Standardna devijacija:
( ) ( ) b a dx
a b
x dx x p x x
b
a
+ =

= =
} }

2
1 1
( ) ( ) ( ) ( )
} }

= =
b
a
a b dx
a b
x x dx x p x x
3 2
1
;
1
2 2
2
o o
x
o
139
Merna nesigurnost tipa B
pouzdano nalazi u intervalu (x
m
a);
sa jednakom verovatnoom moe nai
bilo gde u navedenom intervalu.
Neka je, na neki nain, poznato da se prava vrednost
merene veliine X :
Kako treba definisati parametar,
koji bi bio u saglasnosti
sa mernom nesigurnou u(x) tipa A?
140
Dakle:
x
m
x
a a
2a
1
p(x)
p(x): gustina raspodele verovatnoe
141
( ) o = x u
Odgovarajui parametar:
za datu raspodelu.
( ) ( ) ( )
( )
3
sledi
3 2
1
: Iz
2
2 2
2
a
x u
a
dx
a
x x dx x p x x
a x
a x
m m
m
m
= =
= = =
} }
+

o
o
142
Kombinovana merna nesigurnost

=
A = A + + A + A = A
n
i
i
i
n
n
x
x
y
x
x
y
x
x
y
x
x
y
y
1
2
2
1
1
...
c
c
c
c
c
c
c
c
( )
1 2
, , ... ,
n
y y x x x =
ako su poznate vrednosti Ax
i
sistematskih
greaka direktno merenih veliina;
143
ako su poznate granice greke G
i

direktno merenih veliina;

=
=
)
`

+ + + =
n
i
i
i
n
n
y
G
x
y
G
x
y
G
x
y
G
x
y
G
1
2
2
1
1
...
c
c
c
c
c
c
c
c
Sigurne granice greke
144
ako su poznate merne nesigurnosti u
i
direktno
merenih veliina;

=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
+ +
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
n
i
i
i
n
n
y
u
x
y
u
x
y
u
x
y
u
x
y
u
1
2 2 2
2
2
2
1
1
...
c
c
c
c
c
c
c
c
145
Primeri
y = x
1
+ x
2
2
2
2
2
2 1
2
2
1
1
2
2 1
1
2
2
2
1
2
2
2
2
1
1
;
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
+
+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
+
=
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
x
u
x x
x
x
u
x x
x
y
u
u u u
x
y
u
x
y
u
x x
y
x x x x y
2
2
2
2
2 1
2
2
1
1
2
2 1
1
2
2
2
1
2
2
2
2
1
1
;
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

=
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
x
u
x x
x
x
u
x x
x
y
u
u u u
x
y
u
x
y
u
x x
y
x x x x y
y = x
1
- x
2
146
Primer
Meri se razlika
duina dva tapa:
1 2
L L l =
% 47 ; mm 4 , 1 ; mm 3
% 1 ; mm 1 ; mm 100
% 1 ; mm 1 ; mm 97
2
1
2
2 1 2
2
2
2 2
1
1
1 1
~ ~ + = = =
= = =
~ = =
l
u
u u u L L l
L
u
u L
L
u
u L
l
L L l
L
L
L
L
L
1
L
2
l
147
y = x
1
x
2
y = x
1
/ x
2
2
2
2
2
1
1
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
1
1
;
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
x
u
x
u
y
u
u x u x u
x
y
u
x
y
u
x x
y
x x x x y
2
2
2
2
1
1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
1
1
;
1
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
x
u
x
u
y
u
u
x
x
u
x
u
x
y
u
x
y
u
x x
y
x x x x y
148
Analiza merne nesigurnosti
(uncertainty budget of the measurement)
Veliina

X
i
Vrednost

x
i
Standardna
nesigurnost
u(x
i
)
Koeficijent
osetljivosti
c
i
Doprinos ukupnoj
nesigurnosti
u
i
(y)
X
1
x
1
u(x
1
) c
1
u
1
(y)
X
2
x
2
u(x
2
) c
2
u
2
(y)
... ... ... ... ...
X
N
x
N
u(x
N
) c
N
u
N
(y)
Y y u (y)

149
Primer
Otpornost se meri voltmetrom i
ampermetrom, prema emi na
slici. Upotrebljeni su:
Voltmetar, opsega 6 V, klase
tanosti 1 i unutranje
otpornosti (6 000 12) ;
Ampermetar, opsega 12 mA i
klase tanosti 1.
Oitano je 6 V i 10 mA.
Odrediti nepoznatu otpornost i
mernu nesigurnost rezultata
merenja.
A
V
R
x
R
A
R
V
Nekorigovano:
Korigovano:
O = = 600
I
U
R
m
O ~

= 7 , 666
U I R
U R
R R
R R
R
V
V
m V
m V
x
150
Merna nesigurnost
9 , 6
3
12
; A 69 mA
3 100
12 1
; mV 35 V
3 100
6 1
~ O =
~

=
~

=
V
R
A
U
u
u
u
( )
( )
( )
2
2
2
2
2
2
;
;
U I R
U
R
R
c
U I R
U R
I
R
c
U I R
I R
U
R
c
V
R
x
R
V
V x
I
V
V x
U
V
V

=
c
c
=

=
c
c
=

=
c
c
=
Standardna
merna nesigurnost
direktnih merenja:
Koeficijenti osetljivosti:
U I R
U R
R
V
V
x

=
151
Analiza merne nesigurnosti
( ) O = 7 , 6 7 , 666
x
R
Veliina Vrednost
Standardna
nesigurnost
Kof icijent
osetljivosti
Doprinos

U 6 V 34,6 mV 123 /V 4,3

I 10 mA 69,3 A -74,1 /mA 5,1
R
V
6 k 6,93 -12,3 m/ 0,1
R
x
666,7 6,7
152
Proirena merna nesigurnost
( )
U k u y
c
=
k - faktor obuhvata (coverage factor)
Y y U =
Faktor obuhvata k se bira na osnovu
zahtevanog nivoa poverenja
za interval (y U).
153
Iskazivanje
merne nesigurnosti
Test:
Da li je dato dovoljno informacija,
i na dovoljno jasan nain,
da rezultat merenja
moe da se aurira u budunosti,
ako se dobiju novi podaci ili informacije?