EKLER:

EK 1
Yerinde Artma Sistemleri
Zemin Trne Bal Olarak Artma Teknolojisinin Seimi
Normal zeminlerde, septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar ile ilgili akm
emalar, ekil Ek1.1de ve szdrma yataklarnn be deiik tasarm, ekil E1.2de verilmitir.
Septik tank sonras, yerekimi ile atksuyun szdrma yatana datlmas, ekil E1.2ada verilmitir.
ekil E1.2b ve E1.2cde, szdrma yataklarnn dinlendirmeli olarak altrlmas, ekil E1.2de,
atksuyun septik tanktan sonra pompa veya sifonlama ile szdrma yatana verilmesi ve ekil
E1.2dde septik tank sonras pompa ile szdrma yatana tabandan zeri zel bir szdrma tabakas ile
kapl kk apl bir boru ile verilen ve szan suyun u ksmdan topland szdrma yatann ematik
ekli verilmitir.
Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas
ve nihai uzaklatrmas, ekil E1.3de ve zel szdrma yataklarna ait ematik ekiller, ekil E1.4de
verilmitir. ekil E1.4ada, s kum yataklarndan basn altnda szdrma, ekil E1.4bde, dolgu kum
yataklarndan szdrma, ekil E1.4cde, kum yataklarndan szdrma ve zerindeki bitkilerin szdrlan
su ile beslenmesi, sonra buharlama ile atmosfere salnmas ve ekil E1.4de, iki kademeli septik
tanktan geen suyun yapay sulakalanlarda artmnn ematik ekli gsterilmitir.
Geirimsiz zeminlerde, zemine szdrmak pratik olarak mmkn deildir. Geirimliliin ok
dk, yeraltsu seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlarn meydana geldii ve atksuyun,
su kaynaklarnn yaknlarnda olutuu durumlarda zemine szdrma dnlmemelidir. Geirimsiz
zeminlerin olduu yerlerde atksular, daha kompleks artma sistemleri ile artlmal ve
uzaklatrlmaldr. Uygulanabilecek nihai dearj alternatifleri, su szdrmayan bekletme tank (ekil
E1.5a), iki kademeli septik tank sonras buharlatrma (ekil E1.5b), iki kademeli septik tank sonras
yapay sulakalanlar ve arazide artma (ekil E1.5c), atksularn toplandktan sonra septik tank knn
vakumlu membran biyoreaktr ile artm (ekil E1.5) olabilir. Geirimsiz zeminler iin nerilen bu
nihai uzaklatrma sistemleri, normal ve alvyonlu zeminler iin de kullanlabilir.
Yerinde artma teknolojileri olarak sunulan bu akm emalarnda bulunan her bir sistemin
bileenleri, daha detayl olarak aada aklanmtr.

1
ekil E1.1 Normal zeminlerde septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar.
a) b)
c) )
d)
ekil E1.2 Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm
2
ekil E1.3 Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile
artlmas ve nihai uzaklatrmas.

a)
b)
c)
3
)
ekil E1.4 Alvyonlu zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri.
a)
b)
c)

)
ekil E1.5 Geirimsiz zeminlerde nihai uklatrma alternatifleri
4
a) Kuru (susuz) ukurlar
st rtl bir ukurdur. Taban, geirimli veya geirimsiz olabilir. Yeralt suyunun
kirlenmemesi gereken yerlerde taban szdrmaz yaplr. Buralarda biriken atksular, belli srelerle
boaltlrlar. Szdrmal olanlarda ise sulu ksm yeraltna szar, kalan kuru ksm ise ukurda toplanr.
Su szdrmayan geirimsiz kuyular, ayda insan bana 70 litre veya alt aylk boaltma evresi
iin insan bana 400 Llik hacim dnlerek boyutlandrlr. Geirimli ukurlara 90 cm veya daha
byk ap verilir ve giri borusu altndaki seviyede derzler ak olarak tekil edilir. En st derz tabii
zeminden 60-90 cm aada bulunmaldr. Zeminin boluklar tkanp ukur dolduktan sonra bir T
k ve bir dolu savak borusu stteki svy szdrmal bir ukura iletir.
Bu ukurlar, kuyularn yeralt suyu akmna gre alt (mansap) taraflarnda ve bakteriyel
kirlenmeyi nlemek iin 15 m ve kimyasal kirlenmeyi nlemek iin ise 50 m den daha uzakta
bulunmaldr. Bu tr ukurlar bina temelinden en az 6 m uzakta almaldr. Merkezi bir ime suyu
sistemini besleyen su kuyular yaknn da bu tr ukurlar asla yer almamaldr.
b) Kompostlatrma Tuvaletleri
Organik atklarn, haval olarak kompostlatrld tuvaletlerdir. Hava ihtiyac, havalandrma
borusu ile 12 Voltluk bir havalandrma fan ile salanabilir. ekilde uygulanabilmektedir. Birincisi
kesikli uygulamadr. Atk, 12 ay boyunca kompostlatrmaya tabii tutulur. kincisinde kompost belli
srelerle alnr. nc uygulamada ise kompostlatrma yer seviyesinin stnde yaplr. Oluan
sznt suyu, yapay sulakalanlara veya araziye direkt olarak uygulanabilir (ekil E1.6a).
c) Sulu Tuvaletler
Burada, tuvaletin hemen altna yeralan sifon iindeki su dolaysyla, boru devaml suretle
kapal olaca iin koku ve bcek problemi yaanmaz. Her kullanm sonras 2-3 Llik su ile tuvalet
srekli olarak ykanr (ekil E1.6b).
) ok Gzl Septik Tanklar
rtme ukurlar olarak da adlandrlrlar. Kanal ebekesi olmayan krsal yerleim
alanlarndaki mnferit bina veya kk yerleim gruplarnn atksularnn bertaraf iin
uygulanabilecek kullanl bir sistemdir. st kapal ktrme ukurlarndan ibarettir. Bunlar
genellikle, iki, veya drt gzl olabilir (ekil E1.6c). amurun byk bir ksm ilk gzde toplanr.
Faydal hacim, 200 L/Ne gre hesaplanr. Bir biyolojik faaliyetin de olmas isteniyor ise 1000 L/Nye
gre bir boyutlandrma yaplmas gerekmektedir. Bekletme sresi 2 gn civarndadr. Su ykseklii,
1.2-2 m aralnda alnabilir. En kk hacim 3 m
3
olup, dipteki amur ylda 2 defa boaltlmaldr. ki
gzllerde, ilk gz toplam hacmin 2/3 kadardr. gzllerde ise, ilk gz toplam hacmin yars,
dier iki gz eit hacimlidir. Septik tank knda AKM kan nlemek zere, k borusu zerine
elek de yerletirilebilir.
d) ki Katl Septik ukurlar (mhoff Tank)
ki katl ukurlarda, st kat ktrme, alt kat ise rtme iin kullanlr (ekil E1.6). Verimi,
mekanik artmadaki kadardr. stteki ktrme havuzu 30 L/N, alttaki amur rtme ksm ise 60 L/N
esasna grehesaplanmaktadr.
e) Yava Kum Filtreleri
Septik tank k, yava kum filtreleri ile kontroll bir ekilde artlp, dezenfekte edildikten
sonra alc ortama verilebilir. Filtre kalnl, 60-90 cm olabilir. deiik ekilde uygulanmaktadr.
Bunlar, kum filtre hendekleri, (gmlm) kesikli ve geri devirli alan filtrelerdir (ekil E1.6d).
Basit olarak iletilmeleri, en nemli stnlkleridir. Ancak, byk alan gerektirirler. Alan ihtiyac,
stabilizasyon havuzlar kadar byk deildir.
5
a) Kompostlatrma tuvaleti b) Sulu tuvalet
c) Tek ve ift gzl septik tanklar

) ki katl ukurlar
6

d) Yava kum filtreleri
ekil E1.6 Yerinde artma teknolojileri
f) Uzun Havalandrmal Paket Artma Sistemleri
Septik tank k, havalandrma blmesine verilir (ekil E1.7a). Gerektiinde yzeyde
bymeyi salamak zere, dolgu malzemesi kullanlabilir (ekil E1.7b). Havalandrma blmesi
yksek amur yalarnda altrlr. (ekil E1.7c). Dner biyolojik diskler de, septik tank kn
artmak zere kullanlabilirler. Bu sistemlere ait boyutlandrma kriterleri Tablo E1.1de verilmitir.
Tablo E1.1 Yerinde uzun havalandrma paket aktif amur sistemleri iin boyutlandrma
kriterleri
Parametre Aralk Maksimum
MLSS, mg/L 2000-6000 8000
F/M, g BO/g MLVSS.gn 0.05-0.1 -
amur ya, gn 20-100 -
Hidrolik bekletme sresi, gn 2-5 -
znm oksijen, mg/L > 2 -
Kartrma, kW/m
3
0.01-0.03 -
ktrme yzey yk,
m
3
/m
2
.gn
8-16 33
amur temizleme aral, ay 3-6 8-12
7
a)
b)
c)
ekil E1.7 Yerinde artma olarak kullanlabilecek paket artma sistemleri
8
g) Kk Membran Biyoreaktr Sistemleri
Hayat standard yksek yerleim yerleri iin uygulanabilecek bir yntemdir. Septik k, ayr
bir havuz ierisine daldrlm membran ile vakum altnda ekilmektedir. Vakum srasnda, havann da
verilmesi gerekmektedir. Membrandan szerek elde edilen su, sulama suyu olarak geri
kullanlabilecek kalitededir.
) Szdrma Sistemleri
1) Szdrma Kuyular (ukurlar);
Bunlar derin kuyulardr. Su seviyesi derinlerde olmaldr. ukurlar, 2-4 m geniliinde ve 3-6
m derinliinde olabilir. Genellikle, yan duvarlardan szma olur. Hidrolik yk, 8-16 L/m
2
.gndr.
2) Szdrma Borular;
Szdrma borular, bir n artmadan geen atksularn, yeraltna denmi bir boru ebekesi ile
zemine szdrlmasdr. Szdrma borusu ebekesinin uzunluu, kii bana L=10-20 m olacak ekilde
belirlenir. Burada, tabi zemin yapsnn da nemi vardr. Boru hatt uzunluu, kii bana kum ve
akll zeminlerde 10 m, killi kumda 15 m ve kumlu kilde 20 m alnabilir. n artma olarak genellikle,
ok gzl septik tanklar kullanlr. Szdrma borusu ap 100 mm olup, takriben 60-90 cm derinlie
denir. Borularn eimi, 1/400-1/500 arasnda olmaldr. Dik arazilerde, dler yaplabilir. Szdrma
borularnn sonuna havalandrma bacalar yaplr. Boru hendei ncelikle 100 mm ykseklikte ve
hendek geniliinde akl ile doldurulur. Bunun zerine szdrma borusu denerek, borunun st ksm
en az 5 cm kalnlnda tabana denen malzeme ile kaplanr. Szdrma borularnn balant yerlerinin
st ksmlar karton ile kaplanr ve bunun zeri kaz malzemesi ile doldurulur. Szdrma borularnn
son ksmlarnn boru hattna dikey olarak birbirleriyle balanmas iyi bir iletim salar.
3) Kum Dolgulardan Szdrma;
Artma ilemi, dzenli olarak dolgu malzemesi yerletirilmi bir yatak boyunca suyun aaya
doru hareketinden olumaktadr. ki ana giderme mekanizmas vardr. Bunlar, filtreleme ve
oksidasyondur. Yzeysel filtrelemede, askda kat maddeler (SS) filtre yatann yzeyinde organik
maddelerin (partikler KO) bir ksm ile birlikte giderilir. Yatak iine yerletirilmi malzeme ise
mikroorganizmalarn bymesi iin bir destek tabakas oluturur ve yzeyde tutunma ile byme
meydana gelir. Mikroorganizmalarn bymesi iin gerekli oksijen, yzeyden aaya doru suyun
hareketi neticesinde oksijenin yatan taban ksmna kadar difze olmas ile elde edilir. Bu ekilde
azot ve znm KO giderimi salanabilir. Kum taneleri veya toprak tabakas bakterilerin yaamas
iin uygun ortam oluturur. Haval bakteri, destekleyici yataa (kum) tutunarak geliimini srdrr.
Yatakta doal silis kumu veya ykanm kum kullanlabilir. Kumun tane ap, 0.25 mm ve 0.4 mm
olabilir. Bu sistemde dikkat edilecek en nemli husus, atksuyun yatak zerine homojen bir ekilde
datlmasdr. Zemin bir miktar kazlabilir. Zemin geirimsiz ise tabana membran tabakas sermeye
gerek yoktur. Geirimli zeminlerde tabana membran tabakas serilir ve zerine drenaj borular
yerletirilir. Drenaj borularnn zerine ise kum tabakas serilir ve atksu yzeyden zel datma
borular ile datlr.
Bu tr bir tesiste balca, aadaki birimlerin bulunmas gereklidir: n artma, ktrme
sistemi (septik tank), depolama tank, datm sistemi, filtre yata ve drenaj (toplama) sistemi.
Gerekli yzey alan, kii bana 1.5 m alnabilir. Patojen mikroorganizma giderimi amalanmaz. 80
cmlik bir filtre yata kalnl yeterlidir. Bu sistem ile kta, 25 mg/Lnin altnda BOI
5
, 90
mg/Lnin altnda KOI ve 30 mg/Lnin altnda AKM elde edilebilir.
4) Dolgu Kum Malzemesi erisinden Yeraltna Szdrma (Yma Sistem);
Yeraltna szdrma, septik tank knn zemin zerinde tekil edilen bir dolgu malzemesi
yn ierisine yerletirilmi zel bir datc boru ile nce dolgu malzemesi ierisine sonrasnda ise
zemine szdrlmasdr. Bu sistemde zaman zaman tkanan dolgu malzemesinin deitirilmesi
mmkndr. Atksu, ilk etapta dolgu malzemesi ile karlat iin, dorudan zemine szdrmaya gre
daha iyi verim salanr.
5) Hzl nfiltrasyon;
Kum gibi geirimli zeminlerden, atksularn yeraltna szdrlmas prensibine dayanr. Szan
sular, kuyu ve galerilerle alnabilecei gibi yeralt sularnn beslenmesi amac ile de kullanlrlar (ekil
E1.8). Szma hz, 10-61 cm/gn veya daha fazla olan zeminler tercih edilir. Yeralt su tabakas
hakknda bilgi sahibi olmadan bu ilem uygulanmamaldr. n artma olarak, n ktrme (septik
9
tank) ilemi uygulanabilir. Hidrolik yk, normal hzl sistemlerde 0.1-1.5 m/hafta ve yksek hzl
sistemlerde ise 1.5-2.1 m/hafta arasnda deiir.
ekil E1.8 Hzl infiltrasyon
6) Arazi zerinde Aktma;
Bu metod ile eimli bir arazinin st tarafndan aktlan atksular, bitki rts arasndan
aktlarak, aadaki toplama hendeklerine ular (ekil E1.9). Aaya doru akma esnasnda, artma
gerekleir. Arazi eimi, % 2 ile 8 arasnda, yeralt su seviyesi 0.6 mden daha derinde olmaldr.
Souk havalarda verim der. Bir n artmadan geen atksular iin hidrolik yk, 0.8-1.8 cm/gndr.
Eer bir biyolojik artma k veriliyor ise hidrolik yk 2.1-5.7 cm/gn olabilir. Yksek
konsantrasyonlu atksular iin organik yk, 44.8-112 kg/ha/gndr. Bu sistemlerin almas, 6-8 saat
besleme, geri kalan 16-18 saat dinlenmeye brakmak eklindedir .
ekil E1.9 Arazi zerinde aktma sistemleri
10
EK 2
Artma Teknolojileri
Birinci Kademe Artma Birimleri
Birinci kademe artma birimleri, kaba ve ince zgara, dner elek, kum tutucu ve n
ktrmeden olumaktadr.

a) Izgaralar
Izgaralar, kaba zgara ve ince zgara olmak zere iki eittir. Kaba zgaralar, artma tesisinin
en banda ve 40 mmden iri maddelerin mevcut mekanik ekipmanlara zarar vermemesi ve boru
hatlarnda tkanklk oluturmamas (p, naylon, ahap malzeme v.b) iin tutulmas ve
uzaklatrlmas iin kullanlrlar. deiik tipte inaa edilirler. Bunlar, sabit ubuk zgaralar,
hareketli bant zgaralar ve tclerdir. ubuk zgaralar, terfi merkezleri giriine yerletirilirler. Elle
veya mekanik temizlemeli olabilirler. Byk artma tesislerinde mekanik, kk artma tesislerinde
elle temizlemeli olanlar kullanlabilir.
nce zgaralarn ubuk aral, 5-15 mm mertebesindedir. Bu tip zgaralar mekanik temizleme
mekanizmalarna sahip olup, zgarada tutulan kat maddeler zaman zaman otomatik olarak
temizlenerek kat madde konteynerlerinde depolanr ve daha sonra uygun alanlara dklr. Dner elek
tipi (mikroelekler), ubuk zgaraya gre ok daha kk (<1 mm) paracklarn uzaklatrlmasnda
kullanlr. Dz, sepet, kafes ve disk tiplileri vardr. Izgaralar kanaldan kartlarak temizlenip yerine
taklrlar. Tasarmlar ince zgaralara benzemektedir. Uzaklatrlacak maddelerin boyutuna bal
olarak ubuk aralklar, 3-20 mm arasnda olabilir. tcler, kaba eleklerle birlikte kullanlrlar ve
zgaralarda tutulan kat maddeleri trler. Dnen veya titreen bir merdane zerinde kesme dileri
veya dorama ksmlar vardr. tcler tamamen batm konumdadr.
nce zgaralar, hareketli ve hareketsiz elekler eklinde olabilir. Hareketsiz veya statik elekler
dik, eik veya yatay olarak monte edilirler. Hareketli elekler, alma srasnda srekli olarak
temizlenirler. Her iki tip ince elekte de, % 20-25 orannda askda kat madde ve BOI
5
giderimi
salanr. Ayrca bu sistemlerde, ya giderimi ve znm oksijen deerlerinde ykselme salanr.
Hareketli eleklerde, hareketsiz eleklere kyasla yk kayb daha dk, fakat enerji gereksinimi daha
yksektir. Mekanik dzeneklere sahip ince eleklerde ortaya kabilecek arzalara kar, sistemde elle
temizlemeli zgara da dnlmelidir. Elle temizlenenler, 1.7 m boyundaki bir adamn boyuna gre,
trm rahat ekmesi gz nnde tutularak, yatayla 35 ile 45 a yapacak ekilde tasarlanabilirler.
Mekanik zgaralar ise 60 ile 80a ile dzenlenmektedir. nce zgaralarda trmk syrma hz, 0.10-
0.15 m/s alnabilir. Trmn bir tur yapmas (alma devresi), zgara boyuna bal olarak 2 ile 5
dakika arasnda deimektedir. Mekanik temizlemeli zgaralar genelde ana hareket
mekanizmasndan olumaktadr. Bunlar, trm yukar-aa altran mekanizma, aa giderken
trm zgaradan uzaklatran mekanizma ve trmk yukar ktnda stndeki pleri konteyner
veya banta doru syran mekanizmadr.
Izgara ubuklar arasndaki ortalama su hz 0.75 m/s, maksimum su hz 1.25 m/s olmaldr.
Daha byk hzlar, pleri srkleyecei iin istenmemektedir. Yaklam kanalndaki hz ise
maksimum debide 1 m/s deerini gememesi ve kelmeye meydan vermeyecek ekilde minimum
debide 0.3 m/s deerinden kk olmamas gerekir. Byk tesislerde bir tek zgara kanal yerine daha
fazla zgara kanal planlanmaldr. Izgara kanalnn minimum genilii, 60 cm olmaldr.
Izgaralarn giri-k su seviyeleri arasndaki fark belirli bir deere (mesela 15-25 cm) ulat
zaman temizlenmelidir. Ancak seviye fark bu deere ulancaya kadar uzun bir sre geerse, zgara
zerindeki pler kuruyarak otomatik temizleme dzeneinde soruna yol aabilir. Bu yzden,
zgaralarn temizleyicileri hem seviye farkna hem de zaman aralna gre devreye girmelidir.
Izgaradan geen her 1000 m
3
evsel atksu iin genelde 0.015 m
3
civarnda atk olumaktadr. Bir zgara
yapsn projelendirebilmek iin, zgaradan geeek pik ve ortalama debiler ile zgara yapsna giri
yapan atksu kanal akar kotunun bilinmesi gerekmektedir.
11
b) Terfi Merkezi
Terfi merkezleri her ne kadar mekanik artma birimi olmasa da, genellikle zgaralardan sonra
uyguland iin bu blmde ele alnmtr. Atksu terfi merkezi, atksu, amur ve artlm sularn bir
blgeden baka bir blgeye pompalar ile nakledilmesi ve ykseltilmesi iin inaa edilmektedir. Bir
terfi merkezi, emme haznesi, pompa odas, basma hatt ve kontrol odasndan meydana gelmektedir.
Pompalar alma prensipleri asndan, kinetik enerjili pompalar ve pozitif yer deitirmeli
pompalar olmak zere iki ana grupta toplanabilir. Su ve atksu mhendislii alannda en ok kullanlan
pompalar santrifj pompalar olup, kinetik enerji pompalar snfna girerler. Bu pompalarn tipi
vardr: radyal, kark ve eksenel akl pompalar. Genellikle radyal ve eksen akl tipler yaygn olarak
kullanlrlar.
Pompa istasyonlar ise slak ortaml ve kuru hazneli olmak zere iki grupta snflandrlr. Islak
hazneli pompalar, dey milli ve dalg pompalardr. Islak hazneli dey milli pompalarda, motor slak
hazne sv seviyesinin stnde monte edilir, fakat pompa batm olarak kalmaktadr. Dalg pompalar
sv iinde almaya uygun, zel izolasyonlu entegre motorludur. Kuru hazneli terfi merkezleri, kuru
tip veya kendinden emili santrifj pompalardr. Pozitif emmenin mmkn olabilmesi iin pompa
ekseni slak taraftaki suyun alt seviyesi hizasnda olmaldr. Dier bir alternatif de pompann bir
kademe tekili sonucu slak blmn iinde olmasdr.
Pompalar iin en nemli kavramlar, kapasite (debi), manometrik ykseklik (basma
ykseklii), verim, g ve kavitasyondur.
Bir pompann kapasitesi (debi), birim zamanda pompalad suyun hacmidir. Manometrik
ykseklik, bir referans dzlemine gre suyun kazand ykseklik veya birim arlktaki svnn pompa girii
ile k arasnda kazand enerjidir. Bir pompann manometrik ykseklii (H
m
), statik emme ve basma
ykseklikleri, srekli yk (srtnme) kayplar, yersel yk kayplar ve hz ykseklikleri toplamna eittir.
Statik emme ykseklii, sv emme seviyesi ile pompa arknn merkezi arasndaki seviye farkdr. Statik
basma (dearj) ykseklii, svnn boald depodaki su seviyesi ile pompa ark ekseni arasndaki
ykseklik farkdr. Statik ykseklik, statik basn ykseklii ile statik emme ykseklii arasndaki ykseklik
farkdr. Boru sistemleri boyunca svnn srtnme sonucu kaybettii enerjiye srtnme kayplar ad verilir.
Hz ykseklii, pompalanan (terfi edilen) svnn herhangi bir noktasndaki kinetik enerjisidir. Yersel yk
kayb, balant elemanlar ve vanalardaki yk kaybn karlamak iin gerekli basn yksekliidir.
Pompalarda enerji (g) gereksinimi, Q, gerekli pompa debisi (m
3
/s), , pompa verimi (%), ,
pompalanacak svnn younluu (kg/m
3
), H
m
, toplam terfi ykseklii ve g, yerekimi ivmesi (m/s
2
) ne
baldr.
Bir pompann, verilen bir basma ykseklii ve verimde alabildii kapasitesi, pompann
performans olarak belirtilmektedir. Pompann kapasitesi, dizaynnn bir fonksiyonu olup bununla ilgili
bilgiler, belirli bir pompa iin pompa reticileri tarafndan verilmektedir. Pompa verimi (
p
), pompann
faydal k gcnn, pompaya giren gce oran olarak tarif edilmektedir.
Santrifj pompalarn verimi genellikle 0.60 0.85 arasnda deimektedir. Bir pompadaki enerji
kayplar, hacimsel, mekanik ve hidrolik olarak snflandrlmaktadr. Hacimsel kayplar, pompa gvdesi ile
dnen ark arasndaki gerekli aralklardan szmalar sebebiyle olmaktadr. Mekanik kayplar, yataklardaki
srtnmeler, i disk srtnmesi ve akkann kayma gerilmeleri sebebiyle meydana gelmektedir. Hidrolik
kayplar ise ak yollarndaki srtnme ve evrinti kayplar olarak gz nne alnabilmektedir.
Pompalarn kullanlmasnda karlalan en nemli problemlerden birisi kavitasyondur. Sv
akmndaki basn, buhar basnc deerinin altna dt ve buhar ceplerinin olumaya balad
zaman kavitasyon meydana gelmektedir. Bunun sonucu verim ve kapasite dmekte, pompa ar
derecede titreim yapmakta ve zarar grmektedir.
12
Srtnme ve yersel yk kayplar toplam, sistemin toplam yk kayb olarak
adlandrlmaktadr. Bu deer, iletilen debinin (Q) bir fonksiyonudur. Sistem yk ile debi arasndaki
mnasebeti gsteren eriye, boru hatt karakteristik erisi ad verilmektedir. Sabit devir saysnda
alan bir santrifj pompann rettii yk (h
p
) ile debi (Q) arasndaki mnasebet pompa karakteristik
erisi veya ksaca pompa erisi olarak adlandrlmaktadr. Bu iki erinin kesim noktas gerek iletme
noktasn gstermektedir.
Pompa gruplar farkl debi ve basma yksekliklerinde altrlabilirler. Belirli bir verim
deerinde altrlmak zere pompalarn paralel ya da seri olarak balanmas gerekmektedir. Ayrca,
pompa motorlar kademeli veya deiken hzl motorlar olarak da altrlabilmektedir.
Pompa emme haznesi, pompann alma ve durma seviyeleri arasndaki su hacmidir. Bu
hacim, pompann alma peryodu Tye (ve alma skl (alt says), iye, i=1/T), pompann
kapasitesine (Q) baldr. Gerekli hazne hacmi, debinin 4iye oran eklinde ifade edilmektedir. alt
says, i, byk tesislerde 6-8, orta byklkteki tesislerde (fabrika, kasaba vb) 8-15 ve kk
tesislerde 15-30 aras alnabilir.
Terfi merkezlerinde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar aada belirtilmitir:
1) Elektrik kesintileri ve pompalarn arzal olduu zamanlarda emme haznesi dolmakta ve atksu
geri tepebilmektedir. Bu durumlarda atksuyun geri tepmesini nlemek zere, uygun kottan bir
tahliye (dolu savak) yaplmaldr. Mmkn mertebe, yedek enerji imkanlar salanmaldr.
2) Terfi merkezi projelendirilirken, gelecekte konulmas muhtemel pompalar iinde yer
ayrlmaldr.
3) alanlarn emniyeti iin pompa istasyonlarnda uygun havalandrma salanmaldr. Emme
haznesinde de mutlaka hava bacas bulunmaldr.
c) Dengeleme Havuzu
Artma artma tesislerinde dengelemenin amac, atksu karakteristiklerindeki deiiklikleri
minimize ederek, artma kademelerinde optimum artlar salamaktr. Dengeleme nitesinin boyutu ve
tipi, atksuyun miktar ve deiimi ile ilgilidir. Dengeleme tank, atksu debisindeki farkllklar ve
retimden dolay zaman zaman atlan veya istemeyerek dklen baz konsantre atksu akmlarn
biriktirebilecek boyutta tasarlanmaldr. Dengeleme nitesinde, konsantrasyonun dengelenmesi ve
kelmenin nlenmesi amacyla kartrma uygulanr. Buna ilaveten kartrma ve havalandrma ile
ykseltgenebilen maddelerin ve BOInin ksmi oksidasyonu da gereklemektedir. Dengeleme
havuzlarnda atksu bileiminin homojen hale getirilmesi ve kat maddelerin kelmesinin
engellenmesi iin kartrma ilemi uygulanabilir. Dengeleme tanklarnda kartrma, giri akmnn
datm ve perdeleme, trbinlerle kartrma, difzrle havalandrma ve mekanik havalandrclarla
havalandrma gibi tekniklerle yaplmaktadr. Atksu debisi gznne alndnda, dengeleme
havuzlarnn hacimlerine gnlk maksimum ve minimum atksu debilerini dengeleyecek ekilde karar
verilir. Bunun dnda dengeleme havuzlar zellikle Ardk Kesikli Reaktr (AKR) gibi kesikli
alan sistemlerin uygun iletilmesinde de kullanlabilir.
Debi dengelenmesinde gerekli hacim, toplam ak hacminin zamana kar izilmesi ile
hesaplanr. Ayn diyagrama ortalama gnlk debide (orijin ile son noktann birletirildii dz izgi)
izilir. Ktle ak erisine teet, ortalama gnlk debi erisine paralel bir doru izilir. Gerekli
dengeleme hacmi, teet izilen noktann ortalama gnlk debi dorusuna dik dorultudaki uzakldr.
Eer debi grafii, ortalama ak hz dorusunun stne kyorsa gerekli dengeleme hacmi, iki teet
doru arasndaki dik uzaklktr. Uygulamada dengeleme tank hacmi teorik olarak hesaplanan
deerden daha byk tutulur. Genellikle, bekletme sresi 4 ile 8 saat arasnda olacak ekilde bir
bekletme sresi seilir. Bu sre baz durumlarda 12 saat, hatta daha fazla olabilir.
Dengeleme tanknn kum tutucudan sonra, biyolojik artmadan nce bir yerde olmas
uygundur. Dengeleme, amur ve kpk problemlerini azaltmaktadr. lk ktrmeden ve biyolojik
artmadan nce yaplacak dengeleme nitelerinde, kat maddelerin kmesini ve konsantrasyon
dalgalanmalarn nlemek iin yeterli karm, koku problemine kar da yeterli havalandrma
13
salanmaldr. Kartrma, tank ieriinin karmasn salamak ve tankta katlarn kmesini
nleyecek dzeyde olmaldr. 220 mg/L askda kat madde ieren orta kuvvette bir evsel atksu iin
kartrma gereksinimi, 4-8 W/m
3
dr. Haval artlar korumak iin de 0.01-0.015 m
3
/m
3
.dk debide
hava verilmelidir. n ktrme sonras ve ksa kalma sreli (iki saatten daha az) dengelemede
havalandrma gerekmeyebilir. Girite terfi merkezi bulunmas durumunda ise emme haznesi
dengeleme havuzu olarak tekil edilebilmektedir.
Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank ekli ve
tehizattr. Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr. Genellikle borulama ve
yapsal deiiklikler gerekmektedir. Dengeleme havuzlar toprak, beton veya elikten ina edilebilir.
Toprak havuzlarn maliyeti daha dktr. Yerel artlara bal olarak ev eimi 3:1 ve 2:1 olmaldr.
Yeralt suyu kirliliini nlemek iin havuz geirimsiz bir malzeme ile kaplanabilir. Havasz artlarn
olumasn nlemek iin ise difzrler veya yzer havalandrclar ile havalandrma yaplabilir.
) Kum Tutucu
Kum tutucular, kum, akl gibi inorganik maddeleri atksudan ayrmak, artma tesislerindeki
pompa ve benzeri tehizatn anmasna ve ktrme havuzlarnda tkanma tehlikesine engel
olabilmek, hareketli mekanik ekipmann anmasn nlemek, boru ve kanallarda birikintileri
engellemek ve kum birikiminden dolay amur rtcnn temizlenme periyodunu azaltmak
amalar iin kullanlr. Bu eit maddeler genellikle, yamur sular ile srklenerek kanalizasyon
sistemlerine karmaktadr. Kum tutucularda sadece, inorganik malzemelerin kelmesi istenir.
kelmesi halinde koku problemine sebep olabilecek organik maddelerin kelmesi istenmez.
zellikle, younluu 2650 kg/m
3
ve tane aplar 0.1-0.2 mmden daha byk olan inorganik
maddelerin tam olarak tutulmasn salamak iin kullanlr. Kum tutucular genellikle kaba zgaradan
sonra ilk ktrmeden nce tekil edilirler.
Kum tutucularn, istenen byklkteki kat maddeler tutulacak, arzu edilmedii halde tabana
kelen daha kk apl kat maddeler ve organik maddelerin tekrar suya karm salanacak ekilde
projelendirilmesi gerekmektedir. Bunun iin yatay ak hz belli bir deerin altna drlmemelidir.
Yatay ak hz 0.25-0.4 m/s (ortalama 0.3 m/s) olup, kum tutucularn boyutlandrlmasnda kullanlan
en nemli parametredir. Bu ak hz organik maddelerin kelmeden kum tutuculardan darya
atlmasn temin etmektedir. Kum tutucularn boyutlandrlmasnda kullanlan ikinci nemli parametre,
yzey ykdr. 0.1 mm ve daha byk aptaki daneciklerin ktrlmesi iin yzey yk, 24 m/sa
deerinin altnda olmaldr.
Kum tutucular, yatay akl dikdrtgen planl, havalandrmal, daire planl ve dey akml
olarak snflandrlmlardr. Yatay akl kum tutucular uzun havuzlardan ibarettir. Kk tesislerde
kum temizleme el ile mmkndr. Bu durumlarda temizlenecek olan havuz devre d kalaca iin en
az iki gzl olarak boyutlandrlmas gerekmektedir. Byk tesislerde mekanik temizleme
ekipmannn tehiz edilmesi gerekmektedir. Yatay akl kum tutucular iin projelendirme kriterleri
Tablo E2.1de verilmitir.
Tablo E2.1 Yatay akl kum tutucularn tasarm kriterleri
Parametre Deer
Aralk Ortalama
Hidrolik bekletme sresi, sn 45-90 60
Yatay hz, m/s 0.24-0.40 0.30
kelme hz:
65 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.98-1.28 1.16
100 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.61-0.91 0.76
Havalandrmal kum tutucularda, havalandrma basnl havalandrma ile yaplmaktadr.
Saatlik pik debilerde, 0.2 mm boyutundaki partiklleri, 2-5 dakikalk kalma sresinde gidermek zere
tasarlanrlar. Havalandrma difzrleri, kum tutucu havuz tabannn 0.45-0.60 m yukarsna
yerletirilir. Endstriyel atksularn da kartrld kentsel atksularn, havalandrmal kum
14
tutucularda artmnda, havalandrmadan dolay UOK (Uucu Organik Karbon) oluumu dikkate
alnmaldr. UOK oluumu, artma tesisi iletmecileri asndan salk riski tamaktadr. Eer, UOK
oluumu nemli miktarlarda ise kum tutucu zeri kapatlmal veya havalandrmasz kum tutucular
tercih edilmelidir. Havalandrmal kum tutucular spiral akl havalandrma tankndan oluur. Spiral
hz, tank boyu ve verilen hava miktar ile kontrol edilir. Havalandrmal kum tutucular iin
projelendirme kriterleri, Tablo E2.2de verilmitir.
Tablo E2.2. Havalandrmal kum tutucularda tasarm kriterleri
Parametre Deer
Aralk Ortalama
Pik debide hidrolik bekletme sresi, dk 2-5 3
Boyutlar:
Derinlik, m 2-4 3
Uzunluk, m 7.5-40 20
Genilik, m 2.5-7 5
Genilik-derinlik oran 1:1-5:1 1.5:1
Uzunluk-genilik oran 3:1-5:1 4:1
Verilecek hava, m
3
/dk.m uzunluk 0.19-0.46
Tutulan kum miktar, m
3
/10
3
.m
3
0.004-0.2 0.015
Daire planl kum tutucular, giri ve k ayarlamak sureti ile akma dairesel bir yrngenin
verildii kum tutuculardr. Kumlar, merkezka kuvvetinin etkisi ile merkezdeki kum blmesinde
birikirler. Atksu teetsel olarak giri yaparak girdap oluturur. Santrifj ve yerekimi kuvvetleri
kumun kmesine neden olur. Dairesel kum tutucunun boyutlandrlmas, yzey yknn seilmesi
sureti ile gerekletirilir. Yzey yk olarak, 24 m
3
/m
2
.sa alnmas tavsiye edilmektedir. Pik debide
hidrolik bekletme sresi 30 s alnabilir. ap, 1.5 ile 7 m aralnda, ykseklii ise 3 ile 4.5 m
aralnda seilebilir.
Kum tutucularda tutulan kum miktar, kanalizasyon sistemine, yollarn buzlanmaya kar ne
sklkta kumlandna, endstriyel atksu trne, mutfak tcs kullanm oranna, yredeki kumlu
toprak miktar gibi faktrlere bal olarak, 0.004-0.21 m
3
/10
3
m
3
aralnda deimektedir. Kii bana
ise gnlk, 5 ile 15 g arasnda kumun olutuu belirtilmektedir. Kum tutucularda toplanan kum,
kirele stabilize edilip dzenli p depolama alanlarnda bertaraf edilebilir. Kum tutucu tabannda
biriken maddeler az da olsa bir miktar organik madde ve patojen mikroorganizma ihtiva ettiinden
bunlarn geliigzel atlmalar sakncaldr. Bunlar da zgara atklarnda olduu gibi evsel kat atklarla
beraber bertaraf edilebilirler. Kum tutucularda toplanan kum ve akl, byk tesislerde basnl hava
ile alan pompalar veya bantl, koval ve helezonlu mekanizmalar ile srekli olarak, kk tesislerde
ise el ile zaman zaman temizlenirler.
Kum tutucularda hz kontrol etmek iin debi kontrol birimleri tekil edilmelidir. Bunlar,
parshal savaklar, dikdrtgen savak veya orantl akm sava olabilir.
d) Ya ve Gres Tutucu
Atksuda bulunan ve younluu sudan kk olan ya, gres, solvent ve benzeri yzer
maddeleri sudan ayrmak iin ya tutucular kullanlr. Evsel atksu artma tesislerinde yalar, n
ktrme havuzu yzeyindeki ya syrclar ile uzaklatrlrlar. Bu nedenle n ktrme
havuzlarnda, kpk ve ya toplama tertibat tekil edilebilir. n ktrme havuzunun olmamas veya
bu gibi maddelerin orannn ok yksek olmas halinde, gerek bu maddeleri geri kazanmak, gerekse
artma verimini ykseltmek amacyla ya tutucular yaplmaldr.
Ya tutucuda serbest ya tankn yzeyine toplanr ve daha sonra syrma ile ortamdan
uzaklatrlr. Ya tutucu tasarm, younluklar 0.80 g/cm
3
ve ap 0.015 cmden byk serbest ya
taneciklerinin giderilmesi esasna dayanmaktadr.
15
Ya tutucu verimini artrmak iin havuz ierisine plakalar da yerletirilebilir. Plakal ya
tutucu, paralel ve oluklu levhalardan oluur ve 0.006 cmden byk ya damlacklarn ayrmak iin
tasarlanrlar. Burada problem, yksek ya yklemelerinde, ya taneciinin kesme kuvvetinden dolay
artma veriminin dmesidir. Bu durumda atksu girii, plakann tersi ynnde yaplmaldr. Bylece
ayrlan ya tanecikleri aka ters ynde hareket ederek ykselir (burada levhalar 45 al ve 10 cm
aralkl yerletirilir). Hidrolik yk, scaklk ve yan zgl arl ile deimektedir. Ya, 20 C
scaklk ve 0.9 g/cm
3
zgl arlnda en dk debiye sahiptir. 0.5 m
3
/m
2
.salik hidrolik
yklemelerde, 0.006 cm boyutundaki ya damlacklar tutulabilmektedir. Tasarmda belirlenen
byklk, % 50 emniyet faktr ile bytlmelidir.
Emlsifiye ya, ortamda kolloidal halde bulunan yadr. Emlsifiye yan uzaklatrlmas
iin serbest forma dntrlmesi gerekmektedir. Yan serbest forma dnmesi iin ise asit ilavesi
yaplmakta veya emlsiyon krc polimerler kullanlmaktadr. Daha sonra serbest ya, yzdrme ile
yzeyden alnmaktadr. Emlsiyon halindeki ya ayrmak iin ise kabarckl ya da znm hava ile
yzdrme niteleri kullanlr. Yzebilenler dndaki dier kat maddelerin tabana kelmeleri sz
konusu olduunda ya tutucular, amur depolama hazneli olarak yaplrlar ve kelen amur ile yzen
maddelerin kolayca alnabilecekleri bir dzende ina edilirler. Kentsel atksu artma tesisleri iin en
uygun zm (zellikle n ktrme havuzunun olmad hallerde), kum tutucu ile ya tutucunun ayn
havuz ierisinde yaplmasdr. Yzeyden alnan yalar, yakma ve geri kazanma tesislerine
iletilebilirler.
e) n ktrme Havuzu
n ktrme, kelebilme zelliine sahip organik ve inorganik yapda askda kat maddelerin
yerekimi etkisiyle sudan ayrlmas ilemidir. n ktrme havuzlar, zgara ve kum tutuculardan
sonra inaa edilir. n ktrme ilemini takip eden dier artma nitelerinin organik madde ve kat
madde ykleri azaltlm olmaktadr. Ham atksuyun iindeki kelebilen maddeler, yksek
younlukta n ktrme amuru olarak uzaklatrlr. nktrme havuzunda askda kat madde
giderme verimi bekletme sresi ve yzey yknn bir fonksiyonudur.
Atksuda organik madde, etkin bir biyolojik azot ve fosfor giderimi iin istenmektedir.
zellikle biyolojik ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn
projelendirilmesi aamasnda organik madde gideriminin tesisin ktaki azot ve fosfor standardnn
salanmasndaki olas olumsuz etkileri de tahkik edilmelidir. n ktrme amurlar organik madde
ierii zengin olduundan younlatrma aamasndan sonra amur stabilizasyon ilemine (havasz,
haval vb.) tabi tutulmas gerekmektedir. zellikle edeer nfusu byk olan yerleimler iin n
ktrme amurunun havasz stabilizasyonundan elde edilen biyogaz ile enerji geri kazanm
ekonomik bir zm olabilmektedir.
n ktrme havuzlarnda ham atksu kalitesi ve debisi dengelenmektedir. n ktrme
havuzunun yaplp yaplmayaca, KO/TKN oranna baldr. KO/TKN oran 7nin zerinde ise
genellikle n ktrme havuzu yaplmakta, 7den dk ise gerekmemektedir. Bir dier kriter debidir.
n ktrme tanklar genellikle byk kapasiteli (>3800 m
3
/gn) atksu artma tesislerinde kurulur.
Daha kk tesislerde, ikinci kademe artma nitesi tm yk kaldrabilecekse ve kpk, ya ve yzen
katlar iletme problemi yaratmayacaksa (kum tutucuda giderilebilecekse) n ktrme nitesi
kurulmaz. Damlatmal filtre, dner biyolojik disk ve batm biyolojik reaktr gibi ikinci kademe
artma niteleri mevcutsa, ekipmann zarar grmemesi iin mutlaka sistemin nne n ktrme
havuzu konulmaldr.
n ktrme havuzunda, AKM giderimi % 50-65ler, BO giderimi ise % 25-40 seviyelerinde
olmaktadr. Bylece biyolojik artma nitesinde artlacak organik yk azaltlm olmaktadr. Organik
ykteki azalma, biyolojik artma nitesinde sisteme verilmesi gereken oksijen miktarnn azalmasna,
dolays ile enerji gereksiniminin ve oluan fazla aktif amur miktarnn azalmasna neden olmaktadr.
Ham atksudaki kpn giderilmesi ile havalandrma ve ktrme havuzlarnda kpk oluumu
azalmaktadr. n ktrme tankna kimyasal ilavesi yaplrsa artm oranlar ykselmektedir.
ktrme tanknda hidrolik ksa devreler, atksu debisindeki ar deiiklikler, ok yksek ya da
16
dk atksu scaklklar ile yksek geri devir oranlar, BOI
5
ve askda kat madde giderimlerinin tipik
deerlerin altna dmesine neden olmaktadr.

n ktrme tanklarnn tipleri, yatay akl, kat madde temasl veya eri yzeyli
olabilmektedir. Yatay akl havuzlarn stnl, daha az yer kaplamas, birden fazla nite halinde
olabilmesi suretiyle niteler arasnda ayn duvar kullanlarak ekonomi salanmas, koku kontrolnn
daha kolay olmas, daha uzun kelme zaman, giri-k yaplarndaki kayplarn az olmas ve amur
toplama iin daha az enerji harcanmasdr. Mahzurlar ise l blgelerin oluabilmesi, debi
deiimlerine hassas olmas, amur toplama ekipman iin geniliin kstlayc faktr olmas, savak
ykn azaltmak iin birden fazla savak yaplmas ve yksek bakm masraflardr. Yatay akl
havuzlar dairesel veya dikdrtgen planl yaplabilmektedir.
Dairesel n ktrme tanklarnda besleme merkezden yaplmaktadr. Atksu merkezden
evreye doru hareket etmekte ve d evre boyunca uzanan savaktan k yapmaktadr. ken
amur, syrclarla merkeze doru itilmektedir. stte toplanan yzer maddeler ise dner syrc ile
toplanarak bir haznede biriktirilmektedir. Dikdrtgen planl n ktrme tanklarnda atksu beslemesi
bir utan yaplmakta, atksu uzun kenar boyunca hareket ederek dier utan tank terk etmektedir.
Dikdrtgen ve dairesel n ktrme havuzlarnn projelendirme kriterleri Tablo E2.3de verilmitir.
Tablo E2.3 Dikdrtgen ve dairesel planl n ktrme havuzlar projelendirme kriterleri
Kat madde temasl n
ktrme havuzlarnda, kat
maddeler ykselerek amur
rts olutururlar ve gelen kat
maddeler burada birleerek
tutunurlar. Sv faz ise
ykselerek savaklara doru
ilerler. Ayn giderme
verimindeki yata akl n
ktrme tanklarna gre daha
iyi hidrolik performans gsterirler. Dairesel ya da dikdrtgen planl olarak tasarlanrlar. Septik
koullar oluturduundan biyolojik amurlar iin kullanlmas uygun deildir.
Plakal (lamelli) n ktrme havuzlarnda, plaka yzeyleri ok daha ksa kelme zaman
salad iin verimlidir. Yaygn olarak ar ykl ilk ve son ktrme tanklarnn
yenilenmesi/gelitirilmesi iin kullanlrlar. Lameller, tp eklindeki yap veya plakalar ile
salanabilmektedir. Bylelikle tank hacmi klmektedir. Bu ekilde daha az rzgar etkisi olmakta ve
laminer akm olumaktadr. Lamelli ktrmenin dezavantaj ise septik koullarn oluabilmesi ve
tplerin ya da kanallarn tkanmas riskidir.
n ktrme havuzlarnn hesab, yzey yk, bekletme sresi ve derinlie baldr.
Boyutlandrlmalarnda kullanlan en nemli parametre yzey ykdr. Ayrca, iyi bir performans elde
etmek iin tank derinlii, bekletme sresi, amur syrc tama kapasitesi gibi parametrelerin de
dikkate alnmas gerekmektedir. Yzey yk ortalama debide, 33 ile 49 m
3
/m
2
.gn ve pik debide ise
81 ile 122 m
3
/m
2
.gn aralnda tutulur. Savak yk ise 124 ile 496 m
3
/m/gn aralnda alnr. Savak
yknn n ktrme tank performansna etkisi ok azdr. Ar su hzn nlemek zere uygun tank
derinlii ve k suyu oluklar arasnda yeterli mesafenin temini nerilmektedir. Bylece dipte
toplanan amurun hareketlenip k suyu ile savaktan srklenmesi nlenmi olmaktadr. Ortalama
tasarm debisinde bekleme sresi 2.5 saati gememelidir. Uzun kalma srelerinde septik artlar
olumakta, bu da ktrme tank performansnn dmesine (havasz rme artlarnda oluan gazlar
amurun kmesini engellemekte) ve koku olumasna sebep olmaktadr (havasz rme srasnda
kan gazlar). amurun uzun sre bekletilmesi de ken organik katlarn znmesine neden olmakta,
bu da takip eden artma niteleri iin daha yksek organik yklemeye sebep olmaktadr. Dzgn
Aralk Ortalama
Dikdrtgen
Derinlik, m 3-4.5 3.7
Uzunluk, m 15-90 24-40
Genilik, m 3-24 5-10
Syrc hz, m/dk 0.6-1.2 0.9
Dairesel
Derinlik, m 3-4.5 3.7
ap, m 3-60 12-45
Taban eimi, mm/m 62-167 83
Syrc devir says, dev/dk 0.02-0.05 0.03
17
tasarlanm amur toplama niteleri, toplanan amurun uygun srede nakli ile tankn dibinde amur
birikimini nleyebilmektedir. amur kalnl, septik artlarn oluumunu ve uzun amur bekleme
sresini nlemek zere minimize edilmelidir.
ktrme ilemlerinde ken amurun akkan tarafndan srklenmemesi iin yatay hz
byk nem tamaktadr. Yatay hzn belirli bir deerden byk olmas durumunda ktrme tank
tabannda birikmi amurun srklenme riski vardr. n ktrme havuzlar dikdrtgen ve dairesel
planl olarak projelendirilir. Suyun niform datmn ve akmn salayacak ekilde giri-k savak
yaplar ile donatlmalar gerekmektedir. Yzeydeki kpk ve tabandaki amur birikintilerinin
uzaklatrlmas iin uygun bir yzey ve taban syrma tertibat bulunmaldr. amur haznesinin
bykl, amurun zelliklerine ve amur boaltma aralklarna uygun olmaldr.
Biyoloijk Artma Birimleri
Biyolojik artma, atksuda bulunan organik kirleticilerin, mikroorganizmalar tarafndan besin
ve enerji kayna olarak kullanlmak suretiyle atksudan uzaklatrlmalar esasna dayanmaktadr.
Biyokimyasal srelerin sonunda, ayrabilen organik madde elektron verip ykseltgenerek
(oksitlenme) kararl son rn olan CO
2
ve H
2
Oya dnmektedir. Dolays ile ayrabilen organik
maddelerin bir ksm biyoktleye, dier ksm ise enerjiye evrilmektedir.
Biyolojik artmada kullanlan en yaygn yntem aktif amur sistemleridir. Bu sistem organik
kirliliin, askda tutulan mikroorganizmalar (heterotrofik bakteriler) yardmyla giderildii bir artma
metodudur.
Dearj standartlarna bal olarak aktif amur sistemleri karbonlu organik madde giderimi ve
nitrifikasyon, denitrifikasyon; ar biyolojik fosfor giderimi iin uygun reaktr konfigrasyonlar ile
etkin olarak altrlabilir ve proses artlarna bal olarak aktif amur reaktr haval, anoksik ve
havasz artlarda olabilir. Son ktrme tanknda kelen amur aktif amur havuzuna geri
devrettirilmek sureti ile uygun biyoktle konsantrasyonu salanm olur. ngrlen biyoktle
miktarndan fazlas ise fazla amur olarak sistemden atlr.
Haval prosesler oksijenli ortamda organik madde giderimi ve/veya nitrifikasyon prosesleri
iin kullanlmaktadr. Nitrifikasyon prosesinde ototrof bakteriler amonyum azotunu oksijenli ortamda
nitrata kadar ykseltgemektedir. Bu prosesler, mikroorganizmalarn konumuna gre askda oalma,
yzeyde oalma ve ikisinin birlikte uyguland kombine sistemler olarak snflandrlr. Birden fazla
prosesin ardarda kullanld ardk sistemler de mevcuttur.
Askda, yzeyde ve her ikisininde gerekletii byme olmak zere deiik ekilde
olmaktadr.
a) Askda Byyen Sistemler
Askda byyen sistemler, Aktif amur havuzu iindeki biyoktlenin havalandrma ya da
mekanik kartrma ile askda tutulmas ve atksu ile homojen kartrlarak uygun koullarda istenilen
reaksiyonlarn oluturulmas esasna dayanmaktadr. Bu amala, genellikle difzrler veya yzeysel
havalandrclarn kullanm oksijen transferi ve tam karmn salanmas asndan yeterli olmaktadr.
Havalandrma havuzuna oksijen transferi gnlk ve mevsimlik ihtiyac karlayacak ekilde
tasarlanmaldr.
Tam karml veya piston akml reaktr olarak projelendirilebilen aktif amur havuzlarnda
atksu, havalandrma havuzundan sonra son ktrme havuzuna ynlendirilir. Son ktrme
tanklarnda yerekimi etkisi ile artlm su biyoktleden ayrlarak sonraki artma nitelerine
(dezenfeksiyon, filtrasyon vb.) iletilir veya dearj edilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, haval
aktif amur tanklarnda sadece organik madde ve amonyum azotu gideriminin (nitrat azotuna
evrilmesi) salanmasdr.
Askda oalan aktif amur sistemleri organik madde giderimi ve nitrifikasyon prosesi,
sistemin (haval) amur yana baldr. Organik madde giderimi yapan heterotrofik bakteriler,
18
nitrifikasyonu salayan ototrofik bakterilere gre daha az hassastr. Dolays ile normal artlarda,
nitrifikasyonun saland koullarda organik madde giderimi de salanmaktadr. ncelikle,
nitrifikasyon prosesi iin gerekli olan (haval) amur ya souk hava artlar gznne alnarak
hesaplanmal ve reaktr hacmi buna gre hesaplanmaldr. Pratikte nitrifikasyon karbonlu organik
maddenin giderilmesi iin kullanlan reaktrde gerekletirilebilecei gibi, ayr bir reaktrde de
salanabilmektedir. Nitrifikasyon prosesinde 1 gram amonyum azotunun (NH
4
-N) oksitlenmesi
sonucu 7.14 gram CaCO
3
alkalinitesi tketilmektedir. Dolays ile nitrifikasyon prosesi iin atksudaki
alkalinitenin kontrol edilmesi gerekmektedir. amur yann belirli seviyede seilmesi ile (
c
10 gn)
sadece organik karbon giderimi de salanabilir.
Biyolojik amurun stabilizasyonu, reaktrn iinde yani yksek amur yalarnda uzun
havalandrma yntemine gre iletilmesi veya oluan fazla amurun reaktr dnda seilen bir amur
stabilizasyon prosesi ile salanmaktadr. Artma tesisi tasarm aamasnda tesisinin tmnn ele
alnarak ilgili tasarm parametreleri asndan ktle dengesinin oluturulmas gerekmektedir.
Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ekil E2.1de verilmitir. Tablo E2.4de,
karbon giderimi yapan aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri verilmitir.
a) Klasik (konvansiyonel) aktif amur sistemi b) Piston akml aktif amur sistemi
c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi
d) Uzun havalandrmal aktif amur sistemi e) Oksidasyon Hendei
ekil E2.1 Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar
Tablo E2.4 Aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri
Proses eitleri

c
,
gn
F/M,
kg BOI/kgTAKM.g
kg BOI
5
/
m
3
.g
TAKM,
mg/L
t=V/Q,
saat
Q
r
/Q
Klasik 5-15 0.2-0.4 0.32-0.64 1500-3000 4-8 0.25-0.75
19
Tam karml 5-15 0.2-0.6 0.8-1.92 2500-4000 3-5 0.25-1
Kademeli besleme 5-15 0.2-0.4 0.64-0.96 2000-3500 3-5 0.25-0.75
Deitirilmi
havalandrmal
0.2-0.5 1.5-5.0 1.2-2.4 200-1000 1.5-3 0.05-0.25
Temas
stabilizasyonu
5-15 0.2-0.6 0.96-1.2
(1000-3000)
a
(4000-
10000)
b
(0.5-1)
a
(3-6)
b
0.5-1.5
Uzun
havalandrmal
20-30 0.05-0.15 0.16-0.4 3000-6000 18-36 0.5-1.5
Yksek-hzl
havalandrma
5-10
0.4-1.5
1.6-16 4000-10000 2-4 1-5
Kraus prosesi 5-15 0.3-0.8 0.64-1.6 2000-3000 4-8 0.5-1
Saf oksijenli 3-10 0.25-1.0 1.6-3.2 2000-5000 1-3 0.25-0.5
Oksidasyon hendei 10-30 0.05-0.3 0.08-0.48 3000-6000 8-36 0.75-1.5
AKR
c
0.05-0.3 0.08-0.24 (1500-5000) 12-50
c
Tek kademeli
nitrifikasyon
8-20 0.1-0.25 0.08-0.32 2000-3500 6-15 0.5-1.5
ki kademeli
nitrifikasyon
15-100
0.05-0.2
0.05-0.144 2000-3500 3-6
0.5-2.0

a
Temas birimde
b
Temas stabilizasyon birimi
c
Uygulanamaz
b) Yzeyde Byyen Sistemler
Yzeyde byyen sistemler, damlatmal filtreler, dner biyolojik disk ve dolgulu reaktrler
sistemleri eklindedir (ekil E2.2).
a) Damlatmal filtre b) Dner biyolojik disk
ekil E2.2 Mikroorganizmalarn yzeyde tutunduu damlatmal filtreler ve dner biyolojik disk
sistemlerinin ematik gsterimi
1) Damlatmal Filtreler;
Atksularn, deiik dolgu malzemeleri zerinde datlarak aaya doru aktlmalar
prensibi ile almaktadr. Dolgu malzemesi zerinde biyofilm tabakas olumakta ve
mikroorganizma, oksijen ihtiyacn havadan almaktadr. Damlatmal filtrelerde ta veya plastik dolgu
malzemesi kullanlabilir. Filtre malzemesi derinlii, ta dolgu filtrelerde 1.8-2.4 m, plastik dolgu iin
3.0-12.2 m aralnda alnabilir. Atksu bu filtre yatandan geerken, dolgu malzemesi zerinde
bakteriler bir biyofilm tabakas oluturur. Kullanlan dolgu malzemesinin arasnda boluklar bulunur.
Bylece, mikroorganizmalarn dolgu malzemesi zerinde bir tabaka halinde yaamalar, organik
maddelerle beslenmeleri ve hava geii ile oksijen transferi salamalar mmkn olur.
Mikroorganizmalar belirli bir kalnla ulatktan sonra, dolgulardan koparlar ve k suyundaki bu
biyofilm paracklar son ktrme havuzlarnda keltilerek sudan ayrlrlar. Damlatmal filtrelerin
boyutlandrlmas yzeysel hidrolik yk (m
3
/m
2
/gn), hacimsel organik ykleme (kg BO
5
/m
3
/gn) ve
geri devir oran esas alnarak yaplr. Filtrenin ykanmasn salamak ve minimum debilerde gerekli
ak salamak zere geri devir dzenekleri tekil edilmelidir. Damlatmal filtreler, yzeysel hidrolik
yk; hacimsel ve organik ykn byklne gre dk, orta ve yksek hzl olmak zere tipte
olabilmektedir. Uygulanan organik madde ve azot (TKN) ykleme hzlarna bal olarak karbonlu
20
organik madde giderimi ve nitrifikasyon salanabilir. Yaz ve k koullarnda optimum oksidasyonu
salayacak havalandrma sistemi (havalandrma delikleri ve kanallar) tekil edilmelidir.
2) Dner Biyolojik Disk;
Dner biyolojik disk (biyodisk) sistemleri, mikroorganizmalarn zerinde remesi iin uygun
bir yzeyi salayacak ekilde yaplm, gelen atksuyun muhtemel korozif zelliinden
etkilenmeyecek, plastik malzemelerin diskler halinde, dner bir aft (mil) zerine yerletirildii veya
ii dolgu malzemesi ile dolu delikli tambur eklindeki silindirik bir yapdan olumaktadr. Oksijen
ihtiyac, dnme srasnda havadan salamaktadr. Disklerin yzeylerinde mikroorganizmalar biyolojik
film oluturur. Diskler ksmen batrldklar iin yzeyde kalan (hava ile temas eden) dngleri
biyofilmlerin oksijen ihtiyacn karlamaktadr. Biyodisklerde genelde uygulanabilir aplar 1.5-3.0
mdir. aftn her 1 metresine 2 cm aralklarla 20-30 adet disk yerletirilebilir ve uzunluk 6 mye kadar
kabilir. Dolgulu tambur tiplerinde ise istenen toplam dolgu malzemesi yzeyi salanacak ekilde
boyutlandrma yaplmaktadr. Dner disk veya tambur aftlarnn her biri ayr bir silindir haznesine
(kanala), % 45i su iinde batk olacak ekilde monte edilir.
3) Dolgu Yatakl Reaktrler;
Dolgu yatakl reaktrler, mikroorganizmalarn tutunmas iin bir dolgu maddesi ieren
biyofilm sistemleridir. Tipik bir dolgu yatakl reaktrde hava, alt ksmndan havalandrclar
yardmyla verilir.
c) Askda ve Yzeyde oalan Aktif amur Ardk Sistemler
Yukarda bahsedilen artma metotlarnn kombinasyonlarn yapmak suretiyle ok sayda
artma akm emas oluturmak mmkndr. zellikle mevcut artma tesislerinin geniletilmesi
(gelitirilmesi) ile biyolojik azot ve fosfor giderimi salayan tesisler haline dntrlmesi
mmkndr. Bylece tek bana yeterli artmay salayamayan aktif amur ya da damlatmal filtre
sistemlerinde yeni konfigrasyonlar bir arada kullanlarak uygun artlm su kalitesini salamak
mmkn olabilmektedir.
Anoksik Prosesler
Heterotrofik (fakltatif) bakteriler oksijensiz ortamda ayrabilen organik maddeyi ve bal
oksijeni (nitrat, nitrit vb.) kullanarak organik madde oksidasyonunu gerekletirmektedir.
Denitrifikasyon prosesi yardmyla anoksik koullarda nitratn azot gazna dntrlmesi sonucu azot
giderimi gerekletirilmektedir. Anoksik koullar askda ya da yzeyde oalan sistemler ile
salanabilir. Ancak, denitrifikasyon veriminin yksek olmas, proses stabilitesi ve kontrolnn
kolayl asndan anoksik koullar askda oalan sistemlerde kolaylkla salanmaktadr.
Denitrifikasyon prosesinin verimi anoksik reaktre giren organik madde miktar, haval nitelerden
geri devrettirilen nitrat miktar ve ortamdaki znm oksijen konsantrasyonuna baldr.
a) Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon
Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon, aktif amur sistemlerinde oksijenin olmad
haval tanklardan geri devredilen nitrat yardmyla anoksik havuzlarda gerekletirilir. Nitratn
yannda bakteriler iin gerekli organik karbon kayna salanmaldr. Gerekli organik madde ham
atksudaki organik maddeden veya dsal karbon kaynandan salanr. Biyolojik azot giderimi iin
tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn verimi, organik maddenin
denitrifikasyon prosesi iin yeterlilii asndan kontrol edilmelidir. Denitrifikasyon hacminden nce
nitrifikasyonun saland haval reaktr hacmi belirlenmeli daha sonra artlm suda dearj edilen
toplam azot konsantrasyonunu salayacak anoksik hacim oranna gre denitrifikasyon hacmi (V
D
)
seilmelidir. Anoksik reaktrlerin boyutlandrlmasnda anoksik hacim orannn, V
D
/V (anoksik
reaktr hacminin toplam reaktr hacmine oran) %50 deerini amas istenmemektedir. Nitrifikasyon
prosesinde kaybedilen alkalinite denitrifikasyon ile geri kazanlmaktadr. 1.0 gram nitrat azotunun
(NO
3
-N) azot gazna evrilmesinde 3.56 gram CaCO
3
alkalinitesi olumaktadr.
b) Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon
Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon, ierisinde ta veya plastik dolgu malzemesi bulunan bir
ortamda gerekletirilir. Dolgulu yatakta tkanmalarn engellenebilmesi iin periyodik olarak geri
21
ykama gerekebilir. Askda byme denitrifikasyonunda olduu gibi, bu ilemde de d karbon
kayna genellikle gereklidir. Gnmzde zellikle byk sistemler iin yzeyde oalan sistemlerde
etkin denitrifikasyon salamak olduka zordur.
Azot ve Fosfor Giderim Yntemleri
Biyolojik azot ve fosfor giderimi yapan aktif amur sistemleri ksa ve/veya uzun sreli
deiken evresel koullara ve kirlilik yklerine maruz kaldndan en uygun giderim veriminin
srdrlebilirliinin salanmas iin bu sistemlerin uygun ve yerinde lm cihazlar, proses kontrol
ekipmanlar ve otomasyon sistemleri ile donatlmas gerekmektedir.
Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin;
Tasarma ncelikle nitrifikasyon prosesinden balanmal ve sistemin olumsuz evresel
koullar altnda verimli almas iin gerekli nlemler alnmaldr.
kinci admda denitrifikasyon prosesi iin gerekli olan hacimler belirlenmelidir.
Son olarak biyolojik fosfor giderimi iin gerekli tasarm kriterleri oluturularak tank
hacimleri hesaplanmaldr.
Biyolojik ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemi seimi atksu
karakterizasyonuna ve evresel koullara baldr. Bunun yannda endstriyel katlmlarn yksek
olduu atksular evsel atksu karakterizasyonundan ok byk farkllk gsterebileceinden, yukarda
bahsedilen tasarm kriterlerinin uygulanmas asndan sknt olabilir. zellikle endstriyel atksu
oran yksek kentsel atksularda ayrabilen organik madde miktar, trleri ve ayrma hzlarnn
yannda azot ve fosfor parametreleri de farkllk gsterebileceinden, biyolojik azot-fosfor giderimi
asndan prosesin uygunluunun detayl olarak aratrlmas gerekmektedir.
Biyolojik fosfor giderimi verimi atksudaki uucu ya asidi (UYA) konsantrasyonuna baldr.
Yksek konsantrasyonlarda UYA, biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot gideriminden nce
konulacak havasz reaktrlerin daha kk hacim oranlarnda (havasz reaktr hacminin toplam
biyolojik reaktr hacmine oran) projelendirilmesini salayacaktr. rnein, UYA ierii yksek olan
atksular iin %5 civarnda bir hacim oran yeterli olacaktr. te yandan, UYA ierii dk atksular
iin fermentasyon prosesinin verimli olmasn salayacak yksek havasz hacim oranlarna (%15-
%25) ihtiya duyulacaktr. Dolaysyla havasz reaktrn hidrolik bekletme sresi 90 dakika
mertebesine ulaabilecektir.
Atksuda nispeten dk KO/TKN, KO/P seviyelerinde biyolojik fosfor giderimi iin UCT,
VIP tipi aktif amur sistemleri tercih edilmelidir. Bunun sebebi havasz tanka geri devir ile (isel geri
devir ve amur geri devri) giren nitrat ve oksijen yknn azaltlmasn salamaktr. Evsel atksular
iin KO/TP deerinin dk olmas durumunda UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri biyolojik fosfor
giderimi asndan A
2
O sistemine gre daha avantajl olmaktadr. Ancak, UCT ve VIP sistemlerinde
daha yksek havasz hacim oranlarna ihtiya duyulmaktadr. Farkl evsel atksu karakterizasyonlar
iin nerilen biyolojik ntrient gideren aktif amur sistemleri Tablo 3.1de zetlenmitir. Tabloda P,
atksu artma tesisi giriindeki toplam fosfor ile kndaki znm fosfor arasndaki fark ifade
etmektedir.
Tablo 3.1 Farkl BO
5
/P ve KO/P seviyeleri iin nerilen sistemler
Proses
BO
5
/P KO/P
mg BO
5
/mg P mg KO/mg P
VIP*, UCT** 15-20 26-34
A
2
O*** AO**** 20-25 34-43
Bardenpho >25 >43
* Virginia Initiative plant
* University of Cape Town
** Anaerobik-Anoksik-Aerobik
*** Anoksik-Aerobik
Atksu iinde yava ayran organik madde konsantrasyonu yksek ise biyolojik artma
nitesinden nce amur ya 3-5 gn olan n fermentasyon tanklar eklenebilir. Bunun yansra n
22
keltme tanklarnda amur rts belirli bir seviyede tutularak n fermentasyon ilemi iin
kullanlabilir. amur yann 4-5 gnden fazla olmas metanojenik aktivitenin artmasna ve biyolojik
ntrient giderimi iin gerekli UYA potansiyelinin kaybolmasna yol amaktadr.
Heterotrofik bakteriler oalma srasnda ntrient ihtiyac olarak fosforu bnyelerine
almaktadr. Bu durumda fosfor giderimi %10-30 mertebesinde olmaktadr. Ancak, biyolojik ar
fosfor gideriminde, fosfor depolayan mikroorganizmalar fosfat ntrient ihtiyacndan daha fazla
miktarda depolamakta olup sistemin fosfor giderimi % 85-95 mertebesine kadar ulamaktadr. Fosfor
depolayan heterotrofik mikroorganizmalar nitrat ve znm oksijenin bulunmad havasz
koullarda, atksudaki uucu ya asitlerini depolayarak bnyesinde tuttuu fosforu hcre dna
salmaktadr. Bunu takibeden anoksik ve/veya haval koullarda ise depolama rnlerini hcre
sentezinde kullanarak sald fosfordan daha fazlasn bnyesinde depolamaktadr. Biyolojik ar
fosfor giderimi iin biyolojik denitrifikasyonun yapld anoksik reaktrlerin nne havasz reaktrler
de eklenmelidir. Dier aktif amur nitelerinden geri devir akmlar (isel geri devir ve amur geri
devri) ile havasz reaktrlere dnen nitrat ve oksijen konsantrasyonlar minimum seviyede
tutulmaldr.
Biyolojik ar fosfor giderimi iin giri suyundaki kolay ayrabilen organik madde miktar
(fermente olabilen maddeler, uucu ya asitleri vb.) byk nem tamaktadr. zellikle dk
konsantrasyonda kolay ayrabilen organik madde miktar ieren atksular iin uygun proses
konfigrasyonu seilmesi gerekmektedir. Biyolojik amur stabilizasyonunun biyoreaktr iinde
gerekletirildii uzun havalandrmal aktif amur sistemleri yalnz biyolojik ar fosfor giderimi iin
uygulanmamaldr. Fosfor ierii yksek biyolojik amura stabilizasyon (haval, havasz) ilemi
uygulandnda amur younlatrma ve susuzlatrma nitelerinden artma tesisine geri dnen tm
geri devir akmlarndaki ntrient ykleri asndan ktle dengesi hesaplanmas gereklidir. Gerekli
grldnde artma tesisine dnen amur geri devir akmlarnda uygun ilave artma ilemleri
(kimyasal ktrme vb.) de uygulanmaldr.
Evsel atksularda biyolojik azot giderim verimi biyolojik artmaya giri atksuyundaki
KO/TKN oranna baldr.
KO/TKN<10 olmas durumunda n denitrifikasyon sistemleri etkin olarak kullanlabilir.
Orann (KO/TKN) 10dan byk olmas durumunda ise sonda denitrifikasyon sistemleri
avantajldr. Bu durumda birden fazla anoksik reaktre sahip; nde ve sonda
denitrifikasyon sistemlerinin avantajlarnn birletii Bardenpho tipi aktif amur sistemi
kullanlabilir.
Giriteki organik maddenin yksek olmas kta dk nitrat konsantrasyonunun elde
edilmesini salar. Ayrca, birlikte e zamanl nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemleri de alternatif
zm olarak kullanlabilir.
Evsel atksulardan biyolojik azot giderimi, haval ve anoksik koullarn mevcut olduu aktif
amur sistemi konfigrasyonlar ile salanmaktadr. ncelikle haval artlarda amonyum azotu nitrata
dntrlmektedir. Oluan nitrat denitrifiye etmek iin anoksik reaktre geri devrettirmek (Nitrat
geri devri) ve atksudaki organik madde ile tam karmasn salanmak gerekmektedir. ekil E2.3ada
verilen sistem n denitrifikasyon prosesidir. Bu proseste denitrifikasyon haval tankn ncesine
yerletirilen anoksik reaktrde salanmaktadr. Proses srasnda znm oksijenin geri devir akm
ile birlikte anoksik reaktre girii minimize edilmelidir. ekil E2.3bde ise iki anoksik reaktrn
kullanld Bardenpho tipi iki kademeli aktif amur sistemi gsterilmektedir. Birinci kademede olan
haval tank takibeden ikinci kademe anoksik reaktrde daha ok bakteriyel isel solunum prosesi
kullanlarak azot giderimini salanmaktadr. Biyolojik azot giderimi e zamanl nitrifikasyon ve
denitrifikasyon prosesi ile de gerekletirilebilir . Bu proseste uygun amur ya ile hem nitrifikasyon
hem de denitrifikasyon prosesleri birlikte yrtlmektedir. Bunun iin znm oksijen seviyesinin
reaktr iinde etkin olarak kontrol edilmesi gerekmektedir. Biyolojik azot giderimi ayn reaktr iinde
salanmaktadr. E zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi ayn reaktr iindeki farkl
23
blgelerde anoksik ve haval koullarn oluturulmas (oksidasyon havuzlar vb.) ve/veya ayn reaktr
iinde oksijenin dk seviyelerde kontrol ile de salanabilmektedir (ekil E2.3c).
a) nde denitrifilasyonlu aktif amur sistemi b) Bardenpho tipi aktif amur sistemi
c) Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil E2.3 Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri
Atksulardan biyolojik azot giderimi ile birlikte fosfor giderimi iin; havasz, anoksik ve
haval koullarn saland aktif amur sistemi konfigrasyonlar gerekmektedir. Yukarda bahsedilen
biyolojik azot giderimi prosesine ek olarak fosfor depolayan bakteriler iin havasz artlarn da
salanmas gerekmektedir. ekil E2.4ada verilen A
2
O (Havasz (Anaerobik)-Anoksik-Oksik) prosesi
n denitrifikasyon prosesi nne bir havasz reaktrnn eklenmesi ile elde edilmitir. Burada nitrat
geri devri anoksik reaktre, amur geri devri son ktrme tankndan havasz reaktre yaplmaktadr.
Havasz koullarn salanmas iin geri devir akmlarndaki nitrat ve oksijenin minimize edilmesi
gerekmektedir. ekil E2.4bde grld gibi, havasz reaktre nitrat geri devrinin azaltlabilmesi iin
havasz tank geri devri anoksik reaktrden yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval tanktan anoksik
tanka, amur geri devri ise son ktrme tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. ekil E2.4cde
verilen VIP prosesinde ise havasz reaktre nitrat geri devrini en az seviyede tutabilmek iin anoksik
reaktr blmlere ayrlmaktadr. Ayn ekilde havasz tank geri devri anoksik reaktrn sonundan
yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval tanktan anoksik tankn bana yaplmaktadr. amur geri
devri de son ktrme tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. Havasz tanka yaplan nitrat geri devri
seyreltik olduundan havasz reaktrn bekletme sresinin uzun seilmesi daha uygundur. ekil
E2.4dte biyolojik azot ve fosfor gideren 5 Kademeli Bardenpho prosesi gsterilmitir. Bu sistemde,
biyolojik azot giderimi yapan 4 Kademeli Bardenpho prosesinin bana havasz reaktrn eklenmesi
ve keltilmi amurun bu reaktre geri devrettirilmesi ile biyolojik fosfor giderimi salanmaktadr.
E zamanl (birlikte) nitrifikasyon/denitrifikasyon prosesine havasz reaktrn eklenmesi ile azot
giderimine ek olarak biyolojik fosfor giderimi de salanabilir. Bu prosese ait aktif amur sistemi
konfigrasyonu ekil E2.4ede verilmitir. Azot ve fosfor giderimli MBR sistemleri de,
kullanlabilecek artma alternatifleri arasndadr.
24
a) A
2
O tipi aktif amur sistemi b) UCT (University of Capetown) tipi aktif
amur sistemi
c) VIP (Virginia Initiative plant) tipi aktif amur d) Modifiye Bardenpho tipi aktif amur sistemi
sistemi
e) Biyolojik fosfor gideren Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil E2.4 Biyolojik karbon, azot ve fosfor giderimi yntemleri
Yukarda bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyeti, evresel koullar, lke artlar
ve ekonomi de gznnde tutularak en uygun alternatifin seilmesi gerekmektedir. Tablo E2.5de
biyolojik azot ve fosfor giderimi iin nerilen temel tasarm parametreleri ve Ek.3de ise karbon, azot
ve fosfor gideren ileri artma tesisinin boyutlandrlmas admlar verilmitir.
Tablo E2.5 Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin nerilen temel tasarm parametreleri
Aki

X
a
MLSS
b

H
c
(saat)
amur
Geri Devri
sel
Geri
Devir
Proses gn g/L Toplam Havasz
Reaktr
Anoksik
Reaktr
Haval
Reaktr
% Q
Giri
% Q
Giri
Azot Giderimi
n denitrifikasyon 7-20 3-4 5-15 1-3 4-12 50-100 100-200
Ardk Kesikli
Reaktr
10-30 3-5 20-30 Deiken Deiken - -
Bardenpho (4-
kademeli)
10-20 3-4 8-20 1-3 4-12 50-100 200-400
(1. tank) (2. tank)
2-4 0.5-1
(3. tank) (4. tank)
Oksidasyon Havuzu 20-30 2-4 18-30 Deiken Deiken 50-100
Biodenitro
TM
20-40 3-4 20-30 Deiken Deiken 50-100
Orbal 10-30 2-4 10-20 6-10 3-6 50-100 stee
bal
(1. tank)
2-3
(2. tank)
Biyolojik Fosfor Giderimi
25
A/O 2-5 3-4 0.5-1.5 - 1-3 25-100
A
2
/O 5-25 3-4 0.5-1.5 0.5-1 4-8 25-100 100-400
UCT 10-25 3-4 1-2 2-4 4-12 80-100 200-400
(anoksik)
100-300
(haval)
VIP 5-10 2-4 1-2 1-2 4-6 80-100 100-200
(anoksik)
100-300
(haval)
Bardenpho (5-
kademeli)
10-20 3-4 0.5-1.5 1-3 4-12 50-100 200-400
(1. tank) (1. tank)
2-4 0.5-1
(2. tank) (2. tank)
AKR 20-40 3-4 1.5-3.0 1-3 2-4
a
amur ya
b
Reaktrdeki askda kat madde konsantrasyonu
c
Hidrolik bekletme sresi
Kimyasal Yntemler
Fosforun kimyasal olarak artlmasnda alminyum ve demir tuzlar ya da kire kullanlabilir.
Kimyasal ktrmede, fosfat metal-fosfat tuzlar halinde ktrlerek uzaklatrlmaktadr. Fosfor
giderimi iin eklenen kimyasal maddeler artma tesisi n ve son ktrme tanklar ncesinde
uygulanabilecei gibi artlm suda da uygulanabilmektedir. Ancak kimyasal madde eklenmesinden
sonra mutlaka bir ktrme ilemi gerekmektedir. Kimyasal madde eklenmesi durumunda artma
tesisinin alkalinite dengesinin de kontrol edilmesi gerekmektedir.
Aktif amur Sisteminin Modifikasyonlar
a) Uzun Havalandrmal Aktif amur Sistemleri
Klasik aktif amur sistemlerinin deitirilmi bir eklidir. Bu sistemde, amur yk ok dk
tutulduundan mikroorganizmalar, oalma erisinde lme faznda faaliyet gsterirler. Uzun sreli bir
havalandrma uyguland iin amur ya yksek olup daha stabil bir amur elde edilmektedir.
Sistemde oluan fazla amur, dorudan amur kurutma yataklarna veya mekanik su alma tesislerine
verilebilir. Kk (paket) artma sistemleri ve oksidasyon havuzlar, uzun havalandrmal aktif amur
tarznda almaktadr. Boyutlandrma kriterleri aadaki gibi alnabilir:
-F/M : 0.05 - 0.15 kg BO
5
/kg UAKM .gn
-Hacimsel ykleme : <0.35 kg BO
5
/m.gn
-amur konsantrasyonu : 3-6 g UAKM/L;
-Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat (uzun havalandrma)
-amur ya: 20-30 gn
-O
2
gereksinimi: yaklak olarak 1.8 O
2
/kg giderilen BOI
5

-Kartrc gc:
30 ile 40W/m trbin tipi yzey havalandrclar iin
3 ile 10 W/m kartrclar iin
10-20 W/m ince kabarckl havalandrma sistemleri iin
b) Oksidasyon Hendei
Oksidasyon hendekleri dairesel ya da oval ekilli hendekler olup mekanik yntemlerle (rotor
ya da yzey havalandrc) havalandrlrlar. Izgaradan geirilerek veya keltilerek katlardan
arndrlm atksu, hendek iinde 0.3-0.4 m/s yatay hzla hareket ederken havalandrlmaktadr.
Oksidasyon hendekleri, genellikle uzun havalandrmal aktif amur sistemi zelliindedir. Hendek
knda dier biyolojik sistemlerde olduu gibi, ktrme tank ile katlarn (amurun) kelmesi
salanmaktadr. Dk atksu debileri (kk ve orta nfuslu yerleimler) iin uygun olup, dier
26
sistemlere kyasla daha az teknoloji gerektiren ve fazla iletme becerisi gerektirmeyen sistemlerdir.
Boyutlandrma kriterleri aadaki gibi alnabilir:
-Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat
-amur ya: 20 gn
-amur konsantrasyonu : 2-5 g UAKM/L;
-Yatay Ak hz: 0.3-0.4 m/s
c) Ardk Kesikli Reaktrler
Ardk kesikli reaktrler (AKR), zellikle kk ve orta nfuslu yerleim yerlerinde yaygn
olarak kullanlan aktif amur sistemleridir. Atksu miktarna bal olarak ardk kesikli reaktrler de
tek ya da birden ok reaktr paralel olarak kullanlabilir. Ardk kesikli reaktrler, 1) doldurma, 2)
havalandrma/kartrma, 3) ktrme, 4) boaltma ve 5) dinlendirme fazlarndan olumaktadr. Bu
fazlarn srelerinin toplam evrim sresini vermektedir. Fazlarn sreleri ayarlanarak organik karbon,
biyolojik azot ve fosfor giderimi salanabilir. Doldurma/kartrma ve havalandrma fazlarnn
(srelerinin) farkl ekillerde uygulanmas ile etkin organik karbon ve biyolojik ntrient giderimi
salanabilmektedir. rnein organik karbon kayna salamak iin doldurma sresi
havalandrma/kartrma faz boyunca srdrlebilir. Fazlardan bo faz, paralel altrlan AKR
sistemlerinin faz srelerinin ayarlanmasnda ve fazla amur atlmas ilemleri iin kullanlmaktadr.
AKR sistemlerinde reaktrn balang ve doldurma hacmi arasndaki oran ayarlanarak nitrat
geri devri yaplm olur. Reaktrdeki havasz koullarn oluabilmesi iin nitratn olmamas
gerekmektedir. Biyolojik fosfor giderimine ynelik olarak havasz koullar salayacak iletme
dzenine (nitrat geri devrinin azaltlmas, atksudaki uucu ya asiti (VFA) potansiyelinin
kullanlmas, uygun kartrma sreleri vb) ihtiya duyulmaktadr.
) Membran Biyoreaktrler
Membran biyoreaktrler (MBR), klasik aktif amur sistemlerinin gelitirilmi ekli olup,
biyolojik reaktrler ile membran teknolojisinin birletirilmi halidir. Biyolojik artmadan sonra,
ktrme havuzu yerine ultrafiltrasyon (UF) veya mikrofiltrasyon (MF) membranlar kullanlarak,
kat/sv ayrma ilemi gerekletirilmektedir.
Membran biyoreaktrlerde elde edilen sznt suyu, askdaki maddeler, bakteri ve virslerden
arndrlm, geri kullanlabilecek mertebede temiz sulardr. Membran biyoreaktrlerin iki deiik
tertip tarz vardr. Bunlardan birincisinde, ayrma ve ayrma ilemi ayn tankda, ikincisinde ise ayr
tanklarda gereklemektedir. ekil E2.5ada grld zere, iki ilemin ayn tankda gerekletii
birleik sistemde, plaka ve ereve veya boluklu elyaf membranlar kullanlmaktadr. Bu sistemlerde,
sznt akm vakum ile ekilmektedir. Ayrk sistemde, tbular, spiral sargl veya boluklu elyaf
membranlar kullanlmaktadr. Biyolojik sistemden kan atksu bir pompa ile membranlara
gnderilmektedir. Membranda akm ikiye ayrlmakta, sznt ksm uzaklatrlmakta, konsantre
akm ise biyolojik reaktre geri devir ettirilmektedir (ekil E2.5b). Evsel atksularn artmnda son
yllarda, birleik sistem MBR sistemleri yaygn hale gelmitir. Ayrk sistem ise daha ok endstriyel
atksularn artmnda kullanlabilmektedir.
MBRler zellikle debisi az olan, otel ve tatil ky gibi yerleim yerleri iin ok uygun bir
sistemdir. Evsel atksularn geri kazanlmasnda yaygn kullanm sz konusu olduu gibi endstriyel
atksularn artlmasnda da bir ok alanda kullanlmaktadr. Son zamanlarda byk kapasiteli
tesislerde de kullanlmaya balanmtr.
27
ekil E2.5 Membran biyoreaktrlerde uygulanan deiik tertip tarzlar
Membran biyoreaktrlerin en nemli zellii, yksek organik ykleri karlayabilmesidir (10
kg KO/ m
3
. gne kadar). Membrann tipine bal olarak, havalandrma havuzunda biyoktle miktar,
40000 mg/L mertebesine kabilmektedir. Bundan dolay, havalandrma havuzunun hacmi ile oluan
amur miktar ok azalr. Biyoktleye dnm oran, klasik aktif amur sistemlerinde, 0.5 kg
AKM/kg KO
giderilen
mertebesinde iken, membran biyoreaktrlerde bu deer, 0.05-0.2 kg AKM/kg
KO
giderilen
civarndadr.
MBR prosesinin optimum tasarm olduka komplekstir. Zira membran performans ve
maliyeti, enerji tketimi ve amur artm gibi birok faktr gz nnde tutulmaldr. Ayrca, bunlarn
ounluu birbiri ile alakal olup yatrm ve iletme masraflarn olumsuz ynde etkileyebilmektedir.
MBR'nin avantaj, yksek biyoktle konsantrasyonunda sistemi kullanabilme imkandr. Bu nedenle,
hacimsel yk arttrmak da mmkndr. Yksek biyoktle konsantrasyonu ise oksijen transferi ve
amur viskozitesini, dolaysyla enerji masraflarn etkilemektedir.
Membran seimini etkileyen en nemli faktr, membrann aksdr. Dier nemli bir faktr de,
membrann maliyetidir. Atksuyun trne bal olarak, membran seimi deiebilir. Artlacak atksu
geri kazanlacaksa, daha iyi kalitede su reten membranlar seilebilir. Ayrca, membranlarn tkanma
eilimi az olmal (hidrofilik) ve kolay temizlenebilmelidirler.
MBR sistemlerinin boyutlandrlmasnda kullanlan en nemli parametre akdr.
Boyutlandrmada, boluklu elyaf membranlar iin ak deeri olarak 10-25 L/m
2
.sa (ortalama 13
L/m
2
.sa), levha halindeki membranlar iin ise 10-30 L/m
2
.sa (ortalama 17 L/m
2
.sa) deerleri
alnabilmektedir. Oksijen transfer katsays, biyoktle konsantrasyonu arttka azalmakta, enerji
ihtiyac ise artmaktadr. Enerji ihtiyac olarak boluklu elyaf membranlar iin 0.7-1.0 kWsa/m
3
, levha
halindeki membranlar iin ise 0.7-0.8 kWsa/m
3
deerleri alnabilmektedir. Enerji ihtiyac, 15000 mg/L
biyoktle konsantrasyonuna kadar sabit kalmakta, 15000 mg/Lnin zerindeki biyoktle
konsantrasyonlarnda ise artmaktadr. MBR sistemlerinde gerekli membran alann bulmak iin ak
deeri seilmekte ve debi, seilen bu ak deerine blnmektedir.
MBR sistemlerinde, azot giderimi de yaplabilmektedir. Haval reaktr ncesinde, anoksik
blme ilave edilebilmektedir. Anoksik blme olmadan bile, haval reaktrdeki yksek biyoktle
konsantrasyonlarndan dolay, haval reaktr ierisinde yer yer anoksik blmeler oluabilmekte ve
klasik aktif amur sistemlerine gre daha yksek azot giderimleri meydana gelebilmektedir.
Son ktrme Havuzlar
Son ktrme havuzlar biyolojik artmadan sonra artlm atksuyu biyoktleden yerekimi
etkisi ile fiziksel olarak ayran dairesel ya da dikdrtgen planl havuzlardr. Dairesel havuzlarda
biyoktle atksu karm besleme ekli olarak merkezden ya da evreden yaplmakta, artlan su radyal
28
Giri
Fazla amur
k
(Sznt)
Giri
k
(Sznt)
Fazla amur
a) Ayrk sistem
b) Birleik sistem
Biyoreaktr
Biyoreaktr
dorultuda hareket etmektedir. Dikdrtgen planl havuzlarda ise yatay hareket ederek ktrme
tankndan kmaktadr. Giri yaps ve amur toplama sisteminin tasarm ktrme tankndaki laminer
akm koullarn ve amurun kelme zelliini bozmayacak ekilde yaplmaldr. Ayrca, giri yaps
ve kprnn hz, karmn enerjisini krc dzenekler ile donatlmal ve gerekli hz tahkikleri
yaplmaldr.
keltilmi su, son ktrme havuzlarndan savaklar yardm ile toplanmaktadr. Birim savak
ykleri hesaplanarak, toplam savak uzunluu ve savak saysna karar verilmektedir. Gerekli grld
takdirde tek ve ift tarafl savaklar tekil edilmektedir. Savaklar genellikle, dikdrtgen veya gen tipli
olarak seilmektedir. Savak yaplar minimum ve maksimum ykleri geirecek ekilde planlanmaldr.
Yzeydeki kpk ve tabandaki biyolojik amur birikintilerinin uzaklatrlmas iin uygun bir
yzey ve taban syrma tertibat bulunmaldr. Tabandan amur toplama ilemi kprye bal syrc
ya da pompa ile emme tipli olarak projelendirilir. amur haznesinin bykl amurun zelliklerine
ve amur boaltma aralklarna uygun olmaldr. Kprye bal syrc olan sistemlerde havuz taban
uygun tekil edilmelidir. Emme tipli syrma tertibatnda son ktrme tanknn taban dz olmaldr.
Son ktrme tankndaki kenar su derinliinin en az 3 m civarnda olmas ngrlmektedir.
zellikle biyolojik ntrient (azot ve fosfor) giderimi yapan sistemlerde son ktrme tanknn
tasarm, sistemin verimi asndan byk nem tamaktadr. Son ktrme tanknda bekletme sresi
ve besleme ekli, denitrifikasyondan dolay serbest azot gaznn ortaya kmasna izin vermeyecek
ekilde seilmelidir. Aksi halde serbest azot gaz biyolojik amurun yzmesine neden olabilir. Ayrca
amurun son ktrme tanknda ok beklemesi sonucu havasz koullarn olumas fosfor depolayan
bakterilerin bnyesine ald fosforu tekrar salmasna neden olmakta ve k suyu kalitesini
bozmaktadr. Dolays ile projelendirmede bu hususlar gznne alnmaldr.
Son ktrme havuzlar iin ana tasarm parametreleri, bekletme sresi (t), kat madde yk
(q
M
), yzeysel hidrolik yk (q
H
) ve kenar su derinliidir (H
S
). Bu parametrelerden kat madde yk
havalandrma havuzundan son ktrme tankna gelen (atksu ve amur geri devir debileri ile birlikte)
toplam kat madde yknn havuzun etkin yzey alanna blnmesi ile bulunmaktadr. Yzeysel
hidrolik yk ise havuzun yzeyinden savaklanan artlm su debisinin havuzun yzey alanna
blnmesi ile bulunmaktadr. Son ktrme tanknn tasarm kriterlerinin maksimum debi
koullarnda da kontrol edilmesi gereklidir. Biyolojik fazla amur, geri devir akmndan (ya da
biyolojik reaktrden) dzenli olarak atlmal ve amur ileme nitelerine hemen ulatrlmaldr. Son
ktrme havuzu boyutlandrma kriterleri aada zetlenmitir:
Yzey yk: < 0.6-0.7 m
3
/m
2
.sa
Bekletme sresi: 2-4 sa
Derinlik: 2.5-5 m
Kat madde yk: < 3-6 kg AKM/m
2
.sa
Havasz Artma Sistemleri
Havasz artma, organik atklarn oksijensiz ortamda biyolojik srelerle ayrtrlarak metan
(CH
4
) ve karbondioksite (CO
2
) dntrlmesi olarak tanmlanmaktadr. ounlukla artma amurlar
ve yksek konsantrasyonda organik madde ieren endstriyel atksular iin uygulanan bu artma
sistemi son yllarda kentsel atksularn artlmasnda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Oluan
biyolojik amur miktarnn dk olmas, haval sistemlere gre daha az alan kaplamas, biyoenerji
eldesine imkan vermesi, mekanik-ekipman maliyetinin dk olmas ve reaktrlerin beslenmedii
durumlarda mikrobiyal aktivitenin uzun sre koruyanabilmesi havasz artma sistemlerinin stn
taraflardr. Ancak bu artma sistemleri ile alc ortama dearj kriterlerinin salanmas mmkn
deildir. Bu nedenle havasz ve haval artmann birlikte uygulanmas daha uygundur.
Havasz artmay gerekletiren mikroorganizma topluluunun kapasitesinden yksek oranda
yararlanabilmek iin reaktrde uygun evre artlarnn salanmas gereklidir. Bu evre faktrlerinden
en nemlisi scaklktr. Evsel atksularn artm srasnda scaklk dnda dier parametreler ok etkili
29
deildirler. Havasz sistemler farkl scaklk snfna gre iletilebilir. Bunlar sakrofilik (<20C),
mezofilik (25-40C) ve termofilik (>45C)tir. Evsel atksularn KO konsantrasyonu nisbeten dk
olduu iin bu sistemlerden elde edilen gaz miktarlar kk tesislerde ekonomik olarak
deerlendirilemeyecek miktarlardadr. Bu nedenle reaktr iletme scakl seilirken stma iin
dardan enerji kaynana ihtiya duyulaca gz nnde bulundurulmaldr. Enerji gereksinimini
azaltmak iin, havasz artma hava scaklnn yksek ve gece ile gndz arasndaki scaklk
deiiminin dk olduu yerleim yerlerinde tercih edilmelidir. Havasz artma zellikle mevsimlik
artmann sz konusu olduu turistik blgelerde byk bir potansiyele sahiptir.
Reaktrler genellikle silindirik veya yumurta kesitli olarak tasarlanrlar. Reaktr tipi havasz
sistemlerde, atksu reaktr tabanndan beslenerek yukar doru ak salanr. Mikroorganizmalar
reaktr tipine bal olarak askda veya yzeyde oalrlar. Kentsel atksu artmnda yaygn olarak
kullanlan havasz artma tipleri havasz filtre, havasz amur yata ve havasz lagndr.
a) Havasz Filtre
Dolgu malzemesi boluklarnda ve yzeyinde tutunan mikroorganizma ile atksuyun etkin
temasnn saland bir artma sistemidir. Dolgu malzemesi biyoktleyi sistemde tutan en iyi
bileendir. Reaktrdeki biyoktle belli oranda filtre dolgu malzemesi zerinde ince bir biyofilm
tabakas halinde tutunur, ancak sistemdeki toplam biyoktlenin byk bir ksm malzeme iinde ve
arasndaki boluklarda biriken granler ve flokler amur halindedir. Havasz filtrelerin ileyii,
damlatmal filtrelerin mekanizmasna benzer, ancak havasz filtrelerde giri suyu tabandan verilir.
Sistemin sakncalar ise sistemde oluan artma amurlar, giri akmndaki askda kat madde ve
kelen mineraller nedeniyle tkanma ihtimalidir. Bu nedenle znm organik maddelerin artlmas
iin uygun bir sistemdir. Dier klasik artma ilemlerinde olduu gibi, bu sistemde de ham atksu nce
zgaralardan ve kum tutucudan geirilir. Havasz filtreler dier havasz ilemlere gre daha dk
scaklklarda alrlar.
Hidrolik bekletme sresi 4-36 sa arasnda deiir. Evsel atksularn yksek verimlerde havasz
olarak artlabilmeleri ve reaktr ierisinde iyi bir karmn salanabilmesi iin sistemin yksek
hidrolik yklerle beslenmesi gerekmektedir. Bu sebeple, dk kirlilik yklerine sahip atksularn
havasz artmlar srasnda gerekli reaktr hacimleri, genellikle hidrolik bekleme sresi ile
belirlenmelidir. Bu sistemlerde kentsel atksu iin hacimsel ykleme 0.1 ile 1.2 kg KO/m
3
.gn
arasndadr. KO giderme verimi %50-70 civarndadr. Havasz filtreler daire veya dikdrtgen
enkesitli, ap veya genilii 6-26 m, ykseklii ise 3-13 m arasnda deien reaktrlerdir. Dolgu
malzemesi zgl yzeyi, sentetik malzeme tipinden bamsz olarak ortalama 100 m
2
/m
3
alnabilir.
Ayn zamanda alt ksmnda dolgu malzemesi bulunmayan hibrid filtrelerin kullanm da
yaygndr. Bu tip reaktrlerde alt ksm granler amurlu havasz amur yata; dolgu malzemeli st
ksm ise yzeyde oalan biyoktlenin hakim olduu ve daha ziyade lamelli keltici ilevi
grmektedir. Havasz filtre reaktr yksekliinin st 2/3 lk ksmn kaplamal ve dolgu ykseklii
asgari 2 m olmaldr.
b) Havasz amur Yata
yi kelen floklardan oluan amur yata, kendine has zellikleri nedeniyle biyoktlenin
sistemde kolaylkla tutulduu yukar akl bir sistemdir. Sistemin akkanlk zellii atksu ile
biyoktlenin temas yzeyini artrdndan yksek KO giderim verimleri elde edilmektedir. Dier
klasik artma tesislerinde olduu gibi, zgara ve kum tutucudan geirilen atksu datm yapsnda
bulunan ok saydaki dey borularla tanarak havasz amur yata reaktrne alnmaktadr (ekil
E2.6). Bu reaktr tipinde ap 1-5 mm olan granler biyoktle ile birlikte flok yapdaki biyoktle de
gzlenmektedir. Granller yksek younlua sahip olup yksek kelme hzna ve yksek
metanojenik aktiviteye sahiptirler. Biyoktlenin granler ya da flok yapda olmas sistemin verimini
etkilememektedir. Reaktrdeki biyoktleyi muhafaza etmek iin yukar ak hz ortalama debide 0.5
m/sai ve pik debide ise 1.2 m/sai gememelidir.
30
Bu tip artma sistemleri genellikle 20C ve st scaklklara sahip iklim koullarnda tercih
edilmektedir. Reaktrdeki ortalama biyoktle konsantrasyonu 70 kg/m
3
olarak ve hidrolik bekleme
sresi de ortalama debide
h
8 10 gn alnabilir. Kentsel atksularn artld havasz amur yatakl
reaktrlerde (HYR) toplam derinlik 4.5-5.0 m olup amur rts kalnl 2.0-2.5 mdir. st
ksmdaki kelme blgesi ykseklii 2.0-2.5 m alnabilir. Yeterli seviyede amur kelmesi iin
maksimum yzeysel hidrolik ykleme 1 1.2 m/sa snrlarn amamaldr. Organik ykleme 0.3-1.0
kg KO/kg UKM.gn, hacimsel ykleme ise 1-3 kg KO/m
3
.gn olarak alnmaldr. Floklu tip amur
ihtiva eden sistemin enkesit tayininde de yzeysel hidrolik ykn 1-1.5 m/sai amamas tavsiye
edilmektedir.
ekil E2.6 Havasz amur yata sistemi ak emas
c) Havasz Lagnler
Haval ortam salayacak znm oksijenin olmad derin havuzlardan oluan sistemdir.
Geirimsiz kil tabakasndan oluturulmu bu havuzlar genellikle kentsel atksularn n artmnda
kullanlmaktadr. Endstriyel atksulardan dolay artacak organik yke de cevap vermesi asndan
ideal bir n artma sistemi olarak dnlebilir. Bu n artmada, kelebilen kat maddelerin tabanda
birikmesi, rmesi ve sv fazdaki organik maddelerin ayrmas salanmaktadr. Havasz lagn k
suyu alc ortama dearj iin uygun deildir. Dearj standartlarn yakalamak iin gerekli artma
genellikle haval veya fakltatif lagnler kullanlarak yaplr. Arazinin ok ve maliyetinin dk
olduu kk ve krsal yerleim yerlerinde uygulanan bir sistemdir. Dk ilk yatrm ve iletme
maliyetlerinden dolay havasz lagnler dier artma sistemlerine gre daha caziptir. Havasz artma
sistemlerinde sralanan stnlklerin yansra en nem zelliklerinde biri deiken organik
yklemelere hzl ve etkili bir ekilde cevap verebilmesidir. Havasz lagnlerde herhangi bir
havalandrma, stma veya kartrma yaplmaz. Bu nedenle enerji gereksinimi de yoktur. Buna karn
geni arazi ihtiyac, istenmeyen kokularn olumas ve uzun bekletme sreleri gibi mahzurlar
bulunmaktadr.
Havasz lagnlerin giriine genellikle ubuk zgara ve sonrasnda debi lm iin Parshall
sava yerletirilebilir. Lagnlerin zeri, retilen metan gaznn toplanmas ve kullanm iin
kapatlabilir. Ancak bu uygulama pratik deildir. Havasz ortamn oluturulmas ve yzeyde oluacak
oksijen difzyonunu azaltmak iin lagn derinliinin en az 2-4 m olmas gerekmektedir. Uygulamada
genellikle 6 m seilmektedir. Derinliin artmas ile lagnn yzey alan azalmakta ve lagndeki s
korunmu olmaktadr. Tipik kabul edilebilir organik ykleme hz scakla bal olarak 0.04 ile 0.3 kg
BO
5
/m
3
.gn arasnda deimektedir. Hidrolik bekletme sresi 1-50 gn aralnda olabilir. Yzey
alan 0.2-0.8 ha seilebilir. Tabanda biriken kat maddelerin miktar ylk lmler yaplarak
belirlenmelidir. Genellikle 5-10 ylda bir biriken kat maddelerin lagnden ekilmesi gerekmektedir.
Basit (Doal) Artma Sistemleri
a) Havalandrmal Lagnler
Havalandrmal lagnler, 2.5-5 metre derinliinde toprak yaplardr. Havalandrma, dubalar
veya sabit kolonlar zerine yerletirilen mekanik havalandrclar vastasyla yaplr. Bu havuzlar,
stabilizasyon havuzlarna gre daha ksa bekletme srelerinde iletilmekte ve daha derin
tasarlanmaktadr. Bu nedenle, stabilizasyon havuzlar ile kyaslandnda nemli oranda daha kk
hacimlere sahiptirler. Mekanik ekipman olarak, yzeysel havalandrclara ihtiya vardr.
31
HYR
Gaz
Fazla amur
Haval Artma Sulamaya
Ham
Atksu
Oksidasyon hendei
Havalandrmal Fakltatif lagn
Stabilizasyon havuzu
Yapay sulakalan
Kum tutucu
naatlar, stabilizasyon havuzlarnn inaatna benzemektedir. Bu havuzlarn tasarmnda
byk esneklikler mevcuttur. Bu tip lagnler bir taraftan basit fakltatif tipte, dier taraftan da amur
geri devrinin yapld daha verimli ve kompleks niteler olarak projelendirilebilirler. Her iki durumda
da havalandrmal lagnlerin inaat ve iletilmeleri ok kolaydr. Bu nedenle hem gelimi hem de
gelimekte olan lkelerde yaygn kullanm alanna sahiptirler. Havalandrmal lagnlerin tasarmnda
gznne alnan faktrler, BO giderimi, k suyu zellikleri, oksijen ihtiyac, scaklk etkisi,
kartrma iin gerekli enerji ve kat ayrma sistemidir. Lagn k atksuyunda nemli parametreler
BO ve AKM konsantrasyonudur. k suyundaki BO ve AKM konsantrasyonlar bazen kk
miktarda algi de kapsamaktadr. Oksijen ihtiyac aktif amur tasarmnda kullanlan yntemlere gre
belirlenmektedir. htiya duyulan oksijen miktar, giderilen BOnin 0.7 ile 1.4 kat olarak
alnmaktadr. Havalandrmal lagnler, geni iklim artlar ve scaklk deiimlerinde kurulup ve
iletilecekleri dnlerek tasarlanrlar. Burada, scakln nemli etkileri, biyolojik aktiviteyi
azaltmas, artm verimini drmesi ve buz oluturmasdr.
Havalandrmal lagnler, evsel ve endstriyel atksularn artmnda baar ile
kullanlmaktadrlar. Balca tipe ayrlabilirler: Fakltatif, haval ve haval amur geri devirli. Her
tip havalandrmal lagnde de biyolojik artma prensipleri ayndr. Tasarm kriterleri Tablo E2.6da
verilmitir.
Fakltatif havalandrmal lagnlerde, birim hacim bana den enerji younluu, gerekli
oksijen miktarnn svya verilmesi iin yeterlidir. Fakat bu enerji girdisi, btn katlar askda tutmak
iin yeterli deildir. Bunun sonucunda, lagne giren askda kat maddelerin bir ksm ve substrat
giderimi sonucunda oluan kat maddeler, tabana kmeye balarlar ve tabanda havasz bozunma
meydana getirirler. Bu lagnlerdeki aktivite ksmen haval, ksmen de havasz olduundan bu tip
lagnlere fakltatif denir.
Haval lagnlere verilecek enerji, sadece istenilen miktarlardaki oksijeni sv ierisine verecek
seviyede deil, ayn zamanda aktif amur havalandrma tanklarnda olduu gibi btn kat maddeleri
askda tutacak seviyede olmaldr. Bu nedenle, bu tip lagnlerde fazla askda kat kelmesi
gzlenmez (ekil E2.7a). Artm verimi fazla yksek deildir. k suyunda ok miktarda askda kat
madde bulunduundan verim yaklak olarak % 50-60 seviyesindedir. Daha iyi BO ve kat madde
giderim istenirse ktrme gerekmektedir.
amur geri devirli haval lagnler, uzun havalandrmal aktif amur sistemlerine benzer.
Enerji girdisi hem oksijen ihtiyacn karlayacak hem de btn katlar askda tutacak seviyede
olmaldr. Bu lagnlerdeki amur geri devrinden dolay kat madde konsantrasyonu da olduka
yksektir. letmeyi kolaylatrmak iin lagn ierisinde bir ktrme blgesi oluturulabilir veya
alternatif kullanm amacyla sistem iki gzl yaplabilir. BO giderimi yksek olup %95-98
aralndadr. Sistemde ayn zamanda nitrifikasyon da gereklemektedir.
Bu havuzlarn boyutlandrlmasnda, uygun bekletme sresi seilerek hacim hesaplanr.
Seilen mekanik havalandrc iin uygun su derinlii seilerek boyutlar ve bu boyutlara gre
dispersiyon katsays belirlenir. Dispersiyon says iin dispersiyon katsays bilinmelidir. Havuz
ekline ve akma gre dikdrtgen havuzlar iin dispersiyon says D, (16.7-33).B arasnda alnabilir.
Havuz scakl hesaplanr ve bu scaklktaki K
L
deeri bulunarak, Wehner-Wilhelm denkleminden
veya bu denklemin kullanlmasyla elde edilen tablo veya grafikten k konsantrasyonu belirlenir.
Havalandrmal lagnlerde havalandrc gc, fakltatif olanlarda havuz hacmi bana 1.0-1.2 W/m
3
ve haval olanlarda ise 2.75 W/m
3
den byk alnarak hesap yaplr. Giderilen BO
5
bana
havalandrc gc ise 1.8-2 kWdir. Kii bana gerekli yzey alan, 1.5 ile 3 m alnabilir ve iki
kademeden oluabilir. Birincisi, havalandrma, ikincisi ise ktrme havuzudur. Birinci havuzdaki
hacim ihtiyac, kii bana 3 m
3
ve havuz derinlii, 2.5-3 m olabilir. ktrme havuzunda ise hacim
ihtiyac, kii bana 0.3-0.5 m
3
aralndadr.
32
Tablo E2.6 Evsel atksular artan farkl tipteki lagnlerin tasarm kriterleri
zellik Fakltatif Haval srekli akl Haval geri devirli
Kat madde kontrol Yoktur (bir ksm
ker, dier ksm
artlm su ile kar)
Ksmen (katlar
kmez, artlm su ile
kar)
Tam kontrol (fazla
amur kontroll olarak
sistemden ekilir)
Lagndeki AKM
konsantrasyonu, mg/L
50-150 100-350 3000-5000
UAKM/AKM (%) 50-80 70-80 70-80
amur ya
c
, gn
Yksek Genellikle 5 Scak iklim: 10-20
Ilk iklim: 20-30
Souk iklim: >30
BOI giderim hz
(20
o
Cde gnlk,
filtrelenmi), kg/m
3
/gn
0.6-0.8 1-1.5 20-30
Scaklk katsays,
1.035 1.035 1.01-1.05
Hidrolik kal sresi,
gn
3-12 Genellikle 5 0.5-2
BOI giderim verimi
(%)
70-90 50-60 95-98
Nitrifikasyon Yok Uygunsuz artlar Az
Koliform giderimi (%) 60-99 60-90 60-90
Lagn derinlii, m 2.5-5 2.5-5 2.5-5
Arazi ihtiyac,(m
2
/kii)
Scak iklim
Ilk iklim
0.3-0.4
0.45-0.9
0.3-0.4
0.35-0.7
0.15-0.25
0.25-0.55
G ihtiyac,
kW/kii-yl
hp/1000
12-15
6
2-2.5
6
12-14
2-2.5
18-24
3-5
Min.g
(kW/10
3
m
3
lagn hacmi)
0.75-1
(eit O
2
yaymak)
2.75-5
(btn katlar askda
tutmak)
15-18
(btn katlar askda
tutmak iin)
amur Birikir ve birka yl
sonra uzaklatrlr
Birikim olmaz. Kat
maddeler artlm su
ile kar
Fazla amur gnlk
uzaklatrlr
k yaps savakla dar verilir Ksmi veya tam boru
kullanlr
Savak veya boru
kullanlr
b) Stabilizasyon Havuzlar
Stabilizasyon havuzlar, en basit ve iletilmesi kolay artma sistemleridir. Bu havuzlarda,
enerji ve mekanik tehizata ihtiya yoktur. Ayrca yetimi iletme elemanna da ihtiya duyulmaz. Bu
sistemde atksular s havuzlarda uzun sre bekletilmekte ve organik maddelerin ayrmas
salanmaktadr. Ancak yukarda belirtilen ok byk stnlklerinin yannda, geni araziye ihtiya
gstermeleri bir mahzur olarak alnabilir. Dolaysyla, stabilizasyon havuzlar ancak arazinin ucuz ve
iklim artlarnn msait olduu scak ve lman blgeler iin uygun artma sistemi olarak dnlebilir.
Stabilizasyon havuzlar, reaksiyon kinetikleri ve akm ekilleri ynnden reaktrlere benzemektedir.
Artm verimi, BO giderimi ile birlikte mikroorganizma ve besi maddeleri (N ve P) artmnda da
istenilen artlar salayacak ekilde tasarlanabilir. Stabilizasyon havuzlarn snfta toplamak
mmkndr. Bunlar, haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlardr. Bunlara ait boyutlandrma
kriterleri Tablo E2.7de verilmitir.
33
Haval stabilizasyon havuzlarnda derinlik, k geirimini ve fotosentezle alg oluumunu en
yksek seviyede tutmak iin olduka sdr. Derinlikleri, 0.5 m civarndadr. Havasz stabilizasyon
havuzlar ise daha derin inaa edilirler. Havasz ve fakltatif mikroorganizmalar, nitratlar ve
slfatlardaki oksijeni kullanrlar. Bu tip havuzlar yksek organik ykleri kabul edebilirler ve alg
fotosentezi olmadan alabilirler. In geirimi bu havuzlarda nemli olmadndan, 3-5 m
derinlikler kullanlr. Ancak gnmzde bu havuzlar yerine daha verimli olduklar iin havasz amur
yatakl reaktrler (HYR) veya havasz perdeli reaktr (HPR) sistemleri kullanlabilir.
Tablo E2.7 Haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlar iin tasarm parametreleri
Parametre Haval Fakltatif Havasz
Hidrolik bekletme sresi, gn
Su derinlii, m
BO
5
yk, kg/ha.gn
znm BO
5
giderimi, %
Toplam BO
5
giderimi, %
Alg konsantrasyonu, mg/L
k AKM, mg/L
5-20
03-1
40-120
90-97
40-80
100-120
100-250
10-30
1-2
15-120
85-95
70-90
20-80
40-100
20-50
2.5-5
200-500
80-95
60-90
0-5
70-120
Fakltatif stabilizasyon havuzlar, ne tam haval ne de tam havaszdr. Bu havuzlarn
derinlikleri 1 - 2 m arasndadr. Fakltatif stabilizasyon havuzlarnda iki tabaka mevcut olup, yzeye
yakn ksmlarda alglerin faaliyeti sonucu oksijen bulunur. Bu yzden st tabaka haval olup, organik
maddelerin keldii alt tabaka havaszdr. Bu tip havuzlar ksmen haval, ksmen de havasz olarak
almaktadr. Bu nedenle hem alg hem de fakltatif mikroorganizma geliimi olmaktadr (ekil
E2.7b). Gndz gne nda havuz arlkl olarak haval karakterde iken, gece havuz tabanndaki
su havasz karakterdedir. Dnyadaki mevcut havuzlarn ou fakltatif tiptedir. Bekletme sreleri
iklim durumuna gre 20 - 40 gn, hatta daha fazla alnabilir. BO giderme verimi, iklime, bekletme
sresi ve karm ekline bal olarak % 70 ile 90 arasnda ve koliform giderme verimi % 60 ile 99.9
arasnda deimektedir.
Stabilizasyon havuzlarnn boyutlandrlmas u kademelerden olumaktadr: Oksijen retimi
hesaplanr. 20 C iin birinci mertebe karbonlu organik madde giderim hz sabiti, K
p
tahmin edilir,
havuz scakl seilir ve K
p
de scaklk dzeltmesi yaplr. Dispersiyon says, D seilir. Gerekli
verim veya S/So deerlerinden K
p
.t hesaplanr ve bekletme sresi t, bulunur. Daha sonra havuz hacmi
hesaplanr ve boyutlar belirlenir.
Fakltatif stabilizasyon havuzlar iin BO yklemeleri, Akdeniz Blgesinde 150 kg
BO/ha.gn, Ege, Marmara ve Karadeniz Blgelerinde 100 kg BO/ha.gn, Anadolu Blgesinde, 80
kg BO/ha.gn ve Dou Anadolu Blgesinde 50 kg BO/ha.gn alnabilir. Fakltatif stabilizasyon
havuzlarnn boyutlandrlmasnda iklim (scaklk, gne , bulutluluk, rzgar vb) ve artlacak
atksuyun zelliklerinin tesiri olduu dikkate alnmaldr.
amur birikimi 0.03-0.05 m
3
/amur/kii.yldr. Bu durum gznnde tutularak amur
birikimi iin fazladan bir hacim dikkate alnmaldr. Hacim hesabnda, amurlann 5-10 ylda bir defa
temizlenecei kabul edilmelidir.
Stabilizasyon havuzlar, tabii zeminde ina edilirler. Havuz tabannn su szdrmamas,
dolaysyla yeralt sularn kirletmemesi iin havuz taban geirimsiz yaplmaldr. Zemin sktrlp,
killi toprak serilmesi gerekebilir. Havuz yan yzleri, 2-2.5 yatay ve 1 dey olacak ekilde evli ina
edilir. Yan yzler, beton veya ta ile kaplanacaksa, eim 1-1.5 yatay ve 1 dey alnabilir.
Stabilizasyon havuzlar, birden fazla sayda ve/veya seri halde ( gzl) yaplabilir. Kii
bana yzey alan, 10-15 m
2
olabilir. Birinci havuzun yzey alan kii bana 6 m
2
, ikinci ve nc
havuzlarn toplam yzey alan kii bana 5 m
2
olabilir. Havuz taban kesinlikle atlak ve karstik
yapda olmamal ve gerekli geirimsizlik salanmaldr.
34
Hibir artmadan gememi atksular kabul eden havuzlara ham veya birinci kademe
stabilizasyon havuzlar denir. n ktrmeden gemi veya biyolojik olarak artlm atksularn
geldii havuzlara ise ikinci kademe stabilizasyon havuzlar ad verilir. kinci kademe stabilizasyon
havuzlarna rnek olarak olgunlatrma havuzlar saylabilir. Stabilizasyon havuzlarnda veya dier
klasik artma tesislerinde artlan atksular daha iyi hale getirilmek zere (zellikle, bakteri says
azaltlmak zere), belli bir sre (yaklak 5-7 gn) olgunlatrma havuzlarnda ilave artmaya tabi
tutulurlar. Olgunlatrma havuzlar, organik yk ynnden olduka hafif yklenirler. Scak iklimlerde
olgunlatrma havuzlar, klorla dezenfeksiyona ekonomik ynden fizibil bir alternatif olmaktadr.
Havalandrmal lagn ve stabilizasyon havuzu sistemi k sular genelde sulama amal
kullanlabilir. Hassas su alanlarna dearj iin ilave N, P giderimi yaplmaldr.
c) Olgunlatrma Havuzlar
Olgunlatrma havuzlar, havalandrmal lagn veya fakltatif stabilizasyon havuzu k suyu
kalitesinin zellikle patojenler asndan iyiletirilmesi amacyla kullanlan havuzlardr. Olgunlatrma
havuzlarnn BO giderim verimi ok az olsa da azot ve fosfor giderimine katklar byktr.
Olgunlatrma havuzlarnda dikey biyolojik ve fizikokimyasal tabakalama gzlenmemektedir.
Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm emas ekil E2.8de verilmektedir.
a) Havalandrmal lagnler
b) Stabilizasyon havuzlar
ekil E2.7 Havalandrmal lagnler ve stabilizasyon havuzlar
35
ekil E2.8 Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm emas
Olgunlama havuzlarndaki alg poplasyonu fakltatif havuzlardakine oranla eitlidir.
Fakltatif havuzlarda ksmen fekal bakteri giderimi gerekleirken olgunlatrma havuzlarnn says
ve boyutlar k suyundaki fekal bakteri miktarn belirler. Fakltatif stabilizasyon havuzu ve
olgunlatrma havuzlarnda fekal bakteri giderimi iin balca faktrler, hidrolik bekletme sresi ve
scaklk, yksek pH (> 9) ve znm oksijen konsantrasyonu ile birlikte yksek k younluudur.
Bekletme sresi ve scaklk, olgunlatrma havuzlarnn tasarmnda kullanlan iki ana
parametredir. Alglerin hzl fotosentezi nedeniyle karbondioksit tkenmesi ve bakterial solunumun
gereklemesi sonucu karbonat ve bikarbonat iyonlarnn ayrlmas ile olgunlatrma havuzunda
yksek pH deerleri oluur. 425-700 nm arasndaki k dalga boylarnda fekal bakteri
giderilebilmektedir.
Olgunlatrma havuzunun da yer ald bir stabilizasyon havuzu sisteminde (havasz lagn +
fakltatif stabilizasyon havuzu + olgunlatrma havuzu) olgunlatrma havuzu saysna bal olarak,
azot giderimi %80e ularken, amonyak giderimi % 90n zerinde olmaktadr. Ayrca, bu tr bir
sistemde %50 orannda fosfor giderimi de elde edilebilir.
Olgunlatrma havuzlar fakltatif havuzlardan s olup, 1-1.5 m derinlikte tasarlanabilirler.
Olgunlatrma havuzlarna dk organik yklemeler uygulanmas nedeniyle derinlik boyunca iyi
oksijenlenme salanr. Olgunlatrma havuzlarnn bekletme sresi 18-20 gn aralnda deimekte
olup, organik kirlilik yk, 15 kg BO
5
/ha.gnden kk olmaldr.
Olgunlatrma havuzu veya lagnlerinde eitli su bitkilerinin yetitirilmesi ve/veya balk
retimi ile bu sistemlerdeki artma verimlerinin arttrlmasnn yannda, retilen bitkisel veya
hayvansal proteinin ekonomik olarak deerlendirilmesi imkan da mevcuttur.
) Yapay Sulakalan Sistemleri
Yapay sulakalan uygulamalar son zamanlarda olduka nem kazanmtr. Yapay sulakalanlar,
doal sulakalanlarda gerekleen srecin kontroll bir sistem ierisinde gerekletirilmesi nedeniyle
nemli bir stnlk tamaktadr. Bu tr sulakalanlar atksuyun doal koullarda fiziksel, kimyasal ve
biyolojik proseslerle genellikle derinlii 1 mden daha az olan havuz, yatak veya kanallarda, sucul
bitkilerin bytlmesi ile artlmas esasna dayanmaktadr. Yapay sulakalanlar geirimsiz kil tabakas
veya sentetik tabakalar ile izole edilen hacimlerin iine ta, akl ve kum gibi gzenekli maddelerin
yerletirilmesi ile oluturulan, atksu aknn, bekletme sresinin ve atksu seviyesinin kontrol edildii
yaplardr.
Uygulanabilecek nfus bykl, mevcut arazi durumu, hidroloji, iklim ve zemin artlar,
toprak geirgenlii, takn riski, evresel ve dzenleyici artlar gibi faktrlere baldr. Buna ramen
kuzey Avrupa lkeleri gibi souk iklime sahip lkelerde de kullanlmaktadr. Bu tesisler, nfus
younluunun dk olduu ve dk debilerin ileri artmaya ihtiya duyduu yerlerde
kullanlmaktadr. Genellikle yatak akml tiptedirler.
Yapay sulakalanlar, arazinin ucuz olduu ve yetikin personelin mevcut olmad yerleimler
iin uygun bir teknolojidir. Hedeflenen artma ihtiyac dorultusunda eitli artma alternatifleri ile
beraber uygulanabilir. Yapay sulakalanlarn ham atksu iin kullanlmas tavsiye edilmemektedir.
Artma veriminin iyiletirilmesi iin uygun bir n artmann ardndan ikincil artma alternatifi olarak
36
Havasz
(Seime bal)
Fakltatif
Havuz
Olgunlatrma
Havuzu
Dezenfeksiyon
Temas
tank
(Seime bal)
Dezenfeksiyon
Ham Atksu k Suyu
kullanlmas yapay sulakalann verimini artrmaktadr. Yapay sulakalan artma alternatifinin yer ald
tipik bir akm emas ekil E2.9da grlmektedir.
ekil E2.9 Yapay sulakalanlar iin tipik akm emas
n artma seenekleri olarak, yzen kaba partikllerin giderilmesi iin zgara nitesinin
ardndan, askda partikllerin giderilmesi ve organik yklemenin azaltlmas iin imhoff tank veya
septik tanklar, stabilizasyon havuzlar veya n ktrme havuzu uygulanabilir. Atksu artldktan
sonra uygulanacak nihai uzaklatrmaya bal olarak yapay sulakalan sistemlerinden nce veya sonra
dier artma sistemleri eklenerek baarl bir artma salanabilir. Yapay sulakalanlar zellikle evsel
yerleimlerde yer alan septik tanklardan gelen atksular ile havalandrmal lagnler veya aktif amur
sistemlerinden kan atksularn 3. kademe artlmalar iin kullanlabilir.
Sulakalanlarn balca bileenleri, artma hcresine yakn setler, en uygun artma iin giri
atksuyunu datan ve dzenleyen giri yaps, ak su alanlar ile btnyle bitki bymesinin
gzlendii alanlarn kombinasyonu ve giri yaps tarafndan salanan dalm tamamlayc ve artma
hcresindeki su seviyesini dzenleyici k yapsdr.
Yzey akl ve yzey alt akl olmak zere iki tip yapay sulakalan sistemi mevcuttur. Yzey
akl yapay sulakalanlarda atksu ak, toprak tabakasnn altna doru kk salm su bitkilerinin
gvdesi ve yapraklar arasndan geerek, yzey alt yapay sulakalanlarda ise ak, ta, akl ve kum
gibi malzemelerin ierisinde yetitirilmi bitkilerin gvdesi ve kkleri ile atksu temas ettirilerek
salanmaktadr. Elverili bir n artma ve yzey akl sulakalan ile aylk ortalama bazda BO ve
AKM k konsantrasyonlar 10 mg/Lden daha az elde edilebilmektedir. Yzey alt akl
sulakalanlarn knda ise BO ve AKM konsantrasyonlar, 30 mg/Lnin altnda elde edilmektedir.
1) Yzey Akl Sulakalanlar;
Yzey akl sulakalanlarda su derinlii iin genellikle, 0.15-0.6 m arasnda deien tipik
deerler kullanlmakla beraber, yetien bitkilerin younluuna bal olarak 0.1-2 mye kadar da
seilebilmektedir (ekil E2.10). Yzey akl sulakalanlarda yzey alan, bekletme sresi ve derinlie
baldr. Toplam yzey alan, iyi bir hidrolik kontrol ve iletme kolayl salamak amacyla
banketler ile ayrlarak en az iki paralel havuza blnmelidir.
Yzey akl sulakalanlarda bitkiler, kelmi katlar, dier kat maddeler ve su kolonunun
uzunluu kullanlabilir su alann azaltabilir. Bitkilerin youn bulunduu blgeler iin sulakalann
gzeneklilii 0.65-0.75 arasnda kabul edilebilirken, bitki younluunun artmas ile orantl olarak
daha dk deerler de kullanlabilir. Ak su alanna sahip sulakalanlar iin sulakalann gzeneklilii,
1.0 kabul edilebilir.
Yzey akl sulakalanlarda su kolonuna oksijen salanmas bitki younluuna bal olarak
azalmakta olup, organik ykleme oran 18-116 kg BO/ha.gn arasnda deimekte ve %70-95
arasnda bir giderme verimi elde edilebilmektedir.
37
n artma
Yapay
sulakalan
ikincil artma
Dezenfeksiyon
veya ncl
artma
kincil artma
k
Ham atksu
n artma
k
k
suyu
ekil E2.10 Yzey akl yapay sulakalan
2) Yzey Alt Akl Sulakalanlar;
Yzey alt akl sulakalanlarda bitkiler suya gvde/kk sistemi ile oksijen salad iin
tasarm derinlii, bitki gvdelerine ve kklerine nfuz etme derinlii ile kontrol edilmektedir. Su
derinlii, maksimum 0.4 m kabul edilmeli, giriteki atksu seviyesi ile tanmlanan ortam derinlii ise
su derinliinden en az 0.1 m fazla olmaldr. Yzey alt akl sulakalanlarn kesit alan hedeflenen
hidrolik kapasiteye ve ak hzna bal olarak hesaplanmaktadr. Ak hz en fazla, 6.8 m/gn
olmaldr.
Balangta sulakalann gzeneklilii iin tipik deerler 0.18-0.35 arasnda kabul edilebilirken,
sistemin bitki gvdelerinin bymesi ve olgunlamas sonucu gzeneklilik deeri deimektedir.
Yzey alt akl sulakalanlarn organik ykleme miktar en fazla 110 kg/ha.gn olabilir.
Sistemin giri yapsnda BO youn halde bulunaca iin, tasarm organik ykleme orannn oksijen
transfer hznn bir buuk katndan fazla olmamas tavsiye edilmektedir.
Yzey alt akl yapay sulakalanlar, yatay ve dey akl olmak zere iki ekildedirler (ekil
E2.11). Yatay akl yapay sulakalanlarda, filtreler suya doymu durumdadr. Atksu, filtre giriinden
verilmekte ve daha sonra malzeme boyunca yatay ynde akmaktadr. Su seviyesi, yzeyin 5 cm
altnda olmaldr. Yatak derinlii 60 cm olabilir. Derinlik, maksimum bitki kk penetrasyon deerine
eit olmaldr. Bitki younluu ise 4 bitki/m olarak alnabilir.
a) Yatay akl yapay sulakalan b) Dikey akl yapay sulakalan
ekil E2.11 Yzey alt akl yapay sulakalanlar
Dikey akl yapay sulakalanlar, artlacak atksu zelliine gre deien oranda kum ya da
akl katman ieren ve taban tamamen szdrmaz yapda olan sistemlerdir. Filtre tabakas ierisine
uygun yresel bitkiler ekilebilir. Atksu belirli noktalardan yzeyden beslenmektedir (ekil E2.12).
Bata bir ubuk zgara kullanlabilir.
38
Dikey akl yapay sulakalanlar, iki kademeli seri bal reaktrler halinde de kullanlabilir
(ekil E2.13). lk kademenin kii bana yzey alan 1.2 m
2
, organik ykleme ise 40 g BO
5
/m.gn
alnabilir. Birinci kademe, toplam yzey alannn % 60n kaplayabilir. kinci kademenin yzey alan
kii bana 0.8 m olabilir. Bitki tr olarak en ok kam kullanlmaktadr. Bitki younluu 4 bitki/m
dir. letiminin kolay ve maliyetinin dk olmas bu tr sistemlerin en nemli stnlkleridir.
Topografya uygun ise hi enerji tketimi gerektirmez.
ekil E2.12 Yapay sulakalanlarda giri ve k akmlar
ekil E2.13 Seri haldeki dikey akl yapay sulakalanlar
39
EK 3
KARBON, AZOT VE FOSFOR GDEREN BR ARITMA TESS TASARIM
KILAVUZU
Aada, karbon, azot ve fosfor gideren bir tesis iin, biyolojik nitelerin ve ktrme
havuzunun tasarmn ieren iki ayr tasarm klavuzu oluturulmutur. Bu yntemlerden
birincisi klasik yntem olup, bu yntemde mevcut literatrdeki kaynaklar baz alnmtr kinci
yntemde ise ATV-DVWK-A 131E, 2000 Kriterleri kullanlmtr.
ATV-DVWK-A 131E yntemine gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor
giderimi) hesab
Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A
2
O prosesinin
tasarm iin ATV-DVWK-A 131E yntemi kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur.
lk olarakTablo E3.1de, bu yntem iin kullanlan sembol listesi ve birimleri verilmitir.
Tablo E3.1 ATV-DVWK-A 131E ynteminde kullanlan sembol listesi
Sembol Aklama Birim
SNO3, D Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu mg/L
CN, IAT Giri TKN konsantrasyonu mg/L
SorgN, EST k organik azot konsantrasyonu mg/L
SNH4, EST k amonyum konsantrasyonu mg/L
SNO3,EST k nitrat konsantrasyonu mg/L
XorgN, BM Hcre iine alnan azot konsantrasyonu mg/L
CCOD, IAT Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu mg/L
CBOD, IAT Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu mg/L
VD Anoksik blme hacmi m
3
VAT Toplam reaktr hacmi (Anoksik + Aerobik) m
3
tSS, dim Toplam amur ya gn
SF Gvenlik faktr -
XP, Prec ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu mg/L
CP, IAT Giri fosfor konsantrasyonunu mg/L
CP, EST k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu mg/L
XP, BM
Heterotroflarn oalmak amacyla kullandklar fosfor
konsantrasyonunu
mg/L
XP, BioP Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu mg/L
SPd, C Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn
Qd Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
XCOD, SP Karbon giderimi sonucu retilen amurun KO edeeri mg/L
XinorgSS,IAT
Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde
konsantrasyonu
mg/L
XCOD, INERT, IAT nert partikler giri KO konsantrasyonu mg/L
XCOD, BM Oluan biyoktlenin KO edeeri mg/L
XCOD, INERT, BM
sel solunum sonucu oluan inert partikler KO
konsantrasyonu
mg/L
SCOD, IAT Artma tesisi giriinde znm inert KO konsantrasyonu mg/L
XCOD, IAT Artma tesisi giriinde partikler inert KO konsantrasyonu mg/L
CCOD,deg,IAT
Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO
konsantrasyonu
mg/L
XSS, IAT Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu mg/L
tss Toplam amur ya gn
b 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays gn
Y Mikroorganizma dnm oran
g KO/ g KObiyolojik
ayrabilir
FT Scaklk dzeltme faktr -
40
T Scaklk
0
C
B AKMnin inert ksm
-
SPd,P Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn
XP, BioP Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu mg/L
XP, Prec, Fe Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu mg/L
XP, Prec, Al Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu mg/L
SPd Toplam gnlk amur miktar kg/gn
MSS, AT Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi kg
SSBS Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu kg/m
3
SVI amur hacim indeksi L/kg
tTh Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi saat
SSRS Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu kg/m
3
QRS Geri devir amur debisi m
3
/gn
RC Toplam geri devir oran -
SNH4, N Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu mg/L
SNO3, EST ktaki nitrat konsantrasyonu mg/L
IR sel geri devir oran -
RS Aktif amur geri devri -
SSAT Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu kg/m
3
h Hidrolik bekletme sresi saat
Qd Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
OUd, C Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar kg O2/gn
SCOD, inert, EST k znm inert KO konsantrasyonu mg/L
OUd, N Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar kg O2/gn
SNO3, D Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu mg/L
SNO3, IAT Giri nitrat konsantrasyonu mg/L
SNO3, EST k nitrat konsantrasyonu mg/L
OUd, D Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar kg O2/gn
OUh Saatlik oksijen ihtiyac kg O2/sa
fC Karbon iin pik faktr -
fN Azot iin pik faktr -
qA Yzeysel ykleme hz m/sa
qSV amur hacim ykleme hz m/sa
DSV Seyreltilmi amur hacim indeksi L/m
3
SSEAT Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu kg/m
3
AST Son ktrme havuzu alan m
2
Qwwh Saatlik yal hava debisi m
3
/sa
h1 Temiz su blgesi m
h2 Ayrma blgesi/ geri devir blgesi m
h3 Youn ak ve amur depolama blgesi m
h4 Younlatrma ve amur ayrma blgesi m
htot Toplam havuz derinlii m
1. Adm: Denitrifikasyon kapasitesinin belirlenmesi
S
NO3, D
= C
N, IAT
S
orgN, EST
S
NH4, EST
S
NO3,EST
X
orgN, BM
S
NO3, D
: Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu (mg/L)
C
N, IAT
: Giri TKN

konsantrasyonu
S
orgN, EST
: k organik azot konsantrasyonu
- Eer aktif amur sisteminin dnda atk amura baka bir ilem yaplmyorsa 2
mg/L seilir.
S
NH4, EST
: k amonyum konsantrasyonu
- Gvenli tarafta kalmak iin kural olarak 0 mg/L seilir.
S
NO3,EST
: k nitrat konsantrasyonu
- Azot iin k standardnn 0.6 0.8i arasnda seilir.
X
orgN, BM
: Hcre iine alnan azot konsantrasyonu
- Giri KO konsantrasyonunun 0.02 0.025i arasnda kabul edilir.
41
Gerekli denitrifikasyon kapasitesi: S
NO3, D
/C
COD, IAT
oranna gre bulunur.
S
NO3, D
/C
COD, IAT
= 0,5.( S
NO3, D
/ C
BOD, IAT
)
C
COD, IAT
: Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu, mg/L
C
BOD, IAT
: Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu, mg/L
olarak kabul edilir. Bu oran sisteme giren KO bana ne kadar nitratn denitrifiye edileceini gsteren
bir orandr. Buna gre Tablo E3.2den gerekli V
D
/V
AT
(anoksik hacim/toplam hacim) oran seilir.
Tablo E3.2. 10
o
C -12
o
C kuru hava scakl iin denitrifikasyon hacim orannnn
belirlenmesinde kullanlacak deerler (giri kg BO
5
bana denitrifiye edilecek kg
nitrat azotu), (ATV-A131E)
V
D
/V
AT
S
NO3,D
/C
BOD,IAT
nde denitrifikasyonu yapan
sistemler ve benzer prosesler
Ezamanl ve kesikli
denitrifikasyon yapan sistemler
0.2 0.11 0.06
0.3 0.13 0.09
0.4 0.14 0.12
0.5 0.15 0.15
12
o
Cden yksek scaklklar iin denitrifikasyon kapasitesi 1
o
C bana %1 eklinde
artrlabilir.
V
D
/V
AT
= 0.2den kk ve V
D
/V
AT
= 0.5ten byk denitrifikasyon hacimleri boyutlandrma
iin tavsiye edilmez.
Hesaplanan S
NO3, D
/ C
BOD, IAT
deerine gre V
D
/V
AT
oran tablodan seilir.
2. Adm: Toplam amur yann belirlenmesi
Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin gerekli olan amur ya aadaki formlle belirlenir.
) / ( 1
1
103 . 1 4 . 3
) 15 (
dim ,
AT D
T
SS
V V
SF t

t
SS, dim
: Toplam amur ya, gn
- Aerobik amur stabilizasyonun reaktrde yaplmas durumunda amur ya t
SS, dim
25 gn olmaldr.
SF: Gvenlik faktr
- Gvenlik faktr (SF) seiminde; maksimum byme hznda deiimlere yol
aabilecek atksudaki substratlar, ksa dnemli scaklk deiimleri ve pH taki
deiimler, ortalama k amonyum konsantrasyonu ve giriteki nitrojen
ykndeki deiimlerin k amonyak konsantrasyonu zerine etkileri gibi
faktrler dikkate alnr. Daha nceki deneyimlere dayanarak KO yknn 12000
kg/gn olduu durumlarda gvenlik faktrnn 1,45 alnmas tavsiye edilir.
Bylece ortalama k amonyum konsantrasyonu, maksimum byme hzn
negatif olarak etkileyen bir faktr bulunmadka 1,0 mg/L civarnda tutulabilir.
KO yknn 2400 kg/gnden kk olmas durumunda SF deeri 1.8 alnr.
-
3. Adm: Biyolojik fosfor giderimi
X
P, Prec
= C
P, IAT
C
P, EST
X
P, BM
X
P, BioP
X
P, Prec
: ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu, mg/L
C
P, IAT
: Giri fosfor konsantrasyonunu, mg/L
C
P, EST
: k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu, mg/L
X
P, BM
: Heterotroflarn geliim amal kullandklar fosfor konsantrasyonunu, mg/L
X
P, BioP
: Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu, mg/L
C
P, EST:
Fosfor k standardnn 0.6-0.7si arasnda alnr.
42
X
P, BM:
Giri KO konsantrasyonunun 0.005i kabul edilir.
X
P, BioP
: Giri KO konsantrasyonunun 0.005-0.007si arasnda alnr.
Bu sonuca gre (sadece biyolojik fosfor giderimi halinde) fosfor iin dearj standard deeri
salanamaz ise, artma tesisinde fosfor giderimi iin ilave kimyasal artma uygulanmas
gerekmektedir. Fosfor gideriminin gerekli olmad ve artlm suyun sulama amal kullanlacak
olmas durumunda kimyasal fosfor giderimi yaplmasna gerek olmayabilir. Fakat zellikle hassas
alanlara dearj yapan artma tesislerinde biyolojik fosfor gideriminin yetmedii durumlar iin
kimyasal fosfor giderimi yaplmas gereklidir. Bu durumda oluacak kimyasal amur son ilemlerde
(amur susuzlatrma ve rtme) dikkate alnmaldr.
4. Adm: Gnlk oluan amur miktar (SP
d
)
Karbon giderimi sonucu oluan amur hesab:
1000 /
45 , 1 8 , 0
,
,
,

,
_

,
_

IAT inorgSS
SP COD
d C d
X
X
Q SP
SP
d, C
: Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
Q
d
: Ortalama kuru hava debisi, m
3
/gn
X
COD, SP
: retilen amurun KO edeeri, mg/L
X
inorgSS,IAT
: Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde konsantrasyonu, mg/L
X
COD, SP
= X
COD, INERT, IAT
+ X
COD, BM
+ X
COD, INERT, BM
X
COD, INERT, IAT
: nert partikler giri KO konsantrasyonu, mg/L
X
COD, BM
: Oluan biyoktlenin KO edeeri, mg/L
X
COD, INERT, BM
: sel solunum sonucu oluan inert partikler KO konsantrasyonu, mg/L
Atksudaki KO bileenlerinin analizler sonucu belirlenmesi gereklidir. Farkl blgelerdeki
evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu blgeler iin
mutlaka atksuya zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir.

,
_

+

T SS
IAT COD BM COD
F t b
Y C X
1
1
deg, , ,
C
COD,deg,IAT
: Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
t
SS, dim
= t
SS
F
T
= 1.072
(T-15)
b: 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays (gn
-1
)
Y: Mikroorganizma dnm oran (g KO/ g KO
biyolojik ayrabilir
)
F
T
: Scaklk dzeltme faktr
T: Scaklk,
0
C
T SS BM COD
F b t X
, BM inert, COD,
2 . 0 X
X
inorgSS,IAT
= B. X
SS,IAT
B: AKMnin inert ksm: B deeri 0.2 ila 0.3 (%70 ila %80 organik) arasnda alnabilir. Eer
bu deer iin hibir alma mevcut deilse ham atksu iin B = 0.3 ve birincil ktrme
tankndan k iin B = 0.2 alnmas tavsiye edilmektedir.
X
SS, IAT
: Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu, mg/L
Fosfor giderimi sonucu oluan amur:
SP
d,P
= Q
d
.(3.X
p,BioP
+ 6.8.X
P,Prec,Fe
+ 5.3.X
P,Prec,Al
) /1000
SP
d,P
: Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
X
P, BioP
: Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu, mg/L
43
X
P, Prec, Fe
: Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L
X
P, Prec, Al
: Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L
Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik giderilen fosforun miligram bana 3 mg AKM hesaba
katlabilir. Kimyasal fosfor gideriminde ise; kimyasal olarak demir bileikleri kullanlmas durumunda
mg giderilen fosfor bana 6.8 mg AKM ve kimyasal olarak alminyum bileikleri kullanlmas
durumunda mg giderilen fosfor bana 5.3 mg AKM olumaktadr.
Gnlk oluan toplam amur miktar (SP
d
, kg AKM/gn):
SP
d
= SP
d, C
+ SP
d, P
5. Adm: Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi (M
SS, AT
):
M
SS, AT
= t
SS. dim
.SP
d
6. Adm: Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu (SS
BS
):
3
1000
Th BS
t
SVI
SS
SVI: amur hacim indeksi, L/kg
t
Th
: Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi, saat
- SVI ve t
Th
deerleri iin Tablo E3.3 ve Tablo E3.4den yararlanlabilir.
Tablo E3.3 amur hacim indeksi iin standart deerler
Artma hedefi
SVI (L/kg)
Uygun Uygun
olmayan
Nitrifikasyonsuz 100-150 120-180
Nitrifikasyon + denitrifikasyon 100-150 120-180
amur stabilizasyonu 75-120 100-150
Tablo E3.4: Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma sresi
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi t
TH
(saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur tesisleri 1.5 2.0
Nitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 1.0 1.5
Denitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 2.0 (2.5)
Younlatrma sresinin 2 saati amas biyolojik reaktrde ok ileri bir denitrifikasyon
gerektirir. Bu younlatrma sreleri sadece dk amur hacim indeks deerleri ve kk
amur geri devir oranna uygun olarak salanr.
7. Adm: Geri Devir Hesab:
Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu (SS
RS
) hesab:
ktrme havuzlarnn tabanndan amur ekilirken oluan ksa devre akmlar sebebiyle
havuz tabanndaki AKM konsantrasyonu geri devir amuru ierisinde seyrelir. ktrme havuzlarnda
amur toplama yntemine gre SS
RS
hesab aadaki gibi yaplmaktadr.
syrc niteleriyle SS
RS
~ 0,7.SS
BS
emme niteleriyle SS
RS
~ 0,5 - 0,7.SS
BS
Geri devir oran (RS) hesab:
RS = Q
RS
/Q
Q
RS
: Geri devir amur debisi
44
sel geri devir oran:
1
, 3
, 4

EST NO
N NH
S
S
RC
RC: Toplam geri devir oran
S
NH4, N
: Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu = C
N, IAT
, mg/L
S
NO3, EST
: ktaki nitrat konsantrasyonu, mg/L
RS IR RC +
IR: sel geri devir oran
RS: Aktif amur geri devri
8. Adm: Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu (SS
AT
):
RS
SS RS
SS
RS
AT
+

1
9. Adm: Biyolojik reaktr hacmi (V
AT
):
AT
d
AT
SS
SP
V
Buradan V
D
/V oran kullanlarak aerobik ve anoksik tank hacimleri hesaplanabilir.
Anaerobik reaktr hacmi hidrolik bekletme sresi (
h
) seilerek boyutlandrlmtr.
Anaerobik Hacim =
h
RS d
Q Q

+
10. Adm: Oksijen htiyac:
Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen:
1000 / ) (
, , , , , SP COD EST inert COD IAT COD d C d
X S C Q OU
OU
d, C
: Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar, kg O
2
/gn
C
COD, IAT
: Giri KO konsantrasyonu, mg/L
S
COD, inert, EST
: k znm inert KO konsantrasyonu = S
COD, inert, IAT
, mg/L
X
COD, SP
: Karbon giderimi sonucu oluan amurun KO edeeri, mg/L
Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen:
1000 / ) ( 3 , 4
, 3 , 3 , 3 , EST NO IAT NO D NO d N d
S S S Q OU
OU
d, N
: Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar, kg O
2
/gn
S
NO3, D
: Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu, mg/L
S
NO3, IAT
: Giri nitrat konsantrasyonu, mg/L
S
NO3, EST
: k nitrat konsantrasyonu, mg/L
Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen:
1000 / 9 . 2
, 3 , D NO d D d
S Q OU
OU
d, D
: Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar, kg O
2
/gn
Saatlik oksijen ihtiyac (OU
h
):
24
) (
, , , N d N D d C d C
h
OU f OU OU f
OU
+

45
Oksijen ihtiyacnn belirlenmesinde azot ve karbon yklerindeki gnlk salnmlar dikkate
alnmaldr. Bu amala karbon iin f
C
, azot iin f
N
pik faktrleri kullanlr. f
C
ve f
N
deerleri Tablo 13e
gre seilir. Bu deerlerin belirlenmesi u ekilde yaplabilir: lk olarak, f
C
deeri 1 kabul edilerek
tasarma esas amur yana gre Tablo E.3.5den f
N
deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OU
h
hesaplanr. Bu admdan sonra, f
N
deeri 1 kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo
E3.5ten f
C
deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OU
h
hesaplanr. Byk olan OU
h
sonucu saatlik
hava debisi olarak kabul edilir.
Tablo E3.5 Oksijen ihtiyac hesabnda kullanlan pik faktrler
f
C
ve f
N
deerleri amur ya (gn)
4 6 8 10 15 25
f
C
BOD
d,BOD,I iin
f
N
1200 kg/gn
BOD
d,BOD,I iin
f
N
> 6000 kg/gn
1.3 1.25 1.2 1.2 1.15 1.1
- - - 2.5 2.0 1.5
2.0 1.8 1.5 -
11. Adm: Son ktrme havuzu:
Yzeysel ykleme hz
SVI SS
q
DSV
q
q
EAT
SV SV
A

q
A
: Yzeysel ykleme hz, m/sa
q
SV
: amur hacim ykleme hz, m/sa
DSV: Seyreltilmi amur hacim indeksi, L/m
3
SS
EAT
: Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu, kg/m
3
Yatay akl ktrme havuzlarnda k AKM konsantrasyonunun 20 mg/Lden dk olabilmesi
iin q
SV
500 L/m
2
.sa olmaldr.
Son ktrme tank yzey alan hesab:
A
wwh
ST
q
Q
A
A
ST
: Son ktrme havuzu alan, m
2
Q
wwh
: Saatlik yal hava debisi, m
3
/sa
Bu yntemde son ktrme tank derinlii 4 ksma ayrlmtr.
h
1
: Temiz su blgesi, m
min 0.5 m olmaldr.
h
2
: Ayrma blgesi/ geri devir blgesi, m

1000 / 1
) 1 ( 5 . 0
2
DSV
RS q
h
A

h
3
:Youn ak ve depolama blgesi, m

500
) 1 ( 3 . 0 5 . 1
3
RS q
h
SV
+

h
4
: Younlatrma (thickening) ve amur ayrma blgesi, m

BS
Th A EAT
SS
t RS q SS
h
+

) 1 (
4
Toplam havuz derinlii = h
tot
= h
1
+ h
2
+ h
3
+h
4

Bu derinlik ktrme havuzunun merkezinden 2/3 yarap uzandaki derinliktir ve en az 3 m
olmas istenir. Dairesel ktrme havuzlarnda kenar su derinlii 2.5 mden byk olmaldr.
46
Klasik ynteme gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor giderimi) hesab
Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A
2
O prosesinin tasarm
iin klasik yntem kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. Tablo E3.6da bu yntem iin
kullanlan semboller ve birimleri verilmitir.
Tablo E3.6 Klasik ynteme gre hesaplamalarda kullanlan sembol listesi
Sembol Aklama Birim
maxQevsel Maksimum evsel atksu debisi m
3
/gn
N Nfus Kii
ortQevsel Ortalama evsel atksu debisi m
3
/gn
Q Gnlk maksimum su kullanm L/N.gn
Qbaca Yal havalarda kanalizasyon bacalarndan sisteme giren debi m
3
/gn
Q24 Ortalama atksu debisi m
3
/gn
Qh Hesap debisi m
3
/gn
Qmax,12 Maksimum atksu debisi m
3
/gn
Qmin,37 Minumum atksu debisi m
3
/gn
Qszma Szma debisi m
3
/gn
n1, n2, n3 ve n4 Sabit deerler -
PF Pik faktr -
Vd Dolu kesitte atksu ak hz m/s
Qd Dolu kesitte atksu debisi m
3
/s
J Taban eimi -
N Boru tipine bal katsay -
D ap m
H Ykseklik m
T Izgara ubuk kalnl m
E Izgara ubuklar aras mesafe m
A Alan m
2
S0 Yzey yk m
3
/m
2
.saat
SI znm inert KO konsantrasyonu mg/L
XI Partikler inert KO konsantrasyonu mg/L
SS Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu mg/L
XS Partikler KO konsantrasyonu mg/L
C
S
Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu mg/L

m
Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz g UAKM/gUAKM.gn

mn
Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz g UAKM/g UAKM.gn
Y
H
Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran g UAKM/g KO
Y
A
Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran
g UAKM/g NH
4
-N
K
d
Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz g UAKM/g UAKM.gn
K
dn
Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz g UAKM/g UAKM.gn
K
s
Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti g bKO/ m
3
K
N
Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti
g NH
4
-N/m
3
K
o
Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti g/m
3
bKO Biyolojik olarak ayrabilir KO mg/L
XA Aerobik amur ya gn
XA,min Minumum aerobik amur ya gn
SNH Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu mg/L
VD Denitrifikasyon blmesinin hacmi m
3
V Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi m
3
X Toplam amur ya gn
47
NOx Nitrata dnen amonyak azotu miktar mg/L
fd len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran
S znm KO mg/L
(NH4-N)e Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu mg/L
YN Biyoktle net dnm oran g KO/g KO
g

Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz

yavalama katsays
-
NDP Denitrifikaston potansiyeli mg/L
SNO Artma tesisi knda nitrat azotu konsantrasyonu mg/L
PXBio Gnlk oluan biyolojik amur miktar kg/gn
PXT Gnlk oluan toplam amur miktar kg/gn
bp KO Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO mg/L
p KO Toplam partikler KO mg/L
PXI Gnlk oluan inert amur mg/L
PXf Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur mg/L
XT Reaktr ii AKM konsantrasyonu mg/L
O Oksijen ihtiyac kg O2/sa
SO
Standart artlarda (20
0
C, 1 atm basn, 0 oksijen
konsantrasyonu) oksijen ihtiyac
kg O2/sa
C20 20
0
Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu mg/L
CT letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu mg/L
CL Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu mg/L
Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays -

Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme

katsays
-
F Tkanma katsays -
R Toplam geri devir oran -
IR sel geri devir oran -
RAS Aktif amur geri devir oran -
h Hidrolik kal (bekletme) sresi saat
XR Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu mg/L
TNe Artma tesisi knda toplam azot konsantrasyonu mg/L
Bu yntemde, atksudaki KO bileenleri yaplacak analizler sonucu belirlenmelidir. Farkl
blgelerdeki evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu
blgeler iin mutlaka atksuya zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir.
Atksudaki KO bileenleri:
S
I
: znm inert KO konsantrasyonu, mg/L
X
I
: Partikler inert KO konsantrasyonu, mg/L
S
S
: Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
X
S
: Partikler KO konsantrasyonu, mg/L
C
S
: Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
Nitrifikasyon ve denitrifikasyon yapan aktif amur sistemlerinde amur ya, nitrifikasyon
yapan mikroorganizmalarn zgl oalma hzna gre belirlenir (Tablo E3.7). 20
0
Cdeki standart
deerlerin tasarma esas iletme scaklna gre, Arhenius denklemi kullanlarak dzeltilmesi
gerekmektedir. Havalandrma havuzunda ortalama oksijen konsantrasyonu genellikle 2 mg/L kabul
edilebilir.
Tablo E3.7 Nitrifikasyon-Denitrifikasyon yapan mikroorganizmalar iin kinetik sabitler
Parametre Birim Deer
(20
0
C)

Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz,

m

g UAKM/g UAKM.gn 6 1.07
48
Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz,
mn

g UAKM/g UAKM.gn 0.75 1.07
Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran, Y
H g UAKM/g bKO 0.4
-
Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran, Y
A
g UAKM/g NH
4
-N
0.12
-
Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, k
d g UAKM/g UAKM.gn 0.12 1.04
Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, k
dn g UAKM/g UAKM.gn 0.08 1.04
Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti, K
s g bKO/ m
3
20 1.00
Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti, K
N
g NH
4
-N/m
3
0.74 1.053
Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti, K
o g/m
3
0.5 -
bKO: Biyolojik olarak ayrabilir KO
20
max
) (


T
k T k : Arrhenius scaklk dzeltmesi denklemi
Biyolojik azot-fosfor giderimi yapan aktif amur sistemlerinde amur ya nitrifikasyon yapan
ototrofik mikroorganizmalara gre seilir. Bu mikroorganizmalarn maksimum oalma hz
heterotrofik biyoktleye gre ok dktr. Bu mikroorganizmalarn sistemden ykanmamas iin
amur ya nitrifikasyon yapan biyoktleye gre seilir.
1. Adm: Minumum amur ya hesab:
dn
O n
mn
XA
k
DO K
DO
N K
N

+ +

min
1
Bulunan minumum amur ya gn ierisinde tesise gelen pik TKN konsantrasyonun ortalama
TKN konsantrasyonuna blnmesiyle elde edilen pik faktr (PF) ile arplarak aerobik amur ya
bulunur.
n XAmi XA
PF
Hesaplanan aerobik amur yana gre kta NH
4
-N konsantrasyonun standart deerin
altnda kald aadaki formle gre kontrol edilir. Uygun deer elde edilemezse
XA
yeniden
hesaplanr.
) 1 (
) 1 (
XA dn XA mn
XA dn n
NH
k
k K
S

+
+

Denitrifikasyon blgesi hacminin hesaplanabilmesi iin ilk olarak V

D
/V

oran seilir.
V
V
D
(0,1 0,5 aras seilebilir)
V
D
: Denitrifikasyon blmesinin hacmi, m
3
V: Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi, m
3
Tm sistemin amur ya aadaki formlle belirlenir.
V
V
D
XA
X

Buna gre kta biyolojik olarak ayrabilen znm KO konsantrasyonu

) 1 (
) 1 (
X d X m
X d S
k
k K
S

+
+

formlyle hesaplanr.
49
Bu admda azot ktle dengesi kurulur. Bu amala ilk olarak artma tesisine gelen TKN
konsantrasyonunun belirli bir ksmnn nitrifikasyon prosesiyle nitrat azotuna dnt kabul ve
nitrata dnen amonyak azotu (NO
x
) miktar belirlenir.
2. Adm: Gnlk oluan biyolojik amur miktar (P
XBio
)
X dn
x A
X d
X d d
X d
XBio
k
NO Y Q
k
S S Q Y k f
k
S S Y Q
P

+

+
+

+
+

1
) (
1
) (
1
) (
0 0
f
d
: len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran
3. Adm: Oksitlenmesi gereken amonyak azotu miktar:
3
4
10 12 . 0 ) (
Q
P
N NH TKN NO
XBio
e x
Bu admda bulunan sonucun balangta kabul edilen nitrata dnen amonyak azotu (NO
x
)
miktarna yaklak eit olmas gerekmektedir.
4. Adm: Denitrifikasyon potansiyelinin (N
DP
) belirlenmesi:
X d
N
k
Y
Y
+

1

Y
N
: Biyoktle net dnm oran, g KO/g KO
86 . 2
) 1 (
S N D
g DP
C Y
V
V
N

: Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz iin yavalama katsays

5. Adm: k nitrat azotu konsantrasyonunun (S
NO
) belirlenmesi:
DP X NO
N NO S
6. Adm: k toplam azot konsantrasyonunun (TN
e
) belirlenmesi:
3 4
NO NH TN
e
+
Artma tesisi kndaki toplam azot konsantrasyonun toplam azot dearj standardndan kk
olmas durumunda seilen anoksik blme hacmi oran uygundur. Aksi halde V
D
/V oran yeniden
seilerek hesaplar tekrarlanr.
7. Adm: Gnlk oluan amur miktar (P
XT
):
Xf XI XBio XT
P P P P + +

P
XI
: Gnlk oluan inert amur miktar, kg/gn
P
XI
= [(1 bp KO / p KO).UAKM].Q/( UAKM/AKM)
bp KO: Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO, X
S
p KO: Toplam partikler KO, X
S
+ X
I
P
Xf
: Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur, kg/gn
Q UAKM AKM P
Xf
) (
8. Adm: Toplam Reaktr Hacmi (Anoksik + Aerobik) (V
T
):
Reaktr ii AKM konsantrasyonu (X
T
) seilir.
X
T T
XT
X V
P

50
Havuz hacmi hesaplandktan sonra uygun havuz geometrisi belirlenir.
9. Adm: Oksijen htiyac (O):
DP XBio
N Q NOx Q P S S Q O + 86 . 2 33 . 4 42 . 1 ) (
0
Havalandrma ekipmannn zelliklerine gre standart artlardaki oksijen ihtiyac belirlenir.
Havalandrmann difzrlerle yaplmas halinde aadaki formlden yararlanlabilir.
) 20 (
20
024 . 1
) (
T
L T
C C F
C
O SO

1
]
1

SO : Standart artlarda (20
0
C, 1 atm basn, 0 oksijen konsantrasyonu) oksijen ihtiyac
C
20
: 20 Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu, (9.08 mg/L)
C
T
: letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu
C
L
: Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu

: Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays, (0.3 1.2)

: Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme katsays (0.7 0.98)
F: Tkanma katsays, (0.9)
[ ] ) / ( ) / 60 (
) / , (
3
2
hava m O kg saat dakika E
saat kg SO
debisi hava Gerekli

E: Difzrler iin oksijen transfer verimi

10. Adm: Geri devir oran (R):
RAS IR R +
IR: sel geri devir oran
RAS: Aktif amur geri devir oran
1
NO
DP
S
N
R

11. Adm: Biyolojik fosfor giderimi:
Biyolojik fosfor giderimi iin planlanan anaerobik reaktrn hidrolik bekletme sresi (
h
=
0.5-2 saat) arasnda seilir ve hacmi hesaplanr.
Q
V
h

amur yann biyolojik fosfor giderimini de ierecek ekilde hesaplanmas:
Toplam biyolojik reaktr hacmi (V
T
) = V
anaerobik
+ V
anoksik
+ V
aerobik
Reaktrde tutulan toplam amur miktar = V
T
.X
T

Toplam amur ya,
XT
T
X
P
X

, forml ile bulunur.
12. Adm: Hidrolik bekletme sresinin hesaplanmas:
Q
V
T
H

13. Adm: sel geri devir orannn belirlenmesi:
Aktif amur havuzu amur geri devir akmnda AKM konsantrasyonu (XR) seilir.
RAS = X
T
/(X
R
X
T
)
RAS: Aktif amur geri devir oran
51
Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu (X
R
= 4000 12000 mg/L).
IR = R RAS
14. Adm: Son ktrme havuzu:
Son ktrme havuzlarnn boyutlandrlmasnda dikkat edilmesi gereken hususlar, hidrolik
yzey yk, kat madde ykleme hz, hidrolik bekletme sresi ve derinliktir. Bu havuzlarda;
Hidrolik yzey yk: 16 48 m
3
/m
2
.gn
Kat madde ykleme hz: 4 6 kg/m
2
.saat
Hidrolik bekletme sresi: 1 4 saat
Derinlik: 3.5 6 m
keltme havuzu toplam alan (A
T
):
z h ykleme Hidrolik
Q
A
T

Yzey alan belirlendikten sonra kat madde ykleme hznn kontrol edilmesi gereklidir.
A
X Q Q
yk madde Kat
T RAS
+

) (
Atlan amur debisi:
Madde Kat
P
Q
amur
XT
amur
% 1000

52
EK 4
Dezenfeksiyon
Dezenfeksiyonla, hcre duvarnn paralanmas, hcre geirgenliinin bozulmas, hcre
protoplazmasnn kolloid yapsnn bozulmas ve enzim aktivitesinin inhibisyonu yoluyla
mikroorganizmalar inaktif hale getirilmektedir. Dezenfeksiyona etki eden faktrler, temas sresi,
dezenfektan konsantrasyonu, su ierisinde bulunan dier bileiklerin miktar ve tipi, scaklk,
mikroorganizma tipi ve suyun dier zellikleridir. Scaklk arttka dezenfeksiyon hz artmakta ve
ayn dezenfeksiyon verimini almak iin gerekli temas sresi azalmaktadr.
Klorlamada temas sresi olarak ortalama debilerde 30120 dakika, pik debilerde 20-60 dakika
alnmaldr. En az 2 adet klor tank yaplmaldr. Klor temas tanknda kat maddelerin kelmesinin
nlenebilmesi iin yatay ak hz 24.5 m/dk olmaldr. Reaktr ierisine artma duvarlar ve
perdeler ilave edilmesi durumunda perdeler zerindeki aklklarn toplam alan, akmn getii kesit
alannn % 6-10u arasnda deimelidir.
Ozon, artma tesisinde ozon jeneratrleri ile retilir ve temas tanklar vastasyla atksuya
kartrlr. Ozon reaktre boru hatt zerine denen statik kartrclarla transfer edilir. Doru
tasarlanm bir difzrde ozon transfer verimi % 90dr.
Elektromanyetik enerji, UV lambasndan hcrelerin protein ve nkleik asitlerine (RNA-DNA)
transfer edilir. UV n, organizma tarafndan adsorbe edilir. Organizmaya adsorbe olan UV n,
yansma ile llr. UV nnn en nemli hedefi, DNA molekldr. DNA tarafndan emilen n
hasar derecesi, UV nnn dalga boyu ile ilgili olup en ok etki, 250-265 nm dalga boylarndadr.
Bunun en elverili deeri 254 nm dalga boyudur. UV lambalar, atksu ile temas eden ve etmeyen
ekilde iki trdedir.
Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, artlm atksuda bulunan bakteri, protozoa
ve virslere olan etkisi Tablo 4.1de verilmitir. Tablo 4.2de ise her bir dezenfektann artlm atksu
dezenfeksiyonundaki stn ve zayf ynleri verilmitir.
Tablo 4.1 Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, bakteri, protozoa ve virslere olan
etkisi
Mikroorganizma tipi Klorlama Ozonlama UV
Bakteri ok etkili ok etkili Etkili
Protozoa Etkisiz-az etkili Etkili ok etkili
Virs ok etkili ok etkili Etkili
Tablo 4.2 Klorlama, Ozonlama ve UVnin atksu dezenfeksiyonundaki stn ve zayf ynleri
stnlkleri Zayf ynleri
Klorlama
53
-Etkili bir dezenfektandr.
-ok iyi bilinen bir teknolojidir.
-Bakiye klor kullanlabilir.
-lk yatrm ucuzdur.
-Klor gazndan daha emniyetli olan kalsiyum ve
sodyum hipoklorit kullanlabilir.
-Tehlikeli bir kimyasaldr.
-Dier dezenfektantlara gre daha uzun temas
sresi gerekir.
-Dezenfeksiyon yan rn oluur.
-Atksuyun TDS seviyesini bir miktar artrr.
-Cryprosporidium zerinde etkili deildir.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
Ozonlama
-Etkili bir dezenfektandr.
-Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri
zerinde klora gre daha etkilidir.
-Klora gre daha ksa temas sresi gerekir.
-Daha az alan kaplar.
-znm oksijeni artrr.
-Eser organik maddelerin konsantrasyonunun
azaltlmas iin kullanlabilir
-Bakiye ozonun uzaklatrlmas gerekmektedir.
-Bakiye ozon etkisi yoktur.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
-Korozif ve toksiktir.
-lk yatrm ve iletme maliyetleri yksektir.
UV
-Etkili bir dezenfektandr.
-Kimyasal madde kullanlmamaktadr.
-Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri
zerinde klora gre daha etkilidir.
-Dezenfeksiyon yan rn oluumu yoktur.
-TDS seviyesini artrmaz.
-Gvenlidir.
-Klorlamaya gre daha az alan kaplar.
-Eser organik maddelerin konsantrasyonunun
azaltlmas iin kullanlabilir .
-Bakiye etkisi yoktur.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
-Hidrolik tasarm nemlidir.
-lk yatrm maliyeti yksektir.
-UV lambalarnn yzeyi zamanla kapanabilir.
54
EK 5
Derin Deniz Dearj Seyrelme Hesaplamalar
Birinci Seyrelme
Difzr deliklerinden kan atksu jetleri arasnda giriim olmamas iin delikler arasndaki
mesafe (L), atksu tarlasnn yzeyde teekkl etmesi halinde,
L> h
3
1

Batm tarla halinde ise,
L>
maks
y
3
1
olmaldr. Bu ifadelerde h, delik ekseni zerindeki su derinliini, y
maks
ise batm atksu tarlasnn st
snrnn, difzr deliinden olan uzakln gstermektedir. Difzr delikleri artmal ise bu
deerlerin yars alnabilir.
Younluk tabakalamas bulunmayan (niform) ortama yatay dairesel jet dearjnda, her
halkarda atksu bulutu su yzeyine kmaktadr. Belirli bir derinlikte tutulma sz konusu deildir.
Durgun ve niform younluklu ortama yatay dairesel jet dearjnda, jetler aras giriim
olmamas durumunda jet eksenindeki seyrelmeler (S
m
) iin aadaki yaklak ifadeler verilmitir. Bu
ifadeler yaklak olmalarna ramen, pratikte yaygn ekilde kullanlmaktadr.
y/D < 0.89F iin
44 . 0
)
.
( . 54 . 0
F D
y
F S
m

y/D > 0.89F iin
67 . 1
) 68 . 0
.
38 . 0
( . 54 . 0 +
F D
y
F S
m
Burada, F, densimetrik Froude says (boyutsuz), D, difzr delik ap (m), y difzr
deliinden itibaren llen dey mesafe (m) olarak verilmektedir. Yukarda bahsedilen eksenel
seyrelme denklemlerinde y/D ve Fnin fonksiyonu olarak difzr deliinden 6D kadar uzaktaki
noktaya gre rlatif seyrelme hesaplanmaktadr. Difzrn delik kesitine gre rlatif eksenel
seyrelmeyi bulmak iin Froude says (F) %7 arttrlarak, F'= 1.07F deeri iin hesap yaplmaktadr.
Froude says (F),
F=
D g
U
.
'
0
formlnden hesaplanabilir. Burada, U
o
, jetin difzr deliinden k hzn (m/s), g', etkili yerekimi
ivmesini (=
g
a

), =
0

a
,
a
, alc ortam younluunu (kg/m
3
),
0
, atksu younluunu
(kg/m
3
), g, yerekimi ivmesini (m/s
2
), D, difzr delik apn (m) gstermektedir.
Difzr delikleri birbirine ok yakn olduu durumda, jetler arasnda giriim meydana
55
gelmektedir. Bu halde atksular adeta B kalnlkl bir izgisel kaynaktan dearj ediliyor gibi
dnlmektedir. Bu durumda, (y/B).F
-4/3
> 20 iin yatay dairesel jetlerdeki eksenel seyrelme (S
m
),
S
m
=0.38.(y/B).F
-2/3

veya
S
m
=0.38.g
1/3
.q
-2/3
.y
ifadelerinden hesaplanabilir. Burada B,
B=(
L
D
4
2

)
bants ile tanmlanmaktadr. q ise birim difzr bana den debidir. Oluacak ortalama seyrelme
de,
m
S S 2
0

ifadesi ile hesaplanabilir.
lk seyrelme hesaplarnda, aknt yoluyla oluacak ilk seyrelmenin hesaplanarak dier ilk
seyrelme hesaplar ile karlatrlmas ve daha kk olduu durumlarda emniyet iin bu seyrelmenin
esas alnmas faydal olacaktr. Aknt yolu ile olan ilk seyrelme (S
0
) daha basit olarak, sreklilik
denklemi yardm ile
Q
0
.S
0
= u.b.h*
ifadesinden hesaplanabilir. Burada, Q
0
, difzrden dearj edilen toplam atksu debisini, h*, atksu
tarlasnn kalnln, u, aknt hzn, b, akntya dik difzr boyunu gstermektedir. Atksu tarlas
kalnl yzeyde tarla halinde h*=h/5, batm tarla szkonusu olduunda ise h*=y
maks
/2 alnabilir.
Akntnn difzr eksenine paralel geldii zel durumda etkili difzr boyu, b=h/3 alnabilir.
Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda
atksu jetleri arasnda giriim olmamas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta
ile difzr delik ekseni arasndaki mesafe, y
maks

y
maks
=
8 3
1
4
1
1
'
) ( 98 . 3

,
_

dy
d g
Q g

ifadesi ile hesaplanr.

Burada,
1
, delik ekseni hizasndaki deniz suyu younluunu,
0
, atksu younluunu, Q
1
,
ortama dearj edilen atksu debisini gstermektedir. Atksu tarlasnn en st ksmndaki eksenel
seyrelme, S
m
de
S
m
=0.071.g
1/3
.y
maks
5/3
.Q
1
-2/3
ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st seviyesindeki ortalama ilk seyrelme,
S
0
=1.71 S
m
ifadesinden hesaplanabilir.
Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda
atksu jetleri arasnda giriim olmas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta ile
difzr delii arasndaki mesafe, y
maks
,
y
maks
=
2 / 1
1
3
1
'
) . ( 5 . 2

,
_

dy
d g
g q
a

ifadesi ile hesaplanabilir. Burada, q, birim difzr balna den debiyi (m

3
/s.m) gstermektedir.
Atksu tarlasnn en st ksmndaki eksenel seyrelme, S
m
de
S
m
=0.36.g
1/3
.y
maks
.q
-2/3
ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st hizasndaki ortalama ilk seyrelme,
S
0
=
2
S
m
eitliinden bulunabilir.
Dearj ortamnda aknt hznn dk olduu durumlarda, yukardaki ifadelerden hesaplanan
56
seyrelmeler gerek deerlerden daha byk kabilir. Bu durumda, atksu tarlasnn su yzeyine doru
ykselmesi, net seyrelmede bir art meydana getirmez. Bu yzden, younluk tabakalamas olan veya
olmayan ortamlar iin seyrelme hesab aadaki yaklak hesap metoduna gre tahkik edilmelidir.
p=
maks
m
y b u
S Q
. .
. 2

S
y
=S
m
(1/(1+p))
olmak zere buradaki 1/(1+p) ifadesi atksu tarlasnn batm vaziyette tutulmasnn etkisini
yanstmaktadr. Aratrmalar p=2 olmas halinde, atksu bulutunun, dearj blgesinde su yzeyinden
itibaren derinliin st 2/3lk ksmn kapsayacan, difzrden yeni ayrlan atksularn ancak
derinliin 1/3lk ksmnda etkili olarak seyreltilebileceini gstermektedir. Bu sebeple, pratikte p 2
halinde, bu yaklak hesap metodu kullanlmamaldr. p<2 halinde ise aknt yoluyla ilk seyrelme de,
S
0
=
2
S
y
ifadesinden hesaplanr.
Lineer olmayan younluk profiline sahip deniz ortamnda ilk seyrelme hesaplarnda 2 farkl
yaklam uygulanabilmektedir.
a) Derinlik boyunca younluk profilini her biri y kalnlkl n adet niform younluklu
paraya ayrarak niform younluklu ortamlar iin verilmi bulunan ifadelerle nmerik zm
Bu durumda younluk profili yaklak olarak basamak eklinde kesikli bir profile
dntrlerek her dilimde niform ortam iin verilen ifadelerle hesap yaplmaktadr. Bu halde, i.
dilimin ortalama oinografik younluu,
) ( 5 . 0
1
_
i i
+

ifadesinden hesaplanr. Younluk tabakalamas Froude says ve seyrelme miktarn etkileyecei iin
dilim saylar eit alnarak i. dilimdeki Froude says,
F
i
=U
0
(
5 . 0
1
0 ,
_
5 . 0
0
) (

1
]
1

,
_

i
j
j a
gD i
eklini almaktadr. Denizsuyu ile seyreltilmi atksuyun younluu, deniz suyu younluuna eit
olduunda, atksu jetinin ykselmesi durmaktadr. Atksu jeti ierisinde konsantrasyon ve younluk
deiimi sz konusudur. Konsantrasyonun maksimum olduu jet ekseninde younluk minimum olup,
jet merkezindeki atksular batm tarlann en st seviyelerini tekil etmektedir. Bu seviyede st
(MAXI) ile gsterilir. st seviye, jet merkezindeki younluunun (
i m,

), (i. dilimin st yzndeki)

deniz suyu younluuna eit veya daha byk olduu ilk dilimin st yzeyi olarak belirlenir. Jetin
ortalama younluunun
i
_

, deniz suyu younluuna (

i a,

) eit olduu ilk dilimin st yzeyi ise orta

(MD) seviye olarak tanmlanr. st seviye, jetin eksenel younluunun (
i m,

) adm adm hesaplanp

deniz suyu younluu(
i a,

) ile karlatrlmas ile bulunur.

i m,

eksenel younluu,

m i
m i m i m i a i
m i m i
S S
S S
,
, , , ,
, ,
( )

1 1
1
1
1
1
bantsndan hesaplanr. Ortalama oinografik younluk ise

ma i
ma i ma i ma i a i
ma i ma i
S S
S S
,
, , , ,
, ,
( )

1 1
1
1
1
1
ifadesinden, ortalama seyrelme ise
S S
ma i m i , ,
2
ifadesinden hesaplanabilir.
b) Difzr ekseni ile maksimum bulut ykselme derinlii (y
maks
) arasnda younluun lineer
57
deitii kabul edilerek hesap;
Bulut ykselme mesafesi iin izgisel kaynak (jetler aras giriim olmas) halinde, y
maks
,
y
maks
= 6.25 (gq)
2/3

,
_

a
g

1
bantsndan bulunur. Burada g' ve q bilindii iin, ynin fonksiyonu olan
a
ya eitli deerler
verilerek y-
a
grafii izilir. Bu ekilde yukardaki ifade ile verilen hiperboln younluk derinlik
erisini kestii nokta yardm ile y
maks
bulunur. Daha sonra, y
maks
belli olduu iin yatay dairesel
jetlerde giriim olmas durumunda eksenel seyrelme,
S
m
=0.36
3 / 2
3 / 1
'
q
y g
maks
ifadesinden hesaplanabilir. Jetler arasnda giriim olmamas halinde, yatay dairesel delikler iin
yukardaki ifade yerine,
y
maks
= 9.1 (Q.g)
2/5

5 / 3
1

,
_

a
g

ve
S
m
= 2.8

,
_

a
d

ifadeleri kullanlr. Burada,

d
=
a
-
0

olarak tanmlanmaktadr.
kinci Seyrelme
kinici seyrelme, aadaki hesap teknii yardm ile hesaplanabilir.
3 / 4
0
) / ( b L iin L/b=(1+2/3
b
x
)
3/2
Burada,
0
, x=0 noktasndaki trblans difzyonu katsaysn, L, xin belli bir deeri iin atksu
tarlas geniliini, b, x=0 noktasndaki atksu tarlas geniliini,
b u
x
0
12

ile hesaplanan boyutsuz
sabiti gstermektedir.
Balangtaki trblans difzyonu katsaysnn
3 / 4
0
b
denklemi ile ifade edilebilecei ve Eddy difzyonu katsays (

)nin de ortalama bir deer olarak,

=0.01 alnabilecei gsterilmitir.

Atksu tarlasnn x ekseni boyunca urayaca ikinci seyrelme iin bu zmler, aadaki
denkleme uygulanabilir.
5 . 0
3
2
1
b
x
3
2
1 1.5/
1

'

1
1
]
1

,
_

erf
S
Burada erf, standart hata fonksiyonunu gstermekte olup, standart hata fonksiyonu tablosu
kullanlarak hesaplanmaldr.
nc Seyrelme
58
nc seyrelme (S
3
), atksudaki kirleticilerin birinci seyrelmenin tamamland blgeden
proje ile korunmas hedef alnan blgeye ulamasna kadar geen sre t olmak zere,
S
3
=10
t/T90

ifadesinden hesaplanabilir.
Birinci (S
1
) ve ikinci seyrelmelerde (S
2
), deniz ortam ve hidrolik artlar daha karmak bir
ekilde etkili olduundan, farkl deniz ortamlar iin farkl hesaplama yntemleri de kullanlabilir.
EK 6
Artma amurlarnn lenmesi, Geri Kazanm ve Bertaraf le lgili Genel Esaslar ve
Uygulanan Metodlar
amurlarn evreye duyarl ve uygun bir ekilde ilenmeleri, artlmalar ve bertaraf iin kat
madde kaynaklarnn ve miktarlarnn doru bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir. amur
kaynaklar, artma tesisinde yer alan artma birimlerine gre farkllk gsterir. amurlarn fiziksel,
kimyasal ve biyolojik zelliklerinin doru bir ekilde belirlenmesi zellikle amurlarn ilenmesi,
artlmas ve bertaraf srasnda kullanlan proseslerin kontrol ve bu proseslerin performanslarnn
izlenmesi asndan ok nemlidir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan
amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Tablo E6.1de verilmitir. Artma srasnda uygulanan
fiziksel, kimyasal ve biyolojik prosesler sebebiyle atksularda bulunan ar metaller, biyolojik olarak
zor ayrabilen eser organik bileikler ve potansiyel olarak hastalk yapc patojen organizmalar amur
ile birlikte kelerek konsantre hale geerler. Dier taraftan, amurlar azot ve fosfor gibi besi
maddelerince zengindir. Ham amurlarn ve rtlm n ktrme amurlarnn kimyasal bileimi,
Tablo E6.2de ve atksu amurlarndaki metal ierikleri ise Tablo E6.3de verilmitir.
Tablo E6.1 Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan amurlarn
fiziksel zellikleri ve miktarlar
Kuru Kat Maddeler
(kg/10
3
m
3
)
Artma lemi veya Prosesi Kat
Maddelerin
Younluu
kg/m
3
amurun
Younlu
u
kg/m
3
Aralk Tipik
Deer
n ktrme Tank 1400 1020 110-170 150
Aktif amur 1250 1005 70-100 80
Damlatmal Filtre 1450 1025 60-100 70
Uzun Havalandrmal Aktif
amur
1300 1015 80-120 100
a
Havalandrmal Lagnler 1300 1010 80-120 100
a
Filtrasyon 1200 1005 12-24 20
Alg Giderimi 1200 1005 12-24 20
n ktrme Tanknda
Kimyasal Fosfor Giderimi
Dk Kire Dozaj
(350-500 mg/L)
1900 1040 240-400 300
b
Yksek Kire Dozaj
800-1600 mg/L)
2200 1.05 600-1300 800
b
Askda Byyen Nitrifikasyon - - - -
c
Askda Byyen Denitrifikasyon 1200 1005 12-30 18
Przl Filtreler 1280 1020 - -
d
a
n artma yok kabul
59
b
n ktrme ile giderilebilen kat maddelere ilave olarak
c
hmal edilebilir
d
Biyolojik artma proseslerinde retilen artma amurlarna ilave olarak
Tablo E6.2 Ham amurun ve rtlm artma amurlarnn kimyasal bileimi
Ham n ktrme
amuru
rtlm n
ktrme amuru
Ham
Aktif
amur
Parametre Birim Aralk Ortalama Aralk Ortalama Aralk
Toplam Kuru Kat
Madde (TKM)
% 5-9 6 2-5 4 0.8-1.2
Uucu Kat
Madde (TUKM)
% TKM 60-80 65 30-60 40 59-88
Ya-Gres % TKM
znm 6-30 - 5-20 18 -
Ekstrakte 7-35 - - - 5-12
Protein % TKM 20-30 25 15-20 18 32-41
Azot (N) % TKM 1.5-4.0 2.5 1.6-3.0 3.0 2.4-5.0
Fosfor (P
2
O
5
) % TKM 0.8-2.8 1.6 1.5-4.0 2.5 2.8-11
Potasyum (K
2
O) % TKM 0-1.0 0.4 0-3.0 1.0 0.5-0.7
Selloz % TKM 8-15 10 8-15 10 -
Demir %KM 2.0-4.0 2.5 3.0-8.0 4.0 -
Silika (SiO
2
) % TKM 15-20 - 10-20 - -
pH - 5-8 6 6.5-7.5 7 6.5-8
Alkalinite mg
CaCO
3
/L
500-1500 600 2500-3500 3000 580-1100
Organik Asitler mg HAc/L 200-2000 500 100-600 200 1100-1700
Enerji erii kJ/kg
AKM
23000-
29000
25000 9000-14000 12000 19000-
23000
Tablo E6.3 Atksu amurlarnn metal ierikleri
Kuru Katlar (mg/kg)
Metal Aralk Medyan
Arsenik 1.1-230 10
Kadmiyum 1-3410 10
Krom 10-99000 500
Kobalt 11.3-2490 30
Bakr 84-17000 800
Demir 1000-154000 17000
Kurun 13-26000 500
Mangan 32-9870 260
Civa 0.6-56 6
Molibden 0.1-214 4
Nikel 2-5300 80
Selenyum 1.7-17.2 5
Kalay 2.6-329 14
inko 101-49000 1700
Atksu artma tesislerine bir gnde gelen kat madde miktar geni bir aralkta salnm gsterir.
Bu sebeple amurlarn ilenmesi, artlmas ve bertaraf amacyla kullanlacak sistemlerin bu
salnmlar karlayabilecek ekilde tasarm yaplmaldr. Tasarm srasnda, ortalama ve maksimum
kat madde retim hzlar ile tesis ierisinde artma birimlerinin potansiyel depolama kapasiteleri de
dikkate alnmaldr. Snrl miktarlardaki kat maddelerin, kelme ve havalandrma tanklarnda geici
olarak depolanmalar mmkndr. Ayrca deiken seviyelerde inaa edilen rtme tanklar byk
60
depolama kapasitelerine sahiptir. amur hacmi, esas olarak su ieriine, ok az da kat madde
karakterine baldr. amurdaki kat madde, sabit ve uucu kat olmak zere ikiye ayrlr. amurun
kat ierii biliniyorsa, amur hacminin kat ierii ile ters orantl olarak deitii kabul edilerek
amur hacmi yaklak olarak hesaplanabilir. amur hacimleri srasyla V
1
ve V
2
olan iki amur
numunesinin kat madde yzdeleri srasyla P
1
ve P
2
ise, amur hacmi hesab;
V
1
.P
1
= V
2
. P
2

eitlii kullanlarak hesaplanabilir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden beklenen kat
madde konsantrasyonlar Tablo E6.4de verilmitir.
Tablo E6.4 Farkl atksu artma ilemlerinde ve proseslerinde gzlenen kat madde
konsantrasyonlar
Kat Madde Konsantrasyonu (% KM)
Uygulanan Artma lemi veya Prosesi Aralk Ortalama
n ktrme Tank
n ktrme amuru 5-9 6
n ktrme amuru + atk aktif amur 3-8 4
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-10 5
n ktrme amuru + demir tuzlar (fosfor iin) 0.5-3 2
n ktrme amuru+dk kire dozaj (fosfor iin) 2-8 4
n ktrme amuru+yksek kire dozaj (fosfor iin) 4-16 10
Kpk 3-10 5
Son ktrme Tank
n ktrme uygulanm atk aktif amur 0.5-1.5 0.8
n ktrme uygulanmam atk aktif amur 0.8-2.5 1.3
n ktrme uygulanm yksek saflkta oksijen 1.3-3 2
n ktrme uygulanmam yksek saflkta oksijen 1.4-4 2.5
Damlatmal filtre humusu 1-3 1.5
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3 1.5
Graviteli Younlatrc
n ktrme amuru 5-10 8
n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 4
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-9 5
znm Hava Yzdrmeli Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-6 5
Polimer ilavesiz atk aktif amur 3-5 4
Santrifj ile Younlatrc
Atk aktif amur 4-8 5
Graviteli-Bant Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-8 5
Havasz rtme
n ktrme amuru 2-5 4
n ktrme amuru + atk aktif amur 1.5-4 2.5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 2-4 3
Haval rtme
n ktrme amuru 2.5-7 3.5
n ktrme amuru + atk aktif amur 1.5-4 2.5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.8-2.5 1.3
Atksu artma tesislerinde retilen amurlar, n ktrme tanklar, son ktrme tanklar ve
ileri artma proseslerinden kaynaklanr. n ktrme amuru, ham atksudaki kebilen katlar, son
ktrme amuru ise biyolojik ve ilave kebilen katlar iermektedir. leri artma proseslerinden
kaynaklanan amurlar ise biyolojik ve kimyasal zellik gsteren katlar da bnyesinde
bulundurmaktadr. Bu sebeple amurlarn niform bir ekilde kartrlarak bir sonraki artma birimine
61
iletilmeleri gerekmektedir. zellikle susuzlatrma, s ile artma ve yakma gibi ksa bekleme
srelerinde iletilen sistemlerde amurlarn niform bir ekilde kartrlmalar ok nemlidir. Aksi
halde artma tesisinin performansnda belirgin olarak azalma gzlenebilir. amurlarn kartrlmalar
u ekillerde gerekletirilir;
a) Son ktrme amuru ve ileri artma proseslerinden kaynaklanan amurlar, n ktrme
tanklarna geri devrettirilerek kartrlr ve n ktrme amuru ile birlikte keltilirler.
b) amurlar borularn ierisinde kartrlabilirler.
c) Tam karml haval veya havasz rtcler gibi uzun bekleme srelerinde iletilen
stabilizasyon proseslerinde kartrlabilirler.
) amurlar ayr kartrma tanklarnda kartrlabilirler.
Byk kapasitelerde iletilecek atksu artma tesislerinde retilen amurlarn kartrlmadan
nce ayr olarak younlatrlmalar ve younlam amurlarn kartrlmas en elverili performansn
elde edilebilmesi asndan tavsiye edilmektedir. amurlarn depolanmas ise besleme akmnda
karlalacak salnmlarn dengelenmesi ve proseslerin iletme d kald dnemlerde amurlarn
biriktirilmelerine imkan verilmesi amacyla uygulanmaktadr. zellikle mekanik susuzlatrma, kirele
stabilizasyon, s ile kurutma ve yakma proseslerinden nce amurlarn niform olarak beslenmesi
gerekmektedir.
Havasz ve haval rtmenin bulunmad byk tesislerde, amurun birka saatten birka
gne kadar bekletildii ayr kartrma ve depolama tanklar ina edilir. amurlarn 2-3 gnden daha
fazla bekletildii depolama tanklarnda, amur bozunarak istenmeyen koku problemlerine sebep
olmaktadr. Ayrca bu amurlarn susuzlatrlmalar daha zordur. amurlar, depolanmalar srasnda
sk sk havalandrlarak septik artlarn oluumu engellenir. amurlarn depolanmalar ve
kartrlmalar srasnda karlalan septik artlarn ve kokunun nlenebilmesi iin klor, demir tuzlar,
potasyum permanganat ve hidrojen peroksit gibi kimyasal maddeler snrl miktarlarda da olsa tank
ierisine ilave edilebilir. Ayrca hidrojen slfr gazndan oluan kokunun kontrol ve bu gazn zelti
ierisinde tutulabilmesi iin sodyum hidroksit ve kire ile pH deeri artrlabilir. amurlarn
depolanmalar kapal tanklar iersinde gerekletirilecekse, uygun koku kontrol teknolojileri ile tank
ierisi havalandrlmaldr. Bu teknolojiler arasnda kimyasal syrclar veya biyofiltreler
bulunmaktadr. Havalandrma ilemi ayrca amurun kartrlmasna da yardmc olmaktadr.
Uygulanan Metodlar
a) amurlarn Younlatrlmas
Younlatrma, amurun bnyesinde bulunan sv ksmn belirli bir miktarnn giderilmesi ve
amurun kat ieriinin arttrlmasdr. Son ktrme tanklarndan uzaklatrlan atk aktif amurun %
0.8 olan kat ierii, %4 kat ieriine kadar younlatrlarak amur hacminde yaklak 5 kat azalma
elde edilebilmektedir. Younlatrma amacyla uygulanan yntemler birlikte ktrmeli, yerekimi
etkisiyle (graviteli), yzdrmeli, santrifj (merkezka) ve dner tamburlu younlatrmadr.
Younlatrma ilemi uygulanarak amurlarda gerekletirilen hacim azalmasn takip eden
proseslerin tasarm ve iletilmelerinde ok nemli ekonomik faydalar bulunmaktadr. Younlatrma
iin kullanlan tank ve ekipmanlarn kapasiteleri ve amurlarn artlandrlmalar srasnda kullanlan
kimyasal madde miktarlar nemli lde azalmaktadr. Ayrca rtclerin stlmalar amacyla
gerekli olan stma ihtiyac ve s ile kurutma ve yakma gibi proseslerde kullanlmalar gereken
yardmc yakt ihtiyac azalmaktadr. zellikle byk kapasitelerde iletilen artma tesislerinde
retilen amurlarn uzak mesafelere nakliyesini gerektiren durumlarda, hacimdeki azalma, amurlarn
iletilmeleri iin kullanlacak pompa boyutlarnda da nemli oranlarda klme salamaktadr.
Kapasitesi 4000 m
3
/gnden kk olan tesislerde genellikle n ktrme tanklarnda, amur
rtclerde veya her ikisinde amurlarn birlikte younlatrlma ilemi gerekletirilebilir. Ayr
olarak gerekletirilen younlatrma ilemi genellikle byk artma tesislerinde ekonomik olmaktadr.
Younlatrma ileminde kullanlan ekipmanlarn ou mekaniktir ve tasarmlar srasnda pik
ihtiyalar karlayabilecek yeterli kapasitelerin salanmas gerekmektedir. Ayrca younlatrclarda
oluabilecek septik artlarn ve koku probleminin nlenmesi iin de tasarm srasnda gerekli
tedbirlerin alnmas gerekmektedir.
62
1) Graviteli Younlatrma;
Younlatrma amacyla en yaygn olarak uygulanan yntem graviteli younlatrmadr. Bu
younlatrclarn tasarmlar klasik ktrme tanklarna ok benzemektedir. Younlatrma ilemi
genellikle dairesel tanklarda gerekletirilir. Sulu amur merkezde bulunan bir besleme blmesinden
tankn ierisine beslenmektedir. Beslenen amur keltilerek younlatrlr ve younlam amur
tankn konik tabanndan ekilerek bir sonraki prosese gnderilir. st su (duru faz) ise ya artma
tesisinin bana ya da n ktrme tankna geri devrettirilir. Graviteli younlatrmann en etkili
olduu amur tipi ilem grmemi (ham) n ktrme amurlardr. Bu younlatrclar kat madde
ykne ve yzeysel hidrolik yke gre boyutlandrlr. Tavsiye edilen hidrolik yk aralklar n-
kelme amuru iin 15.5-31 m
3
/m
2
.gn, atk aktif amur iin 4-8 m
3
/m
2
.gn ve kark (n ktrme
+ atk aktif amur) iin 6-12 m
3
/m
2
.gn olarak verilmektedir. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk
deerinden dk ise tank iersinde septik artlar ve istenmeyen koku oluumu meydana gelerek
younlam amurun yzmesine sebep olur. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk deerinden yksek ise
savaklardan kat madde ka gzlenerek k suyu kalitesi azalmaktadr. letme srasnda
younlatrcnn tabannda bir amur rts oluarak amurun konsantre hale gelmesi salanmaktadr.
amur younlatrclarn tasarm srasnda gz nne alnmas gereken dier bir iletme parametresi
de amur-hacim orandr. Bu oran, younlatrc ierisinde tutulan amur rts hacminin, bir gnde
sistemden uzaklatrlan younlam amur hacmine oran olarak ifade edilmektedir. Bu oran, 0.5-20
gn arasnda deimektedir. Scak havalarda bu oran daha da debilmektedir. Buna alternatif olarak
tank ierisindeki amur rtsnn ykseklii de llmelidir. Bu deer, 0.5-2.5 m arasnda
deimekte ve scak havalarda daha da debilmektedir. Younlam ve younlamam amur
konsantrasyonlar ve graviteli younlatrclar iin kat madde ykleri Tablo E6.5de verilmitir.
Tablo E6.5 Younlam ve younlamam amur konsantrasyonlar ve graviteli
younlatrclar iin kat madde ykleri
Kat Madde Konsantrasyonu
(%)
Kat
Madde
Yk
Artma amurunun Tipi Younlamam Younlam kg/m
2
.gn
Ayrk
n ktrme amuru 2-6 5-10 100-150
Damlatmal filtre humusu 1-4 3-6 40-50
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3.5 2-5 35-50
Atk aktif amur 0.5-1.5 2-3 20-40
Uzun havalandrmal aktif amur 0.2-1.0 2-3 25-40
Havasz olarak rtlm n ktrme
amuru
8 12 120
Kpk
Birleik (kark)
n ktrme amuru + damlatmal filtre
humusu
2-6 5-9 60-100
n ktrme + dner biyolojik temas tank
amuru
2-6 5-8 50-90
n ktrme amuru + atk aktif amur 0.5-1.5 4-6 25-70
n ktrme amuru + atk aktif amur 2.5-4 4-7 40-80
Atk aktif amur + damlatmal filtre humusu 0.5-2.5 2-4 20-40
Kimyasal (ileri) Artma amuru
Yksek kire 3-4.5 12-15 120-300
Dk kire 3-4.5 10-12 50-150
Demir 0.5-1.5 3-4 10-50
2) Yzdrmeli Younlatrma;
63
Yzdrmeli younlatrmada yksek basnta tutulan hava, amur ierisine baslmaktadr.
amur basncnn drlmesi, znm hava kk kabarcklar halinde salnarak amurun tank
yzeyine doru yzdrlmesini ve tanmasn salamaktadr. Tank yzeyinde biriken younlam
amur, buradan syrlarak uzaklatrlr. Yzdrmeli younlatrmann en etkili olduu amur tipi
askda byyen biyolojik artma proseslerinden kaynaklanan atk aktif amurlardr. Yzdrmeli
younlatrc performansn etkileyen faktrler hava-kat oran, amur zellikleri (amur hacim
indeksi vb), kat ykleme hz ve polimer uygulanmasdr. Hava-kat oran, yzdrme iin gerekli
mevcut hava arlnn besleme akmnda bulunan yzdrlecek kat madde arlna orandr ve %
2-4 arasnda deiim gstermektedir. Normal polimer dozajlarnda daha iyi bir performans izlenmesi
asndan, amur hacim indeksinin 200den dk olmas nerilmektedir. amur hacim indeksinin
200den byk olduu durumlarda ise yzeydeki amur yaps bozularak daha fazla polimer
dozajlarna ihtiya duyulmaktadr. Yzdrmeli younlatrclarda kat maddeler atksudan ok daha
hzl bir ekilde ayrlabildikleri iin bu tip younlatrclar graviteli younlatrclara kyasla daha
yksek yklerde iletilebilmektedir. Fakat yksek ykler, dk konsantrasyonlarda younlam
amura sebep olmaktadr. Bu yzden iletme performansnn azalmamas iin kat madde yknn 10
kg/m
2
.saat deerini amamas gerekmektedir. Yksek yklerde yzeyde younlaan amurlar daha sk
olarak syrlmaldrlar. Yzdrmeye yardmc olmas amacyla eklenen polimer ile yzen amurdaki
kat geri kazanm %85den %98-99a kadar arttrlabilmektedir. rnek olarak atk aktif amurun
yzdrmeli olarak younlatrlmas iin gerekli polimer dozaj, 2-5 kg kuru polimer/ton TKM
olmaktadr. znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri Tablo
E6.6de verilmitir.
Tablo E6.6 znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri
Kat Madde Yk (kg/m
2
.sa)
Artma amurunun Tipi Kimyasal Madde
lavesiz
Kimyasal Madde
laveli
Aktif amur
Tam karm halinde 1.2-3 10a kadar
kelmi 2.4-4 10a kadar
Damlatmal filtre humusu amuru 3-4 10a kadar
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-6 10a kadar
n ktrme amuru + atk aktif amur 3-6 10a kadar
n ktrme amuru 4-6 12.5a kadar
3) Santrifj le Younlatrma;
Santrifjler amurun younlatrlmas ve susuzlatrlmas amacyla kullanlmaktadr.
Santrifjlerin kullanm genellikle atk aktif amur ile snrlandrlmtr. Santrifj ile younlatrma,
amurun iersindeki partikllerin santrifj (merkezka) kuvvetlerinin etkisi altnda keltilmesi
prensibine dayanmaktadr. Santrifj ile younlatrma genellikle, 0.2 m
3
/sden byk kapasitelerde
iletilen tesislerde ve alan kstlamas olan yerlerde tercih edilmektedir. Atk aktif amurun
younlatrlmas iin 0-4 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar kullanlmaktadr. Santrifjlerin
performanslar younlatrlm amurun kat ierii ve askda kat madde geri kazanm (kat tutma
oran olarak da ifade edilir) ile deerlendirilmektedir. Sabit amur beslenmesi altnda, sznt
suyundaki kat madde konsantrasyonu arttka kat tutma oran da artmaktadr. Kat tutma oranlarnn
yksek olmas, artma tesisi bana geri devrettirilen sznt suyunun iersindeki biyolojik olarak
ayrabilen kat madde konsantrasyonunun daha dk olmas demektir. Atksu artma tesisleri iin
ktle dengesi kurulurken, younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma proseslerinden geri devir
ettirilen debilerin (ayn zamanda yan akm debileri olarak adlandrlrlar) mutlaka dikkate alnmas
gerekmektedir. Santrifj ile younlatrmada balca iletme deikenleri, beslenen amurun
zellikleri (amurun su ierii ve amur hacim indeksi), santrifjn dnme hz, hidrolik ykleme hz
ve artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozajdr.
b)amurlarn Stabilizasyonu
Stabilizasyon, artma amurlarnn ieriklerindeki patojen organizmalarn azaltlmas,
istenmeyen kokularn engellenmesi, rme, bozulma ve kokuma gibi problemlerin ortadan
64
kaldrlmas amalaryla uygulanmaktadr. Stabilizasyon prosesinde en nemli zellik artma
amurlarnn uucu veya organik ierikleridir. Patojen organizmalarn yaayabilmeleri, koku oluumu,
kokuma, bozulma ve rme gibi srelerin gereklemesi, ancak mikroorganizmalarn amurlarn
organik ksmnda gelimeleri ile gereklemektedir. Bu sebeple istenmeyen bu problemlerin
engellenebilmesi iin amurun uucu ieriinin biyolojik olarak giderilmesi ve mikroorganizmalarn
yaayabilmeleri iin uygun olan koullarn ortadan kaldrlmas gerekmektedir. amura ilave edilecek
uygun kimyasal maddeler ile mikroorganizmalarn yaabilmeleri iin elverili olmayan ortamlar
oluturulabilir. Stabilizasyon prosesi, yukarda belirtilen salk ve estetik kayglar dnda, ayrca
hacim azaltlmas, faydal biyogaz (metan) retimi ve amurlarn susuzlatrlmalarn iyiletirmek
amalaryla uygulanmaktadr. Balca stabilizasyon yntemleri, kire ilavesi ile gerekletirilen alkali
stabilizasyon, havasz rtme, haval rtme, ototermal haval rtme ve kompostlatrmadr.
Ayrca stabilizasyon amacyla s ile artma ve oksitleyici kimyasal ilavesi ile stabilizasyon gibi
yntemler de bulunmaktadr. Bir stabilizasyon prosesinin tasarm yaplrken stabilize edilecek amur
miktarnn tayini ok nemlidir. Ayrca amurlarn nihai bertaraf iin hangi yntemin seilecei de
stabilizasyon uygulanmas asndan nem tamaktadr. rnein amur bertarafnda arazi uygulamas
seilecek ise stabilizasyon ile gerekli dzeyde patojen giderimi mutlaka salanmaldr.
1) Alkali Stabilizasyonu;
amura ilave edilecek alkali maddeler ile mikroorganizmalarn yaayabilmeleri iin elverili
olmayan ortamlar oluturulabilir. Kire ilavesi ile stabilizasyon prosesinde, yeterli miktarda kire
eklenerek amurun pHs 12den yksek deerlere kadar arttrlabilir. Bylece yksek pH deerlerinde
mikrobiyal reaksiyonlarn yavalamas ve/veya tamamen durmas salanarak, istenmeyen kokularn
oluumu engellenerek kemirgen, ku, haere vb. (bu canllara vektr denilmektedir) potansiyel hastalk
tayc canllarn ilgisini ekecek ortamlar ortadan kaldrlmaktadr. amurun pHs bu seviyelerde
tutulabildii srece kokuma, bozulma, rme, koku oluumu ve sala zararl etkenler
olumayacaktr. Alkali ile stabilizasyon prosesi ile ayrca virs, bakteri ve dier mikroorganizmalarn
aktiviteleri de durdurulmaktadr. Snmemi kire amura ilave edilir edilmez, amur bnyesindeki su
ile reaksiyona girerek snm kire olumaktadr. Bu reaksiyon ekzotermik (s veren) bir
reaksiyondur ve yaklak 64 kJ/g.mol deerinde bir s enerjisi aa kmaktadr. Snmemi kire ile
karbondioksit arasnda gerekleen reaksiyon da ekzotermik bir reaksiyondur ve yaklak 180 kJ/g.mol
deerinde bir s enerjisi olumaktadr. Alkali stabilizasyonunda kire, susuzlatrma ncesinde (kire
ile n artma) veya sonrasnda (kire ile son artma) ilave edilebilir. Her iki yaklamda da amur ile
kirecin homojen bir ekilde karm ok nemlidir. amur stabilizasyonu ile n artma iin nerilen
kire dozajlar, Tablo E6.7de verilmitir.
Tablo E6.7 amur stabilizasyonu ile n-artma iin nerilen kire dozajlar
amur Tipi
Kat Madde
Konsantrasyonu
(%)
Kire Dozaj
a
g Ca(OH)
2
/kg kuru kat
Aralk Ortalama Aralk Ortalama
n ktrme amuru 3-6 4.3 60-170 120
Atk aktif amur 1.0-1.5 1.3 210-430 300
Havasz olarak rtlm kark
amur
6-7 5.5 140-250 190
a
30 dakika sre ile pH = 12 deerinin salanabilmesi iin gerekli snm kire [Ca(OH)
2
] miktar
c) Havasz rtme
Artma amurlarnn stabilizasyonunda uygulanan en yaygn ve eski prosesdir. Havasz
rtmede, organik ve inorganik (slfat gibi) maddeler molekler oksijenin bulunmad artlar altnda
paranmaktadr. Evsel atksu artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn havasz rtlmeleri
srasnda retilen biyogaz, bu tesislerin birounun iletilmeleri srasnda gerekli enerji ihtiyacnn
hemen hepsini karlamaya yeterli olabilmektedir. Havasz rtme srasnda tip kimyasal ve
biyokimyasal reaksiyon meydana gelmektedir. Bunlar, hidroliz, asit retimi (fermentasyon) ve metan
retimidir. Fermentasyonda znm organik bileikler ve ksa zincirli ya asitleri oluurken metan
retimi safhasnda organik asitlerin metan ve karbondioksite kadar bakteriyel evrimi
65
gereklemektedir. Havasz rtmedeki en nemli evresel faktrler, kat madde bekleme sresi,
hidrolik bekleme sresi, scaklk, alkalinite, pH, inhibitrlerin ve zehirli maddelerin varl,
nutrientlerin ve eser elementlerin varl olarak sralanmaktadr.
Bu faktrlerin banda yer alan kat madde bekleme sresi (amur ya) ile hidrolik bekleme
sresi, geri devirsiz rtclerde birbirine eittir. Kat madde bekleme sresi, kat maddelerin
rtc iersindeki ortalama bekleme (tutulma) zamann, hidrolik bekleme sresi ise svnn
rtc ierisindeki ortalama bekleme (tutulma) zamann ifade etmektedir. znm substrat iin
kat madde bekleme sresi, reaktrdeki kat madde miktarnn reaktrden bir gnde uzaklatrlan kat
madde miktarna orandr. Hidrolik bekleme sresi de reaktrdeki sv hacmin bir gnde beslenen
amur hacmine orandr. rtme srasnda meydana gelen reaksiyonun gerekleebilmesi
tamamen bu iki bekleme sresi ile doru orantl olarak deimektedir. Her reaksiyon iin minimum
bir kat madde bekleme sresi vardr ve bu srenin altndaki bekleme srelerinde bakterilerin hzl bir
ekilde geliimi gzlenmemekte ve nihayetinde rtme prosesi tamamen durmaktadr. Pratik
uygulamalarda, yksek-hzl havasz rtclerin tasarmnda 12-20 gn aralnda kat madde
bekleme sreleri seilirse mikroorganizmalarn ykanma tehlikesinin bulunmad gzlenmitir. Kat
madde bekleme srelerinin seiminde pik hidrolik yklemeler de dikkate alnmaldr. Tam karml
havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat madde bekleme sreleri Tablo E6.8de
verilmitir.
Tablo E6.8 Tam karml havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat madde bekleme
sreleri
letme
Scakl
(C)
Kat Madde Bekleme
Sresi
(minimum)
Kat Madde Bekleme
Sresi
(tasarm)
18 11 28
24 8 20
30 6 14
35 4 10
40 4 10
Dier bir nemli parametre ise scaklktr. Scaklk sadece mikroorganizmalarn metabolik
aktivitelerini deil ayn zamanda biyolojik katlarn kelme zelliklerini ve gaz transfer hzn da
etkilemektedir. zellikle hidroliz ve metan retim hzlarnn belirlenmesinde scaklk parametresi ok
nemlidir. stenilen uucu kat madde gideriminin salanabilmesi iin gerekli minimum kat madde
bekleme srelerinin belirlenmesi scaklk parametresi gz nne alnarak yaplmaktadr. Genellikle
havasz rtcler mezofilik scaklk (3038C) aralnda tasarlanmaktadr. Termofilik (5057C)
ve farkl kademelerde her iki scaklk aralnn kullanld birleik rtcler de bulunmaktadr.
Termofilik rtmenin mezofilik rtmeye gre stnlkleri bulunmaktadr. Bu stnlkler daha
yksek kat madde ve patojen organizma giderimi eklindedir. Fakat yksek scaklklarda iletildikleri
iin daha yksek enerji ihtiyalar, yksek znm kat madde ieren dk kaliteli st faz, daha
fazla koku oluumu ve daha dk proses stabilitesi termofilik rtmenin en nemli mahzurlarn
oluturmaktadr. zellikle metan reten bakteriler bata olmak zere rtme prosesinde yer alan
bakteriler, scaklk deiikliklerine (salnmlarna) kar ok hassastrlar. Bu sebeple scaklk deerinin
rtcler ierisinde sabit tutulmas ok nemlidir. rtc tanklarnn duvarlarndan,
kapaklarndan, tabanlarndan ve stma kayna ile tank arasnda yer alan boru tesisatnda meydana
gelecek s kayplarnn ise tasarm srasnda hesaplanarak nlem alnmas gerekmektedir. Bu sebeple
havasz bir rtcnn tasarm yaplrken gerekli s ihtiyacnn ok dikkatli bir ekilde hesaplanmas
gerekmektedir.
yi bir ekilde iletilen havasz bir rtcde alkalinite konsantrasyonunun 2000-5000 mg/L
CaCO
3
arasnda olmas ngrlmektedir. rtcler iersinde bulunan kalsiyum, magnezyum ve
amonyum bikarbonatlar tamponlama zelliine sahip elementlerdir. Amonyum bikarbonat zaten
rtme prosesi srasnda ham amurun iersindeki proteinlerin paralanmasyla olumaktadr. Dier
66
tamponlayc maddeler ise beslenen amurun ierisinde bulunmaktadr. Bir rtc ierisindeki
balca alkalinite tketicisi karbondioksittir. Ayrca uucu ya asitleri de alkaliniteyi tketmektedirler.
Karbondioksit, fermentasyon ve metan retimi admlarnda olumaktadr. rtcde bulunan
gazlarn ksmi basnlarndan dolay, karbondioksit znmekte ve karbonik asite dnmektedir.
Karbonik asit ise ortamda bulunan alkaliniteyi tketmektedir. Bu sebeple rtclerin alkalinite
ihtiyalarnn izlenmesi asndan, retilen gazn karbondioksit ieriine baklmaktadr. Kostik,
sodyum bikarbonat, sodyum karbonat veya kire gibi alkalinite kaynaklar eklenerek, rtclerde
olmas gereken alkalinite miktar salanabilmektedir.
1) Tek Kademeli Mezofilik Havasz rtme;
Tek-kademeli mezofilik havasz rtme prosesi stma, kartrma, niform amur beslenmesi
ve beslenen amurun younlatrlm olmas ile karakterize edilmektedir. rtclerde amur
karm, retilen gazn geri devri ve/veya yardmc mekanik kartrclar ile salanabilmektedir. Bu
tip rtclerde oluan kpk tabakasnn ve duru fazn ayrlmas gerekletirilememektedir.
Optimum rme hzlarna ulaabilmek asndan rtc ierisindeki amur stlmaktadr. amurun
niform bir ekilde beslenmesi ok nemlidir. Bu sebeple amurun srekli veya 0.5-2.0 saat aralklar
ile beslenmesine dikkat edilmelidir. Bu rtme prosesinde uucu kat madde giderimleri % 45-50
arasnda deimektedir. rtclerin kapaklar sabit veya yzer tipli olabilir. Yzer tipte tasarlanan
kapaklarn ounda gaz depolama zellii de bulunmaktadr. Bylece daha fazla miktarlarda gazn
depolanmas mmkn olabilmektedir. Alternatif olarak gaz, dk basnl ayr bir gaz toplaycda
veya basn altnda sktrlarak depolanabilir. Havasz rtme srasnda retilen gaz, hacimce
yaklak %65-70 arasnda metan iermektedir. Geri kalan %30-35lik ksmn byk miktar
karbondioksit iermekte ve dk miktarlarda N
2
, H
2
, H
2
S, su buhar ve dier gazlar gzlenmektedir.
rtc gaznn zgl arl havaya oranla yaklak 0.86dr. Havasz bir rtcnn dzgn bir
ekilde iletildiinin en nemli gstergesi gaz retimidir. retilen biyogaz yakt olarak
kullanlabilmektedir. Birim uucu kat madde giderimi bana retilen gaz hacmi 0.75-1.12 m
3
/kg
UKM olarak kabul edilebilmektedir. Fakat beslenen amurda gzlenen deiken uucu kat madde
konsantrasyonlar ve rtcdeki biyolojik aktiviteye bal olarak gaz retimi, ok geni bir aralkta
salnm gsterebilmektedir. Gaz retimi ayrca bir gnde kii bana retilen gaz hacmi cinsinden de
tahmin edilebilmektedir. rnein evsel atksularn biyolojik artma ile artld bir artma tesisinde
gaz retimi yaklak 28 m
3
/10
3
kii.gn olmaktadr. Metan gaznn standart artlar altnda (20C ve 1
atm basnta) 35800 kJ/ m
3
sl deeri vardr. rtclerde retilen toplam gazn yaklak % 65inin
metan ierikli olduu kabul edilerek, rtc gaznn sl deeri 22400 kJ/ m
3
olarak alnabilmektedir.
retilen biyogaz ierisinde H
2
S, N
2
, partikl madde ve su buhar bulunduundan, rtc gaznn
kuru veya slak ykayclardan geirilerek temizlenmesi ve daha sonra iten yanmal motorlarda
kullanlmas tavsiye edilmektedir. Hidrojen slfrn hacimsel olarak 100 ppm deerini gemesi
durumunda ise bu gazn giderilmesi iin ayr bir tesisat kurulmaldr.
Stabilizasyonun derecesi ayrca uucu kat maddelerdeki giderim yzdesi ile llmektedir.
Alkalinite ve uucu asit ierii de gnlk olarak takip edilmelidir. rtclerin boyutlandrlmasnda
en fazla bavurulan yaklam, ykleme faktr seilerek rtc hacminin hesaplanmasdr. Bunun
iin birim rtc hacmi bana bir gnde yklenen uucu kat madde miktar kullanlmaktadr. Kat
madde ykleme hz iin uygun aralk 1.6-4.8 kg UKM/m
3
.gn olarak verilmektedir. Yksek uucu
kat madde yklemelerinde bata amonyak olmak zere reaktr ierisinde zehirli madde birikimi veya
metan reten mikroorganizmalarn (arkelerin) sistemden ykanmas gzlenmektedir. Seyreltik amur
ile rclerin beslenmelerinde, iletme srasnda gzlenebilecek olumsuzluklar u ekilde
sralanabilir; dk hidrolik bekleme sreleri, dk uucu kat madde giderimleri, dk metan
retimleri, yetersiz alkalinite miktar, yksek stma ihtiyac ve nispeten sulu olan amurun bir sonraki
sisteme tanmas iin daha yksek maliyet ihtiyac. rtclerin boyutlandrlmasnda gz nne
alnan dier bir yaklam ise kii bana den reaktr hacmi seimidir. Bu deer farkl atksu
amurlar iin farkl aralklarda olmaktadr. rnein n ktrme amuru iin bu aralk 0.03-0.06
m
3
/kii olarak verilirken, kark (n ktrme + atk aktif amur) amurlar iin bu aralk 0.07-0.11
m
3
/kii olmaktadr. Tam karml mezofilik yksek hzl havasz bir amur rtcde tahmin edilen
uucu kat madde giderimleri 30, 20 ve 15 gnlk rtme zamanlarna gre srasyla % 65.5, 60 ve
55 eklinde olabilmektedir.
67
Havasz rtclerin tasarmnda kullanlan silindirik betonarme tanklarn yannda son
yllarda uygulamalar hzla artan konvansiyonel betonarme ve yumurta kesitli elik tanklar da
bulunmaktadr. Bu tanklar zellikle kartrma veriminin artmas, s yaltmnn daha iyi bir ekilde
gereklemesi ve tabanda biriken kum vb. inorganik kat maddelerin daha etkili bir ekilde sistemden
uzaklatrlmas amacyla tasarlanmtr. Dairesel betonarme tanklarn aplar 6-38 m arasnda
seilebilmektedir. Tank taban genellikle konik yapda ve merkeze doru eimlidir. amurlar tankn
tabanndan ekilecei iin minimum eim 1 dikey-6 yatay olacak ekilde yaplmaldr. Tam karml
mezofilik yksek hzl havasz amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm
kriterleri Tablo E6.9de verilmitir.
Tablo E6.9 Tam karml mezofilik yksek-hzl havasz amur rtclerin
boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm kriterleri
Parametre Birim Deer
Hacim esasl m
3
/kii
n ktrme amuru 0.03-0.06
n ktrme amuru + atk aktif amur 0.07-0.11
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.07-0.09
Kat madde yk kg UAKM/m
3
.gn 1.6-4.8
Kat madde bekleme sresi gn 15-20
) Haval rtme
Haval rtme prosesi, atk aktif amura, kark (n ktrme + atk aktif amur veya n
ktrme + damlatmal filtre amuru) amurlara veya uzun havalandrmal aktif amur proseslerinde
ortaya kan amurlara uygulanmaktadr. Bu yntem, kapasitesi 2 m
3
/sye kadar olan tesislerde
baaryla uygulanmaktadr. Uucu kat madde giderimleri havasz rtme prosesi ile yaklak ayn
oranda gereklemektedir. Duru fazda ise havasz rtme prosesine kyasla daha dk BO
konsantrasyonlar bulunmaktadr. Haval rtme uygulamas ile kokusuz, humus benzeri, biyolojik
olarak kararl nihai rnler elde edilebilmekte ve amurun bnyesindeki temel gbre deerleri geri
kazanlabilmektedir. letilmeleri nispeten kolaydr ve ilk yatrm maliyetleri dktr. amurlarn
ayr olarak rtlmeleri srasnda, biyolojik amurun haval olarak rtlmesi daha cazip bir
seenektir. Fakat bu stabilizasyon ynteminin en belirgin mahzurlarndan birisi havalandrma iin
gerekli oksijenin salanabilmesi srasnda yksek enerji masraflarna gerek duyulmasdr. Ayrca bu
amurlarn susuzlatrlma zellikleri zayftr. Haval sistemler ortam scaklndan, tank
geometrisinden, beslenen amur konsantrasyonundan, kartrma/havalandrma ekipmanlarnn
tipinden ve tankn yapld malzemeden nemli lde etkilenmektedir. Faydal yan rn olan metan
retimi ve enerji geri kazanmnn gzlenmemesi ise prosesin dier mahzurlardr.
yi bir patojen gideriminin salanabilmesi iin 20Cde kat madde bekleme sresinin en az 40
gn, 15Cde ise en az 60 gn olmas gerekmektedir. 40 gnn altnda iletilen haval rtclerde,
iyi verimde patojen giderimi istenirse, ilave depolama kapasitesinin veya younlatrcnn bulunmas
gerekmektedir. Yukarda nerilen amur bekleme srelerinde iletilmeyen haval rtclerde,
patojen ieriklerinin, uucu kat madde giderimlerinin ve vektr canllar iin cazip olmayan ortamlarn
oluup olumad srekli kontrol edilmeli ve izlenmelidir.
Haval rtme prosesi, aktif amur prosesine benzemektedir. Ortamda mevcut besin
tkenince, mikroorganizmalar kendi protoplazmalarn tketmeye balayarak hcre onarm
reaksiyonlar iin gerekli enerjiyi temin etmektedirler. Enerjinin hcre dokusundan temin edilmeye
baland sre boyunca mikroorganizmalar isel solunum fazda bulunurlar. Hcre dokusu oksijenin
varlnda karbondioksit, su ve amonyaa oksitlenmektedir. Gerekte hcre dokusunun yaklak %75-
80i okside olmakta ve geri kalan %20-25i inert maddelerden ve biyolojik olarak giderilemeyen
organik bileiklerden meydana gelmektedir. rme devam ettii srece, amonyak sonuta nitrata
okside olmaktadr. Biyolojik olarak giderilemeyen uucu kat maddeler haval rmenin nihai
rnlerini oluturmaktadr. Organik azotun nitrata oksitlenmesi srasnda ortamda hidrojen iyonlar
68
artmakta ve amurda yeterli tamponlama kapasitesi yoksa pH deerinde azalmaya sebep olmaktadr. 1
kg amonyan oksitlenmesi srasnda yaklak 7 kg CaCO
3
alkalinitesi tketilmektedir. Nitrifikasyon
ile tketilen alkalinitenin teorik olarak yaklak yars (%50si) denitrifikasyon ile geri
kazanlabilmektedir. rtc ierisindeki znm oksijen deeri ok dk seviyelerde tutulursa
(<1 mg/L), nitrifikasyon gerekleemeyecektir. Haval rtclerin havalandrma ve kartrma
arasnda iletilmeleri srasnda pH kontrol de salanrsa yksek hzlarda denitrifikasyon
gereklemektedir. Reaktr ierisindeki pHnn 5.5 deerinin zerinde kalabilmesi iin yeterli
tamponlama kapasitesi yoksa mutlaka tesis ierisinde alkalinite besleme sistemi kurulmas
gerekmektedir. Sistemin tamponlama kapasitesi hava ile syrma sebebiyle de azalmaktadr. Ayrca
nitrat iyonlarnn artmasyla pH deerinde dme gzlenmekte ve dk pH deerleri filamentli
mikroorganizmalarn reaktr ierisinde artmasna yol aabilmektedir.
Haval rtcler kesikli veya srekli sistemler olarak iletilmektedir. Konvansiyonel
havalandrmal rtme prosesinin tasarm srasnda, scaklk, kat madde giderimi, beslenen amurun
kat madde konsantrasyonu, tank hacmi, oksijen ihtiyac ve prosesin iletilmesi dikkate alnmaldr.
Haval tanklarn ou ak tanklar olarak ina edilmektedir. Bu sebeple rtcler
ierisindeki s, hava koullarna bal olarak deimekte ve geni bir aralkta salnm
gsterebilmektedir. Dier tm biyolojik sistemlerde olduu gibi dk scaklk deerleri prosesin
yavalamasna, yksek scaklklar ise prosesin hzlanmasna sebep olmaktadr. Scaklk kayplarnn da
mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Tankn yer zerinde kalan ksmlar yaltm malzemesi ile
kaplanmas, yzeysel havalandrma yerine tankn iersine batm ekilde yerletirilen havalandrma
ekipman kullanlmas, ok souk iklimlerde kapal tanklarn kullanm veya amurun stlmas yoluna
gidilebilmektedir. Ksaca beklenen en dk iletme scaklnda gerekli amur stabilizasyonu
gerekleebilmeli ve beklenen en yksek iletme scaklnda ise en yksek oksijen ihtiyac
salanabilmelidir. Haval rtmenin dier bir amac da uzaklatrlacak kat madde ktlesinin
azaltlmasdr. Kat madde gideriminin sadece amurun biyolojik olarak giderilebilen ksm ile
gerekletii dnlse de organik olmayan maddelerin de bir miktar paralanmas mmkn
olabilmektedir. Haval rtme ile uucu kat madde giderimleri % 35-50 arasnda gzlenmektedir.
Scakln dnda bu giderim verimini etkileyen dier parametre ise amur yadr. Haval rtmenin
tam karml ve kademeli (iki veya kademeli) konfigrasyonunda, toplam amur ya eit bir
ekilde kademeler arasnda blnmelidir. Haval rtme proseslerinin verimlerinde nemli etkisi olan
amur yann, tasarm ve iletme srasnda mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. rnein rtc
nnde younlatrma ilemi uygulanacak ise rtcye beslenecek amurun kat madde
konsantrasyonu ve bylece rtcnn hacmi bana verilmesi gerekli oksijen miktar da artacaktr.
Besleme akmndaki yksek kat madde konsantrasyonlar daha uzun amur yalarna ve daha kk
rtc hacimlerine ihtiya gstermektedir. Ayrca zellikle kesikli beslenen sistemlerde duru faz
oluumu daha az olacaktr ve bu durum proses kontrolnde kolaylk salayacaktr. Younlamay
takip eden rtclerde ise daha yksek uucu kat madde giderimleri gzlenmektedir. Fakat kat
ierikleri %3.5-4den yksek olan durumlarda, kartrma ve havalandrma ilemleri zorlamaktadr.
Bu sebeple %4den yksek kat madde ieriklerinde, rtclerde yeterli kartrma ve
havalandrmann salanabildiinden emin olunmas gerekmektedir. Younlatrma srasnda polimer
kullanm ile bu amurlarn rtlmeleri srasnda kartrlmalar iin daha yksek miktarlarda enerji
ihtiyac gerekecektir. Haval rtme srasnda hcre dokusunun tamamyla oksidasyonu (nitrifikasyon
dahil) srasnda gerekli oksijen ihtiyac 7 mol/mol hcre veya yaklak 2.3 kg/kg hcredir. Kark
amurun ierisindeki n ktrme amurundaki BOnin tamamyla oksidasyonu iin ise giderilen
BOnin 1 kilogram bana 1.6-1.9 kg oksijen ihtiyac gzlenmektedir. Btn iletme artlarnda,
sistemde kalan oksijen miktar 1 mg/Lden yksek olmaldr. rtc nnde younlatrma
uygulanmamsa, rtcden kan artma amurlar bir sonraki ileme verilmeden nce st sularnn
ayrlp daha youn amur ierii elde edilmelidir. Haval amur rtclerin boyutlandrlmalar
srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo E6.10da verilmitir.
Tablo E6.10 Haval amur rtcler iin tasarm kriterleri
Parametre Birim Deer
Kat Madde Bekleme Sresi gn
20Cde 40
69
15Cde 60
Uucu Kat Madde Yklemesi kg.m
3
/gn 1.6-4.8
Oksijen htiyac
Hcre dokusu kg O
2
/kg UAKM
2.3
n ktrme amurundaki BO tketilen 1.6-1.9
Kartrma in Enerji htiyac
Mekanik kartrclar kW/10
3
.m
3
20-40
Difzrl kartrclar m
3
/m
3
.dk 0.02-0.04
Havuzdaki znm Oksijen mg/L 1-2
Uucu Kat Madde Giderimi % 38-50
Haval rtmenin birinci kademesi termofilik, ikinci kademesi mezofilik scaklklarda
iletilen iki kademeli rtme tipi, konvansiyonel ve yksek saflkta oksijen ile gerekleen ototermal
termofilik rtme tipi ve yksek saflkta oksijenli rtme tipi de bulunmaktadr. Bu tipteki haval
rtme prosesleri son yllarda atksu amurlarnn stabilizasyonu amacyla ska uygulanmaktadr.
d) amurlarn artlandrlmas
artlandrma, artma amurunun susuzlatrlma zelliklerinin iyiletirilmesi amacyla
uygulanmaktadr. Gnmzde en yaygn ve ekonomik artlandrma yntemi kimyasal ilavesi ile
artlandrmadr. Kimyasal artlandrma uygulamas ile giri akmnda %90-99 olan su muhtevas %65-
85 deerine kadar azaltlabilmektedir. Kimyasal artlandrma ile kat maddeler phtlaarak
bnyelerinde absorbe ettikleri suyu salmaktadrlar. artlandrma uygulamalar zellikle santrifj, bant
filtre ve filtre pres gibi mekanik susuzlatrma sistemlerinin geliimlerinden sonra artmtr. Demir
klorr, kire, alum ve organik polimerler gibi kimyasal maddeler artlandrma amacyla
kullanlmaktadr. Demir tuzlar ve kire, amurun kuru kat ksmn %20-30 orannda arttrrken,
polimerlerin kuru kat oranna bir etkisi yoktur. Kire ile yaplan artlandrmada pHnn ok yksek
deerlere kmas, kuvvetli amonyak kokusuna ve kire ile talama problemine sebep olmaktadr.
Filtre pres ile susuzlatrma ncesinde polimer kullanm nerilmemektedir. Kimyasal artlandrclar
genellikle sv formda daha kolay uygulanabilmektedir. Bu sebeple toz (kuru) halde olan kimyasallarn
zlebilmeleri iin tesis ierisinde ayr tanklarn ina edilmesi gerekmektedir. Bu tanklarn en az 1
gnlk kimyasal madde temin edilecek hacimlere sahip olmalar gerekmektedir. Ayrca bu tanklar ve
ekipmanlar korozyona kar dayankl malzemelerden yaplmaldr.
Laboratuvar ve pilot lekli testler yaplarak en uygun artlandrc dozaj ve tipi
belirlenmelidir. En yaygn olarak kullanlan laboratuvar testleri Buchner hunisi testi, kapiler emme
sresi testi ve standart jar test deneyidir. Kimyasal artlandrc tipini ve dozajn etkileyen faktrler,
kat madde zellikleri ve kullanlan kartrc tipidir. Ayrca artlandrmay takiben uygulanacak
susuzlatrma yntemi de nemlidir. En nemli kat madde zellikleri ise kat maddenin kayna,
konsantrasyonu, ya, pH ve alkalinitesidir. Kat madde konsantrasyonu, eklenecek artlandrcnn
dozajn ve bu artlandrcnn amur ierisindeki eilimini etkilemektedir. Zor susuzlaan amurlarn
artlandrlmalarnda yksek dozajlarda kimyasal maddeye ihtiya duyulmakta ve genelde kuru kek
oluumu gzlenmemektedir. Ayrca bu amurlarn sznt suyu kalitesi de dktr. En kolaydan en
zora doru susuzlaabilen amur tipleri u ekilde sralanmaktadr;
Ham n ktrme amuru
Ham kark (n ktrme + damlatmal filtre) amur
Ham kark (n ktrme + atk aktif) amur
Havasz olarak rtlm n ktrme amuru
Havasz olarak rtlm kark (n ktrme + atk aktif) amur
Ham atk aktif amur
Haval olarak rtlm amurlar
Polimer dozajlar ayn zamanda molekl arl, iyonik kuvvet ve kullanlan polimerin
aktivite seviyesine gre de deimektedir. Kullanlacak polimer dozajlar ile ilgili olarak retici
firmaya danlmas gerekmektedir.
70
Eklenen artlandrcnn verimli bir ekilde almas iin kartrmann nemli etkisi
bulunmaktadr. amur ile phtlatrc madde homojen bir ekilde karabilmelidir. Ancak kartrma
hz oluan floklarn paralanmamas iin uygun aralkta seilmelidir. Ayrca amurlar
artlandrldktan sonra en ksa zamanda susuzlatrma birimine gnderilmelidir. artlandrc
kimyasallar susuzlatrma ncesinde ayr bir tankta kartrlaca gibi, susuzlatrma nitesinin
beseleme akmnda da amura dorudan eklenebilir.
Kimyasal ilavesi ile artlandrmann haricinde s ile artma, amurlarn n stlmalar ve
donma-zlme gibi yntemler de artma amurlarnn artlandrlmalar amacyla uygulanmaktadr.
e) amurlarn Susuzlatrlmas
Susuzlatrma, artma amurunun nem ieriklerinin azaltlmas amacyla uygulanan fiziksel bir
ilemdir. Susuzlatrma aadaki sebeplerden biri veya birden fazlas amacyla uygulanmaktadr:
amur hacminde belirgin bir azalma salamak suretiyle artma amurlarnn nihai
uzaklatrma alanna nakliye masraflarn drmek
Susuzlatrlm amur keklerinin ok daha kolay bir ekilde krek ve benzeri aletlerle
tanabilmelerini salamak
Yakma uygulamas iin amurun kalorifik deerini arttrmak
Kompostlatrma uygulamas iin ilave edilmesi gereken yardmc maddelerin miktarlarn
azaltmak
Artma amurlarndaki fazla nemin giderilerek kokusuz ve kokumaya elverisiz kek
oluumunu salamak
Nihai uzaklatrmada dzenli depolama tercih edilirse bu sahalarda meydana gelecek sznt
suyu retimini azaltmak
Susuzlatrma amacyla uygulanan doal yntemler srasnda buharlama ve szlme ilemleri
gereklemektedir. Mekanik olarak gerekletirilen susuzlatrma yntemlerinde ise, amurlarn
susuzlatrlmalar mekanik sistemler kullanlarak fiziksel olarak ok daha hzl gerekleebilmektedir.
Mekanik yntemler arasnda filtrasyon, skma, kapiler hareket, santrifj (merkezka kuvveti) ile
ayrma ve sktrma yer almaktadr. Susuzlatrma ynteminin seiminde gz nne alnmas gereken
en nemli etkenler amurun tipi, susuzlatrmadan sonra oluacak rnn (kek) zellii ve alan
ihtiyacdr. Yer temini problemi yoksa kurutma yataklar veya lagnler tercih edilebilir. Ancak dar
alanlarda inaa edilen artma tesislerinde genellikle mekanik susuzlatrma yntemleri
uygulanmaktadr. Havasz olarak rtlm amurlar bata olmak zere btn amur tiplerinin
susuzlatrlmalar srasnda meydana gelebilecek istenmeyen koku oluumu kontrol altna alnmaldr.
Ayrca haval olarak rtlm amurlarn mekanik yntemlerle susuzlatrlmalar tavsiye
edilmemektedir. nk rtme prosesi srasnda kat maddeler znm hale geerek partikl
boyutlarnda azalma meydana gelmekte ve bu husus mekanik olarak susuzlatrma ilemini
zorlatrmaktadr. Bu sebeple haval rtme uygulanm amurlara mekanik susuzlatrma
yntemlerinin yerine doal (kum yataklar vb) susuzlatrma yntemleri nerilmektedir. En yaygn
olarak uygulanan mekanik ve doal amur susuzlatrma yntemleri santrifj ile susuzlatrma, bant
filtre, filtre presler, kurutma yataklar ve lagnlerdir. Ayrca amur yatann taban geirimsiz bir
malzeme ile kaplanm, sazlk ve benzeri bitki rtsyle kaplanm amur kurutma yataklar da
uygulanmaktadr. Vakum filtreler ise ok uzun yllardan beri uygulanm fakat son yllarda daha
verimli seeneklerin ortaya kmas ile birlikte uygulamalar nemli oranda azalmtr.
f) Mekanik Susuzlatrma Yntemleri
1) Santrifj ile Susuzlatrma;
Santrifj ile susuzlatrma ilemi amur suyunun santrifj kuvvetlerinin etkisi altnda ayrlarak
daha youn amur keki haline getirilmesidir. nce ve dk younluklu kat maddeler ieren sznt
suyu tesis bana geri verilmektedir. amurun tipine bal olarak oluacak kekte %10-30 arasnda
deien TKM ieriklerine ulalabilmektedir. Yakma ve dzenli depolama gibi nihai uzaklatrma
yntemlerinde amur kekinin konsantrasyonunun % 25den byk olmas ngrlmektedir.
artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozaj ise 1.0-7.5 kg/10
3
kg TKM aralndadr. Santrifj
71
ile susuzlatrma ilemi ayn zamanda amurlarn younlatrlmas amacyla da uygulanmaktadr. n
ktrme amurlarnn santrifj ile susuzlatrlmasndan sonra amur kekinde % 25-35 arasnda kat
madde ieriine ulalabilmektedir. Bu amurlarda kat madde tutma oranlar ise kimyasal ilaveli ve
kimyasal ilavesiz uygulamalar iin srasyla % 75-90 ve % 95den byk olmaktadr.
2) Bant Filtre ile Susuzlatrma;
Bant filtre ile susuzlatrma ileminde amur srekli olarak beslenmektedir. Bu yntemin
temel prensibi kimyasal artlandrma, yerekiminin etkisiyle drenaj ilemi ve susuzlatrlma amacyla
mekanik basn uygulamasdr. Bant filtrelerin birok uygulamasnda, artlandrlm amur yerekimi
etkisi ile drenaj ksmna verilerek burada younlamaya braklmaktadr. Bu blmede serbest suyun
byk bir ksm yerekiminin etkisiyle amurdan ayrlarak giderilmektedir. Bu blmeyi takiben dk
basn uygulanan ksm yer almaktadr. Burada uygulanan dk basn altnda, artlandrlm amur
karlkl geirimli bez bantlarn arasnda ezilmektedir (sktrlmaktadr). Bu skma ve kesme
kuvvetleri daha fazla suyun amurdan salnmasna yardmc olmaktadr. Susuzlatrma sonucunda
oluan amur keki, bantlardan syrc baklar yardmyla syrlarak uzaklatrlmaktadr. Mevcut bant
genilikleri 0.5-3.5 m arasndadr. Evsel atksu amurlar iin en yaygn olarak kullanlan bant
genilii 2 mdir. Susuzlatrlan amur tipine ve konsantrasyonuna bal olarak, amur ykleme
hzlar 90-680 kg/m.sa, hidrolik yklemeler ise kay geniliine bal olarak 1.6-6.3 L/m.s arasnda
deimektedir. Susuzlatrma yaplarnda hidrojen slfr (H
2
S) ve dier gazlarn giderimi iin yeterli
havalandrmann salanabilmesi iin tasarm srasnda gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.
Bant filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar ve bant filtrelerin
farkl artma amuru tipleri iin susuzlatrma performanslar srasyla Tablo E6.11 ve Tablo E6.12de
verilmitir.
Tablo E6.11 Bant-filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar
amur Tipi
kg/ton TKM
Bant filtre Santrifj
n ktrme amuru 1-4 1-2.5
n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 2-5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 2-8 -
Atk aktif amur 4-10 5-8
Havasz olarak rtlm n ktrme amuru 2-5 3-5
Havasz olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 1.5-8.5 2-5
Haval olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 2-8 -
Tablo E6.12 Bant-filtrelerin farkl artma amur tipleri iin susuzlatrma performanslar
amur Tipi
Kuru kat
madde
beslemesi
(%)
Bir metre bant
uzunluu bana
ykleme hz
Kuru polimer
(g/kg TKM)
Kekteki kat
madde
(%)
L/s kg/sa Deer Aralk
n ktrme amuru 3-7 1.8-3.2 360-550 1-4 28 26-32
Atk aktif amur 1-4 0.7-2.5 45-180 3-10 15 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur (50:50)
a
3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 23 20-28
n ktrme amuru + atk
aktif amur (40:60)
a
3-6 1.3-3.2 180-320 2-10 20 18-25
n ktrme amuru +
damlatmal filtre humusu
3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 25 23-30
Havasz olarak rtlm
n ktrme amuru 3-7 1.3-3.2 360-550 2-5 28 24-30
Atk aktif amur 3-4 0.7-2.5 45-135 4-10 15 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur
3-6 1.3-3.2 180-320 3-8 22 20-25
Haval olarak rtlm
72
n ktrme amuru + atk
aktif amur
(younlamam)
1-3 0.7-3.2 135-225 2-8 16 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur (50:50)
a
(younlam)
4-8 0.7-3.2 135-225 2-8 18 12-25
a
n ktrme ve atk aktif amurdaki kuru kat miktarlarna gre oranlanmtr.
3) Filtre Pres ile Susuzlatrma;
Mekanik susuzlatrma yntemlerinden bir dieri ise filtre preslerdir. Bunlarn sabit ve
deiken hacimli olmak zere iki farkl tipi bulunmaktadr. Bant filtrelerden en nemli fark
amurlarn suyunu verebilmelerinin arttrlmas amacyla daha yksek basnlar uygulanmasdr. Bu
susuzlatrma ynteminin avantajlar yksek konsantrasyonlarda kat madde ieren kek oluumu,
yksek sznt suyu kalitesi ve yksek kat tutma kapasitesidir. Fakat mekanik tehizat daha karmak
yapdadr, daha yksek kimyasal madde ilavesine ve insan gcne ihtiya duyulmaktadr. Ayrca filtre
bezinin mr daha ksadr. Filtre presler, sabit ve deiken hacimli yerletirilmi plakal olmak zere
iki tipte bulunmaktadr. Her iki tipteki filtre preslerin tasarm srasnda gz nnde bulundurulmas
gereken faktrler unlardr:
a) susuzlatrlmann gerekletirildii odada yeterli havalandrma olmaldr,
b) yksek basnca sahip ykama nitesi bulunmaldr,
c) kire kullanld durumda oluan kalsiyum talamasnn giderilmesi iin bir asit ykama
sirklasyon sistemi bulunmaldr,
) artlandrc tanknn nnde bir amur tc bulunmaldr,
d) filtre-presi takiben bir kek paralaycs bulunmaldr (zellikle susuzlatrlm amur
yaklacak ise) ve
e) plakalarn bakm ve uzaklatrlmas srasnda kullanlacak yedek ekipman bulunmaldr.
g)Doal Susuzlatrma Yntemleri
1) amur Kurutma Yataklar;
amur kurutma yataklar zellikle rtlm artma amurlarnn ve younlatrma
uygulanmam uzun havalandrmal aktif amur sistemlerinden retilen amurlarn susuzlatrlmas
amacyla yaygn olarak uygulanan doal bir amur susuzlatrma yntemidir. Bu yataklarda kurutulma
ileminden sonra oluan katlar dzenli depolama alanlarnda uzaklatrlabilirler veya toprak
iyiletirici olarak kullanlabilirler. Balca stnlkleri, dk maliyetleri, iletme ve bakm ihtiyalar
ile kurutulmu rndeki yksek kat ierikleri saylabilir. Fakat geni alanlara ihtiya gstermeleri,
iklim deiikliinin kuruma zellikleri zerindeki nemli etkisi, amur kekinin uzaklatrlmas
srasnda insan gcne ihtiya duyulmas, haere ve potansiyel koku oluumunun gzlenmesi en
nemli mahzurlarn oluturmaktadr.
2)Klasik kum dolgulu amur kurutma yataklar;
Klasik kum dolgulu amur kurutma yataklar genellikle kk ve orta lekli yerleim
yerlerinde uygulanmaktr. Nfusu 20000den byk olan yerleim yerlerinde uygulanmalar tavsiye
edilmez. nk bu yataklarn ilk yatrm maliyetleri, oluan amur keklerinin yataktan kaldrlmas ve
uzaklatrlmas iin gerekli maliyetler, yatak ierisindeki kumun geri yerletirilmesi ve byk alanlara
ihtiya duyulmas gibi dezavantajlar, nfusu byk olan yerlerde kullanmlarn kstlamaktadr. Tipik
bir kurutma yatanda, artma amuru yataa 200-300 mm kalnlnda serilerek kurumaya
braklmaktadr. amurun ihtiva ettii su, amur yata ve destekleyici kum ierisinde szlerek
drenaj ile ayrlmaktadr. Ayrca yatak yzeyinin hava ile temas eden ksmlarnda meydana gelen
buharlama amurun su muhtevasn azaltmaktadr. Fakat amur suyunun byk bir ksm amurdan
drenaj ile giderildii iin yatan tabannda yeterli drenaj sisteminin tasarlanmas gerekmektedir. Bu
amala kurutma yata drenaj hatt (delikli plastik veya seramik borular) ile tehizatlandrlmaktadr.
Drenaj borular minimum % 1 eim ile denerek zeri kaba akl veya krma talar ile kapatlarak
desteklenmektedir. Kum tabakasnn kalnl 230-300 mm aralnda olmaldr ve yatan temizlii
srasnda bir miktar kum kaybnn dikkate alnmas gerekmektedir. Daha kaln kum tabakas drenaj
engelleyebilmektedir. Kurutma yataklarna serilen kumun niformluk katsays 4den kk ve kum
daneciklerinin etkili boyutu 0.3-0.75 mm arasnda deimelidir. Kurutma alan farkl yataklara
73
blnmekte ve bu yataklar 6 m genilikte ve 6-30 m uzunlukta olmak zere tasarlanmaktadr. amur
kurutma yataklarna gelen borular ierisindeki en dk hz 0.75 m/s olmaldr. Artma amurlar
tamamen drene olduktan ve kuruduktan sonra kurutma yataklarndan uzaklatrlmaktadr. Kurumu
amurun iri ve atlam grnmde yzeyi bulunmakta ve genellikle siyah veya koyu kahverengi
renkte olmaktadr. Uygun artlar altnda iletilmi kurutma yataklarnda kurutulan amurlarn nem
oranlar 10-15 gnlk kurutma sresi sonrasnda yaklak % 60 olmaktadr. Kurutulmu amur kekleri
insan gc yardmyla el arabalarna veya kamyonlara kreklerle yklenmektedir. Fakat amur kekleri
zel mekanik ekipmanlar yardmyla da uzaklatrlabilmektedir. Ak kurutma yataklarnda
istenmeyen koku oluumu gzlenebilmektedir. Bu sebeple tasarm srasnda oluabilecek kokuya kar
nlem alnmas gerekmektedir. Bu yataklar yerleim yerlerinden en az 100 m uzaklkta ina
edilmelidir. amur kurutma yataklarnn ykleme kriterleri kii bana gerekli kurutma yata alan
(m
2
/kii) veya bir ylda birim yatak alanna yklenebilecek TKM miktar (kg/m
2
.yl) olarak
dnlmektedir. Kapal kurutma yataklar, yamur, kar gibi olumsuz hava artlarndan
etkilenmeyecekleri iin daha fazla artma amuru yklemelerine izin verebilmektedir. Farkl artma
amuru tipleri iin ak kurutma yataklarnda susuzlatrmada gerekli alan ihtiyalar Tablo E6.13da
verilmitir.
Tablo E6.13 Farkl artma amuru tipleri iin ak kurutma yataklarnda susuzlatrma
srasnda gerekli alan ihtiyalar
amur Tipi
Alan
(m
2
/kii)
amur Ykleme Hz
(kg TKM/m
2
.yl)
rtlm n ktrme amuru 0.1 120-150
rtlm n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.12-0.16 90-120
rtlm n ktrme amuru + atk aktif amur 0.16-0.23 60-100
rtlm n ktrme amuru + kimyasal amur 0.19-0.23 100-160
3) amur kurutma lagnleri;
amur kurutma lagnleri zellikle rtlm amurlarn kurutulmalar amacyla
uygulanmaktadr. Bu lagnler ham amurlarn, kire ihtiva eden amurlarn veya duru faznda
yksek kirlilik ieren amurlarn kurutulmalar srasnda istenmeyen koku oluumlarndan dolay
uygun deildir. amur kurutma yataklarnda olduu gibi amur kurutma lagnlerinin verimleri de
hava artlarndan nemli lde etkilenmektedir. Yamur, kar ve benzeri yalar ve dk
scaklklar susuzlatrma prosesini engellemektedir. Bu sebeple buharlama hznn yksek olduu
blgelerde uygulanmalar tavsiye edilmektedir. zellikle yeralt sularnn korunmas ile ilgili
ynetmelikler, yzey alt drenaj yoluyla susuzlatrma prosesinin uygulamalarn kstlamaktadr.
me suyu amal kullanlan bir yeralt su kaynana yakn olan kurutma lagnlerinin taban
geirimsiz hale getirilmelidir. Aksi takdirde szlme ile gerekletirilen susuzlatrma nemli
oranda snrlandrlmaldr. artlandrlmam rtlm artma amurlar genellikle 0.75-1.25 m
derinlikte olacak ekilde kurutma lagnlerine eit olarak datlarak serilmelidir. Susuzlatrmann
esas mekanizmas buharlamadr. Duru faz ayrlarak artma tesisinin bana geri verilmektedir.
Kat ierii %25-30 arasnda olan kurutulmu amurlar mekanik olarak lagnlerden
uzaklatrlmaktadr. Lagnlerin birka aydan birka yla kadar deiebilen aralklarda ykleme
dngleri bulunmaktadr. Tipik olarak, artma amurlar lagnlere 18 ay boyunca pompalamakta
ve daha sonra lagnler 6 ay boyunca dinlenmeye braklmaktadr. Kat (TKM) ykleme hzlar 36-
39 kg/m
3
.yl lagn kapasitesindedir. Temizleme, bakm, onarm veya acil durumlar iin lagnler
en az iki gzl olarak tasarlanmaldr.
)Isl Kurutma
Is ile kurutma artma amurlarnn ihtiva ettikleri suyun buharlatrlmas ve klasik
susuzlatrma yntemleri ile elde edilebilen nem ieriklerinden daha dk nem ieriklerinin elde
edilebilmesi amacyla s uygulanmasdr. Ayrca, amurlarn stabilizasyonu da gerekletirilmi
olmaktadr. Bu yntemle elde edilen kurutulmu artma amurlarnn uzaklatrlmas amacyla gerekli
nakliye masraflar ok daha dk olmaktadr. Ayrca ilave patojen giderimleri gereklemekte ve bu
rnlerin depolanabilirlikleri ve pazarlanabilirlikleri iyilemektedir. Bu yntemle slak katlara s
transferi gerekletirilmektedir. Is transfer yntemleri konveksiyon (dolayl), kondksiyon (dolaysz),
74
radyasyon (kzltesi) veya bunlarn kombinasyonu eklinde olabilir. Konveksiyon sistemlerinde slak
amur s transfer mekanizmas (genellikle scak gazlar) ile dorudan temas halindedir. Kondksiyon
sistemlerinde ise slak amur ile s transfer mekanizmas (genellikle buhar veya dier scak svlar)
arasnda birbirlerinin temasn nleyecek bir duvar bulunmaktadr. Radyasyon ile kurutma
sistemlerinde, kzltesi lambalar, elektrikli rezistanslar ve benzeri radyasyon yayan s kaynaklar
kullanlarak slak amurun suyu buharlatrlmaktadr. Is kaynaklar olarak kmr, ya, gaz, kzltesi
radyasyon veya kurutulmu amur kullanlmaktadr.
En yaygn kullanlan konveksiyon ile kurutma sistemi akkan yatakl kurutma yntemidir. Bu
yntemde buhar kazan ve akkan yatak ile tehizatlandrlm bir kurutma sistemi bulunmaktadr.
Buharlama iin gerekli s, yatak ierisindeki s eanjr ile oluturulan buhar yardmyla
salanmaktadr. Yatak ierisindeki s yaklak 120C civarnda sabit tutulmaktadr. Yksek s altnda
akkan hale getirilmi kum yata ile slak amur dorudan temas halindedir. Oluan kurutulmu rn
yardmc yakt amal olarak veya dzenli depolama alanlarnda gnlk rt iin kullanlabilmektedir.
rnn kokusu ok az ve rahatsz etmeyecek dzeydedir. Sistem otomatik olarak iletilebilmekte ve
az yere ihtiya gstermektedir. Kurutucudan kan rn, depolanmadan veya yklenmeden nce
yaklak 50Cye kadar mutlaka soutulmaldr.
En yaygn kullanlan kondksiyon ile kurutma sistemi ise yatay veya dikey kurutma
frnlardr. Bu kurutma frnlarnda beslenen amur s kayna ile temas halinde deildir. Yaklak
%20 kat ieriine sahip susuzlatrlm amurlar, geri devir ettirilen kurutulmu rn ile kartrlarak
kurutma frnlarna beslenmektedir. Frndan kan rnn nem ierii %5-8dir. Ayrca bu rnlerin
partikl boyutlar 2-4 mm arasnda olup pazarlamada tercih edilmektedir. Pazarlanabilmeleri asndan
en uygun tanecik boyutu olan 3-5 mm aralndan daha kk ve daha byk partikller elekten
geirilerek giri amur akm ile kartrlmak zere baa geri dndrlmektedir. Bylece kurutma
frnlarna beslenen amur akmnn nem muhtevas deimeden kat madde miktar arttrlmaktadr.
amur kurutmada, iletme srasnda karlalan en byk tehlike ise kurutuculardan kan rnn
yksek kurulukta ve yksek miktarda ince toz iermesidir. Bu rnn tanmas ve depolanmas
srasnda havada askda bulunan organik toz, ok kolay ve hzl bir ekilde tutuarak patlayabilmekte
ve yangn karabilmektedir. Bu sebeple tasarm srasnda bu rnlerin depolanacaklar meknlarda,
tutumaya sebep olacak ate kaynann bulunmamas gerekmektedir. Ayrca depolama alan
ierisinde alan kiilerin de sigara ve benzeri ate kaynaklar ile bu alanlarda almalarnn
nlenmesi gerekmektedir. Is ile kurutma yntemleri ile kurutma srasnda iki nemli parametrenin
kontrol edilmesi gerekmektedir. Bunlardan biri oluan kln toplanmas, dieri ise koku kontroldr.
h) amur Kompostlatrma
amur kompostlatrma, ham veya rtlm artma amurlarnn aa paras, tala, saman
veya evsel p gibi katk maddeleriyle kartrlp, gzenekli ve daha az sulu hale getirilerek haval
artlarda mikroorganizmalar vastasyla faydal bir rne dntrlmesi ilemidir. Artma amuru
kompostlatrlmasnda nemli miktarda (hacim olarak 2/1-3/1 katk maddesi/amur oran) katk
maddesi gerekmektedir. Bununla birlikte katk maddesinin byk bir ksmnn proses sonunda elenip
tekrar kullanm mmkndr.
Kompostlatrma sistemleri genellikle kartrmal yn, havalandrmal statik yn ve
reaktrde kompostlatrma olmak zere kategoriye ayrlmaktadr. Kartrmal yn metodu en eski
ve basit metot olup, artma amuru/katk maddesi karmndan ynlar oluturulmakta ve biyolojik
faaliyet iin gerekli hava, kartrma vastasyla (balangta haftada iki defa, sonra haftada bir) temin
edilmektedir. Havalandrmal statik ynda, kartrmal yn metoduna benzer ekilde ynlar
oluturulmakta, ancak ynlarn havalandrlmas hava fleyicilerle gerekletirilmekte ve kartrma
yaplmamaktadr. Reaktrde kompostlatrma sistemleri, zellikle son yllarda daha iyi bir proses ve
koku kontrol salamak amacyla gelitirilmitir. Bu amala yatay ve dey reaktrler
kullanlabilmektedir.
Kartrmal yn ve havalandrmal statik ynlarda 30 gn aktif kompostlatrma ve takiben
30 gn olgunlatrma ilemi yaplmaktadr. Reaktrde kompotlatrmada ise aktif kompostlatrma 3-
75
7 gn srmekte ve daha sonra 30 gn olgunlatrma yaplmaktadr. Kartrmal ynlarda ortalama
ykseklik 1.5-2.0 m, havalandrlmal statik ynlarda ise 2.02.5 m olup, her iki sistemde genilik
1.5-3.0 m civarndadr.
Artma amuru kompostlatrma tesisleri, artma amurlar ile katk maddelerinin kabul ve
depolama sahalar, aktif kompostlatrma sahas, olgunlatrma sahas, eleme sahas ve rn depolama
sahasn ierecek ekilde tasarlanmaldr. Kompostlatrma prosesini etkileyen faktrler pH, su
muhtevas, C/N oran, havalandrma ve scaklktr. Proses sresince biyolojik faaliyetin devam etmesi
iin pH nn 6-9, su muhtevasnn % 40-65 ve oksijen konsantrasyonunun % 5-15 aralnda kalmas
salanmaldr. Kompostlatrma iin balang C/N orannn optimum 20-25 civarnda olmas tavsiye
edilmekle birlikte, artma amuru kompostlatrlmasnda artma amurunun dk C/N oranndan
dolay nispeten dk balang C/N oranlar elde edilmektedir. Katk maddesi ilavesi C/N orannn
artmasn salamaktadr. Kompostlatrma srasnda, organik maddelerin mikrobiyal paralanmas
sonucunda s ortaya kmakta ve kompostlatrma prosesinde optimum scakln 55-60
o
C aralnda
kalmas tavsiye edilmektedir. Proses sresince elde edilen yksek scaklklar artma amuru iindeki
patojenlerin ve dier birok kirleticinin giderilmesini salamaktadr.
Artma amurlarnn kompostlatrlmas sonucu elde edilen kompost faydal bir rn olup
farkl amalar iin kullanlabilmektedir.
) Yakma
Artma amurlarnn yaklmas srasnda amur ierisindeki organik katlar, tamamen okside
olarak nihai son rnlere evrilmektedir. Bu nihai rnler nemli oranda karbondioksit, su ve kldr.
En nemli stnlkleri; amurlarn hacimlerinin yksek oranlarda azaltlmas ve bu sayede
uzaklatrlmalar iin gerekli masraflarn azalmas, zehirli maddelerin ve patojen mikroorganizmalarn
giderilmesi ve enerji geri kazanm potansiyeline sahip olmasdr. Ancak yksek ilk yatrm ve iletme
maliyetleri, kalifiye ii ihtiyac ve hava kirletici emisyonlar bu yntemin en nemli mahzurlarn
oluturmaktadr. Yakma genellikle snrl uzaklatrma alanna sahip orta ve byk lekli artma
tesislerinde uygulanmaldr. Genellikle susuzlatrlm ve ham amurlarn yaklmas nerilmektedir.
Fakat amurun nem ieriinin drlmesi ile yardmc yakt (genellikle ya, doal gaz veya fazla
miktardaki rtc gaz) ihtiyac nemli oranda azalmaktadr. rtlm amurlarn yaklmas
kesinlikle nerilmektedir. nk, bu tr amurlarn ihtiva ettikleri dk uucu kat madde
miktarlarnn yaklmas iin yksek oranda yardmc yakta ihtiya duyulmaktadr. Artma amurlar
ayr olarak veya evsel kat atklar ile birlikte yaklabilmektedir. Kat atklar ile birlikte yanmann en
nemli faydas, beslenen amurun yakt deerinin arttrlarak yardmc yakt ihtiyacnn azaltlmasdr.
Is geri kazanmnn gerekletirilmeyecei sistemlerin iletilmeleri srasnda, 1 kg kuru atksu amuru
bana yaklak 5 kg evsel kat atk karm uygun olmaktadr. Is geri kazanmnn gerekletirilecei
iletmelerde ise 1 kg kuru atksu amuru bana 7 kg evsel kat atk karm uygun olmaktadr.
Yanma, yakt ierisindeki yanabilen maddelerin hzl ekzotermik oksidasyonudur. Yakma
ilemi ile tamamen yanma gerekletirilmektedir. amurun uucu maddesi ierisinde bulunan
karbonhidrat, ya ve proteinlerin balca elemanlar karbon, oksijen, hidrojen ve azottur. amurun
yakt deeri amur tipine gre deimektedir. zellikle yksek ya ieren n ktrme amurlarnn
yakt deeri en yksek iken, rtlm amurlarn yakt deeri neredeyse yar yarya daha dktr.
Farkl amur tipleri iin yakt deerleri bir kilogram toplam kat madde miktar bana, ham n
ktrme amuru iin 25000 kJ, aktif amur iin 21000 kJ, havasz olarak rtlm n ktrme
amuru iin 12000 kJ, kimyasal olarak keltilmi ham n ktrme amuru iin 16000 kJ ve
biyolojik filtre amuru iin ise 20000 kJ olmaktadr.
Yakma tesislerinin tasarmlar srasnda, detayl bir s dengesinin kurulmas ve bu dengenin
kurulmas srasnda, yakma frn duvarlarndan, bacadan atlan baca gazlarndan ve klden
kaynaklanacak her trl s kayplarnn hesaplanmas gerekmektedir. amurun ierisindeki 1 kg
suyun buharlaabilmesi iin gerekli s enerjisi yaklak, 4-5 MJ (4000-55000 Btu)dur.
76
En yaygn kullanlan yakma frn ok katl yakma frn tipidir. Bu yntemde susuzlatrlm
amur keki tamamen inert bir kle dnmektedir. En yksek scakln ve tamamen yanmann
gerekletii ksm ortadaki ocak ksmdr. Etkili bir yanmann gerekleebilmesi iin beslenen
amurun kat madde ierii en az % 15 olmaldr. Islak amurun ortalama ykleme hzlar, etkili ocak
alan bana yaklak 40 kg/m
2
.sadir. Bu deer 25-75 kg/m
2
.sa arasnda deimektedir. Ayrca oluan
kllerin uzaklatrlmas amacyla da yardmc prosesler tasarlanmaktadr. Hava kirliliinin
nlenebilmesi asndan ise oluan egzoz gazlar slak veya kuru ykayclar ile artlmaktadr.
Yaygn olarak kullanlan dier bir yakma frn ise akkan yatakl frnlardr. Bu frnlar dikey,
silindirik, elikten bir reaktr ierisinde bulunan yksek sl kum yatann akkan hale getirilmesiyle
askda yanmann gerekletirildii yakma frnlardr. Bu frnlarn aplar 2.7-7.6 m arasnda
deimektedir. Hareketsiz haldeki kum yatann derinlii yaklak 0.8 mdir. Bu kum yatann
askda hale getirilmesi amacyla yatak iersine 20-35 kN/m
2
basnta hava enjekte edilmektedir.
amur beslenmesi yaplmadan nce kum yatannda olmas beklenen minimum scaklk yaklak
700Cdir. Bu sebeple kum yatanda kontrol altnda tutulmas gereken scaklk aral 760-820Cdir.
Bu scaklk aralnda amurun su ieriinin buharlamas ve kat maddelerinin yanmas hzl bir
ekilde gereklemektedir. Oluan yanma gazlar ve kl, frnn tepesinden atlarak
uzaklatrlmaktadr. Yanma gazlar ve kller normalde venturi ykayclar ile ykanarak
giderilmektedir.
Yakma ynteminin en nemli mahzuru oluan hava kirletici emisyonlardr. Yakma ile
meydana gelen hava kirleticileri iki kategoriye ayrlmaktadr. Bunlar, koku ve yanma emisyonlardr.
Koku, genellikle insan psikolojisi zerinde nemli etkide bulunmaktadr. Yanma emisyonlar ise
uygulanan termal teknolojiye, kullanlan yardmc yaktn cinsine ve beslenen amuru tipine gre
deimektedir. zel neme sahip olan yanma kaynakl hava kirletici emisyonlar, partikler maddeler,
azot oksitler, asit gazlar, hidrokarbonlar ve ar metaller (civa, berilyum, vb) gibi zel tehlikeli
bileiklerdir.
amurlarn Geri Kazanm ve Nihai Olarak Bertaraf
Artma amurlar, uygun ilem ve prosesler ile ilendikten ve geri kazanldktan sonra nihai
olarak uzaklatrlmalar gerekmektedir. Atksu artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn
uzaklatrlmas iin yaygn olarak kullanlan seeneklerden birisi, bu amurlarn evsel pler ile
birlikte veya tek balarna dzenli depolama alanlarnda depolanmasdr. Fakat muhtemel patojen
ierikleri, koku ve benzeri problemlerden dolay, her tip atksu amurunun dzenli depolama
alanlarnda depolanabilmesi uygun deildir. zellikle dzenli depolama tesisi iletmecilii
bakmndan, artma amurlarnn yksek nem ieriklerinden dolay, depolanmalar srasnda ev
stabilitesi kaybolmakta ve sznt suyu retimi artmaktadr. Bu sebeple dzenli depolama alanlarnda
bertaraf edilecek artma amurlar iin ngrlen en nemli parametre amurun nem ieriidir. Kat
Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre artma amurlarnn nem oranlarnn dzenli depolama
alanlarnda depolanabilmeleri iin %65in altnda olmas gerekmektedir. Bunun iin dzenli depolama
alanlarnda depolanmalarndan nce bu amurlarn kurutma ilemi uygulanarak ya da katk maddesi
(toprak, kil, kire, vb.) ilave edilerek nem oranlar azaltlmaldr.
Artma amurlarnn dzenli depolama alanlarnda bertarafnn zorluklar ve dzenli depolama
alanlarnn gn getike kapasitelerinin dolmas sebebiyle, alternatif nihai uzaklatrma yntemleri
uygulanmaya balanmtr. Bu yntemler amurlarn ilem grdkten sonra araziye serilmesi (arazi
uygulamas), kompostlatrma ve yakmadr. Bunlar arasnda son yllarda en fazla uygulanan yntem
amurlarn araziye serilmesidir.
Arazi Uygulamas
Arazi uygulamas, artma amurlarnn (biyokatlarn) toprak yzeyinin stne veya ok az
altna datlmas olarak tanmlanr. Artma amurlar 1) tarm alanlarna, 2) kullanlamayacak
durumdaki bozulmu alanlara ve 3) bu ama iin tahsis edilmi depolama alanlarna uygulanabilir. Bu
alanlarn hepsinde, arazi uygulamas artma amurlarnn daha fazla artmlarnn gereklemesi
hedeflenerek tasarlanmaktadr. Gne nn, toprakta bulunan mikroorganizmalarn ve kurumann
77
birlikte etkileri yardmyla patojen mikroorganizmalar ve birok toksik organik bileikler yok
edilmektedir. z metaller toprak ierisinde tutulmakta ve ntrientler bitkiler tarafndan topraktan
alnarak faydal biyoktleye dntrlmektedir. Artma amurlarnn veya amurlardan elde edilen
malzemenin tarm alanlarnda ve tarm alanlar dnda uygulanmas iin mevzuatta belirtilen artlar
salanmaldr.
Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra tarmsal amalarla
araziye serilmesi faydaldr. nk organik madde toprak yapsn, topran ilenebilirliini, su tutma
kapasitesini, suyun szmasn ve topran havalandrlmasn iyiletirmekte, makrontrientler (azot,
fosfor ve potasyum) ve mikrontrientler (demir, mangan, bakr, krom, selenyum ve inko) bitkilerin
bymesine yardmc olmaktadr. Organik madde, ayrca topran potasyum, kalsiyum ve magnezyum
tutmasna imkan veren katyon deitirme kapasitesine de katkda bulunmaktadr. Organik maddenin
varl, topraktaki biyolojik eitlilii ve ntrientlerin bitkiler tarafndan alnmasn artrmaktadr.
Artma amurlar ierisindeki ntrientler, ksmen de olsa pazarda satlan pahal kimyasal gbreler
yerine geebilmektedir. Arazi uygulamas ayrca, toprak alanlarnn iyiletirilmesi bakmndan da
nem tamaktadr.
a) Saha Deerlendirmesi ve Seimi
Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra araziye uygulanmasnda
kritik aama, uygun bir sahann bulunmasdr. Sahann zellikleri, tasarm belirlemekte ve arazi
uygulamasnn genel verimine etki etmektedir. Potansiyel olarak uygun alanlar, dnlen arazi
uygulama seenei veya seeneklerine (tarm alanlar, orman alanlarna vb. uygulama gibi) baldr.
Yer seimi sreci, toporafya, toprak zellikleri, yeralt suyunun mesafesi ve kritik alanlara yaknlk
gibi kriterleri esas alan bir n elemeyi iermelidir. Eleme amacyla, ekonomik seenek lerin her biri
iin en azndan yaklak bir alan bykl olmas gerekmektedir. Artma amurlarnn uygun ilem
ve proseslerden geirildikten sonra araziye serilmeleri iin ideal sahalar; yeralt suyu derinliinin 3
mden fazla ve eimi %0-3 arasnda olan, ayrca yaknlarnda kuyu, sulakalanlar, dereler ve
yerleimlerin olmad yerlerdir.
b) Uygulama Yntemleri
Artma amurlar, sv halde dorudan enjeksiyon ve susuzlatrlm halde yzeye datlma
eklinde araziye uygulanabilir. Uygulama metodunun seimi, artma amurlarnn fiziksel zellikleri
(sv veya suzuzlatrlm), saha toporafyas ve mevcut bitki rtsne (yllk rnler, mevcut aalar
vb.) baldr.
c) Araziye Uygulanacak Artma amuru (Biyokat) Miktar ve Arazi htiyacnn
Belirlenmesi
Arazi uygulamasnda artma amuru ykleme hznn kirletici yk esas alnarak hesaplanmas
iin,
L
s
= L
c
/(C.F)
eitlii kullanlmaktadr. Burada, L
s
, yllk uygulanabilecek maksimum artma amuru miktarn
(ton/da.yl), L
c
, yllk uygulanabilecek maksimum kirletici miktarn (g/da.yl), C, artma amurundaki
kirletici konsantrasyonunu (mg/kg) ve F, dnm faktrn (1) gstermektedir.
Araziye uygulanabilecek artma amuru miktar belirlendikten sonra, arazi ihtiyac,
A= B/L
s
eitlii ile hesaplanmaktadr. Burada, A, gerekli arazi ihtiyacn (da), B, retilen artma amuru
miktarn (ton kuru kat/yl) ve L
s
, tasarm ykleme hzn (yllk uygulanabilecek maksimum artma
amuru miktar) (ton kuru kat/da.yl) gstermektedir.
78
EK 7
Artlm Atksularn Sulama Suyu Olarak Geri Kullanm Kriterleri
Sulamada Geri Kullanlacak Artlm Atksularda Aranan zellikler
Artlm atksularn sulamada kullanlmas byk bir potansiyele sahiptir. Burada, gda
rnlerinin direkt olarak yenmesine ve yamurlama sulamasnda havadan gelebilecek aeresollara
dikkat edilmelidir. Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksulardaki en byk risk,
mikroorganizmalar tarafndan bulatrlabilecek hastalklardr. Bu mikroorganizmalar, bakteriler,
virsler, helmintler ve protozoa olabilir. Helmintler (otlak hayvanlar iin mera sulamada dikkat
edilmelidir.) ve protozoalar genellikle, barsak parazitleri olarak adlandrlr. Artlm atksuyun
mikrobiyolojik kalitesi, suyun kullanlabilirlii hakknda bilgi verir. Bu riskler, artma tesisinin ve
artlm atksuyun uyguland yerin birlikte kontrol edilmesi ile azaltlabilir.
Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan zellikler, Tablo E7.1de verilmitir.
Artlm suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik snf oluturulmu olup, bu kriterler minimum
gereksinimleri salamakta ve baz zel uygulamalarda ilave kriterler de uygulanabilmektedir. Ticari
olarak ilenmeyen gda rnlerinin ve park, bahe gibi kentsel alanlarn sulanmasnda, hem yenen
rn ile hem de park, bahe gibi alanlarda insanlarn bitkileri ile su temas olabilecei iin iyi kalitede
sulama suyu gerekmektedir. Sulama suyunun mikrobiyolojik kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir.
Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve baheleri ve zm balar), im retim ve
kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar iin mera ve saman
yetitiriciliinde, sulama suyu daha dk kalitede olabilmektedir.
Tablo E7.1de verilen snflandrmalar genel bir snflandrma olup, zel gereksinimler iin
farkl snflandrmalar yapmak mmkndr. Tablo E7.2de sulama suyu iin kimyasal kalite kriterleri
verilmitir. Evsel nitelikli atksular hari sulamada geri kullanlacak artlm atksularn da bu
kimyasal kriterleri salamas gerekmektedir. Atksularn araziye verilmeye veya sulamaya uygun olup
olmadn belirlemek iin incelenmesi gereken en nemli parametreler unlardr:
Su iindeki znm maddelerin toplam konsantrasyonu ve elektriksel iletkenlik
Sodyum iyonu konsantrasyonu ve sodyum iyonu konsantrasyonunun dier katyonlara oran
Bor, ar metal ve toksik olabilecek dier maddelerin konsantrasyonu
Baz artlarda Ca
+2
ve Mg
+2
iyonlarnn toplam konsantrasyonu
Toplam kat madde, organik madde yk ve ya gres gibi yzen maddelerin miktar
Patojen organizmalarn miktar
Atksudaki znm tuzlar, bor, ar metal ve benzeri toksik maddeler yrenin iklim
artlarna, topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerine bal olarak ortamda birikebilmekte,
bitkiler tarafndan alnabilmekte veya suda kalabilmektedir. Bu nedenle, artlm atksularn arazide
kullanlmas ve bertaraf sz konusu ise suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler asndan
ngrlen snr deerlere uygunluunun yan sra, blgenin toprak zellikleri iklim, bitki tr ve
sulama metodu gibi etkenler de dikkate alnmaldr. Aada srasyla geri kazanlm atksudaki kalite
parametreleri daha detayl olarak aklanmtr.
79
Tablo E7.1 Sulamada geri kullanlacak artlm atksularn snflandrlmas
Geri kazanm tr Artma tipi Geri kazanlm suyun
kalitesi
a
zleme
periyodu
Uygulama
mesafesi
b
Snf A
a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenmeyen gda rnleri
l
b-Kentsel alanlarn sulanmas
a)Yzeysel ve
yamurlama sulama ile
sulanan ve ham olarak
direkt olarak yenilebilen
her tr gda rn
b)Her trl yeil alan
sulamas (Parklar, golf
sahalar vb.)
-kincil artma
c

-Filtrasyon
d

-Dezenfeksiyon
e
-pH=6-9
-BO5 < 20 mg/L
-Bulanklk < 2 NTUf
-Fekal koliform: 0/100 mL
g,h
-Baz durumlarda, spesifik
virs, protozoa ve helmint
analizi istenebilir.
-Bakiye klor > 1 mg/L
i
-pH: Haftalk
-BO5: Haftalk
-Bulanklk:
Srekli
-Koliform: gnlk
-Bakiye klor:
srekli
me suyu temin
edilen kuyulara
en az 50 m
mesafede
Aklamalar:
-Tarmsal sulamada tavsiye edilen ar metal analizlerine dikkat edilmelidir.
-Standarlar salamak zere filtrasyon ncesinde koaglant ilavesi yaplabilir.
-Geri kullanlacak artlm atksu renksiz ve kokusuz olmaldr.
-Virs ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir.
-Artlm atksu datm sisteminde (en son uygulama noktasnda) bakiye klor deeri 0.5 mg/Lnin zerinde olmaldr.
-Virs ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir.
-Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir.
Snf B
a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenen gda rnleri
m
b-Girii kstl sulama alanlar
c- Tarmsal sulama: Gda rn olmayan bitkiler
a)Meyve baheleri ve
zm balar gibi
rnlerin salma sulama
ile sulanmas
b)im retimi ve kltr
tarm gibi halkn
giriinin kstl olduu
yerler
c)Otlak hayvanlar iin
mera sulamas
-kincil artma
c

-Dezenfeksiyon
e
-pH=6-9
-BO5 < 30 mg/L
-AKM < 30 mg/L
-Fekal koliform < 200 ad/100
mL
g,j,k
-Baz durumlarda, spesifik
virs, protozoa ve helmint
analizi istenebilir.
-Bakiye klor > 1 mg/L
i
-pH: Haftalk
-BO5: Haftalk
-AKM: gnlk
-Koliform: gnlk
-Bakiye klor:
srekli
-me suyu temin
edilen kuyulara
en az 90 m
mesafede.
-Yamurlama
sulama yaplyor
ise halkn
bulunduu
ortama en az 30
m mesafede
Aklamalar:
-Tarmsal sulama iin tavsiye edilen limitlerde gznnde bulundurulmaldr.
-Pstkrtmeli sulama yaplyor ise AKM < 30 mg/L olmaldr.
-Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir.
-St hayvanlarnn meralara girii sulama yapldktan 15 gn sonra olmaldr. Bu sre ksa olmas gerektii durumlarda, fekal
koliform deeri en fazla 14 ad/100 mL olabilir.
a
Aksi belirtilmedike, artlm atksu kalitesini belirtmektedir.
b
Su kaynalarn ve dolaysyla insanlar artlm atksuyun etkisinden korumak iin konulu bir snrlamadr.
c
kincil artma, aktif amur sistemleri, biyodisk, damlatmal filtreler, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnleri vb
ierebilir.
d
Kum filtreleri veya mikrofiltrasyon ile ultrafiltrasyon gibi membran filtreler olabilir.
e
Dezenfektant olarak klor kullanlmas, dier dezenfeksiyon yntemlerinin de kullanmn kstlamaz.
f
Tavsiye edilen bulanklk deeri dezenfeksiyon ncesinde salanmaldr. Hi bir zaman 5 NTUyu gememelidir. Bulanklk
yerine AKMnin kullanld durumlarda, AKM deeri 5 mg/Lnin altnda olmaldr.
g
7gnlk ortalama deerleri karakterize eder.
h
Fekal koliform deeri hi bir zaman 14 ad/100 mLyi gememelidir.

i
Bakiye klor deeri 30 dk temas sresi sonrasndaki deeri kazakterize etmektedir.
80
j
Fekal koliform deeri hi bir zaman 800 ad/100 mLyi gememelidir.

k
Stabilizasyon havuzlar fekal koliform deerini dezenfeksiyon olmadan da salayabilir.
l
leri artma uygulanmaldr.
m
Ticari olarak ilenen gda rnleri halka satlmadan nce patojen mikroorganzmalarn ldrlmesi iin fiziksel veya kimysal
bir ilemden geirilen rnlerdir.
Tablo E7.2 Sulama suyunun kimyasal kalitesinin deerlendirilmesi iin gelitirilmi tablo
Kullanmnda zarar derecesi
Parametreler Birimler Yok
(I. snf su)
Az orta
(II. snf su)
Tehlikeli
(III. snf su)
Tuzluluk
letkenlik S/cm < 700 700-3000 >3000
Toplam znm Madde mg/L < 500 500-2000 >2000
Geirgenlik
SAR
Tad
0-3
3-6
6-12
12-20
20-40
EC

0.7
1.2
1.9
2.9
5.0
0.7-0.2
1.2-0.3
1.9-0.5
2.9-1.3
5.0-2.9
< 0.2
< 0.3
< 0.5
< 1.3
< 2.9
zgl iyon toksisitesi
Sodyum (Na)
Yzey sulamas
Damlatmal sulama
mg/L
mg/L
< 3
< 70
3-9
> 70
> 9
Klorr (Cl)
Yzey sulamas
Damlatmal sulama
mg/L
mg/L
< 140
< 100
140 350
> 100
> 350
Bor (B) mg/L < 0.7 0.7-3.0 > 3.0
a)Askda kat madde
Askda kat madde, sulama sistemini tkad iin nemlidir. Klasik atksu artma tesisi
knda AKM konsantrasyonu, 5-25 mg/L aralnda deimektedir. ncl artma uygulandnda,
10 mg/Lnin de altna dmektedir. Bir ok sulama sisteminde, 30 mg/Lnin altndaki AKM
konsantrasyonlar tolere edilebilir durumdadr. Bununla birlikte, sulama sisteminin tkanmasnda
AKM yannda, scaklk, gne ve debi gibi dier faktrlerde rol oynamaktadr.
b)Tuzluluk
Tuzluluk, su veya topraktaki tuzlarn toplu olarak belirtilmesidir. Toplam znm madde
(TM) eklinde llmektedir. Elektriksel iletkenlik (EC), (dS/m veya S/m olarak llr) TMin
bir dier gsterim tarzdr. TM ve EC arasnda,
EC < 5 dS/m ise TM EC x 640
EC > 5 dS/m ise TM EC x 800
eklinde bir iliki vardr. Tuzluluk arttka, topran suyu ile bitki hcresi zar arasndaki osmotik
gradyan azalmaktadr. Bitki, topraktaki tuzlu suyu seyreltmek iin kendi hcresindeki suyu topraa
geri brakmakta ve bu durum bitkinin gelimesini nlemektedir. TM deerinin 500 mg/Lden kk
olduu durumlarda bitkilerde herhangi bir etki gzlenmemitir. 500-1000 mg/L aralnda ise hassas
bitkiler etkilenebilir. 1000-2000 aralnda ise bir ok bitki bundan etkilenmektedir ve dikkatli bir
ynetim gerekmektedir. Genellikle, 2000 mg/Lnin zerindeki TM deerine sahip sulama sular ise
tuzlulua toleransl bitkiler iin geirgen zeminlerde kullanlabilir. Topraktaki tuzluluk oran, drenaj
suyunun srekli ve dzenli bir ekilde tabandan ekilmesi halinde kararl hale gelmektedir. Topraktaki
tuzluluk orannn kontrol edilmesinde, drenaj sistemi ok nemlidir. Tablo E7.3de eitli bitkiler ve
bunlarn tuzlulua olan hassaslklar verilmitir.
81
Tablo E7.3 Bitkilerin tuzlulua olan hassaslklar
Bitki ismi Hassaslk*
Toleransl Orta toleransl Orta hassas Hassas
TM > 2000 mg/L TM:1500-2000
mg/L
TM:1000-1500 mg/L TM: 500-1000
mg/L
Tarla bitkileri
Arpa
Fasulye
Msr
Pamuk
Brlce
Keten
Yulaf
Pirin
avdar
eker pancar
eker kam
Sorgum
Soya fasulyesi
Buday
Sebzeler
Enginar
Kukonmaz
Kzmz pancar
Lahana
Havu
Kereviz
Salatalk
Marul
Soan
Patates
Ispanak
Kabak
Domates
algam
ayr bitkileri
Yonca
Bermuda imi
ayr otu (fescue)
Fokstail (imen)
Harding imi
Meyve bahesi
Sesbania (iek)
Sudan imi
Bakla
Buday imi
Meyveli aalar
Badem
Kays
Brtlen
Hurma
82
zm
Portakal
eftali
Erik
ilek
*Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.
c) Sodyum adsorpsiyon oran
Sodyum adsorpsiyon oran, toprak bnyesindeki suda ve sulama suyunda sodyumun baskn
iyon olduu durumu gstermektedir. Yksek sodyumlu durumlarda, toprak partiklleri birbirinden
ayrlmaktadr. Bu durumda, topraktaki porozite azalmakta ve byk boluklar tkanmaktadr.
Bylelikle, su ve havann toprak iine nfuzu engellenmektedir. Sodyum oran, sodyum adsorbsiyon
oran (SAR) (Konsantrasyonlar, meq/l cinsindendir.) ile gsterilmektedir. SAR, suyun sodyum (veya
benzer alkaliler) asndan zararllnn bir ls olarak kullanlmakta ve aadaki ekilde
hesaplanmaktadr.
2
Mg Ca
Na
SAR
+
SAR deeri yerine son zamanlarda, revize edilerek tadil edilmi SAR deeri (SAR
tad
) olarak
nerilmitir. Burada, Ca
+2
znrlnn, sudaki HCO
3
konsantrasyonuna bal olarak deikenlii
dikkate alnarak Ca
x
deeri kullanlmaktadr. Ca
x
, HCO
3
/Ca ve ECye bal olarak deimektedir.
2
Mg Ca
Na
SAR
x
Tad
+

Bu ifadedeki, Na
+
, Mg
+2
ve Ca
x
konsantrasyonlar da meq/L cinsindendir. Ancak, pratik olarak
SAR ve SAR
tad
arasnda ok nemli bir farkllk yoktur. SAR daha yaygn olarak kullanlmaktadr.
SAR yerine, SAR
tad
deerinin kullanlmas, su kalitesi ve topraktaki kimyasal karakteristiklerinin,
kalsiyum dengesini bozabilecei durumlarda tavsiye edilmektedir. Yksek alkaliniteli sular,
konsantrasyon dengesini bozabilmekte ve yksek SAR
tad
deerleri vermektedir. SAR ve ECnin
topraktaki infiltrasyon zerindeki etkisi, ekil E7.1de gsterilmitir. SAR ve ECnin bilinmesi ile
topraktaki szma problemi konusunda bilgi sahibi olunabilmektedir. Topraktaki kalsiyum orannn,
manezyuma gre daha yksek olmas tavsiye edilmektedir. Topraktaki geirimlilii dzenlemek
zere, kalsiyum slfat (CaSO
4
) kullanlmaktadr. Kalsiyum slfat, topraa direkt olarak veya sulama
suyu ierisine kartrlarak uygulanabilmektedir.
83
ekil E7.1 SAR ve ECnin infiltrasyon zerindeki etkisi
) zgl iyon toksisitesi
Geri kazanlm sudaki bir ok iyon, yksek konsantrasyonlarnda bitki zerinde
birikebilmektedir. Sodyum, klorr ve bor bunlarn balcalardr. Sodyum toksisitesi, yapraklara zarar
vermektedir. Bu durum, avokado ve baz meyve aalarnda (kays, kiraz, eftali) gzlemlenmitir.
Tablo E7.4de sulama suyunda bulunan sodyumun deiik bitkiler iin tolerans verilmitir. Klorr de
benzer ekilde zarar vermektedir. Klorrn etkisi daha ok kavak gibi aalarda olmaktadr. Sebze ve
tarla bitkileri, SAR deeri ok yksek deilse, sodyum ve klorrden etkilenmemektedir. Tablo
E7.5de, deiik bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar belirtilmitir.
Tablo E7.4 Deiik bitkilerin sulama suyunda bulunan sodyuma tolerans
Tolerans SAR deeri Bitki Durum
ok hassas 2-8 Yaprak dken meyve
aalar, turungiller,
avokado
Yaprakta yanma
Hassas 8-18 Fasulyeler Bymenin engellenmesi, bodur kalma
Orta toleransl 18-46 Yonca, yulaf, pirin Ntrient ve toprak yapsndan dolay
bymenin engellenmesi ve bodur kalma
Toleransl 46-102 Buday, kaba yonca, arpa,
domates, eker pancar,
deiik imen trleri
Zayf toparak yapsndan dolay
bymenin engellenmesi ve bodur kalma
Tablo E7.5 Bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar
Hassaslk Klorr konsantrasyonu, mg/L Etkilenen bitki
Hassas < 178 Badem, kays, erik
Orta hassas 178-355 zm, biber, patates, domates
Orta toleransl 355-710 Kaba yonca, arpa, msr, salatalk
Toleransl > 710 Karnabahar, pamuk, susam, sorgum, eker
pancar, ayiei
Bor, bitki bymelerinde gerekli dozdan yksek olduunda zarar vermekte, yaprak yanmas
ve sararmas gibi etkiler ile kendini gstermektedir.
lkemizde baz yrelerde bor elementinin tad nem dolaysyla, Tablo E7.2de verilen
sulama suyu snflamalarna ek olarak bitkilerin bora dayanklln gz nnde bulunduran ek bir
artlm atksu sulama suyu snflandrmasna gerek duyulmaktadr.
84
Aslnda, btn bitkilerin normal gelimeleri iin az bir miktar bora ihtiyalar vardr. Ancak
borun bitkilere gerekli miktar ile zehirlilik seviyesi arasnda ok dar bir snr vardr ve bu snr bitki
trlerine gre deimektedir. Toprakta veya sulama suyunda kritik snrlarn stnde bor bulunmas
bitki yapraklarnda sararma, yanma ve yarlmalara, olgunlamam yapraklarda dklme ve byme
hznn yavalamas ile verimde azalmaya neden olmaktadr. Tablo E7.6de bitkilerin bora kar
dayankllk dereceleri verilmitir. Artlm atksularn sulamada kullanlmasnda bu snflandrmann
gz nne alnmas gerekmektedir.
Tablo E7.6 Bitkilerin bora kar dayankllk dereceleri
Bitki ismi Hassaslk*
Toleransl Orta toleransl Orta hassas Hassas
Bor: > 4.0 mg/L Bor: 2.0-4.0 mg/L Bor: 1.0-2.0 mg/L Bor: 0.5-1.0 mg/L
Tarla bitkileri
Arpa
Fasulye
Msr
Pamuk
Yer fst
Yulaf
Sorgum
eker pancar
Buday
Sebzeler
Enginar
Kukonmaz
Kzmz pancar
Lahana
Havu
Kereviz
Salatalk
Marul
Soan
Patates
Domates
algam
Yem bitkileri
Kaba yonca
Arpa (at yemi)
Brlce
Meyveli aalar
Kays
Brtlen
zm
Portakal
eftali
Erik
*Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.
d) Eser elementler ve ntrientler
Eser elementler, ortamda ok dk konsantrasyonlarda bulunan elementlerdir. Eser
elementlerin bitkiler zerindeki etkisi, konsantrasyonuna bal olarak deimektedir. Tablo E7.7de
sulama sularnda izin verilebilen maksimum ar metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlar
verilmitir. Bu elementlerden yksek konsantrasyonlarda alndnda, yapraklarn zarar grmesi veya
bymede gerileme gibi etkiler grlebilmektedir. Evsel atksulardaki eser elementlerin
konsantrasyonu, genellikle dk miktarlardadr. Ancak, evsel atksulara endstriyel dearjlar olduu
durumda, konsatrasyonlar ykselebilmektedir. Geri kazanlm atksulardaki tahmini eser madde
85
konsantrasyonlar, Tablo E7.8de verilmitir.
Tablo E7.7 Sulama sularnda izin verilebilen maksimum ar metal ve toksik elementlerin
konsantrasyonlar
Elementler
Birim alana
verilebilecek
maksimum
toplam
miktarlar,
kg/ha
zin verilen maksimum konsantrasyonlar
Her trl
zeminde srekli
sulama
yaplmas
durumun da
snr deerler
mg/1
pH deeri 6,0-8,5 arasnda olan
killi zeminlerde 24 yldan daha
az sulama yapldnda, mg/1
Alminyum (Al) 4600 5.0 20.0
Arsenik (As) 90 0.1 2.0
Berilyum(Be) 90 0.1 0.5
Bor (B) 680 -
3
2.0
Kadmiyum (Cd) 9 0.01 0.05
Krom (Cr) 90 0.1 1.0
Kobalt (Co) 45 0.05 5.0
Bakr (Cu) 190 0.2 5.0
Florr (F) 920 1.0 15.0
Demir (Fe) 4600 5.0 20.0
Kurun (Pb) 4600 5.0 10.0
Lityum (Li)
1
- 2.5 2.5
Manganez (Mn) 920 0.2 10.0
Molibden (Mo) 9 0.01 0.05
2
Nikel (Ni) 920 0.2 2.0
Selenyum (Se) 16 0.02 0.02
Vanadyum (V) - 0.1 1.0
inko (Zn) 1840 2.0 10.0
1
Sulanan narenciye iin 0.075 mg/1dir.
2
Yalnz demir ierii fazla olan asitli killi topraklarda izin verilen konsantrasyondur.
3
Tablo E7.6da verilmitir.
Tablo E7.8 Geri kazanlm evsel atksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonlar (mg/l)
Elementler,
mg/L
kinci artma ncl
artma
Ters
osmoz
Tavsiye edilen deer*
Aralk Ortalama Ksa sreli Uzun sreli
Arsenik (As) <0.005-0.023 <0.005 <0.001 0.00045 0.10 10.0
Bor (B) <0.1-2.5 0.7 0.3 0.17 0.75 2.0
Kadmiyum
(Cd)
<0.005-0.15 <0.005 <0.0004 0.0001 0.01 0.05
Krom (Cr) <0.005-1.2 0.02 <0.01 0.0003 0.10 20.0
Bakr (Cu) <0.005-1.3 0.04 <0.01 0.015 0.20 5.0
Civa (Hg) <0.002-0.001 0.0005 0.0001 - - -
Molibden (Mo) 0.001-0.018 0.007 - - 0.01 0.05
Nikel (Ni) 0.003-0.6 0.004 <0.02 0.002 0.2 2.0
Kurun (Pb) 0.003-0.35 0.008 <0.002 0.002 5.0 20.0
Selenyum (Se) <0.005-0.02 <0.005 <0.001 0.0007 0.02 0.05
inko (Zn) 0.004-1.2 0.04 0.05 0.05 2.0 10.0
* EPA nn tavsiyesi
Herhangi bir madde toprakta mg/kg olarak C
o
konsantrasyonuna sahipse sulanan topraktaki bu
maddenin toplam deeri kg/ha olarak (4.2xC
o
) ifadesi ile belirlenebilmektedir. Tablo E6.7nin birinci
stununda verilen Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, ancak (4.2xC
o
) ifadesi ile
86
hesaplanan topraktaki mevcut miktarn karlmasndan sonra kullanlabilir.
rnek: Topraktaki bor konsantrasyonu C
o
= 80 mg/kg ise ve kabul edilebilir maksimum bor
deeri 680 kg/ha olduuna gre 4.2xC
o
= 336 kg/ha olur. Buna gre birim alana toplam olarak en ok
680 - 336 = 344 kg/ha borun sulama yoluyla eklenmesine izin verilebilir.
Geri kazanlm atksu, sulama iin faydal olan ntrientleri iermektedir. Geri kazanlm
atksuda bulunan ana ntrient, azot, fosfor ve potasyumdur. Azot ve fosfor, artlm atsuda yeterli
miktarlarda bulunurken, bitki bymesini etkilemektedir. Bununla birlikte, potasyum konsatrasyonu
dk olmasna karn, bitki bymesini daha az etkilemektedir. Tablo E7.9da deiik artma
sistemleri ile geri kazanlm atksudaki ntrient seviyeleri verilmitir.
Tablo E7.9 Geri kazanlm atksuda olabilecek ntrient seviyeleri
Elementler,
mg/L
Birim Ham
atksu
Klasik
Aktif amur
BNR BNR+filtrasyon+
dezenfeksiyon
MBR BNR+MF+RO+
dezenfeksiyon
Toplam azot mg N/L 20-70 15-35 2-12 2-12 7-18 <1
Nitrat azotu mg N/L 0-az 10-30 1-10 1-10 5-11 <1
Toplam fosfor mg P/L 4-12 4-10 1-2 <2 0.3-5 <0.05
BNR: Biyolojik ntrient giderimi MBR: Membran biyoreaktr
e) Mikrobiyolojik kalite
Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan mikrobiyolojik zellikler, Tablo
E7.1de verilmitir. Artlm suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik mikrobiyolojik snf
oluturulmu olup, bu kritler minimum gereksinimleri salamaktadr. Ticari olarak ilenmeyen gda
rnleri ve park, bahe gibi kentsel alanlarn sulanmasnda, hem yenen rn ile su temas ettii hem de
park, bahe gibi alanlarda insanlarn im ve bitkiler ile temas olabilecei iin ok iyi kalitede sulama
suyu gerekmektedir. Bu durumda, sulama suyunda fekal koliform bulunmamaldr ve mikrobiyolojik
kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir (Fekal koliform deeri hi bir zaman 14 ad/100 mlyi
gememelidir). Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve baheleri ve zm balar),
im retimi ve kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar iin mera ve
saman yetitiriciliinde, sulama suyunun mikrobiyolojik kalitesi daha dk kalitede olabilmektedir.
Bu durumda fekal koliform deeri, 200 ad/100 mlden kk olmal (30 gnlk ortalama deer) ve hi
bir zaman 800 ad/100 mlyi gememelidir.

Atksu Geri Kazanm in Teknoloji Seimi
Bir evsel atksuyun sulama suyu olarak geri kazanlmasnda su kalitesi asndan
kullanlabilecek en nemli indikatrler, koliform ve patojen mikroorganizma konsantrasyonudur.
Tablo E7.10da atksu geri kazanm iin uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler,
Tablo E7.11de ise deiik artma sistemlerinin logaritmik mikroorganizma giderme verimleri
verilmitir. Uygulanan ileri artma sistemleri ile birlikte, artlan su kalitesi de ykselmitir. Atksu geri
kazanm amac ve uygulanabilecek teknolojiler ise Tablo E7.12de verilmitir.
Atksular, tarmsal sulamada tekrar kullanlrken, dikkat edilecek baz hususlar vardr. Bunlar,
sulanacak bitkide meydana gelebilecek birikme, patojen mikroorganizmalarn hala yaama riski ve
kimyasal maddelerin birikme riskidir. Yeil alanlarn sulanmasnda ise halkn bu blgeye girmesi ve
eser elementlerin birikmesi gibi riskler vardr. Geri kullanm esnasnda, btn bu riskler gznne
alnr. Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler, Tablo E7.13de verilmitir. Dezenfeksiyon, artlm
atksu iin ok nemlidir. Artlm evsel atksularn dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp
kullanlamayaca, Tablo E7.14de verilmitir.
Tablo E7.10 Atksu geri kazanm iin uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler
87
Artma birimleri
A
s
k

d
a

k
a
t

m
a
d
d
e
K
o
l
l
o
i
d
a
l

m
a
d
d
e
l
e
r
P
a
r
t
i
k

l
e
r

o
r
g
a
n
i
k

m
a
d
d
e

n
m

o
r
g
a
n
i
k

m
a
d
d
e
A
z
o
t
F
o
s
f
o
r
E
s
e
r

m
a
d
d
e
l
e
r
T
o
p
l
a
m

n
m

m
a
d
d
e
B
a
k
t
e
r
i
P
r
o
t
o
z
o
a
V
i
r

s
kincil artma X X
Ntrient giderimi X X X
Filtrasyon X X X
Yzey filtrasyonu X X X X
Mikrofiltrasyon X X X X X
Ultrafiltrasyon X X X X X X
Flotasyon X X X X X
Nanofiltrasyon X X X X X X X
Ters osmoz X X X X X X X X
Elektrodiyaliz X X
Karbon adsorpsiyonu X X
yon deitirme X X X
leri oksidasyon X X X X X X
Dezenfeksiyon X X X X
Tablo E7.11 Deiik artma sistemlerinin miroorganizma logaritmik giderme verimleri
Artma sistemleri
Birincil
artma kincil artma ncl artma
leri
artma
n
ktrme
Aktif
amur
Damlatmal
filtre Filtrasyon Mikrofiltrasyon
Ters
osmoz
Fekal koliform <0.1-0.1 0-2 0.8-2 0-1 1-4 4-7
Salmonella <0.1-2 0.5-2 0.8-2 0-1 1-4 4-7
Cyryptosporidium 0.1-1 1 0-3 1-4 4-7
Giardia <1 2 0-3 2-6 >7
Enterik virus <0.1 0.6-2 0-0.8 0-1 0-2 4-7
Tablo E7.12 Atksu geri kazanm maksad ve uygulabilecek artma sistemleri
Atksu geri kazanm maksad Artma sistemleri
Tarmsal sulama Klasik aktif amur + filtrasyon + klorlama
Golf sahalar sulama Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi + kimyasal
fosfor giderimi + (filtrasyon) + klorlama
Yeil alan sulama Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon +
UV
Dinlenme maksatl kullanlan sulakalanlar besleme Azot ve fosfor giderimini ieren MBR + UV
Dolayl kullanm suyu
(Yeralt suyuna veya yzeysel sulara dearj)
Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi +
mikrofiltrasyon + ters osmoz + UV/H
2
O
2

Endstriyel soutma suyu Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon +
UV
Endstriyel proses suyu Azot gideren aktif amur sistemi + filtrasyon +
nanofiltrasyon + iyon deitirme + UV
Tablo E7.13 Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler
Tip rnek Artma ihtiyac
Tarla bitkileri Arpa, msr, yulaf kinci kademe + dezenfeksiyon
88
Lifli ve ekirdekli bitkiler Pamuk kinci kademe + dezenfeksiyon
Ham olarak tketilen sebzeler Avokado, lahana, salatalk,
ilek
kinci kademe + filtrasyon +
dezenfeksiyon
Belli bir ilemden
sonra tketilen sebzeler
Enginar, eker pancar,
eker kam
kinci kademe + dezenfeksiyon
Meyve bahesi ve zm balar Kays, portakal, eftali kinci kademe + dezenfeksiyon
Fidanlk iek kinci kademe + dezenfeksiyon
Ormanlk alanlar Kavak vb. kinci kademe + dezenfeksiyon
Tablo E7.14 Artlm evsel atksularn dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp
kullanlamayacan gsteren tablo

T
a
r
l
a

a
y

r
-
M
e
r
a
S
e
b
z
e
Y
e
m

B
i
t
k
i
s
i
M
e
y
v
e
c
i
l
i
k
K
o
r
u

O
r
m
a
n
l

k
BY BV BY BV BY BV BY BV BY BV
Biyolojik Artma tesisi veya en az 2 saat beklemeli
ktrme havuzu eklindeki n artma tesisi k sular
+ + + + - - + - - - +
Haval stabilizasyon havuzlar veya lagnlerin k sular + - + - - - + - - - +
(-) Su kullanlamaz
(+) Su kullanlabilir
BV: Bitki varsa
BY: Bitki yoksa
Sulama Sisteminin Seimi
Sulama sisteminin tr, bitki tr, su kalitesi ve miktar, yerel zellikler ve maliyeti ile
deiebilmektedir. Tablo E7.15da, sulama metodlar ve temel zellikleri ve bu yntemlerin artlm
atksu iin deerlendirilmeleri Tablo E7.16de verilmitir.
Tablo E7.15 Sulama metodlar ve temel zellikleri
Sulama yntemi Seimi etkileyen faktrler Artlm atksu sulamas iin zel
durumlar
Salma sulama Dk maliyet
Tam seviyelendirme gerekmemektedir.
Dk sulama verimi
Dk halk sal korumas
alanlarn korunmas
gerekmektedir.
Kark usul sulama Dk maliyet
Seviyelendirme gerekebilir.
Dk sulama verimi
Orta halk sal korumas
Dk artma verimi ve alanlarn
korunmas gerekmektedir. Uygun
bitki seimi yaplmaldr.
Kenar sulamas Nisbeten dk maliyet
Seviyelendirme gerekir.
Dk sulama verimi
Orta halk sal korumas
Dk artma verimi ve alanlarn
korunmas gerekmektedir. Bitki
kstlamas yaplmaldr.
Yamurlama sulama Orta-yksek maliyet
Seviyelendirme gerekmemektedir.
Orta sulama verimi
Dk halk sal korumas
Su kaynaklar, yollar ve evlere
uzaklna dikkat edilmelidir.
Damlatmal sulama Yksek maliyet
Seviyelendirme gerekmemektedir.
Yksek sulama verimi
Yksek halk sal korumas
zel bir koruma gerektirmemektedir.
Deliklerin tkanmamas iin su
kalitesine dikkat edilmelidir.
Ynetimine daha fazla dikkat
edilmelidir.
89
Tablo E7.16 Sulama yntemlerinin artlm atksu iin deerlendirilmesi
Deerlendirme
parametreleri
Kark usul sulama Kenar sulamas Yamurlama
sulama
Damlatmal sulama
Yapraklarn
zarar grmesi
Bitki srtta
dikildiinde
yaprakta problem
olmamaktadr.
Baz alt yapraklar
zarar grebilir.
Verim kaybna
sebep olacak,
yaprak hasar
oluabilir.
Yaprak hasar
olumaz.
Kkde tuz
birikmesi
Bitkiye zarar veren
srtta tuz birikmesi
olabilmektedir.
Tuzlar dey
hareket eder ve
birikmez.
Tuz, alt
katmanlara doru
hareket eder ve
birikme olmaz.
Tuz hareketi
radyaldir ve
damlama noktalar
arasnda tuz
skmas olabilir.
Sulama sonras
toprak su
potansiyeli
Sulamalar arasnda
bitkiler su stresine
girebilmektedir.
Sulamalar arasnda
bitkiler su stresine
girebilmektedir
Byme
mevsiminde
sulama sonras
toprak su
potansiyeli der.
Byme mevsiminde
sulama sonras
yksek toprak su
potansiyeli oluturur
ve tuzluluun etkisini
azaltr.
Verim kayb
olmakszn tuzlu
artlm suyun
uygulanabilirlii
Zayf-Orta Zayf-Orta:
yi sulama ve
drenaj
Zayf: Bir ok
bitkinin yapra
zarar grebilir.
ok iyi: Bir ok bitki
ok az verim kayb
ile byyebilirler.
Artlm atksu ile sulamada, sulama seiminde dikkat edilmesi gereken en nemli hususlar,
halk sal, sulama verimi ve tkanma problemidir. Halka sal, sulama trnn seimini etkileyen
en nemli husustur. Yamurlama sulama gibi yzeysel sulama uygulamalarnda bu risk byktr.
Bundan dolay, yamurlama sulama, ileri artmadan sonra uygulanmaldr. Baz durumlarda
yamurlama sulama, herhangi bir ilemden gemeden yenen gda rnlerine uygulanamaz. Halk
sal asndan en uygun yntem damlatmal sulamadr. Sulama sistemleri, maksimum verimi
salayacak ekilde tasarlanmaldrlar. Sulama veriminde etkin hususlar, buharlama, bitki soumas,
bitki kalite kontrol ve kklerden tuzun aa katmanlara szmasdr. Damlatmal sulamada, verim en
yksek olmaktadr. Askda kat maddeler, tkanmay etkileyen bir dier parametredir. kincil ve
ncl artma kndaki askda kat madde konsantrasyonu, sulama iin dk seviyededir.
Tkanmay etkileyen bir dier etken ise suyun hzdr. Dk hzlarda, tkanma artabilmektedir. Tablo
E7.17de damlatmal sulamada, tkanmay etkileyen su kaliteleri verilmitir. Tkanmann nlenmesi
asndan, bakiye klor konsantrasyonunun en az 0.5 mg/L olmas gerekmektedir.
Artlm atksularn tarmda kullanm srasnda hangi sulama tr ve snfnn seilecei ile
ilgili detayl deerlendirme, Tablo E7.18de verilmitir.
Tablo E7.17 Damlatmal sulamada tkanmay etkileyen su kaliteleri
Parametreler Birimler Kullanmnda zarar derecesi
Yok Az orta Tehlikeli
AKM mg/L < 50 50-100 > 100
pH < 7 7-8 > 8
TDS mg/L < 500 500-2000 > 2000
Mangan mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5
Demir mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5
H
2
S mg/L < 0.5 0.5-2.0 > 2.0
Bakteri says say/l < 10000 10000-50000 > 50000
90
Tablo E7.18 Sulama tr ve snfnn seimi
Bitki tr Sulama tr Sulama suyu snf
Byk yaprakl, yzeyde veya yzeye yakn
byyen bitkiler (Brokoli, lahana, karnbahar,
kereviz, marul)
Yamurlama
Damlatmal
A
B
Ham olarak yenen kkl bitkiler (havu,
soan)
Yamurlama, Damlatmal,
salma, kark usul
A
Yer ile temas olmayan bitkiler (domates,
fasulyeler, dolmalk biber, turungil olmayan
meyve aalar, araplk zm dndaki
zmler)
Yamurlama
Damlatmal, salma, kark
usul
A
B
Yer ile temas olmayan ve yenmeden nce
kabuu soyulan bitkiler (turungiller, fndk)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul B
Yer ile temas olan ve yenmeden nce kabuu
soyulan bitkiler (kavun, karpuz)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul B
Yenmeden nce ileme tabii tutulan bitkiler
(patates, pancar)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul B
Yenmeden nce ileme tabii tutulan yzeysel
bitkiler (Brksel lahanas, balkaba, tahl,
arap yapm iin zm)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul B
nsan tketimi iin olmayan bitkiler, kltr
tarm, mera ve otlaklar
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul B
EK 8
Trkiyenin Atksu Ynetimi Asndan Blgelere Ayrlmas
1) Genel Deerlendirme
Trkiye atksu ynetimi asndan be deiik blgeye ayrlm ve bu blgeler ekil 8.1de
verilmitir. Birinci blge Akdeniz ve Ege kylar, ikinci blge Akdeniz ve Ege Blgelerinin i
kesimleri ile Marmara Blgesinin Trakya ksm, nc blge Karadeniz kylar, drdnc blge
Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri ve beinci blge Dou Anadolu Blgesidir.
91
ekil 8.1 Trkiyenin atksu ynetimi asndan blgelere ayrlmas
a) Akdeniz ve Ege Kylar in Atksu Artma Stratejisi - I. Blge
Akdeniz ve Ege kylar turistik adan en gelimi blgelerdir. Yukarda belirtilen ve turistik
yerler iin Madde 12deki hkmler geerlidir.
b) Akdeniz ve Ege Blgelerinin Kesimleri le Marmara Blgesinin Trakya Ksm - II.
Blge
klimi Akdeniz ve Ege kylarndan farkldr. Havalandrmal lagnler, stabilizasyon havuzlar,
aktif amur sistemleri, damlatmal filtreler ve dner biyolojik diskler tercih edilebilir. Stabilizasyon
havuzlar, k mevsiminde havalandrmal lagn ekinde altrlabilir.
c) Karadeniz Kylar - III. Blge
Karadeniz kylar iin deiik nfus aralklarna gre tavsiye edilen artma stratejileri Tablo
E8.1de verilmitir. Tabloda verilen derin dearj derinlii belirlenirken tabakalama derinliinin
yaplacak olan bilimsel almalarla belirlenmesi gerekmektedir. Dearj bu derinlik dikkate alnarak
salanmaldr.
Tablo E8.1 Nfus aralklarna gre artma teknolojileri
Nfus Artma teknolojileri
-2015 2015-2030
>300,000 III + DDD III + DDD
50,000-300,000 II (veya III) + DDD III + DDD
10,000-50,000 I + DDD II (veya III) + DDD
<10,000 I + DDD II + DDD
I- Mekanik artma (zgara-dner elek + havalandrmal kum ve ya tutucu)
II- I + kimyasal ilaveli n keltme + kire ile amur stabilizasyonu
III- I + biyolojik artma (Ardk kesikli reaktr)+ havasz amur rtme
DDD- Derin deniz dearj (Minimum derinlik =35 m, Minimum dearj uzunluu =1300 m)
d) Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri - IV. Blge
Bu blgede, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnler ve yapay sulakalanlarn
uygulanma potansiyeli yksektir. n artma olarak yksek hzl havasz artma kurulabilir.
e) Dou Anadolu Blgesi - V. Blge
ok souk bir iklimi vardr. Nfusun 500n altnda oluduu yerlerde septik tanklar
92
kurulabilir. Nfusun 500n stne kt yerlerde ise havalandrmal lagnler, oksidasyon hendei
veya uzun havalandrmal aktif amur sistemleri kurulabilir. Havalandrmal lagnler, yazn
stabilizasyon havuzu gibi altrlabilir.
2) Stabilizasyon Havuzlar ve Havalandrmal Lagnlerin Projelendirilmesi in klim
Blgeleri
Trkiye, stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin drt deiik
iklim blgesine ayrlm ve bu blgeler ekil E8.2de verilmitir. Her bir blgede, projelendirmede
kullanlabilecek projelendirme kriterleri Tablo E8.2de verilmitir.
ekil E8.2 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim blgeleri.
Tablo E8.2 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim
blgeleri ve projelendirme kriterleri
Blgeler Havuz suyu scakl,
o
C
Kritik gne radyasyonu,
kal/cm
2
/gn
Yk/alan/gn,
kg BO
5
/ha/gn
I 15 106 150
II 10 61 100
III 5 87 80
IV Buzla kapl - 50

93