30.05.

2011

ADI DFERANSYEL DENKLEMLER Den bir paratnn hzn (u) zamann (t) bir fonksiyonu olarak hesaplamak iin Newton'un ikinci yasasna dayal olan aadaki eitlik yazlr:

ADI DFERANSYEL DENKLEMLER

Yukardaki eitlikte diferansiyeli alnan byklk v, baml deiken diye adlandrlr, v 'nin diferansiyeli alnrken gznne alnan byklk t, bamsz deikendir. Eer bir fonksiyon bir bamsz deiken ieriyorsa, denkleme adi diferansiyel denklem (ADD) denir. Buna karlk, iki veya daha ok bamsz deiken ieren eitlikler ksmi diferansiyel denklemdir (KDD). Diferansiyel denklemler derecelerine gre de snflandrlr. rnein Yukardaki eitlik birinci dereceden bir denklemdir, nk denklemdeki en yksek dereceli trev, birinci trevdir. kinci dereceden denklem ise ikinci trevi ierir.

dv c =g v dt m
Burada g yerekimi ivmesi, m ktle ve c diren katsaysdr. Bilinmeyen fonksiyonu ve onun trevini ieren bu tr denklemler, diferansiyel denklem diye adlandrlr.

EULER YNTEM
Bu blm

EULER YNTEM
Bu eitlie gre, h aral boyunca eski bir yi deerinden yeni bir yj+1 deerini ekstrapolasyonla bulmak iin eim tahmini kullanlr (ekil-1). Bu forml, ileriye doru adm adm uygulanabilir ve bylece zmn yrngesi izilebilir.

dy = f (x, y) dx

formundaki adi diferansiyel denklemlerin zmne ayrlmtr. Den paratnn hz iin gelitirilen bir denklemi zmek amacyla bir saysal yntem kullanlrsa bu yntem Yeni deer = eski deer + eim x adm bykl formunda veya matematiksel olarak yi+1 =yi+h (1) eklindedir.

EKL-1: Bir adml yntemin grafik gsterimi

30.05.2011

EULER YNTEM Btn bir adml yntemler bu genel formda ifade edilebilir, aralarndaki tek fark eim tahminindeki yntemin farkl olmasdr. Diferansiyel denklemi kullanarak eimi, xi'deki birinci trev eklinde tahmin etmektir. Dier bir deyile, araln bandaki eim, araln tamam iin bir ortalama eim yaklatrmas olarak alnr. Bu ynteme Euler yntemi ad verilir. Bunu, daha doru ngrler veren ve alternatif eim tahminlerini uygulayan dier bir adml yntemler izleyecektir. Btn bu yntemler genel olarak Runge-Kutta yntemleri adyla bilinir.

EULER YNTEM
Birinci trev, xi 'deki eimin dorudan tahminini verir (ekil-2): = f(xi,yi) Burada f(xj,yj), xi ve yi'de hesaplanm olan diferansiyel denklemdir. Bu tahmin Eitlik 1'de yerine koyulursa, yi+1 = yi + f(xi,yi)h (2) elde edilir. Bu forml, Euler (veya Euler-Cauchy veya noktasal eim) yntemi diye bilinir. Adm bykl h boyunca dorusal ekstrapolasyon yapmak iin eim (x'in orijinal deerindeki birinci treve eittir) kullanlarak ynin yeni deeri tahmin edilir.

EULER YNTEM

EULER YNTEM Yukardaki rnek, hata analizini kolaylatrmak amacyla diferansiyel denklem iin basit bir polinom kullanmaktadr. Yani;
dy = f (x) dx

EKL-2: Euler yntemi. rnek 1:

Doal olarak, daha genel (ve daha yaygn) bir durum, hem x hem de y'ye bal olan ADD'leri ierir:
dy = f (x, y) dx

30.05.2011

EULER YNTEM Euler Yntemi iin Hata Analizi: ADD'lerin saysal zm iki tr hata ierir: 1. Kesme veya ayrklatrma hatalar, y'nin yaklak deerini tahmin etmek iin uygulanan tekniklerin doasndan kaynaklanr. 2. Yuvarlatma hatalar, bilgisayar tarafndan korunabilen anlaml basamaklarn saysnn snrl olmasndan kaynaklanr.

EULER YNTEM Kesme hatalar iki ksmdan olumaktadr. lki yerel kesme hatas olup, incelenen yntemin tek bir adm boyunca uygulanmasndan kaynaklanr, ikinci ise yaylm kesme hatas olup, nceki admlar boyunca kullanlm yaklatrmalardan dolay oluur. Bu ikisinin toplam toplam veya genel kesme hatasdr. Kesme hatasnn zelliklerinin ve byklnn kavranmas, Euler ynteminin dorudan Taylor serisi almndan tretilmesiyle salanabilir.

EULER YNTEM Bunu yapmak iin, integre edilecek diferansiyel denklemin aadaki genel formda olduunu varsayn: y=f(x,y) (3) Burada y= dy / dx olup, x ve y srasyla bamsz ve baml deikendir. Eer zmn, yani y'nin davrann gsteren fonksiyonun trevleri srekliyse, bu zm, (xi,yi) balang deeri civarnda bir Taylor serisi almyla ifade edilebilir:
yi +1 = yi + yi' h + yi'' 2 y (n) h + ....+ i hn + Rn 2! n!

EULER YNTEM Burada h=xi+1xidir; Rn ise artk terim olup aada tanmlanmtr: yi(n+1) ( ) n+1 (5)
Rn = (n +1)! h

(4)

Burada , , xi'den xi+1'e kadar olan aralk iinde herhangi bir yerdedir. Eitlik 3', Eitlik 4 ve 5'te yerine koyarak alternatif bir form tretilebilir: f ' (xi , yi ) 2 f (n1) (xi , yi ) n yi+1 = yi + f (xi , yi )h + h +....+ h +O(hn+1) (6) 2! n! Burada 0(hn+1), yerel kesme hatasnn adm byklnn n+1'inci kuvvetiyle orantl olduunu belirtmektedir.

30.05.2011

EULER YNTEM Eitlik 25.2 ve 25.6'nin karlatrlmasndan grlebilecei gibi, Euler yntemi, f(xi,yj)h terimi de dahil olmak zere bu terime kadar Taylor serisi almna karlk gelir. Ayrca kesme hatas da Taylor serisinde sonlu sayda terim alarak gerek zme yaklatrma yaptmz iin olumaktadr. Yani, gerek zmn bir ksmn kesip atyoruz veya almyoruz.

EULER YNTEM rnein, Euler yntemindeki kesme hatas, Eitlik 2'ye almadmz Taylor serisi alm terimlerinden kaynaklanmaktadr. Eitlik 2'yi Eitlik 6'dan karrsak: (7) f ' (xi , yi ) 2 Et = h +....+O(hn+1) sonucunu elde ederiz. Burada Et=gerek yerel 2! kesme hatasdr. Yeteri kadar kk h iin, Eitlik 7 iindeki terimlerin hatas derece arttka genellikle der ve sonu sklkla: f ' (x , y ) i i 2 Ea = h (8) 2! 2 Ea = O(h ) veya eklinde ifade edilir. Burada Ea = yaklak yerel kesme hatasdr.

EULER YNTEM rnek 2: rnek 2'de gsterildii gibi, Taylor serisi, Euler yntemindeki hatay bulmak iin bir aratr. Ancak, Taylor serisinin bu amala kullanmn snrlayan durumlar vardr: 1. Taylor serisi, sadece yerel kesme hatas iin bir tahmin vermektedir, yani yntemin bir tek adm boyunca oluturduu hatay ngrmektedir. Bu seri, yaylm veya genel kesme hatasnn bykln vermemektedir. rnek 1 iin yerel ve genel kesme hatalarn Tablo 25.1'e ekledik.

EULER YNTEM Yerel hata, her bir zaman adm iin Eitlik 2 ile hesapland, ancak her yi+1'i hesaplamak iin Euler ynteminde yapld gibi yaklak deer (nc stun) yerine yi 'nin gerek deeri kullanld. Beklendii gibi, ortalama mutlak yerel hata (yzde 25), ortalama genel hatadan (yzde 90) kktr. Kesin hata hesaplarn yapabilmemizin tek nedeni, gerek deerleri nceden bilmemizdir. Bu, gerek bir problemde olanakl olmayabilir. Dolaysyla, hatann dolayl bir tahminini elde etmek iin farkl adm byklklerini kullanarak genellikle Euler yntemi gibi teknikleri uygulamak zorundayz.

30.05.2011

EULER YNTEM 2. Yukarda deindiimiz gibi, gerek problemlerde genellikle basit polinomlardan daha karmak olan fonksiyonlarla urarz. Dolaysyla, Taylor serisi almnn hesaplanmas iin gerekli olan trevler her zaman kolayca elde edilemeyebilir.