1.

GR VE AMA
Alminyum ve alamlar gnmzde bir ok endstri

dallarnda kullanm olana mevcut bir elementtir. Alminyum ve alamlar hafif metal alamlar olmalar nedeniyle sl ilemler sonucu mekanik zellikleri iyiletirilebilir.
Burada sl ilemler sonucu mekanik zelliklerinin

eitli alminyum ve alamlarnda incelenerek incelenmesi allmtr.

2.1 Alminyum ve Alamlarn Tarihesi

1911 ylnda Alman metalurjisti ALFRED WILM uak endstrisinde kullanlabilecek ok hafif ve salam bir alminyum alamn gelitirmeye alt. 1919 ylnda NERCA-WALTENBERG-SCOTT yalanm olabilmesi iin alamnn nasl bir faz diyagramna sahip olmas gerektiini buldular. 1920de FRAENKEL ve SENG yalanma srasnda elektrik iletkenlii deiimini tesbit ettiler. 1926da SCHMIDT ve WASSERMAMN yalanma esnasnda castis parametresinin deiimini tesbit ettiler. 1930da FRAENKEL ar yalanmay gzledi ve aklad. 1935de WASSERMANN ve WEENT alminyum bakr alamlarnda X- nlar ile inceleme yaparak alminyum bakr denge diyagramnda grlen 0 fazna benzer fakat ayn olmayana bir faz grdler ve 0 ile gsterip trancition lattice (gei latisi) adn verip ayn isimli teoriyi ortaya attlar. 1936 FINK ve SMITH yalanma sertlemesinin ilk kademelerinde meydan gelen

keltileri duraluminde metolografik olarak tesbit ettiler. 1938de GUINIER ve PRESTON yalanma sertlemesinin kaynan tekil eden GP zonlarn buldular. Gnmzde yalanma teorisinin MEHL ve JEFFER tarafndan ortaya atld.

2.2 Alminyum ve Alamlarnn zellikleri:

2.2.1 Alminyum zellikleri

Alminyum hafif metaller gurubuna giren ve teknik alanda ok

kullanlan bir metaldir. zgl arl 3.8 gr/cm3den kk olan elemanlar hafif metaller grubuna girer. Hafif metaller snfnda alminyum, magnezyum, potasyum, lityum ve berilyum bulunur. Bunlardan zellikle alminyum ve magnezyum en nemlileridir. Alminyumun nemli olmasnn sebebi hafif olmasdr. Ayrca yksek elektrik ve sl iletkenlii atmosferik dayankll, imal kolayl ve dier metaller ile yksek ekme mukavemetine sahip alamlar oluturabilmesi dier nemli hususlardr. Alminyum doada bol bulunduu iin kullanlma sahalar oktur. Btn metallerde yaygn olana yer kabuunun %15ini (Al203)olarak oluturmaktadr (3) Alminyum kaynak, scak ve souk lehim ve ya mekanim balanma usulleri ile kolayca birletirilebilmektedir. Alminyum dier metallerde kullanlan cihazlar ve teknikle birletirme yntemini belirleyen faktrdr. (4)

2.2 Alminyumun Genel Karakteristikleri:

Alminyum arlk olarak hafiftir. Baz alamlar

yumuak elikle mukayese edilecek derecede salamdr. Sfr derecenin altnda ekil deitirme kabiliyetine sahiptir. Karozyona direnci fazladr. Zehirleyici deildir. Elektrik ve s iletkenlii iyidir. Is ve a ok iyi yanstr. Manyetik deildir. (3) Alminyum imali kolaydr. Bklebilir. Haddelenebilir, Preslenebilir, ekilebilir, bklp uzatlabilir ve rulo haline getirilebilir. Metal ayrca ekile dvlp, kzdrlp ilenebilir veya kalptan ekilerek ok byk ekiller verilebilir. (3)

2.3 Birletirme ile ilgili Karakteristikler (4)

Saf alminyum 1220 Fdan(600 C) ergir. Alamlar ise alam

muhteviyatna gre 900-1220 Fda (482_600 C) ergir. Kaynak ya da lehimleme srasnda alminyum snsa da rengi deimez. Bu yzden metalin ergime noktasna gelip gelmedii kolay gzlenemez. elie nazaran yksek s iletkenlii, ergitme kayna iin fazla s verilmesi gereklidir. Byk paralarda n stma gereklidir. Yksek elektrik iletkenliinden dolay ise elikle mukayese edilirse yksek akmlar gerekecek ve diren kaynanda kaynak sresi ksa tutulacaktr. Kaynak deikenlerinin de daha keskin kontrolleri gerekecektir. Alminyum alamlar havayla temas edince hemen yapkan ve kolay giderilemez bir oksit filmi oluturur. Ergitme kaynanda alimnyum para ve ilave metalin uygun birlemesi ve lehimlemenin veya yaptrmann iyi olmas iin bu oksit film takip edilmelidir. Temizleyici maddelerde, soygaz atmosferlerindeki koruyucu gaz arkyla veya mekanik ya da kimyasal yntemlerle oksit filmi giderilmeye allr.

2.4 Alminyumun Balca zellikleri:

_alminyum saflk dereceleri
_alminiyumun fiziksel zellikleri _alminiyum mukavemet zellikleri _korozyona kar mukavemet

2.4.1 Alminyum Saflk Dereceleri (2)

Gda ve elektrik endstrisinde kullanlan alminyum %99,99 saflk

derecesindedir. Alminyum borular ve salar %99,5 ile %99,8 bazen %98-99 derecesinde saftrlar. Geri kalan ksmlar genellikle silisyum ve demirden ibarettir. Demir (Al3fe) alminyum 250-350 Cda tavlanrsa, kat eriyik halinde bulunan silisyum, alminyumdan ayrlr. 350 C zerinde tekrar kat eriyik haline geer. Silisyumun ayrlmasyla alminyum mukavemeti der. Bu nedenle sourken bu blgeyi hzl gemek gerekir. Kaynaktan sonra diki 400 Cden itibaren birdenbire suya daldrlarak abuk soutulmaldr. Alminyum 99,0-99,5-99,7,99,8-99,9-99,99 saflkta retilir. %99,99 saflktaki alminyum yksek nitelikte alminyum olarak bilinir. Burada fiziksel ve mekanik zellikler belirli ekilde kendini gsterir. Yksek nitelikteki alminyum yumuak, kolay ilenebilir, s ve verimi bir ekilde yanstr; s ve elektrii iyi iletir, korozyona kar ok dayankldr.

2.4.2 Alminyumun Fiziksel zellikleri: (2)

aton arl zgl arlk Dkme Al Hadde Al Ergime noktas Kayama noktas Is geirgenlik katsays 26,97 2,65-2,69(gr/cm3) 2,7 (gr/cm3) 658 C 1800 C 173

Scaklk tesiri ile uzama: 0..50 C 1,17 (mm/m) 100 C 2,38 (mm/m) 200 C 4,94 (mm/m) 400 C 10,60 (mm/m) 500 C 13,70 (mm/m) Kendini ekme miktar 1,7..1,8% Kat halden sv hale geerken Meydana gelen hacim bymesi 6,5%

2.4.3 Alminyum Mukavemet zelikleri (2)

Mukavemet zellikleri, malzemenin saflna ve imal ekline

baldr.

Saf alminyum dinamik dayankll, statik dayankllnn 0,4-

0,5 katdr. Souk ekil deitirmi alminyuma kaynak yapldnda sdan etkilenen blgenin mukavemeti der. Kaynak esnasnda para tavland iin mukavemeti azalmaktadr. Kaynaktan sonra para souk olarak ekilenirse dayankllk kazanr.

2.4.4 Korozyona Kar Mukavemet (2)

Alminyum oksijene kar ilgisi ok fazladr. Hava ile

temas neticesinde, ksa zaman oksijen ile birleerek almin (Al2O3) oluturur. Bunun sonucu btn yzeyi ok renkli almin tabakas ile rtlr. Alminyum bu zellikleri korozyona kar mukavemetini ykseltmektedir. Oluan bu oksit tabakas su ile ykamak suretiyle kartlmaz. Alminyum bu zellii kullanma sahasn geniletmitir. Souk ekil deitirme korozyon mukavemetini drr. Alminyum saflk derecesi azald takdirde de korozyon mukavemeti der. Yabanc elemanlar, korozyon mukavemetini azaltmaktadr.

2.4.5 Souk ekil Deitirme ve Scak Deitirme (2)

Scak ve souk ekil deitirme, yeniden billurlama scakl

yardmyla u ekilde ifade edilir: Souk ekil deitirme, yeniden billurlama scaklnn altnda scak ekil deitirme ve yeninden billurlama scakl zerinde yaplan ekil deitirmedir. ekil deitirmeden sonra ise taneler tekrar dzgn bir halde teekkl eder. ve akma mukavemeti ykselir. Buna karlk uzama miktar ve ekil deitirme kabiliyeti azalr. Bu artma ve azalma ekil deitirme (haddeleme) derecesi baldr. Sert (yani souk ekil deitirmi) alminyum, yumuak alminyumdan daha az bir korozyon mukavemetine sahiptir. deitirilebilir. Fakat kaynakta olduu gibi mukavemet der. Scak ekil deitirme scakl 300-450 C arasndadr.

Souk ekil deitirmeden sonra taneler bozulmu olarak kalr; scak

Alminyum oda scaklnda souk ekil deitirildii takdirde, ekme

Daha nce souk ekil deitirmi bir alminyum para scak ekil

2.5 Alminyum Alamlar ve zellikleri

Alminyum katlan alam elemanlar, mukavemet

zelliklerini ykseltir. zellikle mukavemet artar. Balca alam elemanlar: Magnezyum, manganez, silisyum, bakr, inko ve bazen de kurun, nikel ve titandan ibarettir.

Alam elemanlar alam iin farkl halde bulunur: 1. Alminyum iinde kat halde eriyebilirler (kat eriyik) 2. Kar halde alminyumda erimeyip veya snrl eriyip mekanik bir karm tekil ederler. 3. Alminyumla veya birbirleriyle metalleraras veya kimyasal bileik tekil ederler. Alminyum alamlar imal tarzna gre iki ana gruba

ayrlabilir:
1. 2.

Hadde alamlar (dvlm alamlar) Dkm alamlar

2.5 Alminyum Alamlar ve zellikleri

Dvlm Alamlar: (4) Bu alamlar da sl ilem neticesinde sertleen ve tabii sert alamlar olmak zere ikiye ayrlr. Dkme dvme, haddeleme, ekme ve ekstruziyon gibi mekanik operasyonlar istenilen harici ekilleri elde etmek iin kullanld gibi, sl ilemler de, i yapy deitirerek sertlik, mukavemet sreklilik v.s. i yapy mekanik zeliklere tesir etmek zere kullanlr. Dkm Alamlar: Balca dkm alamlar unlardr. AlCu, AlZnCu, AlCuNi, AlSi, AlSiNi, AlSiMg, AlMg, AlMgmm, AlMgSi.

2.6 Alminyum ve Alamlarda Isl lemler

Isl ilemler esas Tavlanma solusyon alma ilemi stma bekletme deiikler su verme Yalandrma

2.6.1 Isl lem Esas

Alminyum ile sl ilem neticesinde sertleen alminyum

alamlar arasnda u fark vardr. alminyum tavlandktan sonra mukavemetini bir miktar kaybeder ve yalnz souk ekil deitirme neticesinde sertleir. Buna karlk sertleen alminyum alamlar, belirli scaklklarda belli zaman bekletilerek mukavemeti ve sertlii ykseltilebilir. Bu bekletmeye yaslandrma* ve bu olaya da ayrma sertlemesi denir. Yalandrma belirli scaklkta yaplrsa suni yalandrma oda scaklnda yaplrsa tabii yalandrma adn alr. Bir alminyum alamnn sl ilemle sertletirilmesi 4 kademede incelenir:
1. 2. 3. 4.

nceden tayin edilen bir scakla kadar stma. Belirlenen bir srede bu scaklkta bekletme. Dk bir scakla hzla su verme. Su vermeye takiben, yalandrma veya kelme sertlemesi.

2.6.2 Tavlama
Mekanik yollarla elde edilen ilenmi alminyum alamlarn ok

zaman birok imal ilemlerinden sonra tavlama ilemini tatbik etmek lazmdr. Tavlama souk ekil deitirme neticesinde sertlemi olan malzemeden sertlii kaldrmak veya sl ileme tabi tutularak yalandrlan malzemeyi yumuatmak iin kullanlr.
Yapda mevcut tanelerin yeniden krsitallemesini salamak

amacyla, alam eritmek ve keltme sl ilemleri scaklklar arasnda bir derece kadar stmak tavlamann esasdr.

Bu ilem yalanma sertlemesinin, sertleme etkilerini yok eder. metalin souk ileme tabi tutulmas da sertliini ve ekme mukavemetini arttrr. Fakat srekliliini azaltr. Metalin souk olarak ilenmesini devam ettirebilmek iin tavlama ilemi uygulanarak metal yumuatlr.

2.6.2 Tavlama
Isl ilemde alam tav sresi nemlidir. rnein yeniden

billurlatrma ileminde alam gereken scaklk ve srede tutulmazsa yeninden teekkl eden kristallerin ekil ve zelliklerini tamamyla deitirmezler. Bunu salamak iin belirli scaklk ve zaman sresinde alam bekletmek gerekir. Ayrca tavlanan alamn kenar ksmlarnn ve ince yerlerinin hzl tavlanma ile bozulmamas iin scakl yava yava artrmak gerekir.

2.6.2 Tavlama
Tamamyla sv halde iken A noktasnda bulunan saf metalin

souma srasnda scakln zaman bal olarak deiimi ekilde grlmektedir. Scaklk azalp B noktasna gelince bu noktada katlama ve billurlama balar. Saf alminyumun katlama noktas 658 Cdir. saf maddeler sv halden kat hale geerken, svlar katlara s verirler. Katlama balangcndan katlama sonuna kadar (katlama sresince) scaklk sabit kalr. katlatktan sonra, scaklk D erisi boyunca zamana bal olarak dmeye devam eder. bu eri sadece saf mahsustur. Birbiri iinde erimi, tamamen ergimi iki saf maddenin birlikte soumas incelenirse, burada scaklk fazlas kanuna gre katlama srasnda deiir. Yani katlama sabit scaklkta olmayp, E, F, G gibi bir katlama aralnda meydana gelir. Souma erisi katlamann balad ve bittii noktalarda kires krlma gsterir.

Bu durum souma erisinde BC dorusu ile gsterilir. Tamamyla

2.7 Alminyum ve Alamlarnn Kaynak Kabiliyeti

Alminyum ve alamlarnn kaynak kabiliyeti- aadaki iki olay ile aklanabilir.
1.

2.

Yzeyde, alminyum daha g eriyen (2030 C) ve younluu daha yksek olan almin (Al2O3) olumas, metal ve alamlarnn, kaynaa elverili olmamasna sebep olmaktadr. Bunun varl, dikiinin devaml olmasn salayacak erimi damlacklarn, ba oluturmasna engel olmaktadr. Bu zorluu ortadan kaldrmak iin, almini eriten ve temizlenmesi kolay olan, bir curub oluturan zel bir rt kullanlr. Baz alamlarda kaynak esnasndaki sl evrim, ana kat eriyik iinde bulunan bileenlerin, erimi blge veya esas malzemede kelmesine sebep olmaktadr. Bu kelme, mekanik zellikleri ve kimyasal etkilere kar dayankll azaltmaktadr.

Dvme alamlar; koruyucu gaz altnda kolaylkla kaynak edebilirler. Isl ilem grmemi alamlara el kayna yapld zaman, mukavemetleri, kaynak

yaplmam ayn alama gre daha dk olmaktadr. Mukavemetteki azalmaya baldr. Bilindii gibi kaynak yerinde ayr blge oluur. Erime blgesi-sdan etkilenmi blge-sdan etkilenmemi blge (deiiklie uramayan blge). Kaynaktan sonra yalandrma sertlemesi yaplrsa dayankllk artar.

Isl ilem grm alamlarda, tel halinde ekilebilme zellii dmektedir.