1

www.koumakina2001.8m.com

KARBON FBERLERLER VE SANAYDEK UYGULAMALARI

retimde fiberler ya srekli ya da sreksiz (ksa fiberler) formda kullanlabilir. Fiberler tek ynl tabakalar veya ok ynl dokumalar eklinde olabilir. Bunun dnda, matris iindeki yksek zgl mukavemete sahip fiberlerin oran kompozitin mukavemetini etkileyen bir baka faktr olup bu oran arttka kompozitin mukavemeti de artmaktadr. Karbon fiberlerin zellikleri, kullanlan organik balang malzemesine ve ilem artlarna bal olarak geni bir aralkta deiir. Gnmzde grafit fiberleri balca malzemeden retilmektedir: Selloz (Rayon), Poliakrilonitril (PAN) ve Petrol zifti. Dk elastik modle (27.6 GPA), sahip fiberler rayondan elde edilir. nce fiber 400C'nin zerine stlr, bylece selloz pirolize (organik malzemenin karbon ve grafite dnm) olur. Daha sonra 1000C'nin zerinde karbonizasyon tamamlanr (pirolizle retilen karbon yapnn dzene girmesi). Karbonizasyon tamamlandktan sonra, fiber 2000C'nin stne stlarak grafitize edilir (% 100 grafit - dzenli kristal yap elde edilir) . Rayon balang malzemesinden yksek elastik modll fiberler, grafitletirme ilem scaklnda germe ileminin uygulanmas ile elde edilir. Yksek modle (44 GPa) ve yksek mukavemete (2,07 GPa) sahip karbon fiberler PAN veya baz durumlarda mezofaz zift balang malzemesinden retilirler. PAN fiberler; ncelikle % 500 il % 1300 orannda gerilirler, daha sonra ekme gerilme altnda 20028OC arasnda oksijenli bir ortamda stabilize edilirler (karlkl ba oluumu). PAN fiberlerinin karbonizasyonu 1000-1600C arasnda grafitizasyonu ise 2500C'nin zerinde yaplr, ilk aamada yaplan germe ilemi pahal bir ilemdir ve karbon atomlarnn karlkl ba oluturmasn (thermosetting) salar. Mezofaz zift fiberleri de, PAN fiberleriyle ayn ileme tabi tutulurlar, fakat bunlarda germe ilemine gerek yoktur. ekil 1de PAN ve zift fiberlerin retim emas grlmektedir. Sreksiz fiber takviyeli kompozitlerde; ksa karbon fiberleriyle birlikte pirolitik karbon matris veya pirolize edilmi organik matris kullanlr. Bu tr ksa fiberlerle oluturulan

ekil 1:

PAN ve Zift prosesleri ile karbon fiber retimi.

www.koumakina2001.8m.com

karbon - karbon kompozitlerin mukavemeti, srekli fiber takviyeli karbon karbon kompozitlere gre daha dk olmakla beraber, malzemede izotropik bir yap oluur ve tabakalar aras ekme mukavemeti artar (Bkz. ekil 2). Ayrca, byk lekteki yaplarn retimi ksa fiber kullanm ile daha kolay olur ve izotropi salanr. ekil 3te deiik tekniklerle retilen ksa karbon fiber yaplar grlmektedir.

ekil 2 : Karbonun Turbostratik yaps ile grafit yapsnn kyaslanmas.

ekil 3 : Deiik yntemlerle retilen ksa karbon fiberler. Srekli fiberler; yksek mukavemetli fiberlerin zelliklerinden yararlanmak istendiinde veya makro lekte tercihli ynlenme istendiinde kullanlr. Bu tr karbon - karbon kompozitlerde fiberlerin ynlenmesi ve tabakalar arasndaki kilitlenme, retim zorluunu kontrol eden iki nemli parametredir. ekil 4'te, deiik yapdaki srekli fiber takviyeli malzemelerin nasl kullanld grlmektedir.

www.koumakina2001.8m.com

ekil 4 : Srekli fiberlerle takviyeli malzemelerde fiberin kullanm (a) Teyp kaplama (b) Sarma (c) ok boyutlu

FBER BALAYICI MALZEMEL HADDELERLE EKONOMK YASSI MAMUL RETM

Folyo ve dokumasz kuma endstrisinde kullanlan makinalarn lm ve iletim haddeleri ounlukla ar elik malzemelerden retiliyordu. Buna karn fiber balayc malzemelerden retilen haddeler hem daha hafif oluyorlar hem de daha dk tahrik glerine ve yere ihtiya duyuyorlar. Yass Mamul retimi ile ilgili talepler gn getike artyor. retkenliin art ile birlikle kalite seviyesinin de ykseltilmesi nemli bir hedef. Bu nedenle yass mamul reticileri iin ekonomik tesis tasarmlar, rekabet gc asndan nemli unsurlar olarak kabul ediliyor. Hem tesisat reticileri hem de kat, folyo, tekstil, elik erit, demir d endstrisi ve matbaa endstrisinde faaliyet gsterenler bu taleplerle, imdi ve gelecekte de kar karya olacaklar.

www.koumakina2001.8m.com

Pazarda yaanan bu olaylar aadaki sonular dourmu: Tesisler yalnz daha hzl deil, ayn zamanda daha da geni olmallar, Her tesisin kullanm derecesi artmal, Tesislerin enerji tketimi mmkn olduunca az olmal. Bunlara ek olarak piyasa, mallarn hatasz ve gecikmesiz ol masn talep ediyor. Fiber Balaycl Hafif Haddelerin Avantajlar Hafif tayc haddeler (merdaneler) tesislerin retkenlik artlarna ve ekonomikliine nemli llerde katkda bulunurlar. Ayrca bu haddelerle retilen rnlerde daha yksek kalite seviyeleri elde etmek mmkndr, Sz konusu haddeler, eitli fiber balayc malzemelerden, karmak bir teknoloji ile gelitirilmitir. Hafif haddelerin avantaj, hadde malzemesi younluunun dk olmasdr. Ayrca fiber esasl haddeler, kullanc taleplerine zg haddeleme ilemlerinde geni tasarmsal olanaklar sunuyorlar: Sradan elik haddelere oranla , fiber esasl hafif haddeler % 50 - 80 orannda daha hafiftir. Hafif haddelerin ktle ataleti % 80 - 90 orannda azaltlmtr. Kritik devir saylar % 70 orannda daha yksek olan hafif haddelerin termik uzama deerleri, ynlendirilmi fiberler sayesinde (eksi deerlere kadar) istenildii gibi ayarlanabilir. Bu avantajlar sayesinde haddeler kolayca tanabiliyor ve kullanm srasnda da daha dk frenleme kuvvetlerine ihtiya duyuluyor. Yass rnler zerinde iz oluumu ok daha azdr. Ayrca ek tahrik ve dzenleme gleriyle nemli lde enerjiden tasarruf salanyor. Hafif haddelerin kullanm ile, retim hzn arttrmak, daha geni alma aralna ulamak, rnlerde daha dk kalnlklar elde etmek ve bunlarn yannda da daha kesin l sonularna ulamak mmkn. Fiber esasl merdanelerin almas srasnda boyut deiiklii grlmez. Bahsedilen avantajlarn yan sra bu haddelerle, kullanm durumuna zg avantajlar da elde etmek mmkn. CFK ve GFK'nin Sradan Malzemelere stnl Fiber esasl malzemelerin sertlik, mukavemet ve gerilim uza mas deerleri dier hadde malzemeleri ile karlatrldnda fiber esasl malzemelerin sunduu olanaklar aka grlebilir: Tablo l 'de St 52, Alminyum, CFK (Karbon Takviyeli Fiber) ve GFK (Cam Takviyeli Fiber) malzemelerin younluklar ve E-modlleri karlatrlm. Tablo 1: eitli malzemelerin spesifik serttik deerleri Malzeme St 52 Alminyum CFK GFK Younluk Elastik Modl g/cm3 N/mm2 7,8 2,7 1,5 1,9 210000 70000 75000 180000 20000 40000

Hafif haddeler zellikle CFK borular ile donatlyor. Bunun nedeni, CFK malzemelerinin elastiklik modlnn yksek olmas. GFK malzemesi, yalnzca elastik enerjiyi yksek oranda depolayabilme zelliinden dolay kullanlyor. Tablodaki verilere gre yaplan karlatrmaya

www.koumakina2001.8m.com

gre, elikle ayn sertlik deerini veren CFK malzemesinin cidar kalnl eliin cidar kalnlnn iki kat kadar. CFK malzemesinin elastiklik modl de eliinkinin yars kadar. Ancak iki kat cidar kalnlna ramen CFK malzemesi, sahip olduu dk younluu nedeniyle hala, ayn sertlik deerini veren elikten daha hafif. Tablo 2'de elik, alminyum, CFK ve GFK malzemelerin spesifik mukavemet deerleri grlyor. Tablo 2: eitli malzemelerin spesifik mukavemet deerleri Malzeme St 52 Alminyum CFK GFK Mukavemet (Mpa) 400 350 1500 1250

Resim 1: lm protokol: Hat hz 1000 m/dak olan elik haddeli (ap 808 mm) bir kat makinasnda grlen gerilmeler. a) Klavuz tarafnda titreim hz b) Tahrik tarafnda titreim hz c) lm sinyali

Resim 2: lm protokol: Hat hz 1000 m/dak olan CFK haddeli (ap 556 mm) bir kat makinasnda grlen gerilmeler. a) Klavuz tarafnda titreim hz b) Tahrik tarafnda titreim hz c) lm sinyali

www.koumakina2001.8m.com

CFK ve GFK malzemeleri ne ait mukavemet deerleri, fiberlerin ynnde yaplan de neylerde doal olarak, elik ve alminyumdan daha yksek kt. Buru kesitli paralarda fiber esasl malzemelerin spesifik mukavemet deerleri eliinkine yakn deerlerde kyor. Fiber esasl malzemeler tamamen elastiktir. eliin tipik gerilim uzama erisine karn CFK ve GFK malzemelerde dz bir izgi elde ediliyor. Buradan malzemenin plastik deformasyona uygun olmad ve ayrca CFK ya da GFK malzemelerinden retilen bir borunun ar yklenmelere kar da dayanksz olduu sonucu karlabilir. Ancak fiber esasl malzemeler ounlukla fiberlerin dorultusunda krlyor. Yani bir ar yklenme durumunda hadde ilevini yerine getiremiyor ama, geometrik eklini koruyor. Ne var ki sahip olduklar yksek elastiklik deerleri sayesinde CFK hafif haddelerde, bu gibi krlma olaylarna pek rastlanlmyor. Bu da hafif haddeleri yksek oranda gvenli klyor. Son yllarda CFK hafif haddelerin kullanm eitlilii hzla artmtr. CFK hafif haddeleri geni lde tifdruk bask makinalarnda, ayrca kat ve halla makinalarnda iletim ve lm merdanesi olarak ska tercih ediliyor. zellikle yksek hzlarda ve byk hadde geniliklerinde CFK rnlerinin avantajlar kendini belli ediyor. rnek olarak burada bir kat makinasnda kullanlan lm merdanesi verilmi. Tablo 3'de ayn artlar altnda, eskiden kullanlan elik haddelerle gnmzde tercih edilen CFK hafif haddeleri arasnda dorudan bir karlatrlma yaplm. Tablo 3: Bir kat makinasnda kullanlan elik ve CFK hafif haddeleri arasnda bir karlatrma. Parametre Boy mm ap mm Arlk kg Ktle ataleti kgm2 T 80K'da boyuna genleme mm Q 1,0'da artk denksizlik g/sayfa elik 9170 988 9013 1901 8 215 CFK 9170 703 971 85,6 0,3 23 %Fark 0 -28 -89 -95 -96 -89

Elde edilen deerler yakndan incelendiinde, neden CFK hafif haddelerinin tercih edildii grlyor: Ayn makina konumunda elde edilen lm sonulan elik haddelere oranla 10 ile 40 kat aras kadar daha kesindir. Bu sayede makina daha kesin bir ekilde kontrol edilebiliyor. Daha kesin bir kumanda ile rnlerin yrtlmalar ve dolaysyla makinalarn durma sreleri de nemli llerde azaltlyor. %30 ile %40 orannda drlen hadde aplar sayesinde, CKF hafif haddeleri ile elik haddelere oranla, daha yksek kritik devir saylarna ulamak mmkn oluyor. Kara Altnla Salanan Yksek Ekonomiklik CFK ounlukla "kara altn" olarak adlandrlr. Bu farkl ekillerde aklanabilir: Bir yandan CFK hafif haddeleri, kullanlan karbon fiber malzemesinin pahal olmas nedeniyle, daha pahaldr. Ancak dier yandan da CFK hafif haddeleri ekonomik adan daha avantajldr ve hem enerjiden hem de iletme giderlerinden tasarruf salarlar. Bask ve kat sanayinden verilen rneklerde (Tablo 4), kara altnn bu iki zellii de hesaba katlmtr. Buradan fiber esasl hafif haddelerin asl nemi kartlmaldr: Yass rnleri daha ekonomik bir ekilde retebilme olana.

www.koumakina2001.8m.com

Hafif haddeler ya da hafif merdaneler olarak adlandrlan bu aralarn kullanm eitlii, nmzdeki yllarda daha ok artacaktr. Kullanclarnn CFK malzemesine duyduklar gven, bu malzemeyi daha ok tercih etmelerine neden oluyor, iletmelerde elde edilen tecrbeler sonucu malzeme, ekonomik ve teknik adan bekleneni lam olarak verebilmitir. 300 000 N/mm3'e kadar ykseltebilen elastiklik modl sayesinde, ki bu elik haddelere oranla %4 daha fazladr, CFK hafif haddelerin kullanm alanlar srekli olarak geniliyor. Bunun tesinde pahal enerjinin akllca kullanlmas, bir dizi teknik problemlerin de zlmesini gerektiriyor. Tablo 4: CFK hafif haddelerin ekonomiklii. letim Haddesi / Tifdruk Makinas 1354 1300 1:2 - 1:3 100 iletim haddesi yerine Makina bana yaklak 120.000 4.000 Mal kopmas giderme 1-2 saat 30 saaten veya 15 kez mal kopmasndan sonra Daha dk tahrik enerjisi ihtiyac Kolay tama Daha az anma Daha dayankl yzey kaplamas Kt bask kalitesinde azalma lm Makaras / Kat Makinas 550 8800 1:1,2 - 1:1,5 7 lm makaras yerine Makina bana yaklak 60.000 15.000 Mal yrtlmas giderme 1 - 2 saat 4 saat sonra yada 2 - 4 mal yrtlmas sonra Daha dk tahrik enerjisi ihtiyac Daha kk depo ihtiyac Daha kk lm sistemi Daha az anma Daha uzun dayanan yze kaplamalar Tahrik ve kumanda mekanizmalarna ihtiya duymama

Kriterler ap mm Boy mm Fiyat likisi elik / CFK haddeler Kullanm Fiyat fazlas Saat ba maliyet Hesap dayana CFK amortisman DM DM

Hesaplanmam maliyet tasarruflar