',1 i!

; 1
,.',1

i '
! .

ESK TRK NANCI ZERNE BR ZET

Saadettin GME*

ZET
Eski Trk dini ve amanizmin mahiyeti hususu hala aydnlatlamam~Trklk Bilimi problemleri ierisnde yer almaktadr. Kimse de bunlarn ne oldugunu tam manasyla bilememektedir. Zaman zaman eski Trk dini diye amanizm, bazan da amanzm diye eski Trk dini anlatlmaktadr.Bu almada mmkn olduu kadar, ki kavramn smdan izilmeyeallrmtr. Anahtar Kelimeler: Tanr, Din, amanizm

ABSTRACT
Religion is path and way of believing, as well as rules adopted within a system of belief. in the early phases of history, the concept of religon began with the admirance of the natons and ethnic groups for super natural powers. in order to understand the basis of the old Turkish religion we should not only researc the Turkish tradition and customs, but also analyse the history in all detai1s. Keywords: God, Religion, Shamanism

Din; yol, inan sistemi, bir inancn uyulmas gereken kaidelerinin tamamdr. Bu mefhum etnik topluluklann ve milletlerin eski alarda tabiatst glere duyduklar hayranlklarla balar. Eski Trk dininn de esaslarn kavrayabil!11ek iin Trk tresi, ve geleneklerinin aratrlmasyla beraber, rahmetli A.lnan'n da dedii gibi, tarihin derinliklerine kadar inmek gerekir. Bugn amanlk olarak bilinen, fakat bizim din adamlarndan dolay Kamlk diyebileceimiz, eski Trk dini veya Kk Tengri Dini ile Saha (Yakut) ya da Altay Trk inancnn bir olduunu sylemek mmkn deildir. ok eski zamanlardan itibaren bir devlet geleneine sahip olan Trklerin dini itikatlan, bugnk Altay ve Saha dini inanlanndan daha gelimi dzeydeydi.
, i

Li

~i

Bizde eski Trk dini ze rine ilk ciddi al~rrialan bilindii gibi Ziya Gkalp yapmtr. Ona gre eski Trk dinine 'Toxonizm"l veya "Nam" denilmeldir. Nam kelimesi de Tarih-i Cihanga'da 'Trk dininden olanlara Nomiyan" denilmesine balanmaktadr. Yine Cihanga'nn bildirdiine gre, hakan huzurunda Nomilede Kamlar imtihan olmular ve Nomiler Kamlan malup etmilerdir. Cveyni Namilerin "Nam" adl bir de kitaplarndan
Prof.Dr. A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm. i Saha Trkleri Toyon kelimesini "Tanr, efendi, din adam" anlamlarnda kullanyorlard (Baknz, B.Ogel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, s.430-43 I).

80

Eski Trk nanc zerine Bir zet

bahsetmektedir2 Bize gre Tarih-i Cihanga'da bahse~ile~ ~a~iheizm o~s~ gerek. in kaynakla~nn bilgile~n.e g~e, I\~)'e~gr. Dn ~rtakm dn trenlern muayyen br dzen ersnde fa edldg! br sstemdr. Hu~lardan sonra Trk Devletinin bana geen Tabga slales zamannda da bu nanlar devam ettirilmi, onlar da baharn ilk aynda kutsal Atalar Mezarlnda Kk Tengri'ye kurbanlar sunmulard. Onlar kurbandan sonra kayn aalar dikerler, bylece kutlu ormanlar meydana getirirlerdi. Kk Trklerin keeden ve deriden tzler yaptklar ve bunlar i yayla yaladktan sonra sriklara astklar, yln drt mevsiminge de kurban kestikleri yine in kayn~l~rnda kaytldr. Merkezleri kutlu Otken olan Kk Trkler, tpk kendlernden nceki Trkler gibi, Kutlu Atalar Mezarlnda kurban keserlerdi. Tabga Trk slalesi, 4. yzyln sonlarna doru in'e hiikim olduktan sonra, kendini inIilerden ayrabilecek bir dine ihtiya duydu. I Asya'da ve Hindistan'da tamamen hr hareket edebilen Budistleri, bu Tabga hkmdarlar himaye ettiler. Kagan kendisini Buda'nn mridi kabul ettii iin, Tabga hanedannn da mill dini oldu. Belki Tabgalar, Budizmin milli yaplarn zayflatmas sebebiyle inliletiler, ama Tabgalar budist sanatta yeni bir devir olan Wei Sanatnn ~ltiricisi oldular. Daha sonra Kk Trklerin mehur hkmdar Taspar (Tapar) Kagan da (572-581), Budizmi kabul edere~, Trklerin arasna budistligi yeniden sokmutu. Kuzey Chou Devletinde, Imparator Wu-ti tarafndan yasaklanan Budizmn nl misyoneri Hintli Jinegupta, mritleriyle beraber Kk Trklere snm ve burada on yl kalmt. Bu srada Budizmin baz ilkeleri renilmekle beraber; birok dmi kitap ve metinler Kk Trkeye evrilmi, budist tapnaklar ve manastrlar kurulmutu 3. Taspar Kagan tahta ktnda Kk Trk Kaganl en kudretli anda bulunuyordu. Emrindeki ordunun says yzbinleri geiyor ve bu kuvvetle in'e korku salyordu. in elileri eitli vesilelerle Trk bakentine geldikleri zaman onlara "oullarm" diye hitap ediyordu. Bilge Kagan da (716734) Taspar Kagan gibi bir hataya dmt. O da, Trklerin yerleik hayata gemeler iin Budizmi kabul etmek ve ehirlerde yaamak istiyordu. Ancak onun bu dncesine dahf devlet adam Tunyukuk kar km, byle bir durumun Trklerin milli karakterine uymadn syleyerek, Bilge'yi bu iten vazgeirmiti. Fakat Budizm, ki Uygur Trkleri Buda'ya "Burkan" diyorlard, Uygurlarn ykseli dnemine kadar ve hatta Uygur Kaganl yklp, daldktan sonra bile varln devam ettirdi. Trk Devletinin bana Kk Trk Brller (Aina) slalesinden sonra, Uygur Yaglakar ailesi geene kadar Kk Tengri dini Trklerin inan sisteminin temelini oluturmutur. Bu durum, Bg Kagan (759-779) zamanna dein srd . Yazl kaytlar ve nemli ilkeleri olan dinler Trklerin bu milli dinine tesir edemediler. Ancak Bg Kagan devrine gelindi&inde ise iler deiti. An Lu-shan'n isyan (755) in'de btn dengeleri degitirdii srada Uygurlar, iniilerin yardmna komulard. in'e giden askerler burada uzun mddet kaldlar. nk An Lu-shan dan sonra da in imparatorluunda isyanlar durmamt. Bu yzden in'de bulunan Bg'nn Lo-yang seferi bilhassa Trk kltr tarihi bakmndan ok nemli olmutu. Bu
2 Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, Haz. K.Y.Kopraman-.Aka, Ankara 1976. s.40-41. , S.Gme, Kk Trke Yazl Metinlerin Trk Tarihi ve Kltr Asndan Deerlendirilmesi, Doktora Tezi,Ankara 1992, s.25.

Saadettin GME

81

sefer srasnda o, resmen Mani itikadn kabul etti. Uygurlarn M<zak dedikleri drt mani rahibini de beraberinde Uygur bakentine getirdiler. Bundan sonra Karabalgasun ehrine bir mani mabedi yap94. Mani inancnn Trk hayatnda yararlar olduu gibi zararlar da oldu. Ozellikle Trklerin savalk ruhunu kreitti. Bununla beraber btn Trklerin Maniheizrni kabul ettiini de syleyemeyiz. Bu inan ancak ynetici snf arasnda yaylm olmaldr. nk Uygur dnemi yaztlarndan olan Karabalgasun Kitabesinde bu itikadn Trkler arasnda yeterince yerlemediini gsteren iaretler mevcuttur. Mani metinlerinden anlaldna gre, bu nan Bg Kagan ile onun ailesinin evresinde bir saray dni olarak gelimi, Trklerin ounu kazanamamt. Trkler hem bu dinden, hem de Bg Kagan'dan ekinmilerdir. Bu inancn baz ekillerinin Trklerin milli bnyesine uymad ortada idi, ama ba din adam durumunda olan kagana da kimse kar kamyordu. Maniheizme gre, herkes birgn iinde yalnzca akamlar yemek yemelidir. Suya sayg gstermek lazmdr. St katiyen iilmemelidir. Tereyag yemek yasaktr. Hatta Mani mezhebinin byk rahipler yerlerinden birka sene kmldamyorlard. Kkleri ise, durmadan gezerlerdi. Maniheizmin biri farsa, alt tanesi sryanice olmak zere yedi kitab vard. Mani itikad bir tccar ve ehirli diniydi. Mani inancnn sava ruhlar yumuatt da dorudurs. in ve slam kaynaklarna g,re Uygurlardan sonra ynetimi ele geiren Krgzlar da Kk Tengri'ye i.nanyorlard. ll. yzyda Hazar ile Aral arasnda yaayan Oguzlar zerinden ltil Bulgarlann~ giden Ibn Fadlan'n malumatnda se Oguzlar da eski Trk dinindendiler. Ol gmme merasimleri ayn !\.k Trklerinkine benziyordu. Balbal dikip, yog trenleri yapyorlard. Yine Ibn Fadlan, Bakurtlarn gkte yaayan en byk tanrya inandklarn sylemektedir 6 . a-aman aman kelimesinin etimolojik kkeni zerinde imdiye kadar ok durulmutur. Bu terimin Tunguzcadan rusa yolu ile Bat ilim dnyasna ~etii blinmektedir. Aslen Sanskritenin bir koluna bal olduu sanlan Kelimenin, Hind-Avrupa dillerinden Toharca (Samane=budist rahip) ve Sogdadaki (Saman) transkripsiyonlar kefedilince, bu terimin Hind-Avrupa meneili olduu gr kuvvet kazanmtr. nk bu kelime Tunguzcaya yabanc grnmekte ve Samanln gneyden kuzeye doru yaylnda Budizmin tesiri sezilmektecfir. Fakat Tunguzlarn komular olan Sahalara etki ettikleri de bir gerektir 7.

,I

4 R.Grous~~t, Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul 1980, s.130; B.gel, slamiyetten Once Trk Kltr Tarihi, 2. bask, Ankara 1984, s.349-350; L.Rasonyi, Tarihte Trklk, 2. bask, Ankara 1988, s. 106. 5 S .Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara 1997, s.80-81. 6 bn Fazlan Seyahatnamesi, Haz. R.een, stanbul 1975, s.36. 7 A.nan, Tarihte ve Bugn amanizm, 2. bask, Ankara 1972, s.74; S.Bulu, "aman", slam Ansiklopedisi, C. 11,2. bask. stanbul 1979. s.310-311; H.Tanyu, "amanlk veya amanizm". Trk Ansiklopedisi. C. 30. Ankara 1981, s.203; L.Rasonyi, Tuna Kprleri, ev. H.Akn.Ankara 1984. s.13.

82

Eski Trk nanc zerine Bir zet

Hakikaten eski Trk topluluklarnda amanla benzer bir inancn varlna ihtimal verdirecek hibir kayt mevcut deildir. Altay Tr~eri tarafndan bugn aman manasna "Karn" sz kullanlmakta ve bu kelime bilindii kadaryla 5. yzyldan beri yaamaktadr. Avrupa'da hakimiyet kuran Hunlar zamannda Ata-kam ye E-kam adlarnda iki ki~den bahs~8dil~ektedir: Yani Avrupa Hunlarnn dn adamlarna da Kam ~enlmekteyd . Eger es~ Trklerde amanlk.olsayd, Hunlarn rf ve adetler hakknda olduka gen~ bilgiler veren Latin ve Germen yazarlarn "Hunlarn dini trenler yoktu' diyecek yerde, garip ayinleri olan amanik telakkilerden haber vermeleri gerekirdi. Hkmdar ailesinin Budizmle yakn ilgisine ramen, Tabgalarda da amanl hatrlatan birey yoktur. Hem Budzmi, hem de Maniheizmi kabul etmi olan Uygurlar da bile bu hususta a~k bir delile rastlanlmamaktadr. Hatta Uygurlarda kam sz din adam del, "byc, sihirbaz" manalarnda kullanlmtr. Kagarl Mahmud, "karn" szn kahin kelimesiyle aklamtr. Bu sz o zamanki mslman Trkler tarafndan da unutulmamt. Yusuf Has Hacip ise, Kutadgu Bilig'de kamlar "otaclar" olarak evirmekle beraber, bunlarn insan topluluklar iin faydal kiiler olduunu syler. Kanaati temsil eden Odgurmu hakana nasihat verirken; "baz insanlar yoksul, baz insanlar da kayg ile ypranmlardr. Bunlann ilac, dertlerine derman sendedir. Bunlar tedavi et, bunlarn karn ol" demektedir9 Din adam manasna Trk boylar arasnda deiik adlandrmalar vardr. Mesela Kazak ve Krgzlarn Kam yerine Baks, eski Karluklarn da Sagun kelimesini kullandklarn biliyoruz. Baks herhalde Budizm vastasyla gelmi yabanc bir kelime olmaldr. Trkmenlerde bak veya baks "saz ari" manasn ifade eder. Altayllar ve Tuvallar bugne kadar kam kelimesini yaatmlardr. Saha Trkleri erkek kama "oyun", kadn karna "udagan" derler. Mogolcada erkek kam "b" yahut "bge", kadn kam da Sahalar gibi Udagan adn alr. uvalar da ise bu kelime "yum"dur. Mslman Trkler kam kelimesini unutmulardr. aman kelimesini Trkler bilmez. 18. yzyln sonlarna doru kabul edilmi olan "aman" terimi Trkeye yabancdr LO. Orkun kitabeleri de dahilolmak zere, imdiye kadar bulunan kitabelerde ne Karn szne, ne de amana tesadf edilmitir. Bu nedenle, mevcut vesikalardan yola karak, Eski Trkler aman idiler eklinde bir sonuta karlamaz. b-amanizm 19. yzyln 2. yarsnda Orta Asya Trkleri arasnda aratrma yapan W.Radloff, v.v erbitsky, A.Anohin gibi Ruslarn tesbitleri sonucunda eski Trk dininin ana vasfnda amanlk varm gibi bir dnce hasl olmutur.
8 nan, a.g.e., s.72; LKafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980, s.40; P.Vaczy, "Hunlar Avrupa'da", Attila ve Hunlar, Yay. G.Nemeth, Ter. .Batav, Ankara 1982, s.105. Kam kelimesi Divan Lilgat-it- Trk. Kutadgu Bilig ve Turfan Metinlerinde de gemektedir. . . 9 Kutadgu Bilig Indeksi. Istanbul 1979, s.2 i8; Kagarl Mahmud, Divan LOgatit.Trk Dizini,Ankara 1986, s.257. laW.Radloff, Sibirya'dan Semeler, ev. ATemir, Ankara 1975, s.301-302; nan, a.g.m., s.74-75; Kafesolu. a.g.e., s.40-41; L.Rasonyi, Tuna Kprleri, ev. H.Akn, Ankara 1988, s.12.

Saadettin GME
"i

83

Bugn Asya Bozkrlarndaki dini inanlarn amanla balanmas adet haline gelmi gibidir. i Gnmzde eski Trk dininin geleneklerini yaatan Trklerin kozmogonisine gre, esas itibaryla tanrl.911nen yksei, insan oullarnn atas olan Tengr Kayra Kan (veya Bay-Ulgen) kiiyi ve bunun aracloyla yeryzn yaratm, kiinin kendisiyle mcadeleye girmesi zerine ona Erlik adn vererek, k diyarndan, yeraltna atm ve yerden dokuz dall bir aa byterek, her dalnda bir cins nsan tretmitir. Altay yaradl destanlarndan birisinde Tarr insann kulaklarna fleyerek can, bumuna fleyerek de akl vermitir 1. Bu motiflere baka hibir efsanede rastlamlmamaktadr. Kamlk inancna gre kainat st-ste katlardan mteekkildir. Bu katlar belirli bir dzen zere birbirlerinden ayrlmlardr. Bundan dolay Kam san'atm icra ederken, bir kattan dierine gemek iin byk bir g sarfetmek zorundadr. Yukarda onyedi kat vardr ve k alemin tekil ~der. Aada yedi veya dokuz kat bulunur. Bu da karanlklar dnyasdr. Insanlar da bu iki alem arasnda, yani yeryznde yaarlar. Koruyucu ve iyi ruhlar bu k diyarnda bunurlarken, gn en st katn9a ise, altn bir tahtpzerinde, dokuz erkek ve dokuz kz ile beraber Bay-UIgen oturmaktadr . Insanlar, hayvanlar, bitkileri, dalar, rmaklar, gller, d~pizleri, ay, gnei ve yldzlar yaratan odur. Krgz ve Kazak lehelerinde "Ulgen" byk ve ulu anlamlarn ifade eder. Ulgen iyilik eden bir varlktr. Onun huzuruna giden yolda yedi engel bulunur. Onun yanna giden yol ancak erkek kamlara aktr. Bununla beraber erkek kam beinci engele kadar, yani Temir Kazk yldzna gidebilir ve oradan geri dner. Bir inama gre, Saha Trklerinin tarihinde yalmz bir Oyun dokuzuncu kata ulam ve bugne kadar da geri dnmemitir13 Bugnk Altayllarn gre, Erlik yerin en altnda, kara amur veya kara demirden sarayda, kara taht zerinde oturur. Ktln kaynaklar da yerin altndadr. Bunlara Altay Trkleri tarafndan kara-tz (kt ruh), kara-neme (kt nesne) veya tmeng tz de denilir. Altayllar en byk felaketleri, salgn hastalklar ye hayvan krgnlarm Erlik'ten bilirler. Erlik'e giden yolda da tpk, Ulgen'inki gibi engeller vardr ve bunlara "pudak" (budak) derler. Erlik de yedi veya dokuz ocu sahiptir14
LI Daha insan yaratlmamken, lgen deniz zerinde yzmekte olan ve insana benzeyen bir amur tabakas grr. Bu amur ynn alarak insan olmasn ister. lgen ilk yarattna Erlik adm verir. Balangta lgen'e dost ve karde gibi grnen Erlik, bir sre sonra kendini onunla bir tutmaya ve hatta stn grmeye balar. Gn getike Ulgen'den her bakmdan uzaklar ve onun yarattklarnn hepsine dman olur (Baknz, A.M .Sagalayev, Altay v Zerkale Mira, Novosibirsk 1992, s.23). '2 gel, Trk Mitolojisi, s.446; nan, a.g.e., s.72; Radloff, a.g.e., s.214-216; Kafesolu, a.g.e., s,.22-23, Altay Trklerinden olan Lebedlere gre Ulgen'in 4 olu vardr. Bu dini hikayelerde Ulgen'in ve Erlik'in kzlarndan ve oullarndan bahisler varken, eleri hakknda pek bir ey sylenmemesi de ilgi ekicidir. .. n F,Fedotovi, "Saha Yeri ve Saha Trkleri", ev, S,Gme, AU. DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 16/26, Ankara 1994, S.238. ,4 Mesela Altaylarda anlatlan bir amanhikayesine gre; Erlik'in olu Temir-kan'a amanlardan birisi yle bir seyahat yapmtr: Once amann ruhu yeryzndeyken bir dan tepesine uar. Bu suretle o iyi ruhlara kendini ve evini korumas iin dua eder. Daha sonra yer altna dalar. Burada onu ahlaklar hi de iyi olmayan Erlik'in kzlar bekler. Gnahtan kurtulunca yolu l gibi dmdz bir yerden geer. O ruhuna sahip olmak isteyen be keinin bulunduu byk bir batakla yaklar ve sonra intihar edenlerin, kendini yaralayanlarn kanlarndan olumu bir gle yaklar. Gl getikten sonra, amann ruhu kamlad ailenin

84

Eski Trk nac zerine Bir zet

Fakat bunlar bir kenera brakp, Trklerin treyiiyle ilgili rivayetlere in kaynaklarnn yardmyla yle bi~ bakacak olursak; "hereyin sahibi ol~n Tanr birgn yukarda mav gkl.lYr aratt. Sonra bu muazzam u~ay bolugu y ierisine dnyalar yerlet~rdi. One.e g, sonra da yagz-yer ;:,aratmt. Btn bunlara ramen eksik olan brey vard 15. Bu yaratm oldugu evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin yarattklarnn en st.n. varl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle dnrken kendsnden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ve "yukarda mavi gk, aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt". Fakat Tanr, n.sanar farkl farkl yaratt. Onlar eitli rklara, kabilelere bld. O, insan rkarnn bu ekilde brbirlerini tanmalarn ve karmamalarn istiyordu. Binlerc7 yl getikten sonra insan olu. y~ni ~eni eyle~ re!1di, ba~a baka zellikler kazand. Irklar zamanla brbrlernden tefrk edlmek n eitli adlar almaya baladlar. te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka, hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdii hibir soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en sava, en zeki, en drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona korkuyla kark bir sayg hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu, zalimlerin ve hakszlarn dmanyd. Yukarda her rkn kendini dierlerinden ayrmak iin adlar almaya baladn sylemitik. O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda tpk kendisi gi~i.?k cesur, yiit ve ~l. bir kii vard. H~r~e~ onun sz:~ dnler, yap dedgn yapar, yapma dedgn yapmazd. Bu knn ad Trk'tu. Trk "g, kudret, erdem" demekti. Onun soyundan gelen kiiler de bu zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun buldular. Trk'n yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden dnyada baz ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin bazlarnn ona dman olmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda gizli planlar yaparak; Trk milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna urattlar. Bu korkun baskndan bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt. Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler, fakat kol ve bacaklarn keserek bir batakla atmlard.

geleceinden haberdar olur. Arkasndan delikli bir tatan geerek, dipsiz kara bir gle ular. Gln zerinde bir at klnda kpr vardr. ama burada da geip, len atalarnn yaad bir yere varr. Bu kez de Temir-ka'n kzlayla karlar. Onlar da bunu gnaha sokmak isterler, fakat ama atk hedefine ulamtr. Karsnda Temir-ka'n ad durur (Baknz, Sagalayev, a.g.e .. S.52-56). b Gnmz Altay Trklerinin inanna gre; daha ne yer, ne de gkyznn olmad bir srada Ulgen dnyay nasl yaratsam diye dnr. Bu esnada yanna Erlik gelir ve dnyay yaratmak iin gerekli malzemeyi nereden temin edebileceini syler. Kendisinin bile aklna gelmeyen eyi bulduu takdirde kzmayacan belirtir. Erlik (veya kii) suya dalarak, aznda bir toprak parasyla su yzne kar. Ulgen bu topra serperek dnyay mey~ana getirir. Fakat getirilen topran bir paras Erlik'in dileri arasnda kalr ve Erlik onu Ulgen'n yaratt dnyann zerine tkrr. Bylece dalar, bataklklar ortaya kar (Baknz, Sagalayev. a.g.e . s.24).

Saadettin GME

85

i'

Yeryznde olup-biten bu ileri Tann makamndan seyrediyordu. Kendi yaratm olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun yanna bir dii kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yyecek getiriyordu. Bunlarla beslenen ocuk lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla birleti ve kurt ondan gebe kald. Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri zaman, kurt Tanr'dan gelen buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl kysnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara vard. Br ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar, nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann &,eniliionlarca krn_ idi. O kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocugunu adeta cennetin dnyadaki bir ei olan bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn, glenmesini ve yeniden kendi adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk byynce, bu da binbir glkle geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve burada oaldlar. Bunlardan birs kendisine Br (Aina) soyadn alarak, adrnn nne kurt bal bir sancak ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu. Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun (Kunlarn ogald, ergenle@;i yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu yurttan kmak gerekiyordu. <;nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler dinlemilerdi. Y~adklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar atalarnn hkmettgi ok gen lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara yakmazd. Trk'n yaradlnn bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip, kl sallayan bir kavim de~ldi. Tanr onu yeryznde adaleti ve dzeni sa~asn d.iye. g?ndermiti. u~~st~n ve ~yi. ~lakn. timsa~~ olmas. iin vazfelendrmt. Bu grevlern cra etmes n yenden dunyann ne dalmalyd. F;katbuna bir engel vard. Bu geni ovadan kmann bir yolunu bilmiy?rdu. Ilerin~en a~ll bir ~emirci .kp, ~endisinin bir pla: olduunu syledi. O, dagn br yernde demr maden oldugunu ve buray erterek dar kabileceklerini sylyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk, yal-gen herkes elinden geldiince alt. Kimi odun t()playp-yd, kimi krk dikti. Dan birok yerinde sra sra kmr diziIdi. Yamalarn sanasoluna bir sra odun, br sra kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden yaplan krkler alt; en yal Trk odunlar ateledi ve ellerini ge kaldrarak ulu Tanr'ya yalvarmaya baladlar. Tanr yeryzne gndermi oldu au bu kavmin dualarn itti. Demir da eridi. Trkler hep bir azdan "Tann .!frk' korusun" diye baryorlard ve O'da yeryznn efendisi bu kavmi esirgedi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan yoktu. Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilk gn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu ~n unutmadlar. Ergenekun Bayram denilen bu gnde eitli oyunlar, eglenceler ve spor msabakalar dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere her sene giderek kurbanlar kestiler. Buraya "Ata sini" yani "Kutlu Atalar Mezarl" adn vererek, orada kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, burada merasim yaptlar, hanedanlar devletin bana geerken halkn da katld, kaganlk seimlerini burada yaptlar" 16.

, i

I,
i
i

16 S.Gme, "Ergenekun Yurdun Ad", Meslek Hayatnn Abdulhaluk M.ay Armaan, C. I, Ankara 1998, s.45 -454.

25. Ylnda

Prof.

Dr.

86

Eski Trk nanc zerine Bir zet

. Her toplulukta olduu gi~i, Trklerde de Hak .d~nl~re gipneden nceki baz gelenek ve grenekler yen mensubu olduklar dnn ersne u veya bu ekilde sokulmutur. Bunlar o dinin tesirine urayarak gnlk hayatta sanki, dinin gereiymi gibi yorumlanr. Yani dinler bulunduklar etno-kltr ortamn aktf etkisinde kalarak baz karakteristik zellikler alr. Semavi dinlerin ve geleneksel inanlarn birbirine karmas neticesinde ou eski rf ve dnceler y'eni manalar kazanr. Bunun gibi, dnyann ve insann yara~lyla lgili. riv~et~erin hemen h~p~i aman olduu sylenen ~r~erin kend dncelen degldr. Bunlar. etl dnlerden gelen tesrler .netces~nde kararak ortaya kmtr. Halbuki dnxann yaradl Orkun kitabelennde ok ak bir ekilde izah edilmektedir: Uze kk tengri asra yagz yer klundukta ikin ara kii ogh khnm17. Rivayetlerde geen zel isimlerin birka tanesi mstesna. yabanc meneilidirler. Aratrmaclarn belirt@ine gre bu hikayeler Hint, Iran, Yunan, Yahudi efsaneleriyle, belki de Kk Tengr dininin i ie girmesiyle, Mogol devrinde ortaya kan birtakm hikayelerden domutur. Bunlarn arasndan Altay ve Saha Trklerinin gerek inanlarn ayklamak ok zordur. Bugnk Altay ve Saha Trklerinin inancnda "Tufan Efsanesi"nin eitli varyantlar mevcuttur. Altay Trklerine ait Tufan efsanesini ilk defa rahip Verbitskiy tesbit etmitir. Bu rivayetlere gre Tufan'dan nce yeryznn D.akimiTengiz Han idi. Bu zamanda Nama adl mehur bir adam vard. Tengri Dlgen buna Tufan olacan, insanlar ve hayvanlar kurtarmak iin bir gemi yapmasn syledi. Nama.'.nn tane o~lu bulunuyordu. Oullarna. gemiyi na etmelerin syledi ve Ulgen'n rettigi biimde bir gemi yapld. Insanlar ve hayvanlar gemiye alnd. Gk yzn sis kaelayp, yerin altndan sular fkrnaya balad. Gkyznden de yamur yagyordu. Bir mddet sonra sular ekilip, kara paralar ~u .~~z.n~vkt. Ni~~yet gemi bir dan tepesinde karaya oturdu. Suyun dernlgn bgrenmek n Nama kuzgun, karga ve saksaan gnderdi, fakat bunlar dnmedi. Bunun zerine gvercini yollad ve gvercin gagasnda bir dal ile geri dnd. Nama daha. nce gnderdiklerini grp grmediini gvercine sordu. Gvercin nn de bir lee konup gagaladn syledi. Nama onlara kyamete kadar le~ ile beslensnler diye bedduada bulundu. Tufandan sonra Nama, "Yayk Han' adyla tanrlar arasna girdi. Bir baka Altay rivayetine gre, yer yaratlmadan nce su vard. Ul&,en birgn suya bakarken, zerinde yzen bir toprak paras grd. Bu topragn insan vcuduna benz~yen bir yaps vard ve buna "kii olsun" dedi. Toprak da derhaJ insan oldu. Ulgen buna Erlik adn verdi. Erlik bir mddet g~tikten sonra, Ulgen'd~n daha byk ve kudretli olmak istedi. Nihayet Ulgen'e dman oldu. Insanlar da aa dalndaki meyveler gibi bitti. Buradan eski Trk inancnda mevcut maddelere ekil vermenin olduu aka ortaya kmaktadr. Fakat yoktan var etme ise, her halde Sami' dinlerden girmi olmaldr. G .Potanin tarafndan tesbit edilen bir Tuva hikayesinde yer bir kurbaann zerindedir 18. Kurbaa kmldarsa Tufan olur. Eski zamanda bu kurbaga bir kere kmldam ve denizler ,dalgalanarak ulu Tufan olmutur. Bu
17 Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou taraf, 1-2. satr; Bilge Kagan Yazt, Dou taraf, 2-3. 18 Saha Trklerine gre de; dnya Baykal Gl iinde yaayan byk bir balk zerinde dururdu. Bu kutsal bala Sahalar Aragt Balk derlerdi (Bakznz, Oge!, a.g.e, s.472).

Saadettin GME

87

felaketi evvelden sezen bir ihtiyar, demir ivili sal yapm ve bununla insan nesIi ile hayvanlar kurtarmtr. Yine Anohin tarafndan kaydedilen bir rivayette, Tufan olacan "temr boynuzlu kk teke" haber vermtir. Bu teke yed gn dnya evresinde dolam, ac ac melemi, yedi gn deprem olmu, yedi gn dalardan ate fkrmtr. Yayk Han' n aemisinin son dura Altay Trklerine gre, Altay Dalarnn birisidir. P'akat her Trk boyu kendi dalarn gstermektedirler. Bu Tufan efsanesi de Trklere daha sonra Sami dinlerinden girmitirl9 Altay Trkleri, birgn dnyann sonunun gelec~ine inanrlar. Bu gelecek son gne, yani kyamete "kalganc ak" derler. Trkiye Trkesinde karl kalacak olan x demektir. Kyamet inanna gre, birgn ins;mlar s:ok ~.acak, gnahtan korkmayacaklar ve ktlkler alp ban gidecek. Iyilik lah Ulgen bu kt insanlardan uzaklaacak ve Erlik yeryzne yaklaacak. Dnyada iyi gler jle kt gler savaa tutuacaklar. Milyonlarca insan lecek. Nihayet bir Ulgen kalacak ve o "ller kalkn" diye barnca, btn cesetler yeniden dirilecek. Telet Trklerine gre; "kalgan akl geldiinde gk demir, yer sar bakr olur. Hkmdarlar birbirleriyle savar, halklar ktlk dnmeye balar. Sert talar ufalr, kat ajtalar krlr. Insanlarn boyu bir dirsek kadar ksalr. Oul babay, baba ogulu tanmaz. Telengtlerde de buna benzer rivayetler anlatlr. Bu zaman geldiinde tre bozulur, tepeler alkalanr, demir zenginin dibi delinir, uvaldzn delii yrtlr. Toplumun dzeni bozulur2o Eski Trklerin de birtakm kutsal sayd nesneler bulunmaktadr. Bunlar "Kutlu Atalar Mezarl" olduu gibi 21, zaman zaman byk bir da veya rmak da olabiliyordu. Hunlar, in ile yaptklar andlamalar Hun-da denilen bir dan tepesinde kurban keserek teyit ederlerdi. Asya'nn baka kavimleri de bu Trk adetlerini almlardr. Altayl or ve Beltirler de kurbanlarn Kk Tenari'ye yksek da tepelerinde sunarlard. Fakat bunlarn hibiri aman zelliklerini yanstmaya yetmemektedir. Mesela, Kk Trkler yln 5. aynn ikinci yarsnda Tanrya Kutlu Atalar Mezarlnda kurban takdim edyorlard. Cveyni tarafndan bildirilen bir Uygur efsanesine gre, Uygurlarn saadet ve bolluk salayan kutlu dalar vard. Bu daa Kut-tag denirdi. Bu da inliler tarafndan paralanp gtrldkten sonra, Uygurlar felakete uramlardr. Bugnk Mogolistan'da Karabalgasun' harabelerine yakn Erdene- Ula hakknda da ayn hikayeler anlatlr. Bunlar, bereketli eski Trk yurtlarnn inliler tarafndan ~gal edildii alarn izlerini tar. Eski Trkler dalarn Tanr makam olduguna inanrlard. Yksek da tepelerinin
19 Bir rivayete gre; Tufan'dan sonra yer o kadar yumuamtr ki, pehlivanlar kaldramam ve onlarn vcutlan olaanst ykseklikte dalara dnmtr (Baknz, Sagalayev, a.g.e., s.6S). nan, a.g.e., s.22-2S. 21 ine-Usu Yaztna gre 748 ylnda, Uygurlar Atalar Mezarlnda yaptklar bir kurultay ile Trk devletinin bana gemilerdir. Baknz, Gme, a.g.t., s. i 19. Mesela Kk Trklerden nce in' de i6 Devlet diye adlandnlan dnemde ortaya km olan bir Trk hanedanl, Kuzey Lianglarn (M .sonra 4. yzyl) hkmdarlarnn Altun Dalarn dousunda kurban merasimi dzenledikleini kaynaklardan renmekteyiz. Baknz, G .z.Tang, ince Kaynaklara Gre Kuzey Liang Hun Devleti'nin Siyasi, Kltrel ve Ekonomik Tarihi, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1999, s.3 i-32.

i'
i

88

Eski Trk nanc zerine Bir zet

gklere yakn bulunmas, uzaklardan mavi renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmutur22 Mesela eski Trklerin en kutsal da Otken'in "duk-ba" idi. Bugnk Altay Trklerinin hepsince de Altayen kutlu dadr23 Bu aylu knd Ayas kanbs! Aga tat Altaybs! Altay kudaybs tep yaynayrbsta. Agar ba piyan bolon kandi? lby yadanbs, surap yadbs, pay adbs, surap yadbs. Yaynap yadanbs kp bolt. Nfusumuz oalacak m? lmsz hayat diliyoruz, ok yalvaryoruz, ok yakaryoruz (nan, amanizm, s.129) Altay tanrnllzdlT, diyerek yalvaryoruz. Bu ayl ve gneli Ayaz hanmz (Gk), Ormanl, tal Altaymz!

Orta Asya kavimlerinde gne ve ay klt de vardr. Altayl Trkler ve mslman Trklerden Mierler arasnda gnele yemin etme adeti bulunur. Altayllara gre gne ana, ay da atadr. Gnei yerde ate temsil eder. Baz Saha masallarnda byk kahramanlar gne ve ayn hmayesi altndadr. Onlarn inancna gre zaman zaman gne ve ay kt ruhlarla mcadeleye giriider. Eer yenik derlerse gne ve ay tutulmas gerekleir. Gne ve ay tutulmas olduunda Altay Trkler barp, arrlar, davul alarlar. Bu grltlerin kt ruhlar korkutacana inanlr. Sahalara gre gne ve ay iki kardetir. Her ikisi de stn zellikleri olan ilahlardr. Oyunun cbbesinde gnein sembol olarak demirden ve gmten yaplan halkalar vardr. Yldzlardan da olpan kutludur. Bugn amanist olduu sylenen Trklerin yldrm ve imek hakknda da ilgin. dncelen mevcuttur. Bunlara gre yldrm ve imein hareketleri Ulgen tarafndan kontrol edilmektedir. Yldrm den aatan bir para alp, saklanrsa, o yere kt ruhlar giremez. Tuva Trkleri yldrm ve imek aktnda sa saarlar. in kaynaklarnn Uygurlar hakknda verdikleri bilgilere gre, onlar yldrm dmesinden holanrlard. Gk grledike barp, arrlar ve ge ok atarlard. Bir yl sonra yldrm den yerde toplanp, bir koyun keserek oraya gmerlerdi 24. lk insanlar meyve ve oda beslendikleri iin atee..ihtiyalar yoktu. Et yemek ihtiyac ortaya ktktan sonra ate gerek oldu. Ulgen gkten biri ak,
nan, a.g.e., s.49-50. Altay insan hertaraftan kucaklar ve iine alr. Altay'n ocuklar da ona sevgi ve kranla cevap verirler. Altayonlarn kltrlerinin en st deeridir (Baknz, Sagalayev, a.g.e., s.61). '"gel, Trk Mitolojisi, s.\40; nan, a.g.e., s.29-30.
]2 21

Saadettin GME

89

biri kara iki ta indirdi. Kuru otlar bu talan birbirine srterek yakt. Bundan dolay ate kutlu olup, Altayllar ve Sahalar akmak tandan elde edilen atei kutlu saydlar. Altay Trklerinde son zamanlara kadar gelin ve gvey ilk atelerin akmak tayla yakmlardr. Saha oyunlan da tren iin gerekli olan atei akmak tayla alevlerler. Kibritle yaklan atee Rus atei deyip, ayinlerde bunu kullanmazlaro Bununla beraber aile ocanda yanan ate naslolursa olsun kutludur. Altay Trkleri, hereye kfr etseler de, atee hakaret etmezler. Atei su ile sndrmek, atee tkrrnek, atele oynamak kesinlikle yasaktr. Ate gk ile kl dnyann ve nihayet gnein bir semboldr. Asya Trklerinin ou atee bakarak fal aarlar. Manas Destan'nda anlatldna gre, Manas'n babas Cakp Han atee bakarak, gelinlerinin mukadderatn sylemitir. Trklerin itikadna gre ate hereyi temizler, kt ruhlar kovar. 6. yzylda Kk Trklere gelen Bizans elilerinin kt dncelerden anndmlmalan iin ateten atlatldklar Bizans kaynaklarnda kaytldr. Mogollarda da bu adet grlr. Hatta mslman Trklerde de bu gelenek hala yaamaktadr. Bakurt ve Kazak Trkleri bir yal paavray tututurup, hastann etrafnda "alas, alas" diye dolatrrlar. Buna "alaslama" denir. Bu kelime Trkiye Trkesine "alazlama" eklinde gemitir. Manas atete temizleme demektir. Bu sebeple eski Trk inancnda ate klt ile ocak klt birbirinden ayrlmaz 25 . Ayas kanng leyi, aydn knnng l Altn yarg sen sura, al otkongo tabtr! Albata biriktir, zlbeske l Kaanda alp yatsn, Kngrtiden n alyp yatsn Albata piyann yettirip yatsn Alr ottng ezi! Al yalgnng uluz Ayrlbastn yayagan, Astkpas tn bgan, Alr ottu Ak-Yayk! Tengeredegi kuday! Ayaz ha11lnparas, ayn ve gnein pay Altn yarg sen sor, alel'li atee ulatr! Halka ard kesilmeyen ksmet ver Her zaman ala dursun, Yldrm tanrsndan ses alp dursun Halka bereket yetitirip dursun Alel'li atein sahibi Ayrlmaz can yaratm, amaz ruha biim vermi Alel'li ate sahibi Ak Yayk! Gkte Tanr! (nan, amanizm, s.128) lm halinde yas trenleri dzenlenir, bu srada aclann dile getirmek iin bararak yzlerini, gzlerini izerlerdi26 Bundan sonra l iin yemek
nan, a.g.e . s.66-68. bn Fazlan .... s.63. Mesela Orkun yaztlannda yog adetiyle alakal olan ibarelere rastlamaktayz. Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlannda 714 ylnda. Be-Balk seferi srasnda
25
"]b

90

Eski Trk inanc zerine Bir zet

verme adeti vard ki, bu gelenek gnmze kadar gelmitir. Btn Trk topluluklarnda lnn hatrasma dzenlenen yok olmaktan gelen "yog" merasimleri tertip edilirdi. Olen hkmdarlar veya kahramanlar in kabirlerinin bana hayatta iken savap ldrdkleri kiilerin says kadar balballar dikerlerdi. Bu saydklarmzn hepsi Trklerin semavi dinlere girmeden nceki adetlerinin umumi bir grntsdr. Hatta bunlarn bazlar Hak dinlere girdikten sonra da, Trklerin dini hayatlarnda sregelmil~rdir. Sahalar lm, insann ruhunu kt ruhlarn kapp, yemesi ile aklar. Olm halinde ruhun bir ku eklinde uup, gittii dnlr. amanizm hususunda bugne kadar en ciddi almay M.Eliade yaemtr. O, Orta ve Kuzey Asya topluluklarnda dini hayatn Kam etrafnda yogunlatn syler. Ancak Kam btn dini faaliyetlerde rol oynamaz. Her sihrbaz Kam olmad gibi, her ifa verici de Kam deildir. O, Samanla ksaca "vecd ve istirak (extase) teknii" demektedir. Bununla beraber dinler tarihinde ve din etnolojisinde grlen eitli vecd hallerinin hepsi de amanizme girmemektedr. Eliade'ye gre Kam hereyden nce kendi zel yntemleri sayesinde ulat extase hali iinden ruhunu gklere ykselten veya yeraltna indiren bir kiidir. Bu esnada baka ruhlar hkm altna alarak, tabiat l5leri ve eytanlarla balant kurmaya muvaffak olur. Kam ate zerinde hakimiyet kuran, hastalanan ruhlara ifa veren, llerin arzularn yerine getiren, dertlilerin ikayetlerini dinleyen, yer altndaki tanrlarn yanna giderek araclk yapabilen bir kiidir. Bu zellikleriyle de evresinde korkuyla kark bir sayg uyandnr27 amanlIkta ruhun uuu (gklere ykselme veya yeral.(na inmesi) ile extase ayn anda meydana gelir. aman gerek gkte Bay-Ulgen ile gerek karanlklar dnyasnda Erlik gibi tanrlarla dostluk kurar, onlar grr ve onlarla konuur. Hastann vcudundan km olan ruhunu bulur ve geri getirir, yani hastal iyi eder. amanlarn elbiselerinde her ekHn bir manas olan semboller vardr. O klahlar giyer, maskeler takar. Uzerinde zel tasvirleri bulunan davulunu veya defn alar2R Kendinden geinceye kadar eitli ekillerde zplar, srar, acaip sesler karr. Bazan da baylr. Krgz ve Kazak bakslar Altay ve Saha kamlar gibi zel cbbe ve elbise giymezler. Bunlar dier insanlardan ayran hususiyetleri, perem ve klahlarna taktklar ku tylerdir. Baz bakslar bunlara da nem vermezler. Sradan insanlar gibi gezerler. Kazak bakslar Altayl meslektalarndan farkl olarak kopuz kullanrlar. Krgzlar kadn bakslara "bb" derler ki, Bibi'den bozmadr. Kamn cbbesine Altay Trkleri "manyak", Saha Trkleri de "kumu" veya "oyun tangas" (oyun giyimi) adn verirler. Mesela Kumandlarda kamlar, kurban trenlerinde yalnz beyaz bir cbbeyle, kayn aac kabuundan yaplm huni biiminde bir klah giyerler. Bunun yansra kara kamlarn aksine ak kamlarn daha basit ve sade giydikleri ~rlmtr. Gnmzde kamlarn, gerekten otantik giysilerinin neler oldugunu tesbit etmek olduka zordur. Zaman ierisinde bunlarda byk deiiklikler olmutur. Yinede Trkistan' ve Orta Asya'y gezmi olan seyyahlarn vermi olduu

len amcalannn olu Tonga Tigin'in yogundan (materninden) bahis vardr. Baknz, S.Gme, "AtszBir Kahraman: Tonga Tigin", Trk Kltr, 33/390, s.63-64. Tl Radloff, a.g.e., s.233. :LI inan, a.g.e., s.90-96; Radloff, a.g.e., s.234-236; gel, a.g.e., s.29.

Saadettin GME

91

malumatlar ve eski tarihi kaynaklara bakarak bunlarn ekli hususunda bir fikir edinmek de mmkndr. Ayin yapmak iin gerekli olan nesnelerin en nemlisi davuldur29 Davul belki de kamm giyssinden ok daha eskidir. Tarihi kam giysilerinin izlerinin kalmad yerlerde bile davul kendisini korumutur. Altayllar ve Sahalar bu davullarna "tngr" derler. Tngrle (tnr, tr) birlikte bazan "alu" da denir ki, aratrmaclarn bir ksm bu tngr mogolca asll kabul ederken, bir ksm da alunun Trke almak fiilinden tredini syler. Davul Trkler tarafndan tarihin en eski devirlerinden beri kullanlmaktadr. Buna ait in kaynaklarnda da kaytlar mevcuttur. Eski Yenisey Krgzlar ve Oguzfar, tarihi Gerdizi'nin malumatma gre kopuz kullanmlardr. Bu zelliyle de kopuz Trklerin milli algs olmutur. Yani bugnk balamann veya sazn atas kopuzdur. Bilindii gibi Dede Korkut her hikayesinde kopuzuyla ortaya kmaktadr. Ad verirken, dua (alk) ederken hep kopuzunu kullanr. Saha oyunlar ise davul bulamadklar zaman at kuyruundan yararlanrlar. Karagay kobuz kolga aldm. Ab clanday tolgandm. Bu kopuzum snmad, Garip canm tnmadl. Onbeimde cabst, Crmda tabstl. Knbes iske kndrd, Kuv agaka tndrd Kk kiyimdi brte atm, Alt kula ala atm. am aacndan kopuzumu elime aldm. Suya ylan gibi dolandm. Bu kopuzum kmlmad, Garip canm rahat durmad. Onbeimde yapt, Yirmi yamda bulutu. stemediim ie zorlad, Kurumu aaca dndrd . Gk giyimli kr atm, Alt kula ala atm (nan, amanizm, s.137).

Davulun kasna kaym veya sedir aacndan yaplr. Bu aaca da daha nce insan ve hayvann dokunmam olmasna zen gsterilir. Derisi geyik, da keisi ve taydan olabilir. Davulun zerinde resimler yerdeki ve gkteki varlklara aittir. Sada ay, solda gne ve bunlarn arasnda yldzlar; ku ve geyik resimleri grlebilir. Her kamm davulu lmnden sonra bir ormana gtrlerek, paralanp, bir aacm dalna aslr. Kamn ls de bu aacn dibine gmlr. Kamlar mmkn olduu kadar obadan ve yollardan uzak bir tepeye, . hayvan srlerinin yaklaamayaca bir yere defnedilirler. Eski inanlara gre, her kamn evinde iki davul bulunur. Bunlardan biri ayinlerde kullanlr, ikincisi de bir kede saklanr. Baz istisnai durumlarda kamlar davul yerine ylg (kk yay) bulundururlar. Fakat ylg ile tam bir tren
"Bir inana gre, kamlarn en nemli alglar olan def veya davul Erlik tarafndan icat edilmitir (Sagalayev, a.g.e., s.31).

92

Eski Trk nanc zerine Bir zet

gerekletirilemez. Altay Trkleri davul tokmana "orbu", Sahalar ise "bulaayah" derler. Bu tokmak kayn aacndan veya sgun (geyik) boynuzundan yaplr. Davul tren srasnda, kamn ruhu dnyay dolarken tat grevini ifa eder. Karada gezerken davul at, tokmak kam; sulardan jJeerken davul kayk, tokmak krek; gklere karken ku vazifesindedir. Dogu Trkistan'n mslman baklar, davul yerine dap (def) ve dombak kullanrlar. Ayin yaparken def kamn arkada tarafndan alnr, dombak ise bak kendisi alar. Baz baklar ravab (rbap) denilen telli bir saz ile tren icra ederler. Bunun yan-sra ayna da kamlarn dini ayinlerinde nemli roloynar. Aynann yardmyla kam veya oyun fala bakar, gelecei syler, tedavi eder. Ayna hastalklara sebep olan ruhlarn grlmesi ve hastaln sonucunu grenmede bir aratr. Mesela Tacikler de bile ocuun yastnn altna nazardan, korkudan ve kt glerden saknmak gayesiyle ayna konulmaktadr30 Eski Trk dininde ayin ve trenlerin iki ksma ayrld sylenmektedir: l-Muayyen zamanlarda yaplan ayin ve trenler. 2-Srf tesadf olaylar dolaysyla yaplan zel trenler. Belirli vakitlerdeki trenler ilkbahar, yaz ve gzn yaplr ki, bunlarn gemii ok eskilere dayanr. Eski Trk slaleleri bunlar dini bayramlar olarak kutluyorlard. Bahar bayram mslman Kazak, Krgz ve Bakurtlarda "lamz murunduk" adyla gnmzde bile mays aynda. yaplmaktadr. Bakurt kadnlar ilkbahar erkekleri kartrmadan, "karga toy' diye kutlarlar. Bu trende kargalara dar, st konur. Trene kk erkek ocuklar dahi katlamaz. Sonbahar bayram kt ruhlardan korunmak iin yaplrd. Bu bayrama ahas lSlga (kt ruhlara sa) ad verilirdi. Bu isme ramen trenin ilk gnnde aydnlk ruhlardan Ulu Toon, ikinci gnde kt ruhlarn lideri Arsan Dulay namna ayin gerekleirdi i. Trklerin eski inan sistemine gre aa-yukar kurbansz ayin yaplmaz. Kurban mefhumunun da eski Trkede tam karl kesin olarak bilinmemektedir. Gnmz Trk boylarnda taydga ve haylga kelimeleri varsa da, mogolcadan getii dnlmektedir. Saha Trkesinde kurban anlamna gelen kereh sz vardr. Oyunun itirakyla ruhlara sunulan kurbana denilir. Kurban edilen atn, srklara taklanderisine de bu ad verilir. Eski Trk yaztlarnda da bu kelimeyi grmek mmkndr. ld yerine kergek bold veya umaa bard deyimleri sz konusudur. Sahalarn kereh kelimesi de bundan baka birey deildir. Bu kelimeye yine kurban manasnda mogolca ve buryatada da tesadf edilmektedir.

~) nan, a.g.e., s.93-96; R.M.Mustafina, Predstavleniya, Kult, bryad Kazakov, Alma-Ata 1992, s.135. "nan, a.g.e.,s.97-102; Toyon, Saha Trkesinde "Tann" manasnagelmektedir..

Saadettin GME

93

Kanl kurbanlardan baka bir de kansz kurbanlar vardr. Sa, yalma (aalara veya kanun davuluna balanan paavralar), atee ya atma, tzlerin azlarn yalama ve kmz seyme gibi trenler bu kansz kurbanlardr. Kansz kurbanlarn en nemlis ruhlara balanarak ba-bo salverilen hayvanlardr. Bu tr kurbanlara eski Trkler "duk" demilerdir. Bunun kelime karl "salverilmi", "gnderilmi", "kutlu" demektir. Terim olarak "tanrya gnderilmi, tanrya balanm hayvan" anlamn tar. Bu hayvana yk vurulmaz, st salmaz, yn krplmaz. Kansz kurbanlardan olan sa se btn Trk boylarnda mterektir. Bu Trke kelime mogolcaya "sau" eklinde girmitir.Saya dini terim olarak salga ve. ahut alga da denir. y Sa her boyun kendi emeiyle kazand en kymetli ve kutlu sayd nimetlerden biri olur. Konar-ger Trklerde bu st, kmz, ya; ifti Trklerde de buday, dar, arap; tccarlarda ise para olabilir. Bu sa adetini dnyann baka kavimlerinde de grebiliriz. BIrisi hakknda hayrl haber verilirken "dars bamza" temennisi de bu eski treden gelmektedir. Kk Tengri dininin geleneklerini yaatan bugnk baz Trk boylaryla, mslman Trklerde evlenme hadisesi srasnda da sa salmaktadr. Burada sann amac, yabanc birsoydan gelen gelinin, kocasnn ailesi tarafndan kabul edilmes iin yaplan gelenektir. Gelinler iin birok eyler tabu saylr. Kocasnn ve' onun soyuna mensup erkeklerin adn sylemek, kaynpederi ve kaynlaryla konumak ayp karlanmakta idi. Bu gelenein son yllara kadar yaadn bizzat ben annemden dinledim. Her tren iin kanl veya kansz kurban sunulmas gerekir. En nemli kurban attr. Attan sonra koyun gelir. Gerek bugn Kk Tengri dinini devam ettiren Trklerde, gerekse mslman olmularda kurban in en makbul hayvan erkek olanlardr. Thde Korkut hikayelerinin kahramanlar Oguz Trkleri kurban olarak "attan aygr, deveden bugra, koyundan ko" kesmilerdir. Krgz ve Kazaklarda da ayn motiftere rastlanlr. Kurban kesilen hayvanlarn kemikleri knlmaz. Kpeklere verilmez. Atee atlr veya yere gmlr. Baz zel trenlerden sonra kurban kemikleri toplanarak, bir kaba konulup, kayn aacna aslr. At kurbanlarnn kafatas ise bir srk zerine konulur. Altay Trkleri ve Sahalar kurban olarak kestikleri atn derisini bir sna geirip, tpk at ekline sokarlar. Buna Altay Trkleri baydara ,Saha Trkleri tabk derler. Karnarn dier insanlar zerinde tesirler brakan bu hareketlerinde baarl olmasnn baz artlar bulunmaktadr. Bu artlar, Kam olma konusunda kendini gsterir. Buna gre Kam olmak iin ya bir kam ailesinden gelinmeli veya docrrudan do~ruya kendi yeteneklerne gre halk tarafndan seilmelidir. Kaml~ sanat grenilmekle elde edilemez. Kamlar bal olduklar topluluklarn gelenek ve greneklerini iyi bilmelidir ki, ona gre tedavilerde bulunabilsinler. Bunun iin gen~ kamn mutlaka yal ve tecrbeli bir kam tarafndan yetitirilmesi lazmdr -. Sahalarda oyun namzedi meslee girmee hazrlanrken mensup olduu oymak toplanp bir daa vea tepeye kar. Namzedin zerine kumu giydrirler, eline at kllar baalannu bir asa tuttururlar. Adayn sa tarafnda dokuz delikanl, sol tar~nda dokuz kz, bunlarn ortasnda da bir ihtiyar oyun yer alr. Yal oyun meslee sadakat yemini olan duay okur ve aday da bunu tekrarlar. Karnlar selefterinin
31

i
.-li

Radloff, a.g.e., s.233.

94

Eski Trk inanc zerine Bir zet

okuduklar dualar ezberlernek zorunda deildir. nk kamlarn ayin ve vecd halindeyken sylediklerini tesbit etmek de ok zordur. Trenden sonra kendisi de sylediklerini tekrarlayamaz. Kamlar br sr ruhlara sahiptirler. Bunlarn bir ks rn karn korurken, bir ksm da ona yardm etmekle vazifelidir. Bu ruhlarn hepsinin kiisel isimleri, zel bir arks ve kendine zg simgeleri vardr 33 Bu ruhlar byk ounlukla hayvan biimindedirler. Sibirya kavimlerinde bunlar ay, kurt, geyk, tavan ve eitli kular, zellikle kartal, bayku~ ve karga eklinde grlebilirler. Mesela yeraltma ner)<.enyannda "ay perisi' , gkyzne karken "at ruhu"ndan ~ardm grr. Ihtiya halinde o dnyann her tarafndan yardmc ruhlar agrr. Bu daveti davulunu veya defini alarak yapar . Yardmclarnn geldklerini onlarn seslerini kararak belirtir. Tunguz amannn ba yardmcs ylan sesini, Eskimo aman kurtu, Japon aman ren geyiini taklit eder. amanlarn bu hayvanlarn gizli dillerini de rendikleri sylenmektedir34 Ak adamnang tglp yat. Ala sungkur er aldma akgay Pora mrkt ekki iynime snggay Yezim taygadan sungan uyuk Ak atandan dklmektedir. Ala sungur tam nmde bagmr. Boz kartal iki omuzumda barsn. Yezim (dandan) uyuk (Inan, amanizm, s.129). uzanan (Kam)

Davulunu alarak cinleri ve perileri toplayan o,unun elindeki ip veya asa bir kozmik blgeyi dierine balayan yoldur 5. Esasen kamn mistik seyahatlarnda kulland baka aralar da vardr. Mesela kayn aacndan yapt dokuz basamakl merdiven, gk kua gibi. Genellikle gerek kamlar dnya malma dkn deildirler. Onlar hakknda sylenen menkbelere gre fakir insandrlar. Kamlarn kendileri de byle yaamaya inanmlardr. Onlar birer hokkabaz olmadklarn trenler srasnda ekstaz halleriyle gsterirler. Bunu baaram:ryanlara arlatan gzyle bakarlar. B.?Zkamlar ayn zamanda kabile veya oymagn ts grevini de yklenir. Ot verrnek karnn tekamln gsterir. Hayat boyunca kamlar cinsi m~nasebetten uzak.'. g~nahtan arnm, or.;~tutmaya ve susuz kalmaya dayal br yaam tarzn surdurrnek zorundadrlar" . Kamlar gerek erkek, gerek kadn olsun bir kast halinde bulunmazlar. Mensup olduklar boy, oymak veya kyn bir yesi olarak halk iinde yaarlar. Onlarn dier insanlardan stnl ancak ayin srasndadr. Ekstaz hali getikten sonra dier lmllerden hibir farklar kalmaz. Her kamn kendisinin zel ruhlar olduunu syledik. Altayl kamlar bu zel ruha "ts" (tz) , Sahalar "iyekil" derler. Tz kltyle, mogolca ongon
"S.Kan, "Shamanism and Christianity: Modem Day Tlingit Elders Look at the Past", Ethnohistory, 38/4, Durham 1991, s.365. ~ Kafesolu, a.g.e., s.31-32; Tanyu, a.g.m .. s.204 . Bulu, a.g.m., 5.315. '" Kan, a.g.m., s.365.
.

Saadettin GME

95

kltnn alakas mevcuttur. Tz, bugnk Trk lehelerinde asl, kk, mene demektir 37 Eski Trklerin ve bugnk Altay Trklerinin bu heykelciklere tz adn vermeleri, bunlarn atalarn hatras iin yapldn gstermektedir. Ger~ekte byledir. Altayllar bunlar hakknda "bu babamn tz, bu anarrun tz' derler. Byk ve nl kamlarn hatrasna yaplm tzler de vardr. Mogollarn ongon kltyle ilgili aratrmalar yapan D.Banzarov bu kltn l kltyle ilgisi olduunu sylemektedir. 1253 senesinde Fransa kral IX. Ludwig tarafndan Mogolistan'a Meng Han'n huzuruna e~i olarak gnderlen Rubruk'un bir budist Uygur tapnanda grdg putlar hakkndaki malumatndan, bu tzlerin asl hususunda bir netice karmak mmkndr. Rubruk; "Uygurlar bir Tanrya inanrlar. Tanrnn insan veya baka bir cisim halinde tasvir edilmesini kabul etmezler. Onlara niin bu kadar putunuz var diye sorduumda, bizimkilerden birinin herhang bir yakn ld zaman, onun suretini yapar ve buraya koyar. Biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz" demektedir 38 Ebu'l-gazi Bahadr Han da tzler hususunda aklamalar yapmaktadr. Onun anlatna gre; "bir kiinin olu, kz veya kymetli bir yakn ld zaman suretini (ku$urak) yapar, evinde saklard. Ara-sra bu heykelcii pp, severlerdi. tlu suretin .nne yemeklerinin ilk lokrnalarn korlard. Onlar ok~ayarak, koklarlard. Ite bylece haberleri olmakszn puta tapmaya baladlar', diyor. Ebu'l-gazi'nn kugur9ak dedii nesne, bebek (oyuncak) demektir. Altayllarn tzlerinin byk ogunluu da bebeklerden ibarettir. Ongon kelimesini agatayllar, mogolcadan alarak damga, ayrc belge anlamnda kullandlar. Reideddin vastasyla bu kelime Osmanl Trkesine de geti. Ongon kelimesini Mogollar, Trkedeki duk yerine de sylerler. Mogollar tz ile duku ayrmazlar. Mslman Trklerde de eski tz ve ongon kltnn izlerine rastlanlr. Dou Trkistanl baklar hastalar tedavi ederken birok kugurakdan (kukla) faydalanrlar. Bakurt ve Tobol baklar stma hastaln paavradan yaptklar koraklara (kukla) nakledip, uzaklara gtrrler. zellikle Trklerde ve Mogollarda ongon olarak kular tercih edilmitir. Ku gibi. tasvir edilen ruhlar .daha. ok Sahalarl~, D?!ganlarda ~ulun.ur. Mesela, lkbahar ve gz mevsmler kartaln temsl ettg ruhun radesne baldr. Kartal bir defa kanatlarn sallarsa buzlar erirnee balar, ikinci defa sallarsa bahar gelir. Reidedin'in naklettii Oguz-name' ye gre Irkl-Hoca Oguz boylarndan herbirine bir kuu ongon olarak semitir. Orta Asya Trklerince mehur olan ingiz-name'de de, ingiz Han, on iki Trk boyuna, nian olarak birer ku, damga ve uran (sava parolas) ve aa tayin etrniti39

lj
~

'!

1 ~ .: 1

i.

i
i

ii
!
i

i j
i! ,.' . i

"B.gel. Tz szyle Trkl~r, hangi hayvandan veya hangi kutan tremi olduklarn ifade ederler, demektedir. Baknz, Ogel, a.g.e., s.32. ]i< Fransa kralnn elisi Rubruk hatratnda yle diyor: "Evin reisinin bann zerinde duvarda keeden bir figr bulunur. Bu figr bir bebee veya bir heykele benzer ve efendini n kardei yerine geer". Baknz, W.Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat (12531255), ev. E.Ayan, stanbul 200 , s.34. JJ nan, a.g.e., s.42-47. Mesela son zamanlardaSaha oyunlar en kt hayvanlar olarak kurt ve kpei grmlerdir. En kutlu ise kartadr. Oyle anlalyor ki, Trk topluluklarnn

96

Eski Trk nanc zerine Bir zet

Eski Trk dininin izlerini tayan bir de efsun olay vardr ki, Trkede buna arva veya arbag denir. Ylan ve akrep gibi zararl bcekler tarafndan snlanlar olursa mslman Trkler bu efsuncular ararak, okuturlar. Trk folklor bakiyelerinden rendiimize gre yle arbaglar vardr ki, sran haarat kendi yanna kadar ekebilirlermi. Baz haaratlar ve ylanlar bu arbagnn yanna gelerek, lrler. Bu efsuncular bak, kam ya da oyun deildirler. Ocakl olan her adam efsun renmise okuyabilir. Arbaglar, efsunla birlikte faydal otlar kullanmay da unutmazlar. Bugnk Kazak Trklerinin inancna gre arbaglar veya efsunll!r len atalarn, peygamberlerin, nemli nsanlarn ruhlarnn koruyuculardr. Insanlar tehlikelerden korurlar, iyi dncelere sevkederler40 Nur ylan, temir ylan, at ylan, su ylan Ok ylan, gmlgen ylan, kelte (ksa) mar, Aydurhar l kesen ylan Hindustani, kara ylan, kr mar, erkek ylan Urko (dii) ylan, Bogoz (gebe) ylan, ksr ylan Hkm-i Davud, hkm-i Sleyman ili geldi. Ksvend (koyun) geldi, brev, reberev kM k! (Trkmenlerde Ylan Efs9nu, Inan, amanizm, s.l46). Eski Trk dininin geleneklerinden birisi de falclktr. Fal eski Trkede rk kelimesiyle ifade edilmitir. Kagarl Mahmud bu kelimeyi "falclk, kahinlik ve yrektekini dar karmak" diye aklamaktadr41 Trkiye'nin birok yerinde "rk bakmak" deyimi de, fala bakmak demektir. Oguz destannda geen Irkl Hoca'nn ad da bu "rk"tan geliyor olmaldr. Sahalarn ilk oyununun ismi Argl'dr ki, bu kelimeyle alakaldr. Bu ahslarn da gelecekten haber verdikleri phesizdir. Altayllarn inancnda kamdan sonra "nmclar" gelir. Bunlarn saralar tuttuunda gelecekten haber verirle:ni. Kamlar arasnda fal anlamna kullanlan baka bir kelime de tlgedir. Dnl Krgz destannn ba ahsiyeti Manas' n arkada Kara-Tlek adl bir tlgeidir. Bugnk Asya Trkleri ve mslman Trkler de dahilolmak zere en mehur fal bakma usul krek kemiiyledir. Etnografva aratrmalar bu tr fala bakmann.. aa-yukar btn dnya mifederinde old uunu gstermektedir. Ornek olarak byk Trk hkmdan Attila, 452 senesinde Romallarla savatan nce bu tr bir fala baktrm ve savan balamasn da faln sonucuna gre belirlemiti. Krek kemi&iJal Mogol saraylarnda ok nemliydi. Rubruk'un verdii malumata gre, Nleng Han bir ie girimeden evvel krek kemii fal atnrd. Bunun in nce kemik atete kzdnlr, sonra
medeni seviyeleri ykseldike daha ziyade avc kulara doru meyletmilerdir (Baknz, gel, a.g.e., 5.47). 4} nan, a.g.e., 5.145-146; Mustafina, a.g.e., 5128 . Divan Lfgat-it-Trk Dizini, 5.218.

Saadettin GME

97

bunun zerinde meydana gelen izgilere baklarak yorum yaplrd. Mesela Meng Kagan, kemiin zerindeki izgiler dz ise sefere kar, deil ise kmazd42 Konar-ger Trkler ak kemiiyle de fal aarlar. Trk boylarnda eski devirlerden beri yaayan yaygn bir inan da, Trk Tengrisi'nin Trklerin byk atasna yada denilen sihirli bir ta armaan etmesidir43 Bu ta ile istendii zaman yamur, kar, dolu yadrlr, frtna kartlr. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve Trk komutanlarnn elinde bulunmutur. Altay ve Saha Trklerinin inancna gre gnmzde de bu ta byk kamlarn ve yadaclarn elinledir. Trk lehelernde eitli ekillerde adlandrlr (sata, cada, cay vs.). Islam kaynaklarnda Trklerin bu sihirli tana "yamur ta" ve "cada ta" denilmektedir. Saha Trklerine gre bu ta at, inek, ay, kurt gibi hayvanlarn iinde bulunur. En kuvvetli yada (sata) ta kurdun karnndan karlandr. Onlarn itikadna gre bu ta canldr. Insan kafasna benzer. Yz, gz, kula, az ok ak bellidir. Kadn veya bir yabancnn eli veya gz dokunursa lr, kuvvetini yitirir. Canl yada ta yukar doru kaldrlrsa derhal souk bir rzgar eser, yamur veya kar yaar44 Trkiye'nin baz blgelerinde yamur yadrmak iin ta okuyup suya atmak adeti, bu yada ta ile irtibatldr.

;1
jl

1,

i 'j

i i

42 J.M.Deguignes, Hunlarn, T\irklerin, Moollarn ve daha sair Tatarlarn Tarih-. Umumisi, C. II, stanbul 1924. s.174-175; nan, a.g.e., s.151-152. W.Rubruk hatralarnda yle diyor: "Biz tam Meng Han'n adrna girdiimizde elinde kmr karas gibi yanm bir kemik tayan hizmetiyle karlatk, sonradan rendim ki Meng, kemik falna bakmadan dnyada hibir ie girimezmi. Bireyler yapmay planladm tane yanmama kemik getitir. adrnn yannda bu kemikleri yakmak iin iki kk yurt daha vardr. Bunlar btn hizmetkarlar tarafndan gnlk olarak kontrol edilir. Kendisi bizzat, kemiklerin atein ssyla bir sre sonra gerekten mi yarIm olduklann tedkik eder. Byle ise ona yol aktr. Eer kemikler enine patlam ve yuva"lak kymklar halinde paralanmlarsa hibir ie teebbs etmez. Baknz, Rubruk, a.g.e., S.94. 43 Bu tan zerinde "Tand' adnn yazl olduu, bunun btn Trklerce bilindii kaynaklarda zikredilir. Efsanelere gre, "Trk" ile amcazadesi "Oguz" arasnda Yada Ta meselesi yznden kan anlamazlk srasnda Trk'e in'den on kam, yani batdaki on OC kabilelerinin ilim yhibi olan cedleri geldikten sonra, hakimiyet Trk'n eline gemitir. Baknz, Deguignes, a.g.e., C. I, s.164; Gme, a.g.t., s.223; V.Minorsky, "Tamim bn Bahr's Journey to the Uyghurs", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII, Bruxelles 1948, s.285. 44 nan, a.g.e., s.161.163. Hicretin 21. ylnda mer'in valilerinden Abdurrahman bin Rabia'nn bir savata Trkler tarafndan ldrlmesinden sonra yaplan cenaze merasimini frsat bilen Trklerin yamur duas yaptkla" zikrediliyor. Yamur yadrma geleneine Kazak Trkleri "Tasattk" demektedirler. Bakutlarda; Belorezk blgesinde Ta Kolon veya Yay' Ta denilen tatan bir tay heykeli bulu nmaktadr. Ta Kolon nceleri kutsal bir ta saylrd ve inzer, Katay, Tamyan, Kumnk boylarndan olan Bakurtlann ibadet yeri olarak kullanlrdl. Bununla yamur yadrldna veya yaan yamurun durdurulduuna inanlrd. zerbaycan blgesindeki Kua"a bal Gil Ky'nde Sindivir Deresi'nin kenannda bulunan ve yaklak 70 kg kadar olan byk bir ta kurakln iddetli olduu zaman akarsu iine atlrken bugn bu gelenek tamamen braklmtr. Baknz, Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Ta"ihi, C. 4, ev. Z.K.Ugan-A.Temir, stanbul 1958, s.254; M.M.Sagitov, "Bakurt Folklorunda Hayvanlara Tapnma", Trk Dili Aratrmalar YllI (Belleten), 982-83, Ankara 1986, s.127; N.Gzaydn,"Dastan, ran Ve Trkiye'de Yamur Duasndaki Baz Ortak Motifler zerine", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Gelenek, Grenek ve nanlar, Ankara 1987, s. i 66.

98

Eski Trk inanc zerine Bir zet

me gelin ne ister, me gelin su ister Ver, Allahm ver! Yamur ile sel! Ko koyun kurban, gbekli harman, Yaz yamuru yalanc, gavur kz dilenci Ver, Allahm ver! Yamur ile sel! Ko koyun kurban, gbekli harman! (nan, amanizm, Kayrakan, Kayrakan! Alas, alas, alas! Alakana ak per, Temenee teik per! Uktu kii rnimin Url ang tazl Abu Tob kygrgan Ongostoy Kaldrak kygrgan Tengerening kindigi yerde! s.165).

Kayrakan, Kayrakan! Alas, alas, atas Avu ii kadar ak ver, uvaldz kadar deik ver! Asil kiinin torunuyum Sedir aacnn kkym. Abu Tob diyerek ardm Ongostoy Kaldrak diye ardm Tanrnn gnbei yerde (Altaylarda yamurun kesilmesi iin yaplan dua. Inan, amanizm, s.163).

Grlyor ki, bugnk Trk inanc bir dinden ziyade, temel prensibi ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber vermek dncesi olan bir sihirdir. Btn bu anlatlanlar sadece Asyal Trk topluluklarna ait deildir. Ufak tefek deiiklikleri olmakla beraber amanizm denilen bu yaay Mogoll'].rda, Japonlarda, Eskimolarda, Malezya'da, Avustralya' da, Kafkaslarda, zlanda ve Kuzey Amerika' da ve Afrika'nn birok yerinde grlr. Tarihin dini inanlar ve telakkileri deiikliklere uratarak bazan zenginletirip, bazan da fakirletirerek akp gittiini syleyen aratramaclar her dinin ierisinde Jamanik unsurlarn bulunduunu sylemektedirler. Ve yine aratrmaclar ~amanln Orta ve Kuzey Asya topluluklarnn gerek tikatlar olmadn da iddia etmilerdir. Buna gre amanizmin znde asabi hastalklar yatmaktadr. Kuzey kutbuna yakn blgelerde iddetli souklarn, uzun gecelerin, yalnzln ve vitaminsizliin nsanlarn sinir sisteminde tahribata yol at bilinmektedir. Kamlarn sar'a nbetine maruz kalmalar buna balanmaktadr45 Ancak bunlar hakiki hastalardan farkl olarak kendi arzularyla bu duruma gelmektedirler. nk kamlar kendileri hasta olmaktan ziyade, hastalar iyiletiren kiilerdir. Bu yzden salkl olmak zorundadrlar. Hatta toplum iinde en akll kiilerdir de diyebliriz. Btn bu olumsuz
45 Yani gneyden gelen halklarn buralara uyum salayamayarak bir mcadeleye girmeleri. ruhsal knt ierisinde iken isteriye benzeyen tepkilerle kendilerini ku1ardkla vurgulanmaktadr.

Saadettin GME

99

artlarda ortaya kan kam aciz durumdaki halk, ruhlarla temasa geerek rahatlatrlar. Ayin srasnda kamn azndan kan teselli edici szlerle avunurlar. Genelolarak zetleyecek olursak kamlarn veya oyunlarn belli bal grevleri unlardr. Bir yl kadar evden ayrlmayan lnn ruhunu br dnyaya yollamak; av ve savalarda talilii dndrmek; hastalklar iyiletrmek. Onlar ~ifahi destan edebiyatnn da koruyuculardrlar. Buryatlarda olduu gbi, Saha oyununun sz hazinesi 12 bin kelimeyi bulduu halde, halkn konutuu kelime says 4 bini gemez. Kazak ve Krgzlarda bakslar arkc, air, mzisyen, kahin, hekim ve halk menkbelerinin yaatclardrlar46 Daha ncede belirttiimiz gibi amanln izlerine gney yarm kre lkelerinde de rastlanm ve bundan dolay meneini scak blgelerde arayanlar da olmutur. Bunlarn banda M.Eliade gelmekt~dir. Mesela, baz Orta Asya topluluklarnda Ak-Kam, Kara-Kam aynmnn Iran tesirli olduu dnlmektedir. Altayllar Ak-Kam, Kara-kam; Sahalar Ay-Oyun (iyi oyun), Abas-Oyun (eytani oyun) eklinde adlandrmalar _yaparlar. AkKamlar, cbbe veya klah tamazlar, davul kullanmazlar. Kt ruhlar ve karanlk dnyayaayin yapmazlar, kanl kurbanlar vermekten saknrlar. KaraKamlardan ayr olarak, gndzleri iyilik ruhlar erefine ayin ve tren icra ederler. Ayin yaptrmak iin halk daha ok kara-kamlara mracaat ederler. Bunun sebebi de aydnlk dnyasnn ruhlarnn insanlara daha az zarar vermelerine inan olsa gerek. Saha Trklerinin bereket ve dQGum tanras Ayzt'n durumu, dokuz erkek ve dokuz kz evlatl Bay-igen'in hali topraa bal kltrlerin tasavvurlardr denilmektedir. Omein, kamn aynasnn da gney kkenli olduu, davulunun Budizm yoluyla Hindistan'dan geldii iddia edilmektedir47 imdi toparlayacak olursak: Kamlk bir din deildir. Saha Trklerinin birok tren ve adetlerinde oyuna i dmez. Ancak bugn amanizm olarak bilinen itikad ve gelenekler Sibirya kavmlerinin sosyal bnyelerine o derece tesir etmitir k, bunlar skp atmak ok zordur. Saha Yeri'nde Oyunizm bir inantan ziyade bir meslek durumuna gelmitir. Saha Trklerinin hayatnda Kk Tengri dini ok nemli bir roloynam, bugnde amanizm olarak adlandnlan bu merasimler oynamaya devam etmektedir. Saha bilim adamlarna gre, bugn onlarn dini inanlarnda byk tesiri olan Kut-Sr gelenei de, eski Trk dininin felsefi, sanat ve tbbi ynlerini gstermektedir. Hastalara bakmaa ve tedavi etmee anlan Saha oyunu, eve girdii zaman tr yerine, yani ba keye kurulup oturur. Boz at derisinden yaplan post zerine bada kurar. nk Sahalarda boz at derisi kutlu saylan nesnelerdendir. Oyuna akama kadar birok eit yiyecek ikram edilir. Saha Trkleri iin neml bir zel ayin de ev yapmak in seilen yerde yaplan trendir. Sahalar yeni ev kurmak iin kutlu bir arsa arar. Bu trene de oyun karr.
"'Kafesolu, a.g.e., 35-37; Bulu, a.g.m., s.321; Tanyu, a.g.m., s.204. Kamlar ocuu olmayanlara da yardmc olurlar. Mesela Hakaslarda ocuu olmayanlann kamlanmas iin din adam (veya kam) Umay Da'na gider. Hakaslar arasnda "ana koynu" manasna gelen Umay, ana simgesidir. Kam. dada ocuklarn ruhlarnn asl bulunduu beikleri alr ve eve gtrr. Daha sonra anne olacak kiinin organizmasna yerletirir (Baknz. Sagalayev, a.g.e., s.70) . J Bulu, a.g.m., 5.322.

100

Eski Trk nanc zerine Bir zet

Saha Oyunizmine ait ilk bilgilerin 13. yzyldan kalma olduu sylenmektedir. Rus igali,!1den sonFa, sr~tl~. bi~ ~k~ld~ Hrs.tiyanl.k propagandas yaplmasna ragmen, esk Trk dnnn zlern slememlerdr. Oyunizm Sovyet dnemiyle birlikte Sava Ateizm ile byk bir mcadeleye de girimiti. c-Kk Tengri nanc Eski Trkler tabiatta baz gizli kuvvetlerin varlna inanmlardr. Bunlar kutsal (yani duk) idiler. Tabiat glerine itikad, hemen hemen btn halk dinlerinde mevcuttur. Fiziki evrede bulunan da, deniz, rmak, ate, frtna, gk grlts, ay, gne, yldzlar gibi tabiat ekillerine ve hadiselerine kar hayret ve korkuyla kark bir sayg hissi eskiden beri olmutur48 Mesela ziraat kavimlerde daha ok bereket tanrlar olarak baz kuvvetler bulunur. ava kavimlerde ise, zafer tanrlar birinci plandadr. oban topluluklarda hayvanlarn yavrulamas veya koyun krkna zamanlarnda zel trenler dzenlenirdi. Ite halk dinlerinin mahalli zelliklerine karlk, yksek dinlerde btn cihana amilolan hususiyetler vardr. Eski Trklerde ruhlarn insan biiminde tasavvurlar olmadndan putlar da olmamtr. Fakat ruhlara kar bir sayg bulunduundan, kahinlik ve falclk gib mesleklere Trkler arasnda da tesadf edilmektedir. Avrupa Hunlarndaki falcl Latin kaynaklar kaydetmitir. Ayrca orijinal Kk Trk harfleriyle yazl Irk-Bitig49 adl fal kitab ilgi ekicidir. Ancak falclk ve kahinlik eski ve orta a kavimlerinin hepsinde mevcuttur. Trklerin dini diyebileceimiz, ancak imdiye kadar bu dinin ismi hakknda bir beleye rastlamadmz, fakat kitabelerden yola karak Kk Tengri dini olaraK adlandrabileceimiz bu inancn temelinde lm atalara sayg, onlar iin kurbanlar kesilmesi (ki bu babaerkil toplumlara mahsustur), baba hakimiyetinin ailedeki belirtisi olarak saylmaktadr. Bu itikata gre insanlarn ruhu ldkten sonra bile yaamaktadr. Din tarihi aratrclar ve etnologlarn Trk halklar zerine yapm olduklar incelemeler, Kuzey Asya ve eski Orta Asya kavimlerinde Atalar Klt'nn bulunabileceini ortaya koymutur. Asya Hunlar her ln mays ay ortalarnda "Kutlu Atalar Mezarl"nda kurban keserlerdi 0. Trklerde atalara olan sayg, onlarn mezarlarna yaplan hakaretlerin iddetli bir ekilde cezalandrlmalar eklinde de grlr. Mesela Attila'nn Balkan sefer (442), Hun hkmdarlarna ait mezarlarn, hrstiyan papazlar tarafndan soyulmas yzndendir51 Trkler iin byk hakaret olan bu davrana hrstiyan hrszlar, Trk mezarlarna llerin deerli eyalanyla gmlmeleri sevketmitir. nk Trkler br dnyaya, yani lmden sonra ikinci bir hayatn varlna nanyorlard. Bunun
"" Y.avuolu, "Eski Trk Dini", Tantm, 7/79, stanbul 1986, s.30. ~)lrk-Bitigiinbaknz, H.N.Orkun, Eski Trk Yaztlar. C. 2, stanbul 1938, s.7193; S .E.Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskova-Leningrad 1951, s.80-92; VThomsen, "Dr.M.A.Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-huang", Journal of Royal Asiatic Studies, London 1912, s.196-210; S.G.Clauson, "Notes on the Irk Bitig", Ural-Altaische Jahrbcher, Vol. 33, Wiesbaden 1961, s.218225. "Gme, a.g.t., s.119. ;1 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, 2. bask, stanbul 1983, s.75; Bulu, a.g.m., s.330-331. ~

Saadettin GME

101

gibi bn Fadlan'n verdii bilgilere gre, Hazarlar ve Oguzlar, mezarlarnn bulunmamas iin ly rmak yataklarna gmdkleri vakidir. Onlar ilk nce rman yatan detiriyorlar, sonra buraya bir mezar ina ederek, suyu tekrar eski yatana aktyorlard. Eski Trkede "ruh, can" maD.asnagelen Tin kelimesi kullanlyordu. Bu ayn zamanda "nefes" demekti. Olm nefesin kesilmesi, ruhun bedenden kp umas eklinde tasavvur ediyorlar, bazan l yerine "umak" tabirini kullanyorlard. Mesela son zamanlara kadar Kazakistan'n Sr-derya ve Turgay blgelerinde len erkein mezarnn ~stne en sevdii atnn kafatas mzrak veya bir srk zerine saplanyordu. Olen iin yerine getirilmesi lazm olan adetler bir yl ierisinde tamamlandktan sonra, mzra kryorlard. Parala,:mezarn zerinf? s~la?yordu. Bylece ffiI;~ranparalarndan vlenin ruhu goklere uuyordu -. Bugune kadar ktabeler uzerne yapm oldugumuz incelemelerde, alt yaztta biz umak terimine tesadf ettik. Umak' Trkler ayn zamanda cennet iin de kullanmlardr. Bazan Trklerin evlerinde atalarnn suretlerini tasvir eden tslere rastlanlmtr. Mesela daha ncede belirttiimiz gibi, 13. yzyln ikinci yarsnda Mogolistan'a giden eli Rubruk, bir Uygur mabedinde puta benzeyen baz nesneler grm ve putlar nedir diye sormutur. Uygurlar da bunlar tanr tasvirleri del, iimizden biri ld zaman yaknlar onun suretini yapar ve tapnaklara koyar, biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz, diye cevap vermitir. Yani bu durumun ne totemcilikle, ne de kamlkla bir alakas yoktur. Ancak bu husus baz dier kavimlerde len kudretli insanlarn sopradan ilahlatnlp, yar tanr durumuna sokulacak kadar ileri gtrlmtr. Olnn daha mutlu yaayacana inanlan baz Hind-A vrupa kavimlerinde lnn mezarna eyalar konur, hatta nemli llerin akrabalar da ldrlerek yanna gmlrd. Kuzey Avrupa topluluklarnn kutsal hayvanlar domuz iin yaptklar trenlerde insan kurban ettikleri bilinmektedir. Insan kurban esasen Sami kavimlerinde ehemmiyet tayordu. Arabistan'n kuzey blgesinde bereket ile ilgili olarak, tabiat idare eden tanrlara insanlar kurban edilirdi. Tanrnn hiddetini yattrmak iin cahiliye devri Araplarnca en kymetli evlat olan erkek ocuk takdim olunurdu. fiz. sa'nn insanl kurtarmak iin kend!sini feda ettii. telakkisi gibi, slamiyette kutlanan Kurban Bayram, Hz. brahim'in olu Ismail'i kurban etme hikayesidir. Eski Trklerde en byk kurban, bozkrl Trk'n enok kymet verdii hayvan at idi. Orta Asya'nn Trk blgelerinde, zellikle Altaylardaki kurganlarda, birok at iskeleti bulunmutur. Hatta ok enter~sandr ki, bugnk Kazak ve Krgzlarn bazlarnn Kurban Bayramnda dah at kurban ettkleri sylenmektedr. Insan kurban bozkr kltrnn deil, ziraat kltrnn belirtisidir. Bu mhim noktay dikkate alan tannm kltr tarihisi W.Eberhard, Trklerde byle bir adetin mevcut bulunmadn ve hatta Trkler kendi hakimiyeti altnda bulunan baz kavimlere bunu yasak etmitir, demektedir 53 Trklerin eski inanc Kk Tengri itikad idi. Kk Tengri bozkr kavimleri inancnda tek yaratc olarak grnmekte ve din sisteminin merkezinde yer
;

.
i

5:1

Mustafina, a ,g.e., s.97. W.Eberhard, "Eski in Kltr ve Trkler", DTCF.

Dergisi,

1/4,

Ankara 1943,

s.21.

102

Eski Trk nanc zcrine Bir zet

alm bulunmaktadr. Btn Trk boylarnda kurban sunulan en yksek kutsal varlk Kk Tengri olmutur. Tanr tam iktidar sahibidir. Ayp zamanda semavi mahiyeti olduu iin Kk Tengri ad ile zikredilmitir54 Ilim adamlar Kk Tengri inancn dorudan doruya btn Trklerin ana klt olarak vasflandrmtr. Kk Tengri itikadnn esaslarn aa-yukar Orkun kitabelerinden tesbit etmek mmkndr. Bu yaztlarda kagan ve begler, Trk milletine yapt yardmlardan dolay, Tanry iten gelen minnet ve kranlarla anmaktadrlar. Trk kaganlarna siyasi hakimiyetin temeli olan kut Tanr tarafndan verilir. Tanr izin verdii in dmanlar perian edilmi ve devlet sahibi olunmutur. Kitabelerd~ birok yerde zikredile~ ~engri ''je .baz!1nTrk Tengrisi e.~l~.n?e~e tesadf edIlmektedr. O zaman mll br huvyet ortaya kyor. Borululern (Ainalarn) hanedanlk kurmalar Tanr tarafndan olm utur.. Bumn jle Istemi'yi Tanr tahta karrken, Trk milleti yok olmasn diye Ilteri ile IlBilge Katun'u halk ierisinden ekip, ykselten O'dur. Halk kagan terkettii zaman Tanr on~~ cezalandrmtr. Savalar onun sayesinde kazanlm!tr. Tanr Kut' a ve Ulg' e layk olmayanlarn elinden de bunlar almtr55. Yani Tanr Trk milletinin geleceini belirleyen en yce varlktr. Btn bunlar Tanr'nn ei ve benzeri olmayan, insanlara yol gsteren, onlarn varlklarna hkmeden bir Ulu yaratc olduunu gstermektedir. Aka grlmektedir ki, bu semavi Tanr inancnn :-;amanik dncelerle hibir alakas yoktur. uras da bir gerektir ki, ne amanizm, ne de dier Hak dinler Trk'n bu milli dinine etki yapamam, yani onu kendi gayelerne hizmet edecek ekle sokamamlardr. 8. yzylda Hazar Trklerinin "bir yaratc Tanr" tandklar, hnstiyanlarn "l inancna" karlk, onlarn tek Tanrya man ettikleri kaynaklarda yazldr. Hazar hkmdar Bizansl misyonerleri kabulnde, onlara ok ilgi ekici bir cevap vermektedir: "Bizler sizinle ayn dncelere ve inanlara sahibz, ancak ayn yerde durmuyoruz. Siz Baba-Oul-Kutsal Ruh'a inanr ve onun iin alrken, bizler sadece tek Tanr i~n alnz" demektedir. 10. yzylda baz Trk boylar arasnda dolaan Ibn Fadlan, Oguzlarn ilerindc:n biri ~ulmt? u~a~ ,:,eya sevme~i~i birey grrse ban semaya kaldnp "br Tann dediklern sylemektedr . Dini itikad olarak varlnn m.. 5. yzyla kadar indii sylenen Kk Tengri'nin Asya Hunlan arasnda bile tek bir ulu varl temsl ett!~i kaytldr. Gkyzndek tabiat varlklarnn byk roloynad eski halK dinlerinde gne, ay ve yldzlarn tann olarak tannmalanna karlk, Trkler g btn olarak sembolletirmiler ve Kk Tengri itikad ortaya kmtr. Bu yzden
si S.Gme, "Drevnyaya Religiya Tyurok", amanizm Kak ReIigiya: Genezis, Rekonstruktsiya, Traditsii, Yakutsk 1992, s.20. ~Gme, "Eski Trklerde Siyasi ... , s.l 13-1 15. '" A.Zajaczkowski, "Khazarian Culture and Inheritors", Acta OrientaIia, Tom. x, Budapest 1961, s.302; R.een, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul 1975, s.31. Zajaczkowski, Hazar Trklerinin, Karaim mezhebi ni kabul etmelerini tamamcn bir siyaset olarak grmektedir. Onlarn komular olan Hrstiyan ve Mslmanlara muhalefet amacyla bu inanca girdiklerini, Arap ve Bizans etkisine kar bir oyun olduunu, bu inancm Hazar Kaganlmda gerekten benimsenmediinin altm izmektedir (Baknz, Zajaczkowski, a.g.m., s.302).

Saadettin GME

103

bu inan sistemi sadece Trklere zo-dr. Kk Teno-ri yalnzca kendisine itaat edilmes gereken, koruyucu bir kudret olduu halde, dier varlklar (s.ne, ay, yldzlar) iin nemli bir fonksiyon mevcut deldi. Mesela tlizans kaynaklarnda, Kk Trkler lkesinde Kk Tengri'nin tek yaratc varlk olduuna; Trklerin ate, su gibi baz eylere kutsallk atfetmelerine ramen, ancak yer ve gn yaratcs Tanr'ya taptklar kaydedilmitir. Dinler tarihinde tesbit edilen bir hususa gre, hibir din saf halde kalmam, Tanr herzaman kutsal saylan ikinci derecede yan varlklar ile evrili bulunmutur. Tarihin en byk dinlerinde durum byledir. Hrstiyanlkta bir yerine olan Tanr kiiliinden bak~, Meryem Ana, melekler, azizler ve l ruhlar kutsaldr. slamiyette, hlas Suresi'nde "Allah'n birlii ve vasflar din felsefesi ve edebiyatnda grlmemi bir ekilde belirtilmi" olduu halde Ament Suresi'nde peygamberlere, kitaplara, meleklere iman vardr. Kk Tengri dininin Trklere mahsus bir inan olduu Tanr kelimesinden de anlalmaktadr. Bu kelime btn Trk dillerinde olduu gibi, Trkeden birok Asyal kavmin diline de gemitir. Eski Trkedeki Tengri kelimesi bugnk eitli Trk lehelerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre tengri, tengere, tangr, tangara, ture ekillennde sylenir. Trkenin asli kelimesi olan Tanr'ya yazl kayt olarak, en eski m.. 3. yzylda rastlanmaktadr. Hi .phesiz bundan ncede mevcut idi. Zamanmzdan 2500 yl evvel, ba~ta esk Yunanllarda olmak zere lml ve lmsz birok tanrnn oldugunu grenler, Trklerde tek bir ilahn ve yaratc yerine geen Tanr kelimesinin varlna inanmamlar ve bunu kabul edememilerdir. inlilerin Trklerden ald kesin olan bu kelime eski kaytlarda (m.. 5. yzyl) T'ien eklinde, Tanr manasna kullanlm~tr. Yani Trkler Tanr'y dinlerinin en yksek varl olarak kullanmlardr . Altayl kamlar Tanr'ya dua ederken "yksekte bulunan byk atamz tengere, yaratklar yaratan tengere, yldzlarla dnyay ssleyen tengere" diye hitap ederler. Eski Trkede "gk" (sema) ve "en byk yaratc" mefhumlar tek bir kelimeyle ifade edilmtir. islam dinini kabul eden Trkler ise gk kelimesini sema, tengri kelimesini de "Allqh" mefhumuna tahsis ettiler. Eski Trkede hava anlamna gelen "kalg", Islamdan sonra "gk-sema" manasna kullanlmak istenmise de, tutunamayarak, sonralar bsbtn unutulmutur. Tanr kelimes yerine Oguzlarn kulland "alap" terimi de yaama imkan bulamad. Gnmzde yaamaya alan eski Trk dininin zaman zaman slah edilmeye alldn grmekteyiz. Son teebbs 20. yzyln banda Altay Dalarnda grld. Bu harekete dnya literatrnde Burhanizm denmektedir. Altay Trkleri ise Ak-Yang (Ak din) demilerdir. Bu hareket yalnz bozulmu amanizme kar deil, Rus emperyalizmine kar da bir ba kaldr idi. Burhanizmin kesin balano- tarihi belli deildir. Ancak bu inancn Rus hkmeti tarafndan ortaya ;karlmas i904 ylnn balarna rastlar. Bu itikadn temeli bozulmu, yani ierisine Budizm, Manihezm ve sonra baz semavi dinlerin kart Trk din ile Rus egemenliine dmanlktr. Bununla beraber Burhanizm, Lamaizme bir gei olarak grld gibi, amanizm ile
51 Kafesolu. Eski Trk Dini. s.22-66; HTanyu. slamktan Tek Tanr n:i'nc. Ankara 1980, s.15-19; avuolu, a.g.m., s .28.

nce

Trklerde

104

Eski Trk inanc zerine Bir zet

Hrstiyanln da bir atmas eklinde deerlendirilmektedir. Ancak Burhanizmn knn temelinde, hemekadar eski Rus yazarlar birtakm feodal dzen emarelerine iaret ediyorlarsa da, yz yllk belki de ikiyz yllk rahatszlklar yatmaktadr. Ruslar gelene kadar kendi topraklarn ekip biebilen, hayvanlarn bozkrlarda hrce otlatabilen Trk halknn elinden bu gibi imtiyazlar alnm, stne-stlk binlerce yldan beri zerinde atalarnn yatt topraklara Rus gmenleri getirilerek yerletirilmiti. Aslnda Burhanizm hareketine dinl vasfnn yannda, millf bamszlk ayaklanmas olarak da bakmakta fayda vardr. Burhanizmin belki ilk eyhi diyebileceimiz kii Altayl bir Trk olan et-elpen'dir. Kars ile beraber, 14 yanda bir kz evlatl olan bu Trk st-kan kasabasndan 20 km uzaklkta bulunan bir ormanlk blgede yayor ve burada ibadet ediyordu. Yannaeenere bu Ak-yang'n ilkelerini retiyor ve nasihatlarda bulunuyordu. et- elpen'in retisne gre, Ruslarla beraber yemek yemek, onlarla dost o makyasakt. Hatta Rus paras bile kullanlmamalyd. 20. yzyln kamlar Kk Tengri Dininin iine birok akla ve manta smayan hurafeler soktuklar iin onlar eytan ileriyle urayorlard. Onlarn davullarn, cbbelerini ve asalarn atete yakarak gerekleri grmeye zorlamak lazmd. Tanrya ho kokulu otlarn duman, st, arap ve kmz gibi salar da kurban saylabilirdi. Eer bu din etrafnda birleirlerse, Rus zulmnden de kurtulmak mmkn olacakt. et-elIJen btn vaazlarn ok gzel bir hitabeti olan kz vastasyla yapyordu. Bu kz dinlemek iin binlerce kiinin topland oluyordu. Zamanla et-elpen'in onbinlerce taraftar oldu. Bu Rus hakimiyetinin Altaylarda tehlikeye girmesi demekti. Rusya'y Burhanistlere kar harekete sevkeden nedenlerden birisi de; blgede faaliyet gsteren hrstiyan misyonerlerin sulamalaryd. Misyonerler Burhanizmi kendi almalar iin yen bir dman olarak grdler. Onlar yazdklar yazlarda veya devletin merkezine gnderdikleri haberlerde hayali Japon ajanlar arayarak, halk arasnda bir Japonseverliin var olduunu ispatlamaya alyorlard. Hem Mo&ol Lamalarnn zarar verici faaliyetleri, hem de Burhanistlerin Japon taranarlndan sz ederek, onlara kar bir c~he oluturdular. 1904 temmuzunda binlerce Altay Trk tren iin et-<;elpen'in adn etrafnda toplanmlar, gen kzn ateli nutkunu ve ilahilerin dinlerlerken, ibadetle megul bu silahsz insanlar Rus askerleri tarafndan baskna uaradlar. etelpen, kars, kz ve ileri gelen yirmi kadar mridi tutukland. ~us hkmeti Altayl Burhanistlerin mallarn ve mlklerini yamalad. et-elpen ve arkadalar ar ceza mahkemesinde yarglandlar. O zaman Rus devlet dumasnda bulunan baz liberal grl kiiler ve avukatlar mlarn savunmalarn stlendiler. Bylece lm cezasndan kurtuldular 58 Iki yl sonra et-elpen Biysk hapisanesinde ld. Burhanizm hareketi bylece sona ermi oldu.

si< nan, a.g.e., Altaysk 1993.

s.201-203. Burhanizm iin baknz, A.G.Danilin,

Burhanizm,

Gorno-