AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X

28X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

JOHN LOCKEUN DEVLET TEORS

Mzeyyen EROLU1

ZET John Locke, modern dnemin en etkili siyasi filozoflar arasnda yer alr. nsanlarn doutan zgr ve eit iken, sosyal szlemenin sonucu olarak doa durumundan, yasal siyasi iktidarn bir paras olabilmek, haklarn daha iyi gvence altna alabilmek, yaam, zgrlk ve mlkiyet haklarndan daha rahat yararlanabilmek iin baz haklarn iktidara devrettiklerini savunmutur. Locke ayn zamanda yasama ve yrtme glerinin ayrl ilkesini savunduu iin de nemli bir yere sahiptir. Dnrn devlet konusundaki fikirleri, gnmzde de etkilerini devam ettirmektedir. Bu almadaki amacmz da Lockeun devlet iktidar ve bu iktidarn snrlandrlmas ile ilgili fikirlerini ortaya koyarak bu fikirlerin gnmze olan etkilerini incelemektir. Anahtar Kelimeler: John Locke, Devlet Teorisi, Kuvvetler Ayrl JOHN LOCKES STATE THEORY ABSTRACT Locke is among the most influential political philosophers of the modern period. He used the claim that men are naturally free and equal as part of the justification for understanding legitimate political government as the result of a social contract where people in the state of nature conditionally transfer some of their rights to the government in order to better insure the stable, comfortable enjoyment of their lives, liberty, and property. Locke is also important for his defense of the principle of the separation of legislative and executive powers. Philosophers ideas on the state keep its importance today. The main purpose of this study is to introduce Lockes idea about state power and the limits of this power and investigate the impact of these ideas today. Key Words: John Locke, State Theory, Seperation of Powers.

Ar.Gr.Dr., Erciyes niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, meroglu@erciyes.edu.tr 1

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

GR XVIII. yzyln en nemli dnrleri arasnda yer alan John Locke, dnce zgrln, eylemlerimizi akla gre dzenlemek anlayn en geni lde yayan ilk dnr olduu iin Avrupa'daki aydnlanma ve Akl a'nn gerek kurucusu olarak kabul edilir. Locke, btn eserlerinde gelenek ve otoritenin her eidinden kurtulmak gerektiini, insan hayatna ancak akln klavuzluk edebileceini ileri srer. Bu dnceleriyle, gnmzde liberal demokrasi olarak bilinen ve insanlarn doalarndan getirdikleri temel haklarn, zgrlk ve eitliki bir erevede koruyarak srdrmeyi amalayan siyaset kuramnn nclerinden biri olarak grlmektedir. Mutlakiyet ynetimlerini ilk sarsan kii olarak tarihe gemitir. Mutlakiyet ynetiminde at sarsntlar sonucunda zamanla derin yarklar olumu ve byk devrimin temelleri atlmtr. ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimlerinin temelini oluturan filozof olarak akllara yer etmitir. Politikada lmllktan yana olan ve anayasal ynetimi tercih eden Locke, banaz ve karanlk mutlakla kar karak, hogrye, temsil sistemine, parlamentoya ve demokrasiye olan inancyla, 1688 Devrimini desteklemitir. Yeni grler her zaman nedensiz bir kukuyla ve genellikle itirazla karlanr; nk henz yaygn deillerdir diyen Lockeun yeniliki dnce tarz, tarihin ilk anayasas olarak bilinen ve zgrln temellerini atan ABD Anayasasnda ve tarihin en byk dnsel ve toplumsal hareketi olarak grlen Fransz Devriminde kitleleri etkilemek iin kullanlm, gnmzde hala tam olarak salanamayan insan haklarn btnyle gzeten, liberal demokrasi kuram zerinde oluturucu, gelitirici ve tamamlayc bir etki yaratmtr. Modern szleme kuramclarnn ilki Hobbestur. Hobbes (1651), insanlarn sivil toplumu oluturmadan nce iinde bulunduklar doa durumunu, bir nefret ve sava hali olarak tanmlam ve bir devletin meru egemeninin bir kii (monark), bir aznlk (aristokrasi) ya da ounluk (demokrasi) olabileceini sylemitir. Hobbesun tercihi bir kiinin ynetimidir. nk monarkn otoritesi, en birleik ve bar en iyi ekilde koruyacak otoritedir. Szlemeyi ihlal eden egemen de yalnzca bireysel direnmeyle durdurulabilir; direnme yaygn hale gelirse toplumu doa durumuna geri gtrr. Locke (1690), Hobbesun devlet grn eletirmi, siyasal toplumun oluumunda temel alnan doa durumunun bir sava deil bar hali olduunu ileri srm, monariye iddetle kar karak en uygun ynetim eklinin demokrasi olduunu savunmutur. Lockea gre szlemenin ihlali, kiilere yalnzca bireysel direnme deil kolektif direnme yani ihtilal hakk da vermektedir. Anayasacln zn oluturan siyasi iktidar snrlama dncesini ve yine anayasacln ayrlmaz parasn oluturan kuvvetler ayrl kuramn ortaada ilk kez ortaya atan John Locketur. Bu dnce daha sonra Montesquieunun 1748 ylndaki Kanunlarn Ruhu adl eseriyle gelitirilerek gnmzdeki eklini almtr. Siyasal dnce tarihinin en nemli simalarndan biri olan Locke ve onun fikirleri hakkndaki tartmalar hala canlln korumakta, dnceleri 300 yl nce olduu gibi bugn de liberallere yol gstermeye devam etmektedir. Bir makalenin snrlar iinde alnamayacak olan Locke ile ilgili olarak bu almamzda hedefimiz, onun devletin oluumu, devlet erklerinin kayna ve snrlarn belirlemede oynad kkl roln ana mahiyetini ortaya koyarak, anayasal sistemimiz iinde grlerinin etkisini aklamaktr. Bu ama dorultusunda John Lockeun temel eserlerinden Two Treatises of Government, Of Civil Government, Hogr zerine Bir Mektupa bavurularak devlet teorisi konusunda grleri irdelenmi, retide nl dnrn devlet teorisi, mlkiyet anlay ve kuvvetler ayrl konularnda meydana getirilen eserler incelenerek, gnmzde
2

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

dncelerinin uygulanabilirlii ve anayasal sistemimizdeki etkileri konusunda sonuca varlmaya allmtr. 1. LOCKEUN YAADII DNEMDE AVRUPA VE NGLTEREDEK GELMELER XVII. yzylda Bat Avrupa toplumlarn ilgilendiren nemli sorunlardan biri gl, merkezi ulusal devlet haline dnebilmekti. nk i savalar ve din savalar yznden meydana gelen sosyal-siyasi krizlerden dolay toplumlar karklk iindeydi ve btn bu karklklar giderecek, toplumu dzenleyecek gl iktidarlar yoktu. Devletler sosyal ve siyasi krizlerin yaratt bunalmlar iindeydi. Bu yzylda yaanan i savalar ve din savalar, ngiltere ve Fransada olduu gibi gl iktidarlar gerektirirken, ayn zamanda toplumlarda bar ve dzen zlemi de yaratmtr. Bu durum da gveni, dzeni ve bar salayacak gl merkezi otoritelerin ve mutlakiyet ynetimlerinin kurulmasn kolaylatrmtr. Dzensizlik ve karklklar mutlak monarilerin ve mutlak monariyi savunan filozoflarn ortaya kmasnda etkili olmutur. XVII. yzyl; ekonomik, sosyal, siyasi ve dini alanlarda krizlerin yaand, Fransada mutlakiyeti monarik ynetimlerin glendii, ngilterede mutlak monari denemelerinin yapld ve teori alannda da mutlakiyeti grlerin savunulduu bir yzyl olmutur (Gze, 1995:124). XVII. yzyl yalnz siyasi alanda deil, bilim alannda meydana gelen gelimeler bakmndan da nemli olup, nemli keiflerin yapld, nemli gelimelerin yaand, Bacon, Kepler, Galie, Descartes, Pascal, Newton gibi nemli bilim adamlarnn yetitii bir dnemdir. Bilim alanndaki gelimeler doa yasalarn anlama ve bunlara gre yeniden deerlendirmeler yapmaya olanak salamtr. Bunun sonucunda da hukuk ile Tanr arasndaki iliki zayflamaya, siyaset ile teoloji arasndaki balar kopmaya, doal hukuk anlay, tanrsal kkeninden uzaklap yerini akla brakmaya balamtr. Yaanan bu gelimeler aydnlanma dncesinin domasna zemin hazrlamtr. John Locke da Aydnlanma ann zellikle ngiliz ve Fransz aydnlanmasnn nemli isimleri arasnda yer almaktadr. Dnr, amprizmin ve pozitivist bilim anlaynn nemli temsilcileri arasndadr. Bilimsel bilginin deneyle elde edilebileceini savunmutur. 2. LOCKEUN NSAN VE TOPLUM ANLAYII 2.1. DOA DURUMU Locke, ilk incelemesinde teolojik temellere dayanlarak hakl gsterilmeye allan kraln mutlak ve tanrsal hukukunu reddetmi ve ynetimin ortaya k iin baka bir aklama ve siyasi g iin de baka bir kaynak bulmann zorunluluundan bahsetmitir. Politik iktidarn kaynan bulmak iin Locke da Hobbes gibi, insanlarn politik topluluklar kurmadan nce iinde bulunduklar doa durumunu incelemekle ie balam ve kuramn bunun zerine oturtmutur (Russel, 1948:647). Ancak insanlarn bir toplum kurmadan nceki doa durumlarnn nasl olduu sorusuna Lockeun verdii cevap, Hobbesun dncesinin tam zdddr. Locke'un tabiat hali, Hobbes'un insann insann kurdu (homo hamini lupus) olduu tabiat halinden tamamyla farkldr. Zira Hobbes, insanlarn egoist olduunu ve insanlarn iinde bulunduklar doa durumunun bir nefret hali, herkesin savat bir sava hali olduunu ileri srerken (Akn, 1987:105) Locke, buna kar karak doa durumunun bir sava hali olmadn, aksine savan doa durumu iin potansiyel bir tehdit olduunu ileri srmtr (Cevizci, 2001:230; Hobbes, 1995:92-93-94; Pollock, 1904). Lockea gre doa durumu, bir bar halidir, karlkl yardm ve birbirini esirgeme halidir. nsanlarn tabii olarak
3

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

iinde bulunduklar durum tam bir zgrlk hali olup bu durum ayn zamanda bir eitlik halidir. Doa durumunda insanlarn eit olmas, her trl g ve yarg hakknn karlkl olmas ve bunlarn kimsenin elinde bakasndan fazla bulunmamasdr. Burada haklar ve kuvvetler karlkldr, hi kimsenin bakasndan daha fazla hak ve kuvveti yoktur. Doa durumu bir zgrlk halidir ama bu herkesin istediini yapabilecei anlamna gelmez. nsanlar her eyden nce doa kanuna, yani akln kanununa baldrlar . Tanrnn insanlara verdii bu doa kanununun sonucu olarak herkes eit ve bamszdr. Ancak bu bamszlk, kimseye bakasnn can, mal ve zgrln ortadan kaldrma hakkn vermez. yleyse herkes birbirinin hakkna sayg gstermelidir (Bakrc, 2004:15; Tannenbaum&Schultz, 2008:295; Tunay, 1969:167-167). Doa durumunda hakk ihlal edilen kiinin saldrgan cezalandrma ve doa kanununu uygulama hakk vardr. Ama bu mutlak bir g deildir (Akarsu, 1967:73-74; Locke, 2000:106). Tatbik edilebilecek cezalar akla uygun ve kusurla orantl olup sadece sebep olunan zarar telfi edici ve gelecekte benzer hallerin meydana gelmesini nleyici mahiyette olan cezalardr. Ancak hakk ihlal edilen kiilere tannan bu cezalandrma yetkisi baz sorunlar beraberinde getirebilir. rnein alma, kendisinin ve yaknlarnn lehine karar verme gibi insani zaaflar yznden ar bir durum ortaya kabilir. Bunun sonucu da karklk ve dzensizliktir. Bu ortamda, insanlar zgr olmasna ramen, korkular ve srekli tehditlerle dolu doa durumunu brakmay isterler. te bu durum insanlarn siyasal toplumu oluturmalarna neden olmutur. Bu ayn zamanda siyasal iktidarn snrlarnn belirlenmesinde de temel hareket noktasn oluturmaktadr (Glsoy, 2000:278; Akipek, 1953:259-262; Pollock, 1904). Her bireyin insan olmaktan gelen eitliinin sivil toplum ierisinde anlam kazandn ifade eden Locke, Eer insan, doa halinde kendi ahsnn ve mlklerinin mutlak egemeniyse, niin bir baka erkin tahakkmne ve teftiine kendini tabi klar? sorusuna Cevap kolay, zira her ne kadar doa halinde insan bir hakka sahipse de bu haktan yararlanp yararlanamayaca gayet belirsizdir ve bakalarnn istilasna daima aktr eklinde yant vermekte ve sivil toplumu insan hayatlarnn zgrlkleri ve mlkleri karlkl muhafazas iin birlemi ve tek bir vcut olmu ekli olarak tanmlamaktadr (Corcuff, 2008:31-32). nsanlar, siyasal toplumu olutururken, ihtiya duyduklar iin bir szleme yapmlardr. Bu szleme, devleti meydana getiren ve ona katlan kiiler arasnda yaplmaktadr. Szlemenin yaplabilmesi iin toplumda yeterli saydaki zgr insann oybirlii gerekir. Bu durum da yasal hkmetin balangcn oluturmaktadr. nsanlar, siyasal iktidar kurarken, ihtiyac olan gleri de ona devretmektedirler. Daha nce de deinildii zere doa durumundaki insanlarn sahip olduu iki g vardr: Birincisi, doa kanunlar erevesinde, kendisinin ve bakalarnn zgrlklerine zarar vermeden her eyi yapabilme gc, ikincisi ise doa kanununa kar ilenmi sular cezalandrma gcdr. Siyasal toplumu oluturan insanlar bu glerden ilkini, gerektii oranda, ikincisini de tamamyla siyasal iktidara brakmay kabul etmilerdir (Glsoy, 2000:284). Locke, devletin amacnn zgrl gvence altna almak olduunu ve devletin kaynann toplum szlemesinde aranmas gerektiini, iktidarn bireysel kabul amalamak zorunda olduunu belirten grleriyle liberal dncenin geliimine katkda bulunmutur (etin, 2002:88). Dahla gre, Locke insanlara, birok durum bakmndan aka geersiz olmakla birlikte, belirli amalar bakmndan belirleyici olabilecek bir tr doal eitlik atfetmektedir. Locke en azndan kolektif kararlar gerektiren konularda insanlarn nemli bir anlamda eit olduklarn veya eit olduklarnn kabul edilmesi gerektiini ieren temel bir evrensel inanc

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

paylamaktadr. Lockeun bu vurgulamas, ayn zamanda kutsal dinlerin ortak retisinden esinlendiini gstermektedir (Dahl, 1993:106). 2.2. SAVA DURUMU Locke politik iktidarn kaynan ve siyasal topluma geiin nedenlerini aklarken sadece doa durumundan bahsetmemi, bunun yan sra sava halinden de sz etmitir. Lockea gre sava hali, bir dmanlk ve yok etme durumudur. nsanlarn zerinde gerektii zaman ceza veren bir otoritenin, iktidarn bulunmad bir ortamda, sulu ile cezalandrma hakkn kullananlar arasnda bir sava kar. nk sz edilen doa durumunda herkes doa kanunlarn yrtme ve bu kanunlara aykr davrananlar cezalandrma gcne sahiptir. Bir baka deyile insanlarn cezalandrma haklarn kullanmak ve devam ettirmek istemeleri bir sava durumunun ortaya kmasna neden olur (Karagz, 1996:138; Locke, 2000:112; Tannenbaum&Schultz, 2008:299-300). te bu sava halinden kurtulma istei, insanlarn doa durumundan ayrlp toplum halinde yaamaya balamalarnda balca nedendir. Yeryznde bir otorite kurulunca da bu sava halini devam ettirmek iin bir sebep kalmaz. Locke, zgrl, eitlii, doa durumunu her an tehdit edebilecek bir sava durumunun ortaya kmas ihtimaline kar siyasal toplumun kurulduunu ve bavurulabilecek bir stn gcn de bu ekilde olutuunu ifade etmektedir. Buradan kan sonu, stn gcn bir baka ifadeyle otoritenin varlk nedeninin, bireylerin canlarnn, mallarnn ve zgrlklerinin herhangi bir saldrya kar korunmas olduudur. 3. MLKYET ANLAYII Doa durumunda, insan zgr olduuna, kendi kiiliinin ve mallarnn mutlak efendisi olduuna gre, neden bu zgrlnden ayrlarak kendisini bir hkmete ya da bakasnn otoritesine tabi klmaktadr? Lockea gre; herkes ayn hakka sahip olunca bir baka deyile herkes kendi kendisinin kral olunca ou zaman adalet ve eitlik tam olarak salanamaz ve bu durumda eriilen mutluluk da kesin olmaz, garantisi az olur. Bu nedenle insan zgr olmasna ramen srekli tehdit ve tehlikelerle dolu olan bu artlardan vazgemeye raz olur. Bu ekilde hayatlarn, zgrlklerini, mallarn ksaca Lockeun tabiriyle, mlkiyeti karlkl korumak iin toplum kurmak zere bakalaryla birleir (Akarsu, 1967:75). Lockea gre; insanlarn devletler kurarken gz nnde bulundurduklar balca ama, mlkiyetlerinin korunmasdr ki bunu doa durumu yeterince yerine getiremez. Grld zere Lockeun dncesinin temelini oluturan ey, mlkiyettir. Locke mlkiyet kavramn malvarlnn yan sra yaam ve zgrl de iine alacak ekilde ok geni bir anlamda kullanmtr (enel, 1982:444-445). Hogr zerine Bir Mektup adl eserinde de nl dnr, mlkiyeti en geni anlamda tanmlamaktadr. Ona gre devlet, insanlarn sadece kendi sivil karlarn tedarik etmek, korumak ve gelitirmek iin oluturulmu bir insan toplumudur. Bu sivil karlar hayat, zgrlk, salk ve bedenin dinlenmesi; para, arazi, ev, eya ve benzeri dsal eylerin mlkiyetidir (Locke, 1995:7). Grld zere Lockeun dncesinde yaam, zgrlk ve mal sahiplii birbirinden ayrlmaz bir btn olup genel olarak mlkiyet kavram ile aklanmaktadr. Mlkiyet hakknn almayla kazanlacana inanan Lockea gre, yeryz Tanrnn insanlara ortaklaa yararlanmalar iin sunduu bir nimettir. Bu nimeti almas ile ileyen, reten ve kendi emeiyle doadan skp alan insan, onun sahibi olur. Mlkiyetin gerek kayna insann abas olup, mal edinme konusunda almann dnda herhangi bir szlemenin, yasann ya da otoritenin sz gemez. Ayrca, insann almas ile meydana getirdii eyler zerinde kendisinden sonra gelecek ocuklarnn da bir mlkiyet hakk
5

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

doacaktr (Akn, 1987:131; Arnhart, 2004:238; Tannenbaum&Schultz, 2008:296-297). Locke bu fikri u ekilde aklamaktadr: Her insann bizzat kendi ahs zerinde de bir mlkiyet hakk vardr; bu hak ise sadece ve sadece kendisine aittir. Bunun neticesi vcudu ile yapt "alma = emek (laibour)" ve ellerinin vcuda getirdii "eser" tamamen onundur. Bylece, ayet bir insan, herhangi bireyi tabiatn yaratm olduu vaziyetten ayracak olursa, o eye kendi emeini ilve etmi, ona kendisinden de bir eyler katm olacandan, o ey onun mlkiyetine girer. Bir ey, tabiatn kendisini yaratm olduu durumdan o insan tarafndan karld takdirde, bu i iin sarfedilen emek, artk dier insanlarn bu ey zerinde mtereken haiz olduklar hakk ortadan kaldrr. Zira "emek", "emek sarfeden" in en tartma gtrmez mlkdr; ve ondan baka hi kimsenin onun emeinin semerelerini toplamak hakk yoktur. Ancak ayni nitelikteki mterek mallardan bakalar iin de kfi miktarda olmaldr. Pnarda kaynayan su, herkesin olduu halde, kimse testideki suyun onu doldurmu olana ait olduundan phe etmez. nk testiyi dolduran ahsn emei, o suyu artk, herkese mtereken ait bulunduu tabiatn ellerinden ayrmtr ve bylece ona sahip olmutur (Locke, 1940:26-28; Akipek, 1954:515-516). Dnr, kiinin etrafn evirdii ve srd toprak zerinde olduu gibi emei geen eyler zerinde de doal bir hakk olacan ileri srmtr. nsann, emeiyle kendi kiiliini, rettii nesneye yaymas sonucu zel mlkiyet domutur. nsan, retilen nesneye kendi gcn harcamakla onlar kendisinin bir paras durumuna getirir. Bunlarn faydalar da genel olarak zerlerine harcanan emek ile orantldr (Sabine, 1969:214). Locke, mlkiyet hakknn snrn da belirlemeye almtr. Topra insana veren Tanr olduuna gre, mlkiyet hakk kutsaldr. Kimse kimsenin mlkne el uzatamaz. Topra veren Tanr, bu nimetten herkesin yararlanmasn da istedii iin her insan sadece ihtiyacn karlayacak kadar mlk edinmelidir. u halde, her insann mlkiyet hakk, dier insanlarn mlkiyet hakkyla snrlanmtr. Toplumdan nce var olan bu hakk korumak da toplum yasalarna der (Akn, 1987:131-132). 4. YNETM EKLLER Doa durumundan toplum dzenine bir baka ifadeyle politik dzene geerken insanlar doal durumda kendilerinde bulunan yasama ve yrtme haklarn (cezalandrma haklarn) toplumdaki en st g olan egemene devrederler. Bunun karlnda ise haklarn devrettikleri hkmetten gvenliklerinin salanmasn isterler. Bylece belli sayda insann, kendi doa kanununa dayanan haklarn bir toplulua brakarak, bir toplum kurmak zere kendi rzalar ile birlemeleri, politik yahut medeni toplumlar meydana getirir ve doa durumunda yaayan insanlar da bu halden kp bir medeni toplum iine girerler. Doa durumu ile siyasal ya da uygar toplumu birbirinden ayran en nemli fark, siyasal toplumlarda insanlar arasndaki anlamazlklar karara balamaya ve sulular cezalandrmaya yetkili, bavuracaklar ortak bir yasas ve yarg organ olmasdr. Ortak bir bavurma yeri olmayanlar ise hala doa durumundadr. nsanlarn bu ekilde birlemeleriyle, bazlarnn dnyada tek hkmet ekli sayd mutlak monariler de doabilir ki Lockea gre, mutlak monariler medeni toplumla badamaz. nk medeni toplumun kurulu amac, insanlarn kendi balarna karar verdikleri doa durumundan kurtulmaktr. Mutlak monarilerde ise sadece hkmdarlar kendi balarna karar vermekle doa durumunda kalmlar, bunlar kendilerine itaat eden kimseler karsnda hem kanun koyucu hem de bu kanunu yrtc olmulardr. Bu yle bir haldir ki, btn insanlar sadece bir kii dnda, bir toplum haline gelmek iin doa durumunu brakm, yalnz o kii ya da aznlk, doa durumunun btn zgrln muhafaza etmitir. Oysa
6

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

medeni toplumlarda btn kiiler, en sttekilerle en alttakiler, eit olarak kendi bulduklar ve konulmalarna katldklar kanunlarla baldrlar. Medeni toplumlarda bunu salayan ve garanti altna alan iki temel unsur vardr: Birincisi kanun koyucu kuvvetin, halkn setii herhangi bir toplulua verilmesi, ikincisi ise kanun koyucu kuvvetin, kanunlar yrtc kuvvetten ayrlmasdr. nsanlar, bir topluluk ya da bir hkmet kurmaya raz olunca, ounluun bakalarn idare etme hakk bulunduu tek bir yap meydana getirmek zorunda kalacaklar ve birbirlerine balanacaklardr. Tek bir vcut gibi hareket edebilmek de ancak ounluun istem ve kararlarna uymakla mmkn olacaktr. Zira btn insanlar tek bir dnce altnda toplamaya imkn yoktur. O halde herkes kendi rzas ile ounluun istemine balanacaktr. te insanlarn bu ounluk ilkesini kabul ederek tek bir toplumsal yap meydana getirmek zere birlemeleri politik toplumlar meydana getiren eydir. Yasaya uygun, meru bir hkmetin meydana gelmesi de ancak bu ekilde mmkndr (Akarsu, 1967:77-79). Lockeun bu dncesi 1924 tarihli TC Anayasasnda da kabul edilen gnmzde ounluku demokrasi olarak adlandrlan gre kaynak tekil etmitir. ounluku demokrasi anlay, ounluk prensibi (principe majoritaire)ne dayanr. ounluk prensibi u iki nermeyle zetlenebilir: Devlet, halkn ounluunun iradesine gre ynetilmelidir ve ounluun karar, her eyin stndedir. Bu anlaya gre, ounluun ynetme hakk mutlaktr; bu hak ounluun kararn snrlandrc etkiye sahip aznlk haklar gibi kavramlarla snrlandrlmamaldr. Ancak bu anlay aznlk haklarna nem vermedii iin ok fazla eletirilmitir. Gnmzde genel kabul gren ilke oulcu demokrasi anlay olup bizim anayasal sistemimizde ilk kez 1961 Anayasas ile kabul edilmitir. 1982 Anayasas da oulcu demokrasi anlayn benimseyip uygulamaktadr. oulcu (plralist) demokrasi anlay, toplumun ounluk tarafndan ynetilecei dncesini reddetmez; ama ounluun ynetim hakknn aznln temel haklaryla snrl olduunu savunur. Bu anlaya gre, bugnn aznlnn yarn ounluk haline gelme hakk vardr. ounluk, bata bu hak olmak zere, aznln temel hak ve zgrlklerine sayg gstermek zorundadr (Gzler, 2008b:114) Lockea gre, kanun yapan gcn kimde olduuna bakarak, bir devletin ekli hakknda hkm verilebilir. nsanlar politik bir toplumda bir araya gelmeden nce, doa durumunda iken, yasama ve yrtme yetkisi herkes tarafndan kullanlabilmekteydi. Politik bir topluma girdikten sonra da ounluk, toplumda kanunlar yapma ve kanunlar yrtme gcnn tamamn kullanabilir. Yasalar yapan toplum, yasalarn yrtlmesini salayacak olan temsilcileri seer ve bu grev temsilciler tarafndan yrtlrse, bu hkmet ekli mkemmel bir demokrasidir. ounluk yasalar yapma gcn seilmi birka insann ve onlarn miraslarnn veya vekillerinin eline brakabilir, bu durumda hkmet ekli oligaridir. Ya da kanunlar yapma gc ounluk tarafndan tek bir kiiye braklabilir ki bu da monaridir. Bir monaride kanun koyma ii bir monarkn kendisine veya miraslarna verilmise (babadan oula geen) bu hkmet ekli kaltsal monaridir. Fakat yasama gc, bir monarkn hayat boyunca geerli ise ve o ldkten sonra yerini alacak kiiyi seme hakk, ounlua aitse o zaman bu hkmet ekli seici monari adn alr (Karagz, 1996:151). Lockeun ynetim ekilleri konusundaki bu snflandrmas, bugn de anayasal sistemimizde geerliliini srdrmektedir. Bu snflandrmann yannda gnmzde var olan doktriner tartmalar genellikle yasama ve yrtme kuvvetleri arasndaki iliki zerine yaplmtr. Modern bir devleti oluturan erkten ikisi olan yasama ve yrtme erkleri aras ilikiler ayn zamanda o devletin siyasi rejimini de belirler. Bu iki kuvvetin ayn elde topland durumlarda kuvvetler birlii rejimleri ortaya kar. Kuvvetlerin yrtme erkinde birlemesi diktatrlk rejimlerine, yasama erkinde birlemesi de konvansiyonel ya da
7

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

meclis hkmeti rejimine yol amaktadr. Gnmzde meclis hkmeti sistemi svirede uygulanmaktadr (zer, 2003:107-117). Kuvvetlerin lml ayrl da denilen kuvvetlerin ibirlii sistemi parlamenter rejimini tekil ederken (zer, 1998:85-88), mevcut iki erkin kesin ayrl bakanlk rejimine nayak olur (zer, 1998:5-13; Kuzu, 1997:7-37). Locke, btn bunlara ramen toplumun, birok devletin zelliklerini tayan bir karma hkmet oluturabileceinden de bahseder. Ki buna da 1924 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn kabul ettii, meclis hkmeti sistemi ile parlamenter sistemin karmas olan karma hkmet modeli ile u an Fransada uygulanan yar bakanlk sistemi rnek gsterilebilir. 5. YASAMA GC Yasama gcn elinde bulunduran kii ya da kiilerin saysna bakarak hkmet ekillerini belirleyen Locke, aslnda yasama gcnn gerek sahibinin toplum olduunu ama belirli srelerle ya da sresiz olarak toplumun bu gc yrtmeleri iin bakalarna devrettiini ifade etmitir. Btn devletlerde ilk ve temel pozitif kanun, kanun koyucu kuvveti kuran kanundur. Halk tarafndan seilmi bir kanun koyucu kuvvet tarafndan onaylanmam hibir kararn bir yasama gc yoktur. Baka bir ifadeyle toplumun rzas olmadan bir kanun, kanun olma niteliini kazanamaz. Kimsenin topluma, toplumun rzasn almadan kanun koyma ve snrlamalar getirme gc yoktur (Akarsu, 1967:79). Bu dncesiyle Locke, yasama gcnn ve ayn zamanda yrtme gcnn kaynan halka indirgemektedir. ktidarn kaynann bireylerin iradesi olduunu ileri sren dnr, bata monariler olmak zere, siyasal iktidarn kaynana ilikin o zamana kadar kabul edilen meruluk anlayn reddetmi, meru ynetimin douunu, zgr insanlarn istek ve iradelerine dayandrmtr (Gze, 1995:157). Lockea gre yasama gc, toplumu ve toplum bireylerinin varlklarn korumak iin cumhuriyetin glerinin nasl kullanlmas gerektiini belirleme hakkna sahip olan gtr. yleyse, btn toplumlarda ounluun iradesine dayanarak elde edilen bu yasama gcnn amac, toplum ve toplum yelerinin korunmas ve gvenliklerinin salanmasdr. Ona gre, kanunlar koyan kiiler toplum zerinde mutlak ve keyfi bir otoriteye sahip olmamaldr. Her eyden nce, bu kiilerin koyduu kanunlarn toplumun genel iyiliine uygun olmas, insanlarn can ve mal gvenliine aykr olan herhangi bir kural koymalarna izin verilmemesi gerekir. Ayrca, yasama gcn elinde bulunduran kimseler, kendi koyduklar kurallara dier insanlarla ayn derecede uymakla ykml olmaldrlar. Yasama gcn elinde bulunduran kimselerin Tanrnn iradesine aykr herhengi bir kural koymama konusunda da byk titizlik gstermeleri gerekir (etin, 1994:170). Buradan da anlalaca zere, Lockea gre, yasama gc toplumdaki en stn gc oluturur. Bu g kime verilmi olursa olsun verilenler, toplumun bireylerine kar yerine getirmesi gereken sorumluluklarla donatlmlardr. Locke, toplum yeleri tarafndan yasa koyma yetkisine sahip kii ya da kiilere verilen bu sorumluluun Tanrnn ve doa yasasnn gcne baz snrlamalar getirdiini syler. Ona gre, yasama gc toplumda en stn g olmakla beraber, mutlak olmayp baz snrlamalara tabidir (Karagz, 1996:152-154). Locke, yasama gcnn snrl bir g olduunu Hogr zerine Bir mektup adl eserinde u ekilde dile getirmektedir: nsanlarmalvarlklarn korumak amacyla, karlkl yardmlamalarn salayan toplumlara girmelerine ramen, ya kendi vatandalarnn yamacl ve hilekarl veya yabanclarn dmanca iddeti nedeniyle bunlar kaybedebilirler. Bunlara engel olmann aresi (d glere kar) silahlar, zenginlik ve kabalk bir vatanda topluluu; (i tehlikelere kar) ise kanunlardr. Btn bunlarn ykmll ise, toplum tarafndan sivil ynetime verilmitir. Bu esastr, bu kullanma
8

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

hakkdr her devlette ki (en yksek dereceli) g olan kanun koyucu gcn snrlarn tekil ederler (Locke, 1995:42). Peki toplumdaki en stn g olan yasama gcne getirilen bu snrlamalar nelerdir? Bu snrlamalar u ekilde sralayabiliriz (Akarsu, 1967:80-81; Glsoy, 2000:288-291): lk olarak, yasama gcn elinde bulunduran kuvvet, hibir zaman halkn mallar ve hayatlar zerinde keyfi bir kuvvete sahip olamaz. nsanlar doa durumunda yaarken de bir bakasnn hayat, mallar, zgrl zerinde keyfi kuvvet kullanma haklar yoktu ki, devletin kurulmasnn sebebi mlkiyet hakknn daha iyi korunmasdr. O halde devletin en yksek gc olan yasa koyucu gcn de ayn artlara sahip olmas ve yelerinin haklar zerinde fazla bir hakka sahip olmamalar gerekir. nk onun gc halkn iyilii ile snrldr, hibir zaman kiilere zarar verme hakkna sahip deildir. kinci olarak, yasama gcn elinde bulunduran kuvvet, geici ve keyfi kararlar alarak iktidar zorla ele geiremez. Doa durumunda var olan kanunlar yazl deildir. Ama insanlar toplum halinde yaamaya balaynca, doa durumunun sakncalarn ortadan kaldrmak ve kendilerini ve mallarn korumak iin, mlkiyet hakkn herkese tanyan deimez kanunlar yapmlardr. Toplum, yasama gcn, buna layk grd insanlara verir. Bu kimselerin de aklanm, ilan edilmi ve toplum tarafndan kabul edilmi kanunlarn dna kmamalar gerekir. Aksi takdirde toplumun huzuru, bar ve mlkiyet hakk doa durumunda olduundan daha ok tehlikeye der. Lockea gre, devlet ynetimi keyfi olamaz, rastgele kararlara braklamaz. Devlet ilan edilmi, yazl, herkesin bildii, anlad yerleik kanunlarla ynetilmeli ve yasama gc de bu kanunlarn dna kmamaldr. nc olarak, en stn g olan yasama, hi kimsenin maln kendi rzas olmadan keyfi olarak elinden alamaz. Byle bir keyfiyet durumunda, mlkiyet hakknn hibir anlam ve gereklii kalmaz. Devletin gc, yelerinin rzalar ile snrl olduundan, toplum yelerinin devlete vermedii hibir hakk devlet kullanamaz. Son olarak, yasama, kanun yapma gcn kimseye devredemez. Sadece halk yasama gcn kullanacaklar belirleme hakkna sahiptir. Mademki bu kuvvet halk tarafndan seilmitir, o halde halk tarafndan kendisine verilen bu kuvveti bakasna devredemez. Locke yasama gcn byle ifade ederek, yasa koyucunun snrsz gc olmadn, aksine yasama yetkisinin belirli bir tarzda hareket etme yetkisi olduunu savunmaktadr. Yasama yetkisini elinde bulunduranlar sadece genel kurallar yapmaldrlar (Hayek, 1995:81). Lockeun bu savunmas zellikle ngiliz i sava srasnda parlamentonun yetkilerini ktye kullanmasndan trdr. Ona gre yasama gc belirli ekilde hareket eden bir otorite olup belirli durumlarda deitirilemeyecek ve ilan edilmi yerleik kanunlarla ynetmelidir (Hayek, 1997:33). 6. KUVVETLER AYRILII Lockeun teorisinde siyasal toplum ve siyasal g bir szlemenin sonucu olduu iin bu siyasal gce ynetilenlerin de rzas olacaktr. Bu siyasal g, mlkiyet hakkn korumak iin kurulduundan bu hakk ortadan kaldrmas dnlemez. Aksi halde, siyasi otoritenin meruiyeti ortadan kalkacak ve halkn direnme hakk doacaktr. Ancak siyasal iktidarn rzaya dayanmas, iktidarn kontrol edilebilmesi iin yeterli deildir. Bu nedenle daha somut olarak siyasal iktidarn snrlandrlmas gerekir ki bunun da yolu, kuvvetler ayrlnn gerekletirilmesidir (Yayla, 1998:46). Lockea gre devlette g bulunmaktadr. Bunlar; yasama gc, yrtme gc ve federatif gtr (Akipek, 1952:179-181).

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Locke, en stn g olan yasama gcn, uygar bir toplumun ve bu toplumun yelerinin korunmas amacyla hkmetin bu gc nasl kullanacana karar veren bir merci olarak anlyordu. Yasalar koyarak ona gre cezalar veren ve toplumun gvenliini salayan yasama gc en stn g olmasna ramen keyfi olarak kullanlabilecek bir g deildir. yleyse uygar bir toplumda, toplumu ve bireyleri korumaya yarayan kurallar koyan yasama gcne, bu kurallar uygulayacak olan yrtme gcne ve bir de d ilikileri dzenleyen ve savunmay gerekletirecek olan federatif bir gce ihtiya vardr. Yasama gc; sava ve bar yapma, topluluk yelerine dardan birinin verdii zarar cezalandrma ve topluluk yeleri arasnda ilenmi sulara hangi cezann verileceini saptama gcdr. Yasama gcn elinde bulunduranlarn yrtme gcn de ele geirmeleri ihtimaline karlk, iyi dzenlenmi bir devlette yasama gc, yasay yaptktan sonra dalmal ve bu yasalarla kendilerini de bal saymaldr. Bu nedenle yasama gc, kamu iyiliini gzeten ve halk tarafndan seilen kimselere verilmelidir. Bir toplumda yasama gc tarafndan yaplan kanunlar bir defada yapld iin yasa koyucunun her zaman i banda bulunmas zorunlu deildir. Kanun yapmak zere halk tarafndan seilmi kiiler, kanunlar yaptktan sonra dalp kendi yaptklar kanuna boyun eerler. Ancak bu kanunlarn yrrlkte kalmasn salayacak ve kanunlar uygulayacak bir g de gereklidir. Bu da yrtme gcdr. Yaplan yasalar srekli bir nitelik tadklarndan ve aralksz yrtlmeleri gerektiinden, yrtme gcnn varl zorunludur. Bu nedenle de iyi kurulmu bir devlette yasama gcyle bunlar uygulayc g birbirlerinden ayrlmaldr (Akarsu, 1967:81; Glsoy, 2000:287). Lockea gre; yrtme gcnn, yasama gc tarafndan yaplan yasalarn devamn salamak iin srekli ve aralksz olarak almasna karlk, yasama gc kanunlar yaptktan sonra gerektiinde yrtc g tarafndan greve arlmak zere dalr. nk yasama gcnn srekli almas, yeni yasalar karmas karklklara neden olacak ve halka yarardan ok zarar getirecektir. Yrtme organ eylemlerinden dolay sorumlu olup, kaynan da yasamadan alr. Yrtme organnn sorumluluu, insan haklarnn korunmas bakmndan zorunludur. nk yrtme gc byk bir gtr ve yasama gc gibi adil ve bilinen yasalara uygun olarak yerine getirilmelidir. Yrtme gc ayn zamanda ayrcalk gcn ya da yasa yapmann ayrntlarn dzeltme hakkn da ierir. Nitekim ksa sreli yasama oturumlarnda karlacak yasann muhtemel tm artlarn nceden ngrp aklama pek mmkn deildir. Ancak yrtmenin bu ayrcalk gc de snrl olup, doal yasann ve ngrlemeyen bir kriz dnda yazl yasann snrlarn aamaz (Tannenbaum&Schultz, 2008:308-309). Yrtme gcnn yan sra bir de federatif ad verilen bir gcn varln gerekli gren Lockea gre; federatif g, bir devletin baka devletlere kar gvenliini salayan bir kuvvettir. Bir toplumun yesi ile baka bir toplum yesi olan kii arasndaki atma o toplumun btnn ilgilendirir. Her toplum, baka toplumlar, baka devletler ya da toplumun dnda olan btn kiilerle balantlar bakmndan, doa durumunda bulunurlar. Bu kuvvet sava ve bar hakkn kendinde tar. Yrtc gle federatif g tamamen birbirlerinden farkldrlar. Biri toplumun i ilerinde yasalar uygular dieri ise toplumun d menfaat ve gvenliini salar (Akarsu, 1967:81-82). Yrtme gcn elinde bulunduran kuvvet, birtakm yazl ve yerleik kanunlara uymak zorundadr. Hal byle olmakla birlikte sava ve barta karar verme, dier devletlerle anlama yapma gibi yetkilere sahip federatif gcn yerleik, ilan edilmi yasalar olmadndan, bu kararlar ancak devletin karlar dorultusunda alnabilir.

10

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

Yrtme ve federatif gc ayr ayr nitelendirmekle birlikte, bu glerin farkl ellerde bulunmasnn zor olacana dikkat eken Lockea gre; gerekte aralarnda bir dzen ball olmayan kimselere devlet kuvvetlerini vermek tehlikelidir. nk o zaman halkn kuvvetleri eitli kumandanlarn eline braklm olur ki, bu da er ge dzensizlik ve kargaa ile sonulanr. te bundan dolay iyi dzenlenmi her devlette, btn dier glerin kendisine bal olduu tek bir yksek g bulunmaldr. Bu da yasa koyucu gtr (Karagz, 1996:160). Kuvvetler arasndaki ilikiyi zetleyecek olursak; yrtme gc yasamaya baldr ve bu gc kullananlar yasamaya kar sorumludur. Yasama gerekli grd hallerde yrtmeye verdii yetkiyi geri alabilir. Yetkiler ktye kullanmsa cezalandrr. Federatif g ise, yasama ve yrtme glerine bal olarak ve onlarn emrinde grev yapar. Lockeun kuvvetler ayrlnda yasama ve yrtme glerini birbirinden ayrmas, her iki gcn zerlerine den grevleri kii haklarna ve yasalara uygun olarak yapmalarn salamak amacndan kaynaklanmaktadr (Akn, 1987:139). 7. HTLAL HAKKI VE DEVLETN ZLMES Locke, bir toplumun yok olmasn engelleyecek, toplumda kargaa ve anariyi nleyebilecek snrl ynetimi gerekletirmek amacyla nc yol olarak, insanlara ihtilal yapabilme hakkn tanr. Halk toplumdaki en stn g olan yasama gcn elinde bulunduranlarn, toplumun kurulu amalar olan kamu yarar ve iyiliini gzetmediklerini, bireylerin hak ve zgrlklerini korumada baarsz ve keyfi davrandklarn grd takdirde, kendi irade ve gveniyle vermi olduu haklar geri alr. Bylece bireylerin hak ve zgrlklerini koruyamayan hkmeti drmekten, bir baka ifadeyle ihtilal hakkn kullanarak hkmete kar kuvvet kullanmaktan baka yol yok gibidir. Btn devlet dzenlerinde siyasal iktidar kullanacak kiileri belirleyen birtakm kurallarn, kuramlarn ya da kanunlarn varolduunu ve de bu kurum ya da kurallar tarafndan belirlenmi yollardan baka herhangi bir yolla iktidarn elde edilemeyeceini syleyen Locke, iktidarn meruiyet koulunu iki arta balar: Bunlardan biri iktidarn gasp edilmesi yani bakasnn hakk olan iktidarn kullanlmasdr. Byle bir iktidar gayrimerudur. Bu kimseler halkn kendilerine itaat etmesini de beklememelidirler. Gayrimeru iktidar belirleyen ikinci kriter de zorbalktr. Zorbalk, iktidarn hi kimsenin hakk olmad biimde kullanlmasdr. Zorba, iktidar kendi kar dorultusunda kullanan kiidir. Lockea gre, kanunun bittii yerde zorbalk (tiranlk) balar. Kanun bittiinde, zorbalk ve zulm baladnda, insanlarn byle bir ynetime kar gelme, ayaklanarak hkmeti drme hakk domu olur. nk bata siyasal iktidar, kamu yararna uygun olarak davranmak zorundadr. ktidar da insanlarn doal durumda sahip olduklar ve szleme yaparken de brakmadklar baz haklarla snrldr. Dolaysyla bu snrlar aldnda, insanlar kendilerinde sakl haklar koruyabilmek iin siyasal iktidarn kurulu amacna aykr davranarak szlemeyi hie sayan tiranlk ynetimine kar isyan etmek hakkna sahiptir (Karagz, 1996:162-169; Glsoy, 2000:292-293). Locke, insanlarn sosyal szleme ile kurduklar siyasal toplumun ve ynetimin durumda yeniden kurulacan ifade etmitir. Bu durumlardan ilk ikisi; ynetimin gasp edilmesi ve tiranlk (zorbalk) halleridir. Bu hallerde yasama gcnn ktye kullanlmas ve snrlarnn ortadan kaldrlmas sz konusudur ki, bu da direnme hakkn dourmaktadr. Direnme hakknn kullanlmas sonucunda da yeniden orijinal szlemedeki koullarla yeni bir ynetim kurulacaktr. Lockeun ynetimin yeniden kurulabilmesi bakmndan ngrd nc durum ise, ynetimin zlmesidir ve burada da temel kriter yasamadr. Ynetimin zlme sebeplerini de Locke ksaca u ekilde saymtr (Akarsu, 1967:83-85; Glsoy, 2000:292-294; Tannenbaum&Schultz, 2008:310):
11

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

lk neden, yasama organnn deimesidir. Yasama organ paralanr ya da kaldrlrsa, ardndan zlme olur. nk yasama organ toplumun z ve iradesidir. kinci neden, ynetimin bozulmas, otorite sahiplerinin iktidarlarn ktye kullanmalardr. nc neden, yasama ya da yrtme glerinin, kendilerine verilen yetkilere aykr hareket etmeleridir. Bu saydmz durumlarn gereklemesi halinde halkn zlen ynetimin yerine, yeni bir ynetim kurma hakk doar. SONU Locke, eitlik gibi zgrln de insan doasndan ileri geldiini ve tm halkn iradesini ieren toplum szlemesi sonucunda kurulacak siyasi mekanizmann tek grevinin, insanlara baskc, meru olmayan, zorlamac ve tek tarafl bir biimde tm egemenlii bnyesinde toplayarak hkmetmektense, onlarn doa durumundan gelen temel haklarn (yaamn, zgrln ve mlkiyetin korunmas) korumak ve devletin karlarndansa bireylerin karlarna ncelik vermek olduunu savunmutur. Locke, bu ynetimin mutlak gcnn liberal ve eitliki bir erevede ele alnarak mutlaka belirli bir dzeye indirgenmesi gereini ve bunun ancak kuvvetler ayrl ilkesiyle gerekletirilebileceini savunmu, mutlak gcn kesin olarak en azndan yasama ve yrtme olarak ayrlmas gereini nemle vurgulamtr. Kuvvetler ayrl ilkesini ortaya koyanlar, nereden gelirse gelsin ynetimde istibdat ve zorbal nleyecek kii ve zgrlklerini salayacak ve koruyacak bir yol aramaktadrlar. Bunun zmn de kuvvetlerin tek bir elde toplanmamasnda bulurlar. Yasama erki devlet gcnn, topluluu ve yelerini korumak iin nasl kullanlacan ynetmeye hakk olan erktir. Bir baka ifadeyle devletin kurallarn koyan gtr. Yrtme erki ise, yasama organnn koyduu kurallar erevesinde hkmet ilerini yerine getiren gtr. Yarg erki ise, konulan kurallara uyulmasn salayan, ortaya kan uyumazlklar zme kavuturan gtr. Bu fikrin ilk sahibi olarak John Locke bilinir. Ancak belirtmek gerekir ki, Lockun anlaynda yasama stn olup yrtme ona bamldr. Dnre gre, yarglama da ayr bir g olmayp yasamaya bal bir faaliyettir. Daha sonra Montesquie, Lockeun izdii bu modeli zenginletirerek devletin gcnn organa ayrlmasn ve bu glerin (gnmzdeki haliyle) yasama, yrtme ve yarg olarak e ayrlmasn ngrmtr. Bu temel g hem birbirlerinden bamsz, hem de belirli bir kontrol mekanizmasyla birbirlerini denetler konumda olmaldr. Hukuk Devleti olma niteliinin temelde aranan koullarn banda kuvvetler ayrlnn gerekletirilmi, oulcu, zgrlk bir sistemin, yani demokrasinin toplumca benimsenmi olmas gerekir. Demokratik sistemlerin aksamasnda eitli nedenler rol oynamakla birlikte, en sk ve yaygn biimi antidemokratik uygulamalardr. Yani yasama, yrtme ve yarg arasndaki dengenin yrtme lehine bozulmasdr ki Locke bunu devletin zlmesi olarak ifade etmitir. Kuvvetler ayrm ile hkmetin etkili denetlenmesini gerekletirecek, hibir keyfi uygulamaya yer vermeyecek bir anayasa ve ona dayanan bir denge mekanizmas, demokratik sistemin kalcl iin yaamsaldr. Yargnn, yasama ve yrtmeyi denetlemesi kadar, yasamann da yrtmeyi denetlemesi gerekmektedir. Kuvvetler ayrl ilkesi liberal ve laik siyas felsefenin rn olup, mutlak monarilerin baskc ynetimlerine kar, kii hak ve hrriyetlerini gvence altna almay amalar. Kuvvetler ayrl ilkesini u ekilde ifade edebiliriz; kamu hizmetlerinin iyi ileyebilmesi ve kii hrriyetlerine saygl olunabilmesi iin eitli devlet fonksiyonlarnn (yasama-yrtme-

12

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

yarglama) birbirlerine kar belli bir bamszl olan organlar tarafndan kullanlmasdr (Gzler, 2008a:123) Kuvvetler ayrl ilkesi yazl anayasalar iinde ilk kez 1787 tarihli Amerikan Anayasasnda ifadesini bulmutur. Daha sonra 19. ve 20. yzylda dier lkelere de yaylmtr. Mutlak monarilerin baskc ynetimlerine kar, kii hak ve hrriyetlerini gvence altna almay amalayan ve hukuk devleti ilkesinin olmazsa olmaz artlarndan olan kuvvetler ayrlnn Trk hukuk sistemimize etkileri konusuna ksaca deinecek olursak, sz konusu ilkenin hukuk sistemimize ilk girii II. Merutiyet Dnemine rastlamaktadr. Bilindii zere Birinci Merutiyet ve Kanun-i Esasiye kadar hukuk tarihimiz, monarik ve teokratik yapya sahiptir. Bu nedenle yasama hakk ilah bir st kurumda, yrtme hakk ise padiahtadr. Bu yzden bahsolunan ilkenin, ortaya atlma amacnn paralelinde bir ihtiya gstermez. Birinci merutiyetin hukuk tarihimize kazandrd yenilik parlamentodur. Bu dnemden itibaren 1908 II. Merutiyet dnemine kadar mevcut sistem monarik-teokratik yapda parlamentoculuk olmutur. 1909 yl anayasa deiikliklerinin akabinde Osmanl Devleti kuvvetler ayrl ile karlar. Daha sonra milli mcadele dneminde hazrlanp kabul edilen Trkiye Devletinin ilk anayasas saylan 37 maddelik 1921 Anayasas, kuvvetler birlii ve meclis hkmeti sistemini kabul etmitir. 1921 Anayasas olaanst dnem anayasas olup, milli mcadelenin daha kolay kazanlabilmesi iin kuvvetlerin tek elde toplanmasn uygun grm ve yasama ile yrtme kuvvetlerini mecliste toplayp meclis hkmeti sistemini benimsemitir. Yasama erkinin yrtme kuvvetini hasretmesi eklinde aklanabilecek bu rejim 1924 anayasasna kadar ufak tefek deiikliklere ramen (cumhuriyetin ilan gibi) devam etmitir. Trk hukuk tarihinin en ciddi ve en modern ilk anayasas olan 1924 anayasas kuvvetler birlii ve grevler (fonksiyonlar) ayrl sistemini getirirken; kuvvetler ayrl ilkesine, Trkiye Cumhuriyeti anayasalar iinde ilk yer veren, 1961 anayasas olmutur. Bu anayasa ile kuvvetlerin yumuak ayrl anlamna gelen parlamenter sistem kabul edilmitir. 4. maddesinde Egemenlik; kaytsz artsz milletindir diyen anayasann 5. maddesinde yasama yetkisinin meclise ait olup devredilemeyecei; 6. maddesinde yrtme grevinin kanunlar erevesinde Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunca yerine getirilecei; 7. maddesinde ise yarg yetkisinin Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce yerine getirilecei ifade edilmitir. Grld zere, bu anayasa ile yasama ve yrtme organlar hukuki adan birbirlerinden ayrlm; yarg yetkisi bamsz mahkemelere verilmi ve yasama organnn ilemlerine kar denetleme organ olarak Anayasa Mahkemesi kurulmutur. 1982 Anayasas da hukuken bu rejimi benimseyip devam ettirmitir. ada uygarla, birbirini tamamlayan, birbirini gelitiren bilimsel ve sanatsal gelimelerin st ste ykselmesiyle eriilmitir. Bu balamda John Locke da yaad dnemin yan sra sonraki yzyllarda dahi etkileri devam eden, gnmz devlet yaplarnn oluumunda da nemli etkiye sahip olan nl bir dnrdr. Onun kuvvetler ayrl konusunda balatt ve sonraki dnemlerde baka dnrlerce gelitirilen fikirleri, bugn hukuk devletinin temel koullar arasnda saylan, insan haklarnn korunmasn salayan ve gnmz devletlerinde genel olarak kabul gren bir ilke haline gelmitir. Yine mlkiyet kavramna verdii geni anlam ve nemle, mlkiyetin yasama gc ile korunabileceini savunmas, daha sonra iyice yaygnlaacak olan parlamenter meruiyet anlayna byk katk salamtr.

13

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

KAYNAKA AKARSU, Bedia (1967), John Lockeun Devlet Felsefesi, Ayr Bask, Felsefe Arivi, Say:12, stanbul Matbaas, stanbul. AKIN, lhan F. (1987), Kamu Hukuku, 5.Bas, Beta Yayn, stanbul. AKPEK, lhan (1952), Kuvvetler Ayrl Nazariyesinin Domasnda Amil Olan Fikirler, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 9(1), ss.167-182. AKPEK, lhan (1953), John Lockeun Siyasi Fikirleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 10(1), ss.255-268. AKPEK, lhan (1954), John Lockeun Mlkiyet Hakkndaki Fikirleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 11(1), ss.514-524. ARNHART, Larry (2004), Plato'dan Rawls'a Siyasi Dnce Tarihi, ev.: Ahmet Kemal Bayram, Adres Yaynlar, Ankara. BAKIRCI, Fahri (2004), John Locketa Mlkiyet Anlay, Babil Yaynlar, Ankara. BOUILLON, Hardy (1998), John Locke, ev.:Ali brahim Sava, Liberte Yaynlar, Ankara. CEVZC, Ahmet (2001), Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa. ETN, Halis (2002), Liberalizmin Tarihsel Kkenleri, Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 3(1), ss.79-96. ETN, smail (1994), John Lockeda Ahlak Kurallarnn Kayna, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi, 6(6), ss.167-176. CORCUFF, Philippe (2008), Siyasetin Byk Dnrleri: Siyaset Felsefesinde Eletirel Gzergahlar, ev.: Aziz Ufuk Kl, Versus Yaynlar, stanbul. DAHL, Robert (1993), Demokrasi ve Eletirileri, ev.: Levent Kker, Trk Siyasi limler Dernei- Trk Demokrasi Vakf Ortak Yayn, Ankara. GZE, Ayferi (1995), Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, stanbul. GZLER, Kemal (2008a), Anayasa Hukukunun Genel Esaslarna Giri, 3.Bask, Ekin Kitabevi, Bursa. GZLER, Kemal (2008b), Anayasa Hukukuna Giri, 13.Bask, Ekin Kitabevi, Bursa. GLSOY, M.Tevfik (2000), John Lockeun Siyaset Teorisinin Temel Kavramlar ve Yasama Gc, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi, 4(1-2), ss. 275- 296. HAYEK, Friedrich A. (1995), Kanun, Yasama Faaliyeti Ve zgrlk (Sosyal Adalet Serab), ev.: Mustafa Erdoan, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. HAYEK, Friedrich A. (1997), Hukuk, Yasama ve zgrlk (zgr Bir Toplumun Siyasi Dzeni), ev.: Mehmet z, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. HOBBES, Thomas (1651), Leviathan, ev.: Semih Lim, 1995, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. KARAGZ, Yldz (1996), Thomas Hobbes ve John Locketa Siyaset Felsefesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Anabilim Dal, Erzurum. KUZU, Burhan (1997), Trkiye in Bakanlk Sistemi, Faklteler Matbaas, stanbul. LOCKE, John (1940), Of Civil Government, Book 2, Chapter 5, London. LOCKE, John (1995), Hogr zerine Bir Mektup, ev.: Melih Yren, Siyasal Kitabevi, Ankara. LOCKE, John (2000), Two Treatises of Government, nternet Sitesi: http://site.ebrary.com/lib/erciyes/docDetail.action?docID=2001977&p00=john%20loc ke, Eriim Tarihi: 10.03.2009.
14

AKADEMK BAKI DERGS Say 21, Temmuz Austos Eyll 2010 Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz- Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat- KIRGIZSTAN http://www.akademikbakis.org

ZER, Attila (2003), Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara. ZER, Attila (1998), Bakanlk Hkmeti Sistemi ve Bu Sistemin Trkiye Asndan Uygulanabilirlii, 2.Bask, Ankara. POLLOCK, Frederick (1904), Locke's Theory of the State, nternet Adresi: http://socserv.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/locke/thestat, Eriim Tarihi: 19.03.2009. RUSSEL, Bertrand (1948), History of Western Philosophy, London. SABINE, George (1969), Siyasal Dnceler Tarihi II, ev.: Alp ktem, Trk Siyasi limler Dernei Yayn, Ankara. ENEL, Alaaddin (1982), Siyasal Dnceler Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara. TANNENBAUM, Donald ve SCHULTZ, David (2008), Siyasi Dnceler Tarihi: Filozoflar ve Fikirleri, ev.: Fatih Demirci, Adres Yaynlar, Ankara. TUNAY, Mete (1969), Batda Siyasal Dnceler Tarihi, Cilt: 2, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, ss. 113-181. YAYLA, Atilla (1998), Siyaset Teorisine Giri, Siyasal Kitabevi, Ankara.

15