Biblioteka

Prevodi

AUGUSTE CONTE

Ogist Kont KURS POZITIVNE FILOZOFIJE, Prevod i priprema: dr Radomir Luki Urednici prof, dr Ra tko Boovi Dragan Vukevi Izdavai: UNIVERZITETSKA RIJE, NIKSI CENTAR ZA ISTRAIVAKO-IZDAVAKU DJELATNOST RK SSO CRNE GORE Za izdavae : Janko Brajkovi Sran Darmanovi Tehniki urednik: Rajko Babovi Ti ra: 1000 primjeraka

KURS POZITIVNE FILOZOFIJE

ETVRTO IZDANJE proireno predgovorom jednog uenika i prouavanjem razvoja pozitivizma

YU ISBN 427-0112-9 tampa: Kultura, Backi Petrovac Niki 1989.

 SOCIOLOGIJI OGISTA KONTA

Ogist Kont (Auguste Conte) roen je 1798. u Monpeljeu u mo narhistikoj katolikoj porodici, koja je jako uticala na njegova ka snija shvatanja. U suprotnom pravcu uticala je na njega Politehnika kola u Parizu, revolucionarna i jakobinska, koju je pohaao i u kojoj je kasnije sluio kao ispitiva i korepetitor. Zalazei u go dine, ponovo se vraa konzervativizmu, pa ak pada i u mistiku, osobito pod uticajem jedne pobone ene, Klotilde de Vo, s kojom je imao kratkotrajnu sentimentalnu vezu. Na njegove naune po glede vaan je bio uticaj Sen-Simona, iji je sekretar u mladosti bio. Umro je 1857. Kont je bio poznati matematiar i ovjek irokog enciklopedij skog znanja. Bio je plodan i kao pisac. Glavna su njegova djela TE AJ POZITIVNE FILOZOFIJE u est knjiga (183242), osnovno djelo, u kome je obraena i sociologija; SISTEM POZITIVNE PO LITIKE ILI SOCIOLOKA RASPRAVA KOJOM SE USTANOV LJAVA RELIGIJA OVJEANSTVA (18514) i SUBJEKTIVNI SISTEM ILI UNIVERZALNI SISTEM SVOJSTVEN NORMALNOM STANJU OVJEANSTVA (1856). Kao mislilac, Kont je tipian primjer nedoumice na raskru drutvenih epoha, pa i filozofije. On je, s jedne strane, empirist-pozitivist, koji svijet hoe da objasni nauno, pozitivistiki, ime se izraava nov stav prema svijetu, koji donosi nov nain proizvod nje, kapitalizam; s druge strane, on se zaustavlja na tom pravcu i vraa se ponovo u staru, srednjevjekovnu mistino-religijsku sko lastiku pokuavajui da izgradi novu religiju s prirodnim, socio loki shvaenim boanstvom. Okovi stare misli srednjevjekovnog feudalizma nijesu mu doputali da se pojavi kao nosilac nove, isto pozitivne misli. Ipak, ovi nanosi mistike i religije nijesu bili do voljni da prevladaju nad novom, pozitivistiko-empirijskom su tinom njegove misli, te ona zadrava sav svoj istorijski znaaj. Ovi mistino-religijski inioci zato ostaju samo svjedoci napora koje je novi pozitivistiki duh morao da uini da bi iziao na pravi put, ali i opomena da ist pozitivizam ne moe uspjeno da rjeava ne-

ka duboko filozofska pitanja, koja prevazilaze iskustvo (i koja su, uostalom, i osnovna pitanja filozofije). Iako je ovdje rije Kontu kao jednom od osnivaa sociologi je, treba istai da~ee--on nije ograniavao samo na sociologiju. On je sbe smatrao filozofom i izgradio je sistem filozofije zasnovan najozitivizmtl k-aejioiorn filozofskom pravcu. U sutini on je svo ju pozitivnu filozofiju izgrHr~Tco sintezu nauke, dakle, kao naunu filozofiju. Tek u okviru te filozofije izgradio je i svoju so ciologiju, kao njen dio. Izlaui tako rezultate nauke, on je dijeli na est djelova, posebnih nauka, koje se rasporeuju u sistem pre ma svojim predmetima. Ovi predmeti se pak pojavljuju istorijskim redosljedom, onako kako se pojavljuju u prirodi, na osnovu zako na evolucije. Ukoliko se kasnije pojavi, vrsta pojava je utoliko slo enija od prethodnih vrsta i slui za bolje razumijevanje prethod ne vrste, kao to se i sama objanjava njome. Tih est nauka su po Kontu matematika, astronomija, fizika, hernija, biologija i naj zad drutvena fizika, kojoj je kasnije dao naziv sociologija. Izlaui tako svoj filozofski sistem u Teaju pozitivne filozo fije, Kont ipak najvei dio izlaganja posveuje upravo sociologiji, to je i opravdano, poto smatra da su drutvene pojave (koje se u istoriji prirode javljaju najkasnije) istovremeno i najsloenije. Tako je Kontova filozofija jedna vrsta enciklopedije nauka, sutinski razliita od ranije, spekulativne filozofije, koju on odba cuje kao zabludu. Ali on se na tome ne zadrava. U stvari, njegov osnovni cilj nije niti istorija ljudskog saznanja ni ljudskog drutva, odn. zasni vanje sociologije. Ovo poslednje je dolo samo kao popunjavanje jedne praznine, koje je bilo neophodno da bi se dopunilo ljudsko saznanje svijeta, ovjeka i drutva. Ali samo to potpuno saznanje, ta pozitivna flozofija, teorijsko znanje, nije nita drugo do sred stvo za ono to je mnogo vanije, za racionalnu naunu djelatnost na daljem i konanom ureenju drutva naunim, pozitivnim me todom za jednu pozitivnu, naunu politiku, koju Kont izlae u svom sljedeem glavnom djelu SISTEMU POZITIVNE POLITI KE. Jer on je u stvari drutveni reformator, koji hoe da dovri zapoeto djelo francuske revolucije i uspostavi jedno na pozitiv nom znanju zasnovano racionalno ljudsko drutvo. Ovaj svoj osnovni stav Kont izraava svojom poznatom devi zom: Znati da bi se predvidjelo, predvidjeti da bi se moglo (uti cati), (Savoir pour prvoir, prvoir pour pouvoir). Tako on po slije sociologije, koja pokazuje iz ega je drutvo sastavljeno i po kojim se zakonima razvija, izlae politiku, shvaenu kao prakti nu primjenu nauke, ali koja i sama ima elemente nauke, jer pred via novo drutvo koje nuno slijedi upotrebi nauno utvrenih sredstava za njegovo stvaranje. Teei da stvori novo drutvo svo jim naunim pozitivistikim metodom, Kont se dodiruje s Mark-

som, koji je takoe htio novo drutvo zasnovano naunim metodima i izgraeno na isti nain. Ali on ima dodira i s drugim socijali stikim reformatorima, naroito Sen-Simonom, iji je uticaj ne sumnjivo trpeo. Cilj ovih i drugih reformatora bio je u velikoj mjeri slian. Svi oni tee novom, humanijem drutvu zasnovanom na novom, hu manijem, razvijenijem, naunijem ovjeku. Jedino im se sredstva za ostvarenje takvog drutva razlikuju, a Kontova i Marksova po gotovu. Marks misli da se do novog drutva moe doi samo revolu cijom potpunim unitenjem starog drutva silom koju e upo trijebiti proleterska klasa, revolucionarna po samom svom loem drutvenom poloaju; Kont se oslanja na filozofiju, koja treba da prosveti ljude i mirnim putem ih uvede u novo drutvo, opleme njujui ovjeka. Ne treba revolucionarnom borbom ruiti staro dru tvo, kako je mislio Marks, nego, po Kontu, treba prosveivanjem duha obezbijediti da svi ljudi uvide istinu novom drutvu i da ovo slono i ostvare. Kont je bio konzervativac, grozio se revolucionarnog nasilja i htio je potovanje poretka umjesto revolucionarnog haosa, poto vanje autoriteta, slogu umjesto borbe, ljubav, altruizam i solidar nost svih lanova drutva i cijelog ovjeanstva. Da se sve to os tvari, mora se uspostaviti duhovno jedinstvo drutva u cjelini, jer ako ono ne postoji, umjesto sloge i sklada u drutvu vladae ne red i borba. Drutveno jedinstvo je ranije ostvarivano religijom (teologijom) u prvoj eposi, a u drugoj metafizikom, ali oba sred stva su nenauna, neprihvatljiva za savremeno doba, kad su ljudi doli do pozitivnog, istinskog znanja, koje daje nauka. Stoga ova mora biti temelj drutvenog preobraaja, preko pozitivne filozofi je, koja je jedna vrsta sinteze nauke. odn. sintetika nauka. U tom osobito vanu ulogu ima sociologija, kao nauka drutvu. Dodue, Kont je smatrao da se upomo mora pozvati ne sa mo nauka nego i religija, jer ona moe da pokrene osjeanja ljudi i da ih neposredno i snano motivie za akciju, pa i na rtvu radi, preobraaja drutva i uvrenja njegove postojanosti u jedino ispravnom drutvenom poretku. Ali i ta nova religija, kojom on hoe da zamijeni staru, fantastinu religiju, upravo stoga i nije prava religija. To je nova. u stvari razumska, nauna religija, sli na onoj iz Francuske revolucije. Njena spoljna strana, ritual i ne ka vrsta misticizma u ovome, lii na staru religiju, ali njena unu tranja strana, njen sadraj je u stvari nauka, odn. nauni zaklju ak ureenju drutva i ponaanju ovjeka. Njeno boanstvo je zato ovjeanstvo naoruano znanjem, koje on naziva Veliko bie. Teko je objasniti ovakav preokret u Kontovim shvatanjima, ime je porekao svoje osnovne dotadanje stavove. Objanjenje

uticajem njegove prijateljice Klotilde de Vo, iako moe neto do prinijeti objanjenju, svakako ne moe objasniti glavno. U njemu se oigledno desio neki snaan unutranji prevrat, koji mora da ima dublju osnovu od uticaja, makako vanog, jedne linosti. Tako je njegov pozitivistiki sistem sociologije i njene primjene u prak si ostao nezavren, a padom u misticizam Kont je iznevjerilo sa mog sebe. To ipak ne moe smanjiti njegov znaaj za nastanak so ciologije. Poto je ovdje rije Kontu prvenstveno kao sociologu, to e ' se ukratko iznijeti njegovi glavni socioloki stavovi. On je sociologiju shvatio kao optu nauku ljudskom dru tvu, ali uzetom u cjelini, kao jedinstvena, iako sloena pojava. Sve . raznovrsne pojave u njemu su u skladu (sto je jedan od Kontovih osnovnih zakljuaka), meusobno zavisne, pa se stoga mogu saz nati samo jednom jedinom naukom, sociologijom. Posebne dru tvene nauke, kao, npr., politika ekonomija, po Kontu zato ne mogu potpuno da objasne pojave koje prouavaju, jer se svaka pojava moe objasniti samo u cjelovitom drutvenom sklopu, to moe uiniti jedino sociologija, kao opta drutvena nauka. Kao pozitivna nauka (a nauka je istinska nauka samo ako je pozitivna), sociologija treba da primjenjuje pozitivne metode, ime Kont zasniva svoj nauno-filozofski pravac pozitivizam. Pozi tivni metod uzima u obzir samo pozitivno utvrene injenice, tj. injenice date u iskustvu. One se mogu nesumnjivo iskustveno ut', vrditi, obavezno iste za sve koji se tim metodom slue. I moda / vanije od toga te injenice u svom skupu meusobno se ob janjavaju dajui takoe iskustveno provjerljive zakone drutve nog sastava i razvoja, to potvruje istorija drutva. Za objanje nje drutva nema potrebe pribjei nikakvim spekulacijama: inje nice su jasne, makar i ne bile proste. Stvarnost je data tako rei na dlanu treba samo dobro otvoriti oi. Da bi se injenice tano saznale, najvanije j e p o s m a t r a n j e (op servacija) kao sastavni, i glavni, dio pozitivnog metoda. Kont od bacuje spekulaciju, isto umovanje, bez injenica, kojom se slui lo ranije, pod uticajem skolastike i teologije. Ipak, ako treba odbaciti spekulaciju, po Kontu ne treba od baciti i matu i ako je treba potiniti posmatranju. Shvatajui drutvene pojave kao realne pojave, date u prostoru i vremenu, s pravom je isticao metod posmatranja. to objektivnijeg. Pri tom se, razumljivo, nije ograniavao samo na posmatranje u uem smi slu, tj. neposredno posmatranje pojave koja se nalazi pod okom istraivaa, nego je smatrao da je veoma vaan i metod uporeivanja posmatrane pojave s drugim pojavama iste ili bliske vrste. Osobit je znaaj, razumljivo, pridavao istorijskom metodu, koji je u stvari poreenje odnosnih pojava u sadanjosti i prolosti, kako bi se utvrdio njihov razvoj, ukoliko ga ima. Istorijski metod za

Konta je od velikog znaaja i jer je njegov glavni socioloki zakon tri stupnja drutvenog razvoja upravo dobijen istorijskim me todom kao zakon kretanja drutva u vremenu. Naglaavanjem posmatranja drutvenih pojava kao realnih pojava, dostupnih relativno objektivnom posmatranju. on je za ista znatno doprineo uvrivanju i pobjedi pozitivnog metoda u sociologiji kao osnovnog naunog metoda, to je velika zasluga kad se zna da je u dotadanjem prouavanju drutva vladao iracional ni, spekulativni, metafiziki metod uz relativno male izuzetke. Ti me je Kont znatno doprineo naunom zasnivanju sociologije, bez obzira na neke nedostatke i tog metoda uopte i svog primjenjiva nja ovog metoda, emu e kasnije biti rijei. On je ak pominjao i metod eksperimenta gdje je mogu. Opravdano osporavanje se pojavilo u odnosu na Kontovo shvatanje sutine same sociologije kao nauke, koje shvatanje u osnovi proistie iz njegovog shvatanja same nauke. U borbi protiv zamje njivanja pozitivne nauke spekulacijom, to je opravdano, on je ipak pretjerao smatrajui da nauka ne moe da utvruje uzroke pojava nego samo njihove odnose (stalne, nepromjenljive). Ne ula zei u pitanje da li zaista postoji korjenita razlika izmeu uzroka i odnosa ili se prvi mogu svesti na druge, ipak treba rei da je time Kont znatno uproavao problem otro podvlaei nunost iz bacivanja zakona iz sociologije (i nauke uopte). Kont je istakao da se drutvene pojave, najsloenije i najpromjenljivije, najkasnije nastale u razvoju prirode, upravo zato i najtee nauno tano saznati. Drutvo, najsloenija pojava u pri rodi, odreeno je svim prostijim pojavama nastalim prije njega, ali se ne moe svesti na njih, pa zato sociologija mora da se slui re zultatima svih prethodeih joj nauka, koje prouavaju pojave na stale prije nastanka drutva. U drutvu, npr., imaju velik uticaj bioloki inioci, ali se ono ne moe svesti na njih, pa se zato socio logija ne moe svesti na biologiju nego mora biti nauka vrsti, a ne pojedincu, kao biologija. Zato se po Kontu ljudsko drutvo i ne moe objasniti voljom i svijeu pojedinaca nego njihovim po vezanim djelovanjem u drutvu kao cjelini. Usljed toga je drutvo istorijska pojava, jer u njemu prethodna pokoljenja djeluju na sljedea i zato se ono, za razliku od ivotinjskog drutva, razvija. Otud i istorijski metod u sociologiji. Odavde logiki izlazi i podjela sociologije na dva dijela. U pr vom se prouava sastav ljudskog drutva (drutvena STATIKA), a u drugom razvoj drutva (drutvena DINAMIKA). U razvoju drutva svaki kasniji stupanj nuno je odreen prethodnim stup njem, odn. stupnjevima. Time Kont utvruje jedan osnovni uzro ni nain razvoja drutva, nasuprot svom naelnom stavu da socio logija ne utvruje uzrone veze meu pojavama nego samo njiho-

ve stalne odnose istovremenog sapostojanja (koegzistencije) i istorijskog sljedovanja. Drutvena statika ispituje uzajamne akcije i reakcije koje ne prekidno vre jedni na druge svi razni bilo koji djelovi drutvenog sistema. Ovim Kont izraava svoj uveni osnovni stav po kome su svi sastavni inioci drutva u neprekidnoj uzajamnoj vezi i sklad (consensus) i duboko utiu jedni na druge. Ovo je jedna od najvanijih njegovih misli i jedna od osnovnih postavki sociologije uopte. injenica je zaista da su sve drutvene pojave meusobno povezane i da se istovremeno razlikuju od drutva do drutva, i me je i odreen opti tip datog drutva, razliitog od ostalih. U dva razliita tipa drutva, pored postojanja razliitih vrsta pojava, jer se drutva razvijaju i javljaju se nove pojave, kao to i nestaju stare, ovo Kontovo naelo utvruje i injenicu da su i pojave u sutini iste vrste razliite u raznim tipovima drutva, jer tip dru tva proima sve pojave i ujednaava ih u crtama osobenih za sebe. Razmatrajui sastav drutva, Kont utvruje da izmeu ovje anstva (koje u stvari predstavlja jedno jedinstveno, najobuhvatnije drutvo, pa je kao takvo osnovni predmet sociologije) i poje dinca (koji je predmet biologije, a ne sociologije) postoje ue dru tvene zajednice, od kojih su glavne dvije porodica i domovina, odn. narod. U porodici, kao osnovnoj drutvenoj zajednici, razvija se ljudska drutvenost, koja je bioloki instinkt (raanje potom stva, ljubav). Ali u njoj ima i isto drutvenih elemenata (saradnja u materijalnoj proizvodnji i vaspitanja podmlatka). Porodica se time razlikuje od ireg drutva, u kome postoji podjela rada i ra cionalno se usklauje proizvodnja i cio drutveni ivot. Narodi, kao ira drutva, usljed tenje za proirenjem, jednom se moraju uje diniti u ovjeanstvo kao jedinstveno drutvo. Drutvo poiva na prirodnoj ljudskoj drutvenosti, ali je ovu drutvenost konkretno uobliila i razvila istorija tokom vremena. razvijajui poetne ljudske bioloke dispozicije. Ukoliko se drutvo vie razvija, utoliko istorijski inilac igra sve vaniju ulogu u obli kovanju drutvene prirode ljudi i u samom sastavu i razvoju dru tva. Tako je ljudsko drutvo sve vie tvorevina sopstvene istorije nego prvobitnog biolokog inioca i danas je vde odreeno nasleem dobijenim od prethodnih pokoljenja nego biolokim iniocem, to znai da. kako kae Kont, mrtvi vladaju ivima, kao to se i samo ovjeanstvo kao cjelina sastoji vie od mrtvih nego od i vih, jer tvorevine mrtvih ive u ivima. Pomenuti sklad meu raznim sastavnim djelovima drutva, odn. drutvenim pojavama, proizvod je kako istovjetne drutvene osnove tako i usklaivanja jednih djelova drugima svjesnim pu tem. Spontano nastali sklad se izraava u drutvenom redu, jednom od najvanijih pojmova Kontove sociologije, koji se i odrava spontano, samim djelovanjem sklada iji je izraz. Ali on ispravno 10

podvlai da tom spontanom drutvenom redu treba da se prilagodi i s njim uskladi i politiki sistem drutva, odn. drava, kao vaan inilac njegovog odravanja, to vai i za pravo. Uporedo s razvojem drutva, porodica, zasnovana na instink tu, igra sve manju, a drutvo kao ira cjelina sve veu ulogu, ute meljenu prvenstveno na podjeli rada, produbljivanju razlika izme u ljudi, koje je njena posljedica, racionalnom postupanju umjesto instinktivnog, uvrenju solidarnosti nastale usljed podjele rada, to e sve odvesti ujedinjavanju ovjeanstva. Drutvena dinamika je tijesno vezana s pojmom drutvenog napretka. Kont je isoaijalni optimist on vjeruje u neprekidan bo ljitak ovjeanstva, njegov stalni napredak. Drutvo se po njemu razvija i tako ini da se sve vie ispoljavaju obiljeja ovjenosti u poreenju s obiljejima ivotinjstva, u emu glavnu ulogu igra razum. Dio drutveni razvoj poiva na miljenju, ljudske ideje pokreu razvoj. S razvojem razuma razvija se i drutvo, koje, kao i razum, prolazi kroz tri razvojna stupnja. Prvi je teoloki stupanj, koji se dijeli na fetiistiki, politetistiki i monoteistiki. Na tom stupnju ovjek smatra da su glavni inioci svijeta duhovi, bogovi i demoni. Ali se postupno mnotvo duhova svodi na jedan ni Boga. Na drugom, metafizikom stupnju, suzbija se teoloko shvatanje svijeta i ovu objanjava apstraktnim filozofskim naelima: sutina, krajnji uzrok, krajnji cilj i si. Najzad, na treem stupnju pozitivno-naunom, utvruju se iskustvene, pozitivne naune zako nitosti, po kojima se ovjek i upravlja u svojoj djelatnosti. Glavni inilac koji dovodi do treeg stupnja razvoja je tako nauka, zasno vana na pozitivno utvrenim injenicama. Taj trei stupanj Kont smatra krajnjim, poslednjim u razvoju drutva i ovjeka. On se dalje moe samo razvijati, a ne moe biti zamijenjen nikakvim drugim sutinski razliitim stupnjem. Ovome, dodue, izgleda da protivrei Kontovo uvoenje religije kao jedne od osnovica izgrad nje drutva treeg stupnja. Ali sutinske protivrjenosti nema, jer se religija shvata takoe kao nauna, u stvari kao primjena nauke. Prethodni stupnjevi su samo nuan prelaz ka ovom poslednjem. naunom stupnju razvoja drutva. Makoliko istiican kao jedna od bitnih odlika Kontovog siste ma, ipak zakon tri stupnja razvoja nije njegova iskljuiva tvore vina. U stvari, svako razmiljanje drutvu i njegovom razvoju vodilo je razlikovanju stupnjeva tog razvoja. Ako se hoe, moe se smatrati da je ve Biblija odredila stupnjeve razvoja ovjeka i njegovog drutva prvobitan bezgrean ovjek, greno ovje anstvo od prvobitnog grijeha do Hrista Spasitelja, hriansko drutvo dakle, opet tri ili, ako se hoe, samo dva stupnja (poto je stupanj raja kratkotrajan i ima samo dva ljudska bia. Evu i Adama). Pravi nauni temelj stupnjevanju drutvenog razvoja po stavila je arheologija, i to na materijalistikoj osnovi razvitka oru11

a proizvodnje i sredstava za proizvodnju, na osnovu ega se ra zlikuje kameno, bakarno, gvozdeno doba, emu savremena nauka dodaje mainsko i danas elektronsko doba i sl. Razlika u ovim periodizacijama lei u injenici da je arheologija zasnivana oruima za proizvodnju, a Kont na razvoju ljudskog duha. Sline periodiizacije se nalaze i u drugih mislilaca. Jedna od socioloki najznaajnijih je svakako ona Marksova, kojoj prethodi i slina joj Hegelova. Marks, kako je poznato, razlikuje robovla snitvo, feudalizam i kapitalizam, kome treba da slijedi komuni zam s prelaznom fazom socijalizmom. Za razliku od klasine na vedene periodizacije arheolokog porijekla, zasnovane na oruima proizvodnje i drugim, Marks svoju periodizaciju zasniva na nainu proizvodnje. Dodue, ovaj nain je odreen stupnjem razvoja pro izvodnih snaga, u koje spadaju i orua proizvodnje. Ali je sutina Marksovog shvatanja isto socioloka osnova su joj odnosi lju di u proizvodnji materijalnih dobara i proizvodnji ljudi, tj. osobenost drutvenih odnosa koji ine osnovu drutva, od koje zavise svi ostali drutveni odnosi. Zasnivajui svoju periodizaciju na od nosima u proizvodnji, Marks je materijalista, nasuprot Kontu, ko ji je zasniva na razvoju razuma, pa time postaje idealista. Razu mije se da ni Marks ne zanemaruje razum, jer u proizvodne snage ulazi i ljudsko znanje i vjetina. Ali je bit njegovog materijalizma to razvoj razuma nije samosvojan, nego zavisi od materijalnih drutvenih odnosa, dok je po Kontu on samosvojan i sve ostalo za visi od njega. Razvoj drutva je, po Kontu, njegov napredak i sociologija us tanovljava njegove stalne nune zakone. Ali iako je napredak sta lan, a zakoni razvoja neizmjenjivi, ipak Kont nije slijepi pristali ca apsolutnog ravnomjernog napretka i determiniranosti, u emu sloboda ljudske djelatnosti ne postoji uopte. Naprotiv, ovjek djeljuje i slobodno u granicama koje mu ostavlja nuan napredak. Iako ne moe da mijenja zakone napretka, on moe u pojedinosti ma ostvarenja da bira po svojoj volji. Isto tako nije svaka pojedi nost u razvoju, ma i stihijska, samim tim to je nuna istovremeno i opravdana, odn. apsolutno racionalna. Moe biti nedostataka u razvoju, zaostajanja, to ini potrebnim ljudsko kritiko ocjenjiva nje, a samim tim i djelatnost u pravcu napretka. Iako objektivno nuni, zakoni drutvenog razvoja nijesu apsolutno strogi kao pri rodni zakoni, a ne mogu se ni svesti na ove, kao to se ne mogu svesti ni na jedan jedinstven zakon, kojim e se objasniti sve drutvene pojave. Ljudski razum takoe nije svemoan, on ne mo e spreiti druge inioce drutvenog razvoja da utiu na ovaj. Me u njima Kont naroito istie osnovne ljudske potrebe, prirodne za ljudsku vrstu, kao i mnoenje stanovnitva. Ako postoje drutveni zakoni razvoja i stalnih odnosa meu drutvenim pojavama, onda to znai da se drutvene pojave mogu

i predviati i Kont na tome zasniva drutvenu djelatnost, odn. po zitivnu politiku. Dodue, on uvia da se ove pojave ne mogu pred viati s onom podrobnou i apsolutnom tanou kao u prirod nim naukama, ali u svojim granicama socioloka drutvena pred vianja su isto onoliko pouzdana kao i ona u ostalim naukama. S druge strane, iako su zakoni drutvenog razvoja isti za sva drutva, Kont uvia da to ne znai da sva drutva moraju istovre meno i u svim podrobnostima da imaju istovjetan stupanj razvoja. Nasuprot tome, razni narodi se istovremeno nalaze na raznim stup njevima razvoja, to omoguava podrobnije i tanije upoznavanje zakona razvoja. Iako optimist u pogledu kretanja ovjeanstva, Kont ipak lije po podvlai da opti drutveni sklad ne znai da u razvoju nema borbe izmeu starog i novog, iji su nosioci, razumije se, ljudi. Ra anje novog i ovdje ide uz muku, napor i borbu. Novo se najprije neprimjetno razvija u krilu starog, a izvire iz njegovih sopstvenih elemenata, koji razvojem dolaze u suprotnost jedni s drugima. Ta ko svaki stupanj negira sam sebe iznutra. Negacija te unutranje samonegacije je novi stupanj, koji nastaje na ruevinama starog poslije jednog razdoblja kolebanja i nejasnosti. Tako se Kont po kazuje i kao dijalektiar, slian Hegelu. Dajui opravdan znaaj mnoenju stanovnitva, to izaziva sve jau podjelu rada, koja opet tei da razbije drutveno jedinstvo, neophodno za razvoj drutva, Kont smatra da se ovo mora jaati svestranom djelatnou dravne vlasti, koja treba da uskladi red i napredak. To je temelj njegovog shvatanja drave i politike. Za drutveno jedinstvo, pak, osnova je duhovno jedinstvo ljudi. Kont smatra da je njemu savremeno drutvo u krizi upravo zbog razvijanja svog drutvenog jedinstva revolucijom i sledujuim joj ideolokim borbama. Sociologija, po njemu, kao objektiv na nauka treba da bude jedan od temelja tog duhovnog jedinstva, pokazujui da u drutvu mora vladati solidarnost i jedinstvo nje govih lanova, povezanih podjelom rada. Ali jo je znaajniji inilac jedinstva religija sa svojom osobenom moi zasnovanom na osjeanjima, a ne, kao nauka, na razum, jer osjeanja jae vezuju ljude nego razum. Zastupajui gledite da je razvoj duha bitan za razvoj drutva, Kont pada u idealizam. Pored toga, on tako odre uje i uzrok drutvenih promjena, iako, naelno, smatra kako je reeno, da nauka ne moe i ne treba da odreuje uzroke pojava nego samo njihove stalne odnose. Nasuprot njegovim takvim na elnim izjavama, njegova tvrdnja da se drutvo mijenja mijenja njem duha, odn. da stupanj razvoja drutva odgovara stupnju raz" voja duha - ta tvrdnja se ne moe drukije shvatiti do kao pot vrda da je duh uzrok mijenjanja drutva. Inae se ne moe nika ko objasniti paralelizam izmeu duhovnih i drutvenih promjena,

12

13

tj. stalan odnos izmeu njih. Kont tvrdi da promjena duha izazi va promjenu drutvenog stanja, jer ljudi mijenjaju stanje tek kad stvore ideju tom mijenjanju. To je, dodue, formalno, samo ut vrivanje sljedovanja jedne pojave drugoj, a ne i uzrone veze me u njima. Ali kako objasniti to sljedovanje drukije nego uzronou? Kad se razmatra Kontov doprinos sociologiji, treba uoiti da on u stvari nije sociolog u uem smislu. On je bio poznati mate matiar i filozof. Kao filozof odbacio je staru, spekulativnu filozo fiju, koja se esto temeljila na tvrdnjama koje su imale nadiskustveni karakter, naelno neprovjerljiv iskustvom, i koje su izgleda le udne i neshvatljive. Nasuprot takvoj filozofiji, izgradio je svo ju filozofiju, koju je nazvao pozitivnom. U stvari, to je bio tipian primjer naune filozofije, ukoliko se takva filozofija uopte moe posmatrati filozofijom. Prije je to bila jedna opta nauka svetu, koja je trebalo da da optu sliku svijetu i njegovim zakonitosti ma, uoptavajui nauna saznanja. Sama sociologija je ula u tu optu sliku svijetu kao posebna nauka jednom njegovom po sebnom dijelu drutvu. Kontova sociologija je tako prije filozofija istorije nego socio logijaji u uem smislu rijei kako se danas shvata pogotovu -ne empirijska.sociologija Konta zanima prvenstveno razvoj ljudskog drutva i uzroci takvog razvojan. A time se upravo bavila filozo-fija istorije od ntike do Francuske revolucije i kasnije, sve do danas. Sociologija se tek postupno i teko razdvajala od ove filo zofije. Kao idealista, moe se rei da je Kont u tom okviru bio naj blii Hegelu, koji je razvoj drutva objanjavao svjetskim duhom, odn. umom, i njegovim lukavstvom, odreujui stupnjeve razvoja drutva razvojem slobode i razlikujui pri tom, vie ili manje, poz natu emu stari, srednji i novi vijek. On skoro da nije dao ni kakvo podrobnije objanjenje zato svjetski duh ide upravo tim etapama sem pozivajui se na opti zakon dijalektike prevazilaenju suprotnosti. U Konta je dijalektike manje, mada je, kako je reeno, ima. A idealizma ima dovoljno, jer ona smatra da se ljud ski duh zakonito razvija od nieg stupnja saznanja, odreenog Bo gom i mistikom, do pozitivnog stupnja, gdje shvata stvarnost i svijet objanjava realnim iniocima. Ispada da se ljudski duh or ganski, bioloki tako razvija, da se sposobnost miljenja usavra va sazrevanjem ovjeanstva. Tu je osnovno pitanje da li je duh ogranien bioloki i postup no razvija sposobnost saznanja ili ga ograniava sama ograniena, nerazvijena stvarnost, iskustvo. Izgleda da je ovo drugo tanije, jer oblasti miljenja koje manje zavise od stvarnosti razvoja po kazuju vie-manje istu snagu duha u sva tri stupnja razvoja dru-

tva koja Kont razlikuje, kao npr., u oblasti filozofije ili politike, odn. politike organizacije. Marks je tu mnogo blii istini, objanjavajui razvoj drutva (i ljudskog uma) upravo socioloki mijenjanjem iskustva koji ma se um slui, tj. razvojem realnih odnosa ljudi prema prirodi i meu sobom, iako je i on pod uticajem Hegela i filozofije istori je. Tako je on svojim istraivanjem drutvene strukture, klasne borbe i ideologije postavio niz kamena-temeljaca i empirijskoj so ciologiji, to Kontu nedostaje. Stoga bi se moglo sasvim odreeno rei da je Marks daleko vie uinio za zasnivanje sociologije u savremenom smislu nego Kont, koji je ipak u prvom redu filozof istorije. Meutim, iako meusobno suprotne, i JContova i Marks ova shvatanja su zasnovane na savremenim istorijsko-drutvenim prilikama, tj. na buroaskoj revoluciji, odn. na industriji. Ova re volucija je posljedica razvoja novih monih sredstava proizvodnje, a ova su opet tvorevina ljudskog uma, izraena prije svega u nau ci. I jedna i druga filozofija iz toga izvlae socioloke zakljuke, iako meusobno suprotne. Marks je izvukao materijalistiki zak ljuak odreenosti istorije proizvodnim snagama i proizvodnjom, a Kont ljudskim umom,_Jedan-J.e-biQ^materijalist, drugi idea list. Ali se oni u stvari vie dopunjuju nego to se iskljuuju. U zakljuku se moe rei da su Kontove zasluge za nastanak sociologije svakako znatne. On je nesumnjivo jasno shvatio potre bu takve nauke i uoio da je drutvo dolo do onog stupnja raz voja kad se moe i zasnovati. Naglaavanjem pozitivizma, on je postaviu ispravne metodoloke osnove te nove nauke, tim prije to je naglaavao i eksperimentalni, uporedni i istorijski metod. Dao je i niz konkretnih doprinosa shvatanju pojedinih drutvenih pojava. Tim i drugim doprinosima se nesumnjivo svrstao meu osnivae nove nauke. Ipak treba rei da je teko tano odrediti koliki je njegov udio u osnivanju sociologije, jer je takav pojam dosta restegljiv i jer pretea sociologije ima davno prije njega, poev od Antike, pa preko Arabljana (Ibn-Haldun) do niza znaajnih engleskih i francuskih pisaca XVIII vijeka, sve do Sen^Simona (iji je sekre tar bio i sam) i koga mnogi s dosta prava smatraju osnivaem so ciologije. Kontu ipak nesumnjivo pripada izvjesna prednost u od nosu na svoje prethodnike, jer je on ne samo dao ime novoroe noj nauci nego je i prvi sistematski izloio u cjelini. Kont je bio i Marksov savremenik, iako neto stariji od nje ga, za koga se moe takoe smatrati da je istovremeno s njim po loio osnove za svoju osobenu sociologiju zasnovanu takoe na sutine drutva suprotnu Kontovoj. Kont je nesumnjivo snaan mislilac, koji duboko prodire u sutinu problema koje raspravlja, drei se dosljedno svojih os novnih stavova, koje obrazlae velikim obiljem razloga i injeni-

14

15

ca. On je izgradio zaista veliki sistem istorijsko-sociolokog karak tera, koji i danas izaziva potovanje. Niz djelova tog sistema ima i svoju sopstvenu vrijednost, koja jo traje. Njegov doprinos iz gradnji nove nauke, sociologije svakako je znatan, a njegovo djelo e jo dugo vriti znaajan uticaj na njen razvoj. Ali Kont ima i svoje znaajne slabosti i nedostatke, od kojih e se pomenuti samo najupadljivije. Sto se tie metodologije, treba rei da, iako je naelno utvr dio ispravnu metodologiju, pozitivistiku .zasnivajui nauku na injenicama, sam on je nije dovoljno dosljedno primenjivao. Nje gova uoptavanja su esto suvie gruba i nategnuta, njegove pozi tivno utvrene injenice su u velikoj mjeri izmijenjene da bi po duprle njegove opte teorijske stavove. S druge strane, on nije dovoljno samokritian kad apsolutizuje injenice kao takve. Ima dosta mjesta kad on zbog toga suvie uproava sloene probleme. Gledajui prvenstveno jasno vidljive injenice, on zanemaruje da iza njdh ima i nekih drugih, sloenijih i manje vidljivih injeni ca, a iza ovih, opet ima i nekih naela ljudskog mljenja, pomou koga se jedino mogu shvatiti injenica a koja naela doprinose sumnji da se moda injenice i ne mogu vidjeti tako jasno i ne sumnjivo tano kako to izgleda jednom pristalici iskljuivog pozitivizma. Pored drugih inilaca, i ovaj doprinosi da njegova socio logija izgleda ponekad malo suvie uproena i apodiktina, neka ko mehanicistika i previe determinisana, pa time i osiromaena. U vezi s tim treba ponovo podsjetiti na Manksa. I on je takoe polazio od injenica, ali gledanih s jednog drugog gledita, kritikog, skeptikog, ime se dolazi do mnogo bogatijeg, sloenije i skeptinije slike drutva nego to je Kontova, mada ni ona (bu dui takoe ograniena na svoj nain i u drugom pravcu) nije mogla objasniti niz vanih drutvenih pojava i time dokazujui da se drutveni iv i nemiran tok ne moe, osobito na poetku ozbi ljnog sociolokog istraivanja, obuhvatiti i objasniti jednostavno usmjerenim pravcima miljenja. Vraajui se opet na Konta, treba rei da je u sredini u kojoj je radio i s obzirom na rezultate nauke kojima se mogao koristi ti on teko i mogao da uini mnogo vie. Trebalo bi da to mnogo vie konkretnih empirijskih istraivanja nego to ih je tada bilo. Stoga je on mnogo pisao na osnovu optih znanja nego konkretnih istraivanja, esto i sam voen optim postavkama, zasnovanim vi e na istom teoretisanju nego na pouzdanim injenicama. Tako je njegova sociologija ostala suvie uoptena, apstraktna, umnogom proizvoljna jednom rijei, vie fiolzofija nego sociologija. Kad se tome doda njegova slabost prema nekoj vrsti misionarstva i tenja da preporodi ovjeanstvo ak i uz upotrebu neke vrste religije, mora se zakljuiti da je on bolje shvatio zadatak izgrad-

nje sociologije nego to ga je ispunio. Njegova je vrijednost vie u viziji nego u ostvarenju. Nain, pak, na koji Kont izlae svoju misao vrlo je teak. Ako se za francuski stil smatraju svojstvenim lakoa, prozranost, i vot, zanimljivost, duhovitost, jasnost, saetost, mora se rei da je Kontov stil u svemu suprotan. Dugim reenicama, preopirnim, natrpanim, sa stalnim ponavljanjima istog, nejasnim, esto trivi jalnim, on sporo izlae svoje esto oigledne, uobiajene misli, koje usled toga i izgube svoju sadrinu, djelujui uspavljujue na i taoca. Sve to kae vrlo opirno moglo bi se rei krae i, na prvi pogled paradoksalno mnogo shvatljiivije. Ali ako Kontov stil i nije savren, njegova misao, ma i preop irno izraena, veoma je bogata. ak i kad se ne moe u sutini prihvatiti, kao to je to sluaj upravo s njegovom osnovnom mi lju tri stupnja razvoja drutva, mora se jpriznati da ona i tad ipak ukazuje na niz injenica koje se moraju imati u vidu. A i to je dovoljno da joj se prizna znaajno mjesto u istoriji sociologije. Prof. dr Radomir D. Luki

16

17

KURS (Teaj) POZITIVNE FILOZOFIJE

PIEVO OBAVESTENJE UZ PRVO IZDANJE

Ovaj kurs, kao opti rezultat svih mojih radova otkad sam izaao iz Politehnike kole 1816, prvi put je poeo aprila 1826. Posle manjeg broja predavanja teka bolest me spreila da nasta vim s ovim poduhvatom koji je od poetka podsticala svojim odobravanjem veina naunika prvog reda, meu kojima sam jo onda mogao navesti gg. Aleksandra Humbolta, Blenvila i Poensoa, lanove Akademije nauka, koji su sa stalnim interesovanjem pra tili izlaganje mojih ideja. Ovaj kurs odrao sam ponovo prole zi me u celosti, poev od 4. januara 1829, pred sluaocima meu kojima su bili g. Furije, stalni sekretar Akademije nauka, gg. Blenvil, Poenso, Navije, lanovi iste Akademije, gg. profesori Bruse, Eskirol, Bine, itd., kojima moram ovde javno odati svoju zahval nost za nain na koji su doekali ovaj novi filozofski pokuaj. Poto su me tolika odobravanja uverila da ovaj kurs moe korisno posluiti i iroj javnosti, smatrao sam, u toj nameri, da treba da ga izloim ove zime u kraljevskom Ateneumu u Parizu, gde je upravo otpoeo 9. decembra. Plan je ostao potpuno isti; samo, s obzirom na. ovu ustanovu, bio sam primoran da unekoli ko suzim izlaganja svog kursa. Ona se nalaze u celosti u dana njem izdanju mojih predavanja, onakva kakva su bila prole go dine. Da bih dopunio ovu istorijsku beleku, bie zgodno da uka zem, to se tie nekih osnovnih ideja izloenih u ovom kursu, da sam ih izneo ranije u prvom poglavlju jednog del koje nosi naslov Sistem pozitivne politike, tampanom u sto primeraka maja 1822, a zatim ponovo tampano aprila 1824, u znatno veem bro ju primeraka. To prvo poglavlje nije jo bilo zvanino objavlje no, ve samo saopteno, putem tampe, velikom broju evropskih naunika i filozofa. Ono e se, kako se nadam, definitivno pojavi ti tek s drugim poglavljem, krajem 1830. Smatrao sam neophodnim da ovde konstatujem stvarni publi citet ovog prvog rada, poto se neke ideje, donekle analogne s jed nim delom mojih, nalaze, bez ikakvog spominanja mojim istra ivanjima, u raznim delima kasnije objavljenim, naroito onim koja se odnose na obnavljanje socijalnih teorija. Iako su razliiti umovi mogli, bez ikakvih meusobnih veza, kao to to esto po kazuje istorija ljudskog duha, posebno doi do slinih shvatanja 21

\
bavei se istom vrstom radova, morao sam ipak insistirati na stvarnoj prethodnosti jednog del malo poznatog javnosti, kako se ne bi pretpostavljalo da sam uzimao klicu izvesnih ideja iz spisa koji su naprotiv mlai. Poto mi je vie osoba trailo izvesna objanjenja u pogledu naslova ovog kursa, smatram da je korisno da dam ovde, u tom pogledu, jedno kratko tumaenje. Budui da je izraz pozitivna filozofija stalno upotrebljavan u toku celog kursa u strogo nepromenljivom znaenju, izgledalo mi je suvino da ga definiem drukije nego jednoobraznom upotre bom, kako sam to uvek i radio. Prvo predavanje, naroito, moe elo biti smatrano kao razvijanje tane definicije onoga to sam nazvao pozitivnom filozofijom. Pri svem tom alim to sam mo rao usvojiti, u nedostatku nekog drugog, jedan termin kao to je filozofija, koji je bio tako pogreno upotrebljavan u mnotvu raz nih znaenja. Ali pridev pozitivna kojim joj menjam znaenje iz gleda mi dovoljan da razbije, ak i u prvim prilaenjima, svaku vrednost. Ovde u rei samo toliko da re filozofija upotreblja vam u znaenju koje su joj davali stari, a posebno Aristotel, kao re koja oznaava opti sistem ljudskih shvatanja; a, dodajui re pozitivna, stavljam do znanja da ovaj posebni nain filozofiranja koji se sastoji u razmatranju teorija, bilo kojeg reda ideja, smat ram kao da ima za predmet koordinaciju posmatranih injenica, a to sainjava tree i poslednje stanje opte filozofije, prvobitno teoloko a zatim metafiziko, onako kao to to objanjavam ve od prvog predavanja. Ima. nesumnjivo, mnogo slinosti izmeu moje pozitivne fi lozofije i onoga to engleski naunici, naroito posle Njutna, podrazumevaju pod prirodnom filozofijom. Ali ja nisam smeo odabra ti ovaj drugi naziv, niti opet naziv filozofija nauka koji bi moda bio taniji, poto se jo ni jedan ni drugi ne slae sa svim vrsta ma fenomena, dok pozitivna filozofija, kojom obuhvatam izuavavanje drutvenih fenomena isto koliko i svih ostalih, oznaava jednoobrazan nain rasuivanja koji se moe primeniti na sve teme kojima se ljudski duh bavi. Sem toga, izraz prirodna filo zofija uobiajen je, u Engleskoj, da oznai skup raznih eksperimen talnih nauka, uzetih u obzir sve do njihovih najsitnijih specijal nosti; dok pod pozitivnom filozofijom, uporedo s pozitivnim naukama, podrazumevam samo isto izuavanje optih pojmova raz liitih nauka, shvaenih kao da su potinjene jednoj jedinoj me todi i kao da ine razliite delove jednog opteg plana istraivanja. Naziv koji sam morao stvoriti jeste dakle, u isto vreme, iri i ui o naziva, uostalom slinih, to se tie osnovnog karaktera ideja, ~ koji bi se mogli na prvi pogled smatrati kao ekvivalentni. Pariz, 18. decembra 1829. 22 PRVO PREDAVANJE

Izlaganje cilja ovog kursa ili opta razmatranja prirodi i znaaju pozitivne filozofije Predmet ovog prvog predavanja jeste da se jasno izloi cilj kursa, to jest da se tano odredi u kakvom e duhu biti razmatra ne razliite osnovne grane prirodne filozofije, grane nagovetene saetim programom koji sam vam dao. Nesumnjivo da e se priroda ovog kursa moi potpuno ocen'tti i njoj stvoriti definitivno miljenje tek onda kad mu raznovrs ni delovi budu postupno razraeni. Takav je obino nedostatak definicija koje se odnose na vrlo opsene sisteme ideja kad defi nicije prethode njihovom izlaganju. Ali opta izlaganja mogu biti shvaena na dva naina, ili kao kratak pregled jedne doktrine ko ju treba uspostaviti, ili kao rezime ve postavljene doktrine. Ako ta opta izlaganja stiu svu svoju vrednost samo u ovom drugom sluaju, ona su i u onom prvom od krajnjeg znaaja, poto ve od poetka karakteriu predmet koji e se razmatrati. Opte odrei vanje granice podruja naih istraivanja, povuene sa svom mo guom strogou. jeste, za na duh, preduslov osobito neophodan u jednom tako opsenom i dosada tako malo odreenom izuava nju kao to je ovo kojim emo se mi baviti. Da bih se pokorio ovoj loginoj nunosti, smatram da vam ve od ovog trenutka mo ram naznaiti niz osnovnih razmatranja iz kojih je proiziao ovaj novi kurs, i koja e uostalom kasnije biti posebno razraivana u punom opsegu kakav zahteva veliki znaaj svakog od njih. Da bi se onako kako treba objasnila prava priroda i bitni ka rakter pozitivne filozofije, neophodno je baciti najpre jedan opti pogled na progresivni hod ljudskog duha, posmatran u celini: jer se bilo koje shvatanje moe upoznati jedino kroz njegovu istoriju. Izuavajui tako celokupni razvitak ljudske inteligencije u nje nim razliitim oblastima aktivnosti, od njenog prvog najposrednijeg poleta do naih dana, verujem da sam otkrio veliki osnovni zakon kojem je on potinjen po stalnoj nunosti, i koji, ini mi se, moe biti vrsto zasnovan, bilo na racionalnim dokazima koje pru-

23

a poznavanje naeg sastava, bilo na istorijskim proveravanjima koja proistiu iz paljivog ispitivanja prolosti. Taj zakon se sa stoji u tome to svako od naih glavnih shvatanja, svaka grana na ih saznanja, prelazi postupno kroz tri razliita teorijska stanja: teoloko ili fiktivno stanje; metafiziko ili apstraktno stanje; nau no stanje ili pozitivno. Drugim relima, ljudski duh, po svojoj pri rodi, upotrebljava redom u svakom od svojih istraivanja tri me tode filozofiranja iji se karakteri bitno razlikuju a ak su u os novi i suprotni: najpre teoloku metodu, zatim metafiziku i naj zad pozitivnu. Otuda tri vrste filozofije, ili optih sistema shvata nja skupu fenomena, koje se meusobno iskljuuju: prva je nu na polazna taka ljudske inteligencije; trea, njeno stanje utvre no i definitivno; druga jedino ima za svrhu da poslui kao prelaz. U teolokom stanju ljudski duh, usmeravajui prvenstveno svo ja istraivanja ka unutranjoj prirodi bia, poetnim i krajnjim uz rocima svih posledica koje ga pogaaju, jednom reju ka apsolut nim saznanjima, predstavlja fenomene kao proizvod direktnog i neprekidnog delovanja natprirodnih sila, manje ili vie brojnih, ija samovoljna intervencija objanjava sve prividne anoma-lije vas'ione. U metafizikom stanju, koje je u osnovi samo jedna obina opta modifikacija prvoga, natprirodne sile su zamenjene apstrak tnim silama, istinskim entitetima (personificiranim apstrakcijama) svojstvenim raznim biima sveta, koji su u stanju da stvore sve posmatrane fenomene ije se objanjenje onda sastoji u tome da se dodeli svakom od njih odgovarajui entitet. Najzad u pozitivnom stanju, ljudski duh. uviajui nemogu nost da stekne apsolutne pojmove, odustaje da trai poreklo i svr hu vasione i da upozna unutranje uzroke fenomena da bi se je dino prihvatio da otkrije, dobro kombinovanom primenom rezonovanja i posmatranja, njihove stvarne zakone, to jest njihove stalne odnose sukcesivnosti i slinosti. Objanjenje fakata, svedeno tako na njegove stvarne granice, odsada je samo uspostavljena ve za izmeu razliitih posebnih fenomena i nekih optih fakata iji se broj sve vie umanjuje progresom nauke. Teoloki sistem je dostigao za njega najvie mogue savren stvo kad je boansku silu jednog jedinog bia stavio mesto mno gobrojnih nezavisnih boanstava koje je mata prvobitno bila stvo rila. Na isti nain, poslednja re metafizikog sistema sastoji se u tome da se shvati, umesto razliitih posebnih entiteta, jedan je dini veliki opti entitet, priroda, posmatrana kao jedini izvor svih fenomena. Isto tako, savrenstvo pozitivnog sistema, kojem on ne prestano tei, mada je vrlo verovatno da ga ne moe nikad dosti i bilo bi u tome da je u stanju da predstavi sve razne fenomene koji se mogu zapaziti kao posebne sluajeve jednog jedinog opteg fakta, kao to je, na primer, gravitacija.

Ovde nije mesto da se posebno dokazuje ovaj osnovni zakon razvitka ljudskog duha i da se iz njega izvode najznaajniji zak ljuci. njemu emo raspravljati neposredno, sa svom potrebnom opirnou, u onor, delu ovog kursa koji se odnosi na izuavanje drutvenih fenomena 1 . Ja ga sada uzimam u obzir samo da bih tano odredio pravi Karakter pozitivne filozofije nasuprot dvema dru gim filozofijama koje su jedna za drugom gospodarile, do poslednjih vekova, svim naim intelektualnim sistemom. A sada, da ne bih sasvim zanemario jedan zakon od takvog znaaja, ija e se primena esto javljati u toku celog ovog kursa, treba da se ogra niim na letimino ukazivanje najprimetnijih optih motiva koji mogu da potvrde njegovu tanost. Na prvom mestu, dovoljno je, izgleda mi, saoptiti jedan takav zakon kako bi mu odmah mogli proveriti tanost ovi oni koji bar malo dublje poznaju aptu istoriju nauka. U stvari, nema meu njima ni jedne jedine, danas ve u pozitivnom stanju, a da svako ne moe lako da je zamisli, u prolosti, sastavljenu preteno iz me tafizikih apstrakcija, i, ako se poe jo dalje, potpuno proetu teo lokim shvatanjima. Cak emo naalost imati vie nego jednom stvarnu priliku da upoznamo, u raznim delovima ovog kursa, da najsavrenije nauke jo i danas imaju u sebi nekih vrlo vidnih tragova ova dva prvobitna stanja. Ova opta revolucija ljudskog duha moe uostalom danas lako da se konstatuje na jedan vrlo primetan nain, mada indirektan posmatrajui razvitak individualne inteligencije. Budui da je n e r minovno ista polazna taka u obrazovanju jedinke i vrste, razlii te glavne faze prvog moraju predstavljati osnovne epohe drugog. Zar se svako od nas, posmatrajui svoju sopstvenu istoriju, ne sea da je bio redom, to se tie najznaajnijih pojmova, u detinjstvu teolog, u mladosti metafiziar, a u zrelim godinama fiziar? Ovo je danas lako proveriti za sve ljude koji su na nivou svoga vremena. Ali" osim direktnog posmatranja, opteg ili pojedinanog, koje pokazuje tanost ovog zakona, ja moram, u ovom kratkom obavetenju, naroito spomenuti teorijska razmatranja koja e doprineti da se uvidi njegova nunost. Najznaajnije od svih razmatranja, zahvaeno iz same priro de predmeta, sastoji se u potrebi, u svakoj eposi, za nekom teori jom da bi se povezala fakta, potrebi kombinovanoj sa oiglednom Ko bi eleo neposredno dobiti podrobnija objanjenja ovome moi e korisno konsultovati tri lanka (Considrations philosophiques sur les sciences et les savants) koja sam objavio novembra 1852. u zbor niku le Producteur ( os 7, 8 et 10), a naroito prvi deo mojeg Systeme de politique positive, upuenog aprila 1824. Akademiji nauka, u kojem sam prvi put saoptio otkrie ovog zakona.
1

24

25

nemogunou, za ljudski duh u njegovom zaetku, da iz posmatranja razvije teorije. Svi veliki umovi, poev od Bekona, ponavljaju da su stvarna saz nanja samo ona koja poivaju na posmatranim faktima. Ova os novna maksima je oevidno neosporna ako se primeni, kao tu treba, na zrelo stanje nae inteligencije. Ali, ako se osvrnemo na svom primitivnom scanju, nije mogao niti je morao tako misliti. Jer ako, s jedne strane, svaka pozitivna teorija treba neophodno da bude zasnovana na posmatranju, tako isto je, s druge strane, oigledno da je naem duhu, da bi se predao posmatranju, pot rebna neka teorija. Ako fenomene, posmatrajui ih, ne veemo od mah za kakve principe, ne samo da bi nam bilo nemogue da kombinujemo ova pojedinana posmatranja i, prema tome, da iz njih izvuemo kakvu korist, nego bismo ak, bili potpuno nesposobni da im poklonimo panju, a najee bi nam fakta, iako pred oi ma, ostala nezapaena. Na taj nain, pritenjen izmeu potrebe za posmatranjem da bi stvorio realne teorije i potrebe, ne manje nune, da stvori bilo kakve teorije da bi se predao neprekidnim posmatranjima, ljud ski duh bi se, u svom zaetku, okretao u krugu iz kojeg ne bi ni na kakav nain mogao izai da se nije sreom otvorio jedan pri rodni izlaz spontanim razvitkom teolokih saznanja, koja su i dala stecite njegovim naporima i pruila hranu njegovoj aktivnosti. Takav je osnovni motiv koji dokazuje logiku neminovnost isto socijalnih razmatranja koja mu se pridruuju i koja ak ne mo ram ni navoditi u ovom trenutku. Ta neminovnost postaje jo osetnija ako se uzme u obzir sa vrena skladnost izmeu teoloke filozofije i same prirode istrai vanja na koja ljudski duh u svom detinjstvu toliko uisredsreuje svu svoju aktivnost. Zaista, vrlo je upadljivo da su najosnovnija pitanja nedokuiva naim sredstvima unutranja priroda bia, poreklo i svrha svih fenomena upravo ona koja naa inteligen cija u tom primitivnom stanju izdie iznad svega, a svi problemi koji se zaista mogu resiti gotovo se smatraju kao nedostojni ozbilj nih razmiljanja. Lako je shvatiti razlog za to; jer jedino je moglo iskustvo da nam pokae kolike su nae snage; i da ovek u poet ku nije mislio njima s puno preterivanja, one nikad ne bi mogle postii sav razvoj za koji su sposobne. Tako zahteva naa priroda. Ali, ma kako bilo, predstavimo sebi, ukoliko je mogue, tu sklo nost tako sveoptu i toliko ispoljenu, i zapitajmo se na kakav bi prijem naila u jednoj takvoj eposi, da je tada postojala, pozitiv na filozofija, kojoj je najvia tenja da otkrije zakone fenomena i ija je glavna osobina da smatra kao neminovno zabranjene ljud skom duhu sve one nedokuive tajne koje teoloka filozofija, na protiv, objanjava s jednom tako zadivljujuom lakoom sve do njihovih najsitnijih detalaja.

Isto je tako i kad se s praktine take gledita posmatra pri roda istraivanja kojima se ljudski duh prvobitno bavi. U ovom pogledu ona daju oveku tako veliku dra bezgranine moi da deluje na spoljni svet, koji smatra kao potpuno njemu namenjen i kao da po svim svojiiim fenomenima predstavlja tesne i neprekid ne veze s naom egzistencijom. Ali. to varljivo verovanje, te preterane ideje vanosti oveka u vasioni, koje raa teoloka filo zofija a koje nepovratno rui prvi nalet pozitivne filozofije, jesu u poetku, neophodni podstiicaj bez kojeg se zaista ne bi moglo shvatiti da bi se ljudski duh prvobitno odluio za teke poslove. Mi smo danas tako daleko od tih prvobitnih sklonosti, bar to se tie veine fenomena, da teko moemo sebi tano predstaviti mo i neophodnost slinih razmatranja. Ljudski um je sada dosta zreo da bismo preduzeli naporna nauna istraivanja, a da nema mo u vidu nikakav nepoznat cilj koji moe jako da deluje na ma tu, kao onaj koji se nametao astrolozima i alhemiarima. Naa in telektualna aktivnost je dovoljno podstaknuta istom nadom da ot krije zakone fenomena, prostom eljom da potvrdi ili obori neku teoriju. Ali nije moglo tako biti u ranom dobu ljudskog duha. Bez privlanih himera astrologije, bez velikih razoarenja alhemije, na primer, odakle bismo crpli neophodnu istrajnost i ar da se pri kupe tolika posmatranja i iskustva koja su kasnije posluila kao osnov prvim pozitivnim teorijama i jedne i druge vrste fenomena? Ovaj uslov naeg intelektualnog razvitka jo odavno je dubo ko osetio Kepler u astronomiji, a u nae vreme tano ocenio Bertole u herniji. Vidimo dakle da je pozitivna filozofija, prema svim ovim raz matranjima, iako je ona pravo i definitivno stanje ljudske inteli gencije, ono kojem je uvek sve vie teila, morala bar u poetku neminovno upotrebiti, i to kroz dugi niz vekova. bilo kao metodu bilo kao privremene doktrine, teoloku filozofiju; filozofiju ija je osobina da bude spontana i prema tome ak i jedina moguna u poetku a isto tako jedina koja je mogla pruiti dovoljno interesa naem duhu koji je bio u povoju. Sada je vrlo lako pojmiti da je ljudski duh, da bi preao iz ove privremene filozofije u definitiv nu, morao prirodno da usvoji, kao prelaznu filozofiju, metafizi ke metode i doktrine. Ovo poslednje razmatranje je neophodno da bi se dopunio opti kratak pregled velikog zakona na koji sam ukazao. Lako je shvatiti zaista da nae poimanje, prinueno da ide napred skoro neosetno, nije moglo naglo i bez posrednika prei iz teoloke u pozitivnu filozofiju. Teologija i fizika su meusobno tako duboko nepomirljive, njihove koncepcije imaju jedan tako korenito suprotan karakter da je ljudska inteligencija, pre nego to je odbacila jedne da bi iskljuivo upotrebila druge, morala da

26

27

se poslui posrednim koncepcijama dvojakog karaktera i samim tim sposobnih da postupno izvre prelaz. Takva je prirodna namena metafizikih koncepcija: od njih u stvari i nema druge koristi. Zamenjujui u izuavanju fenomena natprirodnu vodeu silu jed nim odgovarajuim i nerazdvojivim entitetom, iako je ovaj u po etku shvaen samo kao emancipacija one prve, ovek se malo pomalo navikao da razmatra jedino sama fakta budui da su poj movi metafizikim faktorima lagano postojali toliko tanani da su u oima svakog trezvenog uma uzimani samo kao apstraktna imena fenomena. Nemogue je zamisliti kakvim bi drugim postup kom na razum mogao prei iz razmatranja izrazito natprirodnih u razmatranja isto prirodna, iz teolokog sistema u pozitivni sis tem. Poto sam tako utvrdio, koliko mi je to mogue bez uputa nja u posebnu diskusiju koja bi bila neumesna u ovom trenutku, opti zakon razvitka ljudskog duha, onako kako ga ja shvatam. bie nam sada lako da tano odredimo bitnu prirodu pozitivne fi lozofije to je i pravi predmet ovog izlaganja. Vidimo, prema onom to prethodi, da je osnovni karakter po zitivne filozofije da posmatra sve fenomene kao potinjene nepromenljivim prirodnim zakonima ije tano otkrivanje i svoenje na najmanji mogui broj jeste cilj svih naih napora, smatrajui kao apsolutno nedokuivo i besmisleno za nas istraivanje onoga to se zove uzrocima, bilo primarnim bilo finalnim. Beskorisno je in sistirati mnogo na jednom principu koji je sada postao tako blizak svima onima koji su malo dublje prouavali eksperimentalne nau ke. Svako zaista zna da u naim pozitivnim objanjenjima, ak i najsavrenijim. nemamo uopte pretenziju da izlaemo poetne uz roke fenomena, poto bismo tada jedino uveali tekou, ve samo da tano analiziramo okolnosti njihovog stvaranja i da ih vezu jemo jedne za druge prema normalnim odnosima sukcesivnosti i slinosti. Tako, navodei u tom smislu najlepi primer, kaemo da su opti fenomeni vasione objanjeni, onoliko koliko se mogu objas niti, Njutnovim zakonom gravitacije, jer, s jedne strane, ova lepa teorija pokazuje nam svu ogromnu raznolikost astronomskih fakata kao da je samo jedan i isti posmatran s raznih taaka gle dita: stalnu tenju svih molekula jednih prema drugim u pravoj srazmeri njihove mase i u obrnutoj srazmeri kvadrata njihove raz daljine; dok, s druge strane, ovaj opti fakat nam je predstavljen kao prosto proirivanje jednog fenomena koji nam je sasvim bli zak i koji samim tim posmatramo kao sasvim poznatu teu tela na zemljinoj povrini. A to se tie toga da odredimo ta su u su tini ova privlana sila i tea, koji su njihovi uzroci, mi sva ta pita nja smatramo kao nereiva, koja nisu vie u delokrugu pozitiv-

ne filozofije i koja s pravom preputamo mati teologa ili suptil nostima metafiziara. Oigledan dokaz nemogunosti da se dobiju takva reenja lei u tome to, kad god se trailo da se kae ovoj stvari neto razumno, najvei umovi su samo mogli da definiu ova dva principa jedan pomou drugog, govorei za privlanu silu da ona nije nita drugo nego tea, i to sveopta, a zatim za teu da se ona prosto sastoji u zemljinoj privlanoj sili. Takva objanje nja, koja su smena kad se eli saznati unutranja priroda stvari i nain postajanja fenomena, predstavljaju meutim sve to mo emo dobiti kao najpouzdanije, pokazujui nam kao identine dve vrste fenomena koji su tako dugo bili smatrani kao da nemaju ni kakvog odnosa meu sobom. Nijedan trezveni um danas ne trai da ide dalje. Lako bi bilo navesti jo ovakvih primera, koji e se javljati u toku itavog ovog kursa, poto takav duh iskljuivo vlada u svim krupnim intelektualnih poduhvatima. Da bih u ovom trenutku na veo samo jedan od savremenih radova, izabrau niz divnih Furijeovih istraivanja teoriji toplote. Ona nam oigledno potvruje opte prethodne napomene. Zaista u ovom radu, iji je filozofski karakter izrazito pozitivan, obelodanjeni su najznaajniji i najtaniji zakoni toplotnim fenomenima a da pisac ni jedan jedini put nije sebi postavio pitanje unutranjoj prirodi toplote niti spo menuo sem da bi pokazao njenu nitavost tako bumu ras pravu izmeu pristalica kalorine materije i onih koji smatraju da se toplota sastoji u treperenju svemirskog etera. A ipak naj krupnija pitanja, od kojih vei broj nije bio nikada ni postavljan, raspravljana su u ovom delu, to je opipljiv dokaz da ljudski duh, ne uputajui se u nepristupane probleme i ograniavajui se na istraivanja jednog potpuno pozitivnog reda, moe u njima nai neiscrpnu hranu za svoju najjau delatnost. Poto sam okarakterisao koliko sam god tanije mogao u ovom kratkom optem pregledu duh pozitivne filozofije, ijem je razvi janju i namenjen ceo ovaj kurs, sad moram da ispitam u koju je epohu stvaranja dola danas, a ta jo ostaje da se uradi da bi se dovrilo njeno izgraivanje. Toga radi treba najpre razmotriti da razliite grane naih zna nja nisu morale u svom razvitku prei jednom istom brzinom tri velike napred opisane faze niti, prema tome. istovremeno dospeti u pozitivno stanje. Postoji, u ovom pogledu, jedan nepromenljivi i nuni red kojim su ila i moraju da idu naa razliita shvatanja u svom napredovanju i ije je tano razmatranje neophodna dopuna osnovnog zakona koji je ve najavljen. Ovaj red bie po seban predmet idueg predavanja. A sada neka nam bude dovolj no da znamo da se on slae s razliitom prirodom fenomena i da je odreen njihovim stepenom optosti, jednostavnosti i uzajamne

28

29

nezavisnosti, motivima koji, mada razliiti, tee istom cilju. Tako, astronomski fenomeni najpre, kao najglavniji, najprostiji i najnezavisndji od svih ostalih, a zatim, iz istih razloga, fiziki i hemijski fenomeni i najzad fizioloki, dovedeni su na pozitivne teorije. Nemogue je utvrditi pravo poreklo tog preokreta, jer se njemu moe tano rei, kao i svim ostalim krupnijim dogaajima oveanstva, da se vrio stalno i sve vie jaao, naroito posle Aris totelovih del i Aleksandrijske kole, a zatim posle uvoenja pri rodnih nauka u Zapadnu Evropu od strane Arabijana. Meutim, poto je potrebno da se odredi neka epoha da bi se spreilo uda ljavanje od predmeta, uzeu epohu velikog pokreta ljudskog du ha koji se izvrio pre dva veka pod uticajem Bekonovih propisa, Dekartovih koncepcija i Galilejevih otkria, kao momenat kada je duh pozitivne filozofije poeo da se jasno izdvaja u oiglednoj sup rotnosti s teolokim i metafizikim duhom. Upravo su se tada po zitivna shvatanja jasno izdvojila iz sujeverne i skolastike zajed nice u kojoj se manje ili vie krio istinski karakter svih prethod nih radova. Poev od te znamenite epohe, pokret uspona pozitivne i pok ret opadanja teoloke i metafizike filozofije bili su krajnje jasni. Oni su se najzad tako istakli da je danas postalo nemogue svim posmatraima koji su svesni svoga veka da zanemare krajnju namenu ljudske inteligencije za pozitivno izuavanje, kao i njeno nepovratno udaljavanje od uzaludnih doktrina i provizornih me toda koje su mogle odgovarati samo njenom prvom zamahu. Tako e se taj koreniti preokret neminovno izvriti u svoj svojoj iri ni. Ako joj pak ostaje da sprovede jo kakvo veliko osvajanje, da ovlada nekom glavnom granom intelektualnog podruja, moemo biti sigurni da e se i tu preobraaj izvesti onako kao i u svim os talim. Jer bilo bi sasvim kontradiktorno pretpostavljati da ljudski duh. tako sklon jedinstvu metode, neogranieno uva za jednu kla su fenomena svoj prvobitni nain filozofiranja kad je ve jednom za sve ostalo usvojio novi filozofski pravac potpuno suprotnog ka raktera. Sve se dakle svodi na jedno prosto injenino pitanje: da li pozitivna filozofija, koja se postepeno u dva poslednja veka tako silno rairila, obuhvata danas sve vrste fenomena? Oevidno je da nije tako i da, prema tome, ostaje da se izvri jedan veliki nauni posao da bi se pozitivnoj filozofiji dao karakter univer zalnosti neophodne za njeno definitivno uvrivanje. Zaista, meu etiri glavne kategorije prirodnih fenomena ma loas nabrojanih, astronomskih, fizikih hemijskih i fiziolokih, primeuje se jedna bitna praznina u pogledu socijalnih fenomena, koji mada se preutno ubrajaju u fizioloke fenomene, zasluuju, bilo po svom znaaju bilo po stvarnoj tekoi za njihovo izuava-

nje, da obrazuju posebnu kategoriju. Ovaj poslednja red shvatanja koji se odnosi na najosobenije fenomene, najsloenije i najmanje samostalne, nuno je morao, samim tim, da se usavrava sporije od svih ranijih ak i ne uzimajui u obzir posebne smetnje koje emo razmatrati kasnije. No, kako bilo, oevidno je da on jo ni je uao u podruje pozitivne filozofije. Teoloke i metafizike me tode koje, u odnosu na sve druge rodove fenomena, sada vie niko ne upotrebljava, bilo kao istraivako sredstvo, bilo samo kao sredstvo za dokazivanje, jo su, naprotiv, iskljuivo u upotrebi, u jednom ili drugom pogledu, za sve ono to se odnosi na socijal ne fenomene, mada su njihovu nedovoljnost u tom pogledu sasvim osetili svi veliki umovi kojima su dojadile uzaludne i beskrajne rasprave oko boanskog prava i suverenosti naroda. To je dakle velika, ali oigledno jedina praznina koju treba popuniti da bi se dovrilo uvrivanje pozitivne filozofije. Sada, poto je ljudski duh osnovao nebesku fiziku, zemaljsku fiziku, bi lo biljnu bilo ivotinjsku, ostaje mu da dovri sistem eksperimen talnih nauka time to e postaviti temelje socijalnoj fizici. To je danas, u vie glavnih pogleda, najvea i najhitnija potreba nae in teligencije; to je. usuujem se da kaem, glavni cilj ovog kursa, njegov posebni cilj. Shvatanja koja u pokuati da pruim u pogledu izuavanja socijalnih fenomena a iji je zaetak, nadam se, mogue nazreti iz ovog predavanja, ne bi mogla imati za predmet da daju odmah socijalnoj fizici isti stepen savrenosti kao prethodnim granama prirodne filozofije, to bi oigledno bilo neosnovano, poto ove pruaju u tom pogledu ve meu sobom krajnju nejednakost, uo stalom neizbenu. Ali one e biti namenjene da dadu ovoj poslednjoj klasi naih saznanja pozitivni karakter koji je ve prihvaen u svakoj od njih. Ako se taj uslov jednom zaista ostvari, bie u potpunosti udaren, temelj novom filozofskom sistemu; jer nijedan od fenomena koji se daju posmatrati ne bi mogao ostati izvan pet velikih ve uspostavljenih kategorija: astronomskih, fizikih, he mijskih. fiziolokih i socijalnih. Poto tako naa osnovna shvatanja postanu homogena, filozofija e biti definitivno dovedena u pozitivno stanje; i ne menjajui vie svoj karakter, ostapotpunosti udaren, temelj novom filozofskom sistemu; jer nijedan e joj samo da se neogranieno razvija na sve veim tekovina ma iz kojih e neizbeno proizai nova ispitivanja ili dublja raz miljanja. Kad bude stekla tako karakter univerzalnosti koji joj jo nedostaje, pozitivna filozofija e postati sposobna da sasvim, sa svom svojom prirodnom nadmonou, doe na mesto teoloke i metafizike filozofije, kojima je ova univerzalnost danas jedina stvarna svojina, a koje e, kad budu liene jednog takvog preimustva, postojati za nae sledbenike samo istorijski.

30

31

Poto je tako izloen posebni cilj ovog kursa, lako je shvatiti njegov drugi cilj, opti, to jest da ovo ne bude samo kurs socijal ne fizike ve i pozitivne filozofije. Zaista, poto se osnivanjem socijalne fizike najzad dopunjuje sistem prirodnih nauka, postaje mogue, pa ak i neophodno, da se rezimiraju razliita steena saznanja, koja su dospela u ustalje no i homogeno stanje, kako bismo ih saobrazili predstavljajui ih kao grane jednog jedinog stabla umesto da ih i dalje shvatamo samo kao izdvojene delove. I u tom cilju, pre nego to pristupim izuavanju socijalnih fenomena, razmatrau postupno po gore izloenom enciklopedijskom redu, razliite pozitivne nau ke koje ve postoje. Izlino je, mislim, i pominjati da ovde ne moe biti reci nizu posebnih kurseva iz svake glavne grane prirodne filozofije. Da i ne govorimo stvarnom trajanju jednog slinog poduhvata, jasno je da bi takva namera bila za mene neizvodnjivaj a verujem i za svakog drugog, u sadanjem stanju ljudskog obrazovanja. Napro tiv, kurs kao to je ovaj zahteva, da bi bio pogodno shvaen, prethodan niz posebnih izuavanja razliitih nauka koje e na njemu biti razmatrane. Bez ovog uslova vrlo je teko osetiti, a nemogu e i oceniti, filozofska razmiljanja tim naukama. Jednom reju, ovaj kurs to nameravam da odrim jeste Kurs pozitivne filozofi je a ne pozitivnih nauka. Ovde se radi jedino tome da se sva ka osnovna nauka posmatra u njenom odnosu na celokupni pozi tivni sistem i na duh koji je karakterie, to jest u dvostrukom od nosu njenih bitnih metoda i glavnih rezultata. Cak u najee i morati da ove posledmje navodim prema posebnim zanimanjima, trudei se da procenim njihovu vanost. Da bih ukratko izloio ideje koje se odnose na dvostruku namenu ovog kursa, moram primetiti da su dva predmeta kojima se bavim, jedan poseban a drugi opti, mada sami po sebi razli iti, neminovno nerazdvojni. Jer, s jedne strane, bilo bi nemogue shvatiti kurs pozitivne filozofije bez zasnivanja socijalne fizike po to bi mu tada nedostajao jedan bitni elemenat i to samim tim pogledi ne bi mogli imati onaj karakter optosti koji mora biti njegovo glavno obeleje, a kojim se nae sadanje izuavanje raz likuje od niza posebnih izuavanja. S druge strane, kako preduzeti sa sigurnou pozitivno izuavanje socijalnih fenomena ako se duh nije prethodno pripremio, produbljenim razmatranjem ve ocenjenih pozitivnih metoda, za manje komplikovane fenomene, i sem toga ako se nije naoruao poznavanjem glavnih zakona pret hodnih fenomena, koji svi utiu, manje ili vie neposredno, na so cijalna fakta? Mada sve osnovne nauke ne ulivaju kod manje upuenih isto interesovanje, nijedna od njih ne srne biti zanemarena u izuava-

nju kao to je ovo koje preduzimamo. Sto se tie njihovog zna aja za sreu ljudskog roda, sve su sigurno iste vrednosti kad se temeljno posmatraju. Uostalom one iji su rezultati na prvi po gled od najmanjeg praktinog interesa naroito se preporuuju, bi lo zbog najvee usavrenosti njihovih metoda bilo stoga to su neo phodna osnova svih ostalih. To je jedno razmatranje na koje u imati posebno priliku da se navratim u iduem predavanju. Da bih, koliko je to mogue, preduhitrio svako pogreno tu maenje da je opravdano sumnjati u prirodu jednog novog kursa kao to je ovaj, moram ukratko da dodam prethodnim objanje njima nekoliko razmatranja koja se direktno odnose na ovu uni verzalnost posebnih saznanja, koju bi nerazmiljeni kritiari mo gli smatrati kao cilj ovog kursa, a koja je s razlogom posmatrana kao potpuno suprotna pravom duhu pozitivne filozofije. Ova raz matranja e uostalom imati vaniju prednost da predstave taj duh s jednog novog gledita pomou kojeg e se raevetliti njegov op ti pojam. U primitivnom stanju naih saznanja ne postoji nikakva odre ena podela naih intelektualnih radova; isti duhovi su istovreme no gajili sve nauke. Taj se nain organizovanja ljudskih izuava nja, u poetku neizbean i ak neophodan, kao to emo imati pri like da to konstatujemo kasnije, menja malo pomalo ukoliko se razvijaju i razne vrste koncepcija. Prema jednom zakonu, ija je neophodnost oigledna, svaka grana naunog sistema neosetno se odvaja od stabla im je dovoljno narasla da se moe izdvojeno ga jiti, to jest kad je dola do onog stepena da moe sama predstav ljati predmet stalnog izuavanja izvesnih pojedinaca. Upravo toj podeli raznih vrsta istraivanja izmeu razliitih redova naunika dugujemo oevidno tako primetan razvitak kakav je postigla sva ka posebna klasa saznanja u nae vreme i koja kod modernih is kljuuje mogunost one univerzalnosti istraivanja, tako lake i obine u antiko doba. Jednom reju, podela intelektualnog rada, sve vie usavravana, jeste jedna od najvanijih odlika pozitivne filozofije. Ali priznajui izvanredne rezultate ove podele i gledajui od sada potpuno u njoj pravu osnovicu opte organizacije naunog sveta, nemogue je, s druge strane, da se ne udimo glavnim smet njama koje ona povlai za sobom, u svom sadanjem stanju, zbog preteranih izdvajanja ideja kojiima se iskljuivo bavi svaki inte lektualni pojedinac. Ta nemila posledica je svakako neizbena do izvesnog stepena jer je tesno vezana za sami princip podele; ustva ri, ni na koji nain, mi nikad neemo uspeti da se u tom pogledu izjednaimo sa starima kod kojih je tolika superiornost poticala naroito iz neznatnog razvitka njihovih znanja. Mi ipak moemo, izgleda mi, podesnim sredstvima izbei tetne posledice pretera-

32

33

nog cepkanja a da ne nakodimo ivotvornom uticaju samog iz dvajanja u istraivanjima. Hitno je da se time ozbiljno pozabavi mo jer ove smetnje, koje, po svojoj prirodi, tee da se neprestano uveavaju, postaju ve vrlo osetne. Te podele koje slue za naj vee usavravanje naih radova u raznim granama prirode filo zofije jesu, kako svi priznaju, krajnje vetake. Ne zaboravimo da je ve, uprkos tom priznavanju, vrlo mali broj umova u naunom svetu koji u svojim koncepcijama obuhvataju samu celinu jedne jedinstvene nauke a koja meutim i nije nita drugo ve deo jed ne velike celine. Veina se i ograniava potpuno na izdvojeno raz matranje jednog manjeg ili veeg odeljka neke odreene nauke, ne bavei se mnogo vezom tih posebnih radova s optim sistemom pozitivnih saznanja. Pohitajmo da lizleimo zlo pre nego to ono postane ozbiljnije. Bojimo se da se ljudski duh ne izgubi u tim krajnje razbijenim radovima. Ne zavaravajmo se da je upravo to slaba strana preko koje pristalice teoloke i metafizike filozofije mogu jo, s izvesnom nadom na uspeh, napasti pozitivnu filozo fiju. Pravi nain da se zaustavi tetni uticaj koji izgleda preti in telektualnoj budunosti usled prevelike iscepkanosti pojedinih is traivanja ne bi oigledno mogao biti taj da se vratimo na antiku zbrku radova, to bi znailo da se ljudski duh vrati unazad, a to je sreom danas postalo nemogue. On se naprotiv sastoji u usa vravanju same podele rada. Dovoljno je zaista da se od izuava nja optih pojmova pojedinih nauka stvori jedna struka vie. Da se jedna nova klasa naunika pripremljena podesnim obrazova njem, ne posveujui se strunoj obradi nijedne posebne grane pri rodne filozofije, pozabavi jedino titme, posmatrajui razne pozitivne nauke u njihovom sadanjem stanju, da tano odreuje duh svake od njih, da otkriva njihove odnose i njihovu povezanost, da svo di ukratko, ako je mogue, sve njihove principe na manji broj za jednikih principa, rukovodei se stalno osnovnim maksimama po zitivne metode. Da se u isto vreme drugi naunici, pre nego to se posvete svojim odgovarajuim strukama, osposobljavaju ubudu e izuavanjem sveukupnosti pozitivnih znanja kako bi neposred no koristili znanja koja ire oni naunici koji su se odali izuava nju optih pojmova i da sa svoje strane ispravljaju njihove rezul tate, a to je stanje stvari kojemu se dananji naunici iz dana u dan primetno pribliuju. Kad se jednom ispune ova dva vana uslova, a oevidno je da to moe biti. podela rada u naukama e se izvriti bez ikakve opasnosti do te mere koliko razvitak razliitih vrsta znanja to bude zahtevao. Poto e jedna odreena grana nau ke, koju e druge stalno kontrolisati. imati kao sopstvenu i stal nu funkciju da povezuje svako novo pojedinano otkrie s optim sistemom, neemo vie imati da strepimo da e prevelika panja

poklonjena detaljima ikada spreitii da se uoi celina. Jednom reju, moderno organizovanje naunog sveta bie tada potpuno ostva reno i samo e imati da se bezgranino razvija, stalno uvajui is ti karakter. Stvoriti tako od izuavanja optih naunih pojmova jedan po sebni odeljak velikog intelektualnog rada znai prosto rairiti primenu istog principa podele koji je postupno odvojio razne speci jalnosti; jer, dok su razne pozitivne nauke bile slabo razvijene, njihove meusobne veze nisu mogle imati toliko znaaja da bi da le mesta, bar ne permanentno, posebnoj klasi radova, a u isto vre me potreba za takvim novim izuavanjem bila je mnogo manje hitna. Ali danas se svaka nauka posebno toliko rairila da ispiti vanje njihovih meusobnih odnosa moe dati mesta stalnim radovima koji u isto vreme postaju neophodni da bi se preduhitri lo rasipanje ljudskih pogleda. Tako ja shvatam namenu pozitivne filozofije u optem siste mu stvarnih pozitivnih nauka. Takav je bar cilj ovog kursa. Sada, kada sam pokuao da odredim to je mogue tanije u ovom kratkom pregledu opti duh jednog kursa pozitivne filozofije, mislim da moram da bih istakao sav karakter tog pre gleda, izneti ukratko opta glavna preimustva koja moe imati jedan takav rad ako su za njega pogodno ispunjeni bitni uslovi saobrazno progresu ljudskog duha. Ovaj poslednji red razmatra nja saveu na ukazivanje na etiri osnovna svojstva. Izuavanje pozitivne filozofije, razmatrajui rezultate aktiv nosti naih intelektualnih sposobnosti, prua nam na prvom mestu jedino istinsko racionalno sredstvo da se iznesu na videlo logiki zakoni ljudskog duha koji su dosad bili istraivani tako malo po desnim putevima. Da bih u tom pogledu objasnio svoju misao kako treba, mo ram najpre da podsetim na jednu filozofsku koncepciju od najve eg znaaja koju je izloio Blenvil u lepom uvodu svojih Optih principa uporedne anatomije. Ona se sastoji u tome da svako ak tivno bie, a naroito svako ivo bie, moe biti izuavano, u svim njegovim fenomenima, u dva osnovna pogleda, u statikom pogle du i u dinamikom pogledu, to jest kao sposobno da del i kao ono koje stvarno del. Jasno je zaista da e sva razmatranja koja e se moi pruiti neminovno ui u jednu ili u drugu kategoriju. Primenimo ovu sjajnu maksimu u izuavanju intelektualnih funkcija. Ako se te funkcije posmatraju sa statike take gledita, nji hovo izuavanje moe da se sastoji samo u odreivanju organskih uslova od kojih one zavise; na taj nain ono sainjava bitni deo anatomije i fiziologije. Posmatrajui te funkcije s dinamike ta ke gledita, sve se svodi na to da se proui stvarni tok ljudskog duha u pokretu ispitivanjem postupaka upotrebljeniih za dobijanje

34

35

raznovrsnih tanih saznanja koja je on ve stekao, ono to u su tini ini opti predmet pozitivne filozofije, onako kako sam je definisao u ovom izlaganju. Jednom reju, uzimajui sve naune teo rije kao krupna logika fakta, jedino se produbljenim posmatranjem datih fakata moemo uzdii do poznavanja logikih zakona. To su oevidno jedina dva opta puta koji se uzajamno dopu njuju i pomou kojih se moe doi do nekih pravih racionalnih pojmova intelektualnim fenomenima. Vidi se da ni u kojem po gledu nema mesta onoj iluzornoj psihologiji, poslednjem preobra aju teologije, koju danas uzalud pokuavaju da oive i koja ne brinui se ni za fizioloko izuavanje naih intelektualnih organa niti za posmatranje racionalnih postupaka, koji stvarno rukovode naim raznim naunim istraivanjima, tei da otkrije osnovne za kone ljudskog duha posmatrajui ga u njemu samom, to jest apstrahujui potpuno i uzroke i posledice. Pozitivna filozofija je postepeno postala nadmona ve od Bekona; danas ona vri, posredno, tako veliki uticaj ak i na umove koji su ostali po strani u njenom ogromnom razvitku da su se metafiziari koji su se posvetili izuavanju nae inteligencije mogli samo ponadati da uspore dekadenciju svoje nazovinauke, domilja jui se da predstave svoje doktrine kao da su zasnovane na posmatranju injenica.U tu svrhu oni su izmislili da razlikuju, jednom vrlo udnom suptilnou, dve vrste posmatranja podjednakog zna aja, jedno spoljanje a drugo unutranje, i od kojih je poslednje namenjeno izuavanju intelektualnih fenomena. Ovde nije mesto da ulazim u posebnu diskusiju ovom osnovnom sofizmu. Ograniiu se samo da ukazem na glavno razmatranje koje jasno doka zuje da je to nazovi direktno posmatranje duha pomou njega sa mog ista iluzija. Donedavno se verovalo da se vid objasnio govorei da svetlosno dejstvo tela odreuje na mrenjai odgovarajue slike spoljanjih oblika i boja. Na to su fiziolozi s razlogom primetili da bi, ako ti svetlosni utisci deluju kao slike, bilo potrebno jedno drugo oko da ih posmatra. Zar nije isto tako, samo jae u datom sluaju? Zaista je razumljivo da, po nepobitnoj nunosti, ljudski duh moe posmatrati direktno sve fenomene izuzev svojih sopstvenih. Jer, ko bi vrio posmatranje? Shvatljivo je da ovek, to se tie moralnih fenomena, moe posmatrati samog sebe u pogledu stras ti koje ga obuzimaju iz tog anatomskog razloga to su organi u kojima se strasti odvijaju odvojeni od onih koji su namenjeni za posmatrake funkcije. Makar i da je svako imao priliku da pravi na samom sebi takva zapaanja, ona oevidno ne bi mogla nikad imati nekog velikog naunog znaaja, i najbolji nain da se upoz naju strasti bie uvek da se posmatraju spolja, jer svako veoma iz raeno stanje strasti, to jest ono koje bi bilo najvanije za ispit:-

vanje, neminovno je nespojivo s posmatrakim stanjem. Ali, ako bi se na isti nain eleli posmatrati intelektualni fenomeni dok se zbivaju nastaje oigledna nemogunost. Misaono bie se ne bi moglo podeliti na dva, od kojih bi jedno razmiljalo dok bi drugo posmatralo kako se razmilja. Poto su u ovom sluaju posmatrani organ i organ koji posmatra identini, kako bi se onda moglo vriti posmatranje? Ova nazovipsiholoka metoda je dakle radikalno nitavna u svom principu. Pogledajmo do kakvih duboko kontradiktornih pos tupaka ona dovodi! S jedne strane, preporuuju vam da se izolujete, koliko je god to mogue, od svih spoljanjih utisaka a naro ito da sebi uskratite svaki intelektualni rad; jer kad biste se ba vili samo najprostijim raunanjem, ta bi bilo s unutranjim posmatranjem? S druge strane, poto ste najzad, iz predostronosti, dospeli u savreno stanje intelektualne uspavanosti, morate se po zabaviti posmatranjem radnji koje e se izvriti u vaem umu kad se u njemu ne bude nita deavalo! Nai e potomci bez sumnje vi deu jednog dana takve pretenzije prenete na pozornicu. Rezultati jednog tako udnog naina postupanja potpuno se slau s principom. Ima dve hiljade godina otkad metafiziari ta ko gaje psihologiju i jo nisu mogli da se sporazumeju ni u jed nom shvatljivom i solidno utvrenom stavu. Oni su, ak i danas, podeljeni na mnotvo kola koje se bez prestanka prepiru oko os novnih elemenata njihovih doktrina. Unutranje ispitivanje stvara skoro toliko protivrenih miljenja koliko ima i pojedinaca koji smatraju da su mu se posvetili. Pravi naunici, ljudi koji su se odali pozitivnim izuavanjima, jo uvek uzalud trae od ovih psihologa da navedu samo jedno stvarno otkrie, veliko ili malo, koje bi se dugovalo toj toliko hva ljenoj metodi. To opet ne znai da su svi njihovi radovi bili apso lutno bez ikakvog rezultata u odnosu na opti napredak naih saz nanja, ne raunajui i osobitu uslugu koju su uinili podravaju i aktivnost nae inteligencije u ono doba kad ona nije mogla ima ti jae hrane. Ali moe se tvrditi da sve ono to se u njihovim spi sima, prema razboritim recima jednog slavnog pozitivnog filozofa (g. Kivjea), ne sastoji od metafora, smatranih kao konani sudovi, a predstavlja neki istinski pojam, umesto da potie iz njihove to bonje metode, dobijeno je stvarnim posmatranjem na putu ljud skog duha koja su morala nicati, s vremena na vreme, iz razvitka nauka. ak i ti pojmovi tako retki, isticani s toliko emfaze, a koji su samo plod nedoslednosti psihologa njihovoj tobonjoj metodi, najee su ili vrlo preterani ili vrlo nepotpuni i mnogo inferiorni ji od zapaanja koja su bez razmetanja ve dali naunici na osno vu metoda kojima se slue. Bilo bi lako navesti u tom pogledu ubedljive primere da se ne bojim da u dati ovde suvie mesta jed-

36

37

nom takvom pretresanju: setimo se, izmeu ostalih, ta se desilo u pogledu teorije znakova. Razmatranja na koja sam ukazao u odnosu na logiku nauku jo su jasnija kad se prenesu na logiku vetinu. Zaista, kad je u pitanju ne samo da se ima predstava pozi tivnoj metodi ve da se njoj stekne dosta jasno i temeljno zna nje da bi se mogla stvarno koristiti, treba je razmatrati kad je u akciji; potrebno je dakle prouiti njene razne krupnije primene ve proverene. Jednom reju, jasno je da je to mogue postii sa mo filozofskim ispitivanjem nauka. Ova se metoda ne moe izua vati odvojeno od istraivanja u kojima je primenjena; ili bi to pak bilo samo mrtvo izuavanje koje ne bi obogatilo duh koji mu se posvetio. Sve to se njoj moe stvarno rei, kad je apstraktno posmatramo, svodi se na tako nejasna uoptavanja da ona ne bi mogla imati nikakvog uticaja na intelektualni sistem. Ako je ne ko dobro utvrdio, logiki, da sva naa saznanja moraju biti zasno vana na posmatranju, da moramo polaziti as od injenica na prin cipe a as od principa na injenice, i jo neke sline aforizme, te me je daleko manje jasna metoda negoli onom koji je izuavao, na iole produbljen nain, jednu jedinu pozitivnu nauku, ak i bez filozofske namere. Zbog toga to nisu poznavali tu osnovnu inje nicu, nai psiholozi su dovedeni na to da svoja sanjarenja smatra ju naukom, verujui da razumeju pozitivnu metodu zato to su i tali Bekonove propise ili Dekartovu raspravu. Ne znam da li e kasnije biti mogue da se a priori odri jedan pravi metodski kurs potpuno nezavisan od filozofskog izuavanja nauka; ali sasvim sam ubeen da je to danas neizvodljivo poto se krupni logiki postupci ne mogu jo objanjavati s dovoljno tanosti izdvojeno od njihove primene. Stavie, usuujem se da dodam da, kad bi se kasnije i mogao ostvariti jedan takav poduhvat, to se zaista d shvatiti, ipak bi se samo izuavanjem pravilnih primena naunih postupaka moglo uspeti da se stvori jedan dobar si stem intelektualnih navika, to je meutim i osnovni cilj izuava nja metode. Nije mi potrebno da sada i dalje insistiram na ovom predmetu koji e se esto javljati u toku itavog kursa i kojem u posebno dati nova razmatranja u iduem predavanju. Prvi i neposredni krupni rezultat pozitivne filozofije mora. da kle, biti: otkrivanje na osnovu iskustva zakona po kojima se odvi jaju nae intelektualne funkcije i dalje, tano poznavanje optih zakonitosti koje su neophodne da bi se pouzdano postupalo u istra ivanju istine. Drugi rezultat, ne manje vaan, i mnogo prei, do kojeg ne minovno danas dovodi uspostavljanje pozitivne filozofije, definisane u ovom izlaganju, bio bi da se postaramo za opti preobraaj naeg vaspitnog sistema.

Zaista, svi trezveni duhovi ve jednoduno priznaju da je nu no da se nae evropsko vaspitanje. u sutini jo teoloko, metafi ziko i knjievno, zameni jednim pozitivnim vaspitanjem, saobrazno duhu nae epohe i prilagoeno potrebama moderne civilizacije. Razni pokuaji, kojih je bivalo sve vie u toku poslednjeg stolea. naroito u nae vreme, da se pozitivno uenje stalno iri i jaa, a kojima su se uvek revnosno pridruivale sve evropske vlade, uko liko nisu od njih i potekli, dovoljno svedoe da se svuda razvija spontano oseanje ove nunosti. Ali, pomaui koliko je mogue ove korisne poduhvate, ne smemo se zavaravati da u sadanjem stanju naih ideja oni mogu biti dovoljni da postignu svoj glavni cilj, to jest osnovni preobraaj opteg vaspitanja. Jer iskljuiva strunost, prevelika izdvojenost, koje jo karakteriu na nain shvatanje- i gajenja nauka, neminovno vre veliki uticaj na nain njihovog iz laganja u nastavi. Ako neki pametan ovek danas eli da izuava glavne grane prirodne filozofije da bi stekao jedan opti sistem pozitivnih ideja, bie primoran da posebno izuava svaku od njih na isti nain i isto tako opirno kao kad bi hteo da postane ili sa mo astronom, ili samo hemiar, itd. Zbog toga je takvo obrazova nje skoro nemogue i neminovno veoma nesavreno, ak i za naj jae inteligencije i u najpovoljnijim uslovima. Takav nain izua vanja bio bi dakle potpuno neosnovan kad je u pitanju opte obra zovanje. Pa ipak. ovo poslednje iziskuje bezuslovno jednu celinu pozitivnih pogleda svim vanijim klasama prirodnih fenomena. Upravo takva jedna celina treba odsada da bude, na viem ili ni em stupnju, ak i u narodnim masama, stalna baza svih ljudskih smeranja koja mora. jednom reci, sainjavati opti duh naih poto maka. Da bi prirodna filozofija mogla dovriti ve tako priprem ljen preporod naeg intelektualnog sistema, neophodno je da raz ne nauke iz kojih se ona sastoji, predstavljena kao razne grane jednog jedinog stabla, budu svedene najpre na ono to ini njihovu sutinu, to jest na njihove glavne metode i njihove najznaajnije rezultate. Samo na taj nain nastava nauka moe postati baza jed nog novog opteg i istinski racionalnog vaspitanja. Da se zatim na ovo osnovno obrazovanje nadovezuju razna posebna nauna izu avanja, koja odgovaraju raznim posebnim obrazovanjima, u to ne moe biti nikakve sumnje. Ali ono na ta sam prvenstveno hteo ovde da ukazem sastoji se u tome da bi sve te specijalnosti, ta vi e teko okupljene, bile u osnovi nedovoljne da stvarno obnove sistem naeg vaspitanja ako se ne bi zasnivale na prethodnoj bazi opte nastave, direktnog rezultata pozitivne filozofije definisane u ovom izlaganju. Posebno izuavanje optih naunih pojmova nije samo namenjeno da reorganizuje obrazovanje, ve ono mora isto tako da do-

38

39

prinese i posebnom napretku raznih pozitivnih nauka. To je ono to sainjava treu osnovnu osobinu na koju sam resio da ukazem. Zaista, podele koje vrimo u naim naukama, mada nisu pro izvoljne, kao to neki misle, u sutini su vetake. U stvari, pred met svih naih istraivanja je jedan; mi ga delimo samo s namerom da razdvojimo tekoe kako bismo ih bolje resili. Otuda se dea va da bi, suprotno naim klasinim podelama, znaajna pitanja zahtevala izvesnu kombinaciju veeg broja posebnih gledita kojoj ne moe biti mesta u sadanjem sastavu naunog sveta; zbog toga ti problemi ostaju nereeni mnogo due nego to bi to bilo nuno. Takva nezgoda se javlja za najosnovnije doktrine svake pozitivne nauke ponaosob. Za to se mogu navesti vrlo upadljivi primeri, na koje u briljivo ukazivati kako nam ih prirodni tok ovog kursa bude pruao. Mogao bih u tom smislu navesti, iz prolosti, jedan primer do stojan pamenja uzimajui u obzir izvrsnu Dekartovu koncepciju analitikoj geometriji. Sta je drugo ovo osnovno otkrie koje je izmenilo lice matematike nauke, i u kojem treba gledati istinsku klicu svih kasnijih velikih progresa, nego rezultat jednog usposta vljenog zbliavanja dveju nauka dotada shvatanih posebno? Ali ovo zapaanje bie presudniije ako ga prenesemo na jo nereena pitanja. Ovde u odabrati samo, iz hernije, tako znaajnu doktrinu odreenim proporcijama. Svakako da znaajna diskusija koja se danas razvila osnovnom principu ove teorije, ma kako izgledalo, ne bi jo mogla biti smatrana kao neopozivo zavrena. Jer. kako mii se ini, to nije jedno obino pitanje iz hernije. Da bi se u tom pogledu dobila zaista definitivna odluka, to jest da bi se odredilo da li treba smatrati kao zakon prirode to to se molekuli nemi novno kombinuju po utvrenom broju, smatram da bi bilo neop hodno povezati hemijsko gledite sa fiziolokim. Ono to ukazuje na to, po samom priznanju slavnih hemiara koji su najvie doprineli stvaranju ove doktrine, jeste da se u najbolju ruku moe rei da se ona stalno obistinjuje ukoliko se odnosi na sastav neorganskih tela; ali ona bar isto toliko stalno podbacuje u pogledu organ skih jedinjenja, na koja se, kako do danas izgleda, ona ne bi mo gla proiriti. Dakle, pre no to se ova teorija uzdigne do stvarno osnovnog principa, nee li biti potrebno povesti rauna ovom og romnom izuzetku? Da li moda taj 'izuzetak ne zavisi od onog istog opteg karaktera svojstvenog svim organskim telima zbog koga je, za ma koji od njihovih fenomena, neumesno i govoriti nepromenljivim brojevima? No kako bilo, jasno je da je neophodan jedan potpuno novi duh razmatranja, koji bi jednako pripadao li herniji i fiziologiji, da bi se konano odluilo na neki nain ovom krup nom pitanju prirodne filozofije.

Smatram da je potrebno navesti ovde i jedan drugi primer iste prirode, ali koji je, poto se odnosi na jedan znatno specijalniji predmet istraivanja, jo ubedljiviji kad hoe da se pokae pose ban znaaj pozitivne filozofije u reavanju pitanja koja zahtevaju kombinaciju veeg broja nauka. I njega uzimam iz hernije. Re je pitanju, jo nereenom, koje se sastoji u tome da se odredi da li azot treba da bude smatran, u sadanjem stanju naih saznanja, kao prosto telo ili sloeno. Vi znate kakvim je isto hemijskim ra zmatranjima uspeo uveni Berzelius da poljulja miljenje skoro svih dananjih hemiara jednostavnosti ovog gasa. Ali ono to ne smem propustiti da posebno istaknem, jeste uticaj koji je u ovom pogledu vrilo na Berzeliusa, kako on sm tome daje dragoceno priznanje, fizioloko posmatranje da ivotinje koje uzimaju hranu bez azota imaju u sastavu svog tkiva isto toliko azota kao i ivoti nje mesoderi. Prema ovome, zaista je jasno da e biti neophodno potrebno, da bi se stvarno resilo da li je azot prosto telo ili ne, da intervenie fiziologija i da se kombinuje, sa isto hemijskim raz matranjima, jedan niz novih istraivanja odnosu izmeu sasta va ivih tela i njihovog naina ishrane. Sad bi bilo suvino navoditi vie primera o ovim problemima mnogostruke prirode koji bi mogli biti reeni samo prisnim kombinovanjem vie nauka koje se danas gaje potpuno odvojeno. Oni koje sam naveo dovoljni su da se oseti, uglavnom, znaaj uloge koju mora vriti, u usavravanju svake prirodne nauke ponaosob, pozitivna filozofija ija je neposredna namena da na jedan stalan nain organizuje takve kombinacije koje bez nje ne bi mogle da se sprovode kako treba. Najzad, moram ve sada ukazati na etvrtu i poslednju osobinu onoga to sam nazvao pozitivnom filozofijom i zbog koje e ova nesumnjivo privui optu panju vie nego zbog svake druge, po to je ona danas najvanija za praksu i to se moe smatrati jedi nom solidnom osnovom drutvene reorganizacije koja mora da okona kritino stanje u kojem se ve odavno nalaze najcivilizovanije nacije. Poslednji deo ovog kursa bie posebno posveen u vrivanju gornjeg stava, koji e biti razvijen u svojoj irini. Ali skici opteg pregleda kojeg sam se latio u ovom izlaganju nedo stajao bi jedan od najkarakteristiniijih elemenata ako bih propu stio da ukazem ovde na jedno tako bitno razmatranje. Bie dovoljno nekoliko vrlo prostih razmiljanja da opravda ju ono po emu bi jedna ovakva ocena u prvi mah mogla izgledati odve usiljena. Verujem da itaocima ovog del ne moram dokazivati da ideje vladaju svetom li da ga potresaju, ili, drugim recima, da sav drutveni mehanizam poiva u krajnjoj liniji na miljenjima. Oni dobro znaju da velika politika i moralna kriza sadanjeg drutva 41

40

potie u sutini od intelektualne anarhije. Nae najtee zlo sastoji se zaista u ovom dubokom razilaenju koje sada postoji izmeu ljudi u pogledu svih osnovnih naela ija je postojanost prvi uslov za pravi drutveni poredak. Sve dotle dok pojedinci ne budu jedno duno prili izvesnom broju optih ideja koje su u stanju da obra zuju jednu zajedniku drutvenu doktrinu, jasno je da e stanje nacija neminovno ostati bitno revolucionarno uprkos svim politi kim palijativnim merama koje bi se mogle primeniti i u njemu e biti mogue samo privremene institucije. Isto tako je izvesno da, ako se ovo okupljanje duhova u jednu istu zajednicu u pogledu principa ostvari, iz njega e neminovno proistei odgovarajue in stitucije, ne dajui mesta nikakvom tekom potresu poto bi se samim tim faktom uklonio najvei nered. Eto u tom pravcu treba usmeriti glavnu panju svih onih koji oseaju znaaj jednog stanja stvari istinski normalnog. Sada. s vie take gledita na koju nas postepeno dovela ra zliita razmatranja ukazana u ovom izlaganju, lako je da se u isti mah i jasno okarakterie prava sutina sadanjeg drutvenog sta nja i da se iz njega izvede kojim bi se putem ono moglo bitno izmeniti. Oslanjajui se na osnovni zakon iznet na poetku ovog iz laganja, verujem da mogu tano rezimirati sva posmatranja koja se odnose na sadanju situaciju drutva ako prosto kaem da sa danji nered potie, u sutini, od istovremene upotrebe triju filo zofija radikalno nepomirljivih: teoloke, metafizike i pozitivne. Zaista je jasno da ako bi bilo koja od ove tri filozofije dobila sveoptu i potpunu nadmonost, postojao bi jedan odreeni drutveni poredak, dok se zlo sastoji naroito u odsustvu svake prave orga nizacije. Koegzistencija ove tri suprotne filozofije apsolutno spre ava da bude saglasnosti u ma kojem bitnom pogledu. Dakle, ako je taan ovaj nain gledanja, onda se radi samo tome da se saz na koja od tri filozofije moe i mora da nadvlada po prirodi stva ri: svaki e se razuman ovek, ma kakva mogla biti njegova pose bna miljenja pre analize pitanja, morati zatim potruditi da uzme uea u njenoj pobedi. Ako je istraivanje dovedeno do takve jed nostavnosti, ne izgleda da e ono morati ostati dugo bez rezultata, jer je oevidno iz svih razloga od kojih sam u ovom izlaganju na veo nekoliko vanijih, da e, prema prirodnom toku stvari, jedino pozitivna filozofija nadvladati. Jedino je ona, kroz dugi niz vekova, stalno napredovala dok su njene protivnice bile stalno u deka denciji. S pravom ili ne, nema znaaja; opti fakat je neosporan, i to je dovoljno. Nekome moe da bude ao, ali taj fakat ne moe unititi pa prema tome ni zanemariti ga, makar bio primoran da se bavi samo iluzornim spekulacijama. Ta opta revolucija ljudskog duha danas je skoro potpuno izvrena; ne ostaje nita drugo, kao to sam to ve objasnio, nego da se upotpuni pozitivna filozofija

ukljuujui u nju i izuavanje drutvenih fenomena, i da se zatim rezimira u jednoj jedinoj homogenoj doktrini. Kad ovaj dvostruki posao bude dovoljno odmakao, definitivna pobeda pozitivne filo zofije e doi spontano i uspostavie red u drutvu. Tako izrazito prvenstvo koje skoro svi duhovi, od najprosveenijih do najpros tijih, ukazuju danas pozitivnim saznanjima u odnosu na nejasne i mistine koncepcije, dovoljno nagovetava na kakav e prijem na ii ova filozofija kad ona bude stekla onu jedinu osobinu koja joj jo nedostaje, karakter odgovarajue univerzalnosti. Ukratko, teoloka i metafizika filozofija se otimaju danas oko zadatka, koji je iznad moi ' jedne i druge, da reorganizuju dru tvo; jedino izmeu njih postojli jo borba u tom pogledu. Pozitiv na filozofija je do sada u toj raspri intervenisala jedino da bi ih kritikovala i jednu i drugu, pri emu ih je potpuno diskreditovala. Stavimo je najzad u poloaj u kom bi imala stvaralaku ulogu, ne vodei dalje rauna prepirkama koje su postale beskorisne. Upotpunjujui zamani intelektualni poduhvat koji su zapoeli Bekon, Dekart i Galilej, stvorimo neposredno sistem optih ideja ko ji e odsada, zahvaljujui ovoj filozofiji, neogranieno preovladati u ljudskom rodu, a revolucionarna kriza koja uznemirava civilizovane narode bie potpuno okonana. To su etiri glavne take gledita preko kojih sam morao ve sad ukazati na spasonosni uticaj pozitivne filozofije, to bi poslu ilo kao bitna dopuna njenoj optoj definicij koju sam ranije po kuao da izloim. Pre nego to zavrim elim da za trenutak skrenem panju na jedno poslednje razmiljanje koje mi se ini potrebno kako bi se izbeglo, koliko je to mogue, da se unapred stekne pogreno mi ljenje prirodi ovog kursa. Postavljajui za cilj pozitivnoj filozofiji da rezimira u jednoj jedinoj homogenoj doktrini skup steenih saznanja u pogledu raz liitih vrsta prirodnlih fenomena, bio sam daleko od pomisli da pri stupim optem izuavanju tih fenomena posmatrajui ih sve kao razliite posledice samo jednog principa, kao podreene jednom te istom zakonu. Iako moram ovo pitanje u iduem predavanju po sebno raspraviti, verujem da treba jo sad da kaem neto nje mu kako bi se spreili skroz neosnovani prigovori koje bi mi mo gli uputiti oni koji bi, pogreno obaveteni, uvrstili ovaj kurs u pokuaje univerzalnog objanjenja kakva svakodnevno daju ljudi kojima su potpuno tui nauni metodi i saznanja. Ovde nije re ni em slinom; a ovaj kurs dae tome jasan dokaz svima oni ma kod kojih bi objanjenja data u ovom izlaganju mogla ostaviti neku sumnju u tom pogledu. Po mom dubokom linom ubeenju ja posmatram ove podu hvate univerzalnog objanjenja svih fenomena jednim jedinim za-

42

43

kanom kao krajnje neosnovane, ak i kad potiu od najmerodavnijih. Ja smatram da su sredstva ljudskog duha vrlo slaba a vasiona suvie kompliikovana da bi nam ikada bilo na domaku jedno takvo nauno savrenstvo i mislim, uostalom, da se obino stvara vrlo preterano miljenje prednostima koje bi iz njega neminovno poticale ako bi ono bilo mogue. U svakom sluaju izgleda mi oe vidno da smo, s obzirom na sadanje stanje naih saznanja, vrlo daleko od toga da bi takvi pokuaji mogli biti razboriti pre jednog dueg vremenskog perioda. Jer, ako bismo se i mogli nadati da doemo dotle, to bi po mom shvatanju moglo biti samo kad bi se svi prirodni fenomeni vezali za najoptiji pozitivni zakon koji po znajemo, zakon gravitacije, koji ve povezuje sve astronomske fe nomene za deo fenomena zemaljske fizike. Laplas je u stvari izlo io jedno gledite prema kojem bi se mogle u hemijskim fenome nima videti samo proste molekularne posledice njutnovske privla ne sile, izmenjene oblikom i meusobnim poloajem atoma. Ali. sem neodreenosti u kojoj bi verovatno uvek ostala ova koncepcija zbog nedostatka osnovnih podataka unutranjoj gradi tela, sko ro je siigurno da bi je toliko teko bilo primeniti da bi ovek mo rao zadrati, kao vetaku. podelu koja danas vai kao prirodna izmeu astronomije i hernije. Uostalom i Laplas je predstavio ovu ideju samo kao jednu obinu filozofsku igru koja nije u stanju da stvarno vri ma kakav koristan uticaj na progres hemijske nauke. Ali, to jo nije sve; jer, pretpostavljajui ak da je ova nepremo stiva tekoa savladana, opet ne bi bilo postignuto nauno jedin stvo poto bi posle toga trebalo pokuati da se skup fiziolokih fe nomena pripoji istom zakonu; to zaista ne bi bio manje teak deo poduhvata. Pa ipak, hipoteza koju smo ukratko pregledali, ako se sve dobro odmeri, najvie bi odgovarala tome toliko prieljkivanom jedinstvu. Nije potrebno da dalje ulazim u detalje da bih dokazao da cilj ovog kursa nije nikako da se svi prirodni fenomeni predsta ve kao da su u osnovti istovetni a da su im okolnosti razliite. Ka da bi to bilo tako, pozitivna filozofija bi nesumnjivo bila rsavrenija. Ali taj uslov nije nikako neophodan za njeno sistematsko for miranje, kao ni za realizovanje krupnih i uspertih rezultata do kojih ona, kao tn smo videli, dovodi. Neophodno jedinstvo za to jeste samo jedinstvo metode koje oevidno moe i mora da posto ji, a ve je preteno i ustaljeno. to se tie doktrine, nije neophod no da postoji samo jedna jedlina, dovoljno je da ona bude homo gena. Mi dakle s dvostruke take gledita jedinstva metoda i ho mogenosti doktrina razmatramo, u ovom kursu, razliite klase po zitivnih teorija. Teei da umanjimo, koliko je to god mogue, broj optih zakona neophodnih za pozitivno objanjenje prirodnih fe nomena, to je u stvari filozofski cilj nauke, mi smatramo kao sme-

lo ii za tim da se nekad, ak i u najdaljoj budunosti, oni svedu strogo na jedan jedini. Pokuao sam u ovom izlaganju da tano odredim, koliko je bi lo u mojoj moi, svrhu, duh i uticaj pozitivne filozofije. Oznaio sam dakle cilj kojem su uvek teili i tee svi moji radovi, bilo u ovom kursu bilo u svakoj drugoj prilici. Niko nije dublje od me ne ubeen u nedovoljnost mojih intelektualnih snaga, pa ak kad bi one bile daleko iznad svoje stvarne vrednosti, da bi odgovorile jed nom tako obimnom i uzvienom zadatku. Ali ono to samo jedan um ne moe ostvariti, i u toku samo jednog ivota, jedan jedini to moe jasno predloiti: a to je sva moja ambicija. Poto sam izloio pravi cilj ovog kursa, to jest utvrdio taku gledita s koje u posmatrati razliite glavne grane prirodne filo zofije, u iduem predavanju u dopuniti ove opte prethodne na pomene, prelazei na izlaganje plana, to jest na odreivanje enci klopedijskog reda koji treba uspostaviti meu razliitim klasama prirodnih fenomena, pa, prema tome, i meu odgovarajuim pozi tivnim naukama.

44

45

DRUGO PREDAVANJE
i-;

.,

Izlaganje plana ovog kursa ili opta razmatranja hijerarhiji pozitivnih nauka

Poto sam okarakterisao koliko je bilo mogue tano, u pret hodnom predavanju, razmatranja koja treba izloiti u ovom kur su svim glavnim granama prirodne filozofije, sada treba da ut vrdim plan kojeg se moramo drati, to jest najpogodniju racional nu klasifikaciju razliitih osnovnih pozitivnih nauka, kako bismo ih izuavali postupno s one take gledita koju smo ve utvrdili. Ovo drugo opte pretresanje je neophodno da bismo ve na poetku upoznali pravi duh ovog kursa. Lako je odmah shvatiti da ovde nije re kritici, naalost vrlo lakoj, mnogobrojnih klasifikacija koje su predlagane, ve dva veka, za opti sistem ljudskih saznanja zamiljen u svoj njegovoj i rini. Danas smojpotpuno ubeenii da enciklopedijske lestvice, kao Bekonove i Dalamberove. napravljene prema bilo kojoj razlici po jedinih sposobnosti ljudskog duha. samim tim imaju osnovne ma ne ak i kad ta razlika nije. kao to to esto biva, vie suptilna nego stvarna: jer, u svakoj sferi aktivnosti na razum upotreblja va istovremeno sve svoje glavne sposobnosti. Sto se tie svih osta lih predlaganih klasifikacija, bie dovoljno primetiti da su razlii te diskusije, voene ovom predmetu, imale za krajnji rezultat da pokau osnovne mane u svakoj od njih tako da nijedna nije mogla stei jednoduno odobravanje i da u tom pogledu postoji gotovo toliko miljenja koliko i linosti. Ovi razliiti pokuaji bili su uopte ak tako loe zamiljeni da su i nehotice kod veine izazivali nepovoljno predubeenje protiv svakog poduhvata te vrste. Ne zaustavljajui se vie na injenici tako jasno konstatovanoj, vanije je da joj potraimo uzrok. U stvari, lako se moe ob jasniti potpuna nesavrenost tih enciklopedijskih pokuaja, do da nas tako esto ponavljanih. Nije potrebno da ukazujem da su ove klasifikacije, otkako su prvi radovi te vrste izgubili opte poverenje zbog nedovoljne solidnosti, najee usvajali samo oni koji su bili skoro potpuno neupueni u poznavanje predmeta koji se kla-

47

sifikuju. Ne uzlimajui u obzir ovo lino razmatranje, postoji je dan mnogo vaniji razlog, uzet iz same prirode predmeta, i koji jasno pokazuje zato se do danas nije bilo mogue uzdii do jedne enciklopedijske koncepcije stvarno zadovoljavajue. On se sastoji u nedostatku homogenosti, koga je uvek bilo sve do poslednjeg vre mena, izmeu razliitih delova intelektualnog sistema, budui da su jedni postepeno postajali pozitivni dok su drugi ostajali i dalje teoloki ili metafiziki. Oevidno da je bilo nemogue u jednom tako nepovezanom stanju stvari izvesti ma kakvu racionalnu klasi fikaciju. Kako uspeti da se koncepcije, tako duboko kontradiktor ne, rasporede u jednom jedinom sistemu? tu tekou su se ne minovno spoticali svi klasifikatori a da je nijedan od njih niije jasno uoio. Pri svemu tome svako ko je dobro poznavao pravu situaciju ljudskog duha mogao je zapaziti da je takav poduhvat preuranjen i da e on biti uspeno (izveden samo onda kad nae glavne koncepcije budu postale pozitivne. Poto se sada taj osnovni uslov moe smatrati kao ispunjen, prema objanjenjima datim u prethodnom predavanju, onda je mogue pristupiti zaista racionalnom i trajnom rasporedu jednog sistema iji su svi delovi postali najzad homogeni. S druge strane, opta teorija klasifikacija koju su u svojim fi lozofskim radovima uspostavili u skorije vreme botaniari i zoolo zi doputa nam da se nadamo stvarnom uspehu u jednom slinom poslu, pruajui nam sdguran putokaz preko pravog osnovnog prin cipa klasifikovanja koji dotada nikad nije bio jasno shvaen. Taj princip je nuna posledica direktnog primenjivanja pozitivne me tode na samo pitanje klasifikacija, koje, kao i svako drugo, mora biti tretirano na osnovu posmatranja umesto da se reava razma tranjima a priori. On se sastoji u tome da klasifikacija mora proisticati iz samog izuavanja predmeta koje treba klasifiikovati i biti odreena stvarnim afinitetima prirodne povezanosti koju oni pred stavljaju tako da samo klasifikovanje bude izraz najoptijeg fak ta, koji se ispoljava u produbljenom poreenju obuhvaenih pred meta. Svi ljudski radovi se odnose ili na istu teoriju ili na akciju. Tako najoptija podela naih stvarnih saznanja sastoji se u tome da ih razlikujemo na teorlijska i na praktina. Ako uzmemo u ob zir ovu prvu podelu, oevidno je da na jednom ovakvom kursu moe biti rei samo teorijskim saznanjima, jer se ne radi smatranju celog sistema ljudskih znanja ve jedino posmatranju sistema osnovnih koncepcija razliitim redovima fenomena, kon cepcija koje daju solidnu osnovu svim ostalim naim kombinacijama i koje opet nisu zasnovane ni na kakvom prethodnom intelektual nom sistemu. Dakle, u jednom takvom radu treba razmatrati sa mo teorijska saznanja, a ne pnimenu sem ukoliko ih ova ne rasvetljava. To je verovatno ono to je Bek on podrazumevao, mada veo-

ma nepotpuno, pod prvom filozofijom, za koju kae da treba da proizlazi iz skupa nauka, a koju su tako razliito i uvek tako ud no shvatali metafiziari kad su se prihvatali da objasne njegovu misao. Besumnje, kad se obuhvati potpuna celina svakovrsnih rado va ljudskog roda, izuavanje prirode se mora shvatiti kao namenjeno da prui pravu racionalnu bazu ovekovog delovanja na pri rodu, jer poznavanje zakona fenomena, koje nam stalno dozvolja va da ih predvidimo, oevidno moe jedino da nas vodi, u aktiv nom ivotu, da ih modifikujemo jedne pomou drugih u nau ko rist. Naa prirodna i neposredna sredstva kojima delujemo na te la koja nas okruuju krajnje su slaba i potpuno nesrazmerna na im potrebama. Kad god nam poe za rukom da izvrimo kakvu veliku radnju, to je samo zato to nam poznavanje prirodnih za kona dopusta da uvedemo, u odreenim okolnostima pod ijim se uticajem deavaju razni fenomeni, neke preinaujue elemente, ko ji su, ma kako bili slabi sami po sebi, dovoljni da, u izvesnim slu ajevima, izmene na nae zadovoljstvo definitivni rezultat sveu kupnosti spoljnlih uzroka. Ukratko, nauka, odakle i predvianje; predvianje, odakle i akcija: takva je vrlo prosta formula koja iz raava, na taan nain, optu vezu nauke i primene, uzimajui ova dva izraza u njihovom celokupnom znaenju. Ali, uprkos kapitalnom znaaju ovog odnosa, koji nikada ne srne biti zapostavljen, shvatiti nauke samo kao bazu primene znailo bi stvoriti njima nepotpunu predstavu, emu su naalost previe skloni u nae doba. Ma kako bile ogromne usluge koje na uke pruaju industriji i mada je, prema odlunom Bekonovom tvr enju, snaga neminovno proporcionalna znanju, ne smemo zabora viti da nauke, pre svega, imaju diirektniju i uzvieniju svrhu da zadovolje osnovnu potrebu koju naa inteligencija osea za upoznavanje zakona fenomena. Da bismo osetili koliko je ova po treba duboka i neodoljiva, dovoljno je da pomislimo jedan trenu tak na fizioloke posledice uda i da uzmemo u obzir da je najstra niji onaj utisak koji doivljavamo onda kad nam se ini da se ne ki fenomen odigrava suprotno prirodnim zakonima koji su nam poznati. Ova potreba da rasporeujemo fakta po jednom takvom redu kako bismo ih mogli lako shvatiti (to i jeste pravi predmet svih naunih teorija) tako je svojstvena naoj prirodi da bismo se. ako ne bismo uspeli da je zadovoljimo pozitivnim koncepcijama, neizbeno vratili na teoloka i metafizika objanjenja koja su prvo bitno i stvorena iz date potrebe, kao to sam izloio u prolom predavanju. Uinilo mi se da moram ve sada izriito ukazati na jedno razmatranje, koje e se esto javljati u toku celog kursa, kako bih pokazao koliko je potrebno da se uvamo preterano velikog uti-

48

49

aja sadanjih navika koje smetaju da se steknu pravilne i pleme nite ideje znaaju i nameni nauka. Kad, u duhu naunika, jaa sila nae prirode ne bi ispravljala, ak nehotice, ono to je u tom pogledu nepotpuno i skueno u optoj tenji nae epohe, ljudska in teligencija, svedena na to da se bavi samo istraivanjima od ne posredne praktine koristi, samim tim bi se nala, kao to je to vrlo tano primetio Kondorse, potpuno zaustavljena u svom napre dovanju, ak i u odnosu na primene kojima bi bilo nerazumno po svetiti isto teorijske radove; jer najznaajnije primene proizlaze stalno iz teorija stvorenih u isto naunoj nameni i koje su esto gajene u toku vie vekova ne pruajui za samu praksu nikakav rezultat. tome moemo navesti jedan vrlo znaajan primer iz divnih teorija grkih matematiara kupiniim presecima, koje su, posle dugog niza generacija, podstiui obnavljanje astronomije, posluile da moreplovstvo dovedu najzad do onog stepena savre nosti koji je postiglo u poslednje vreme i do kojeg nikad ne bi do lo bez Arhimedovih i Apoloniusovih isto teorijskih radova; sto ga je Kondorse mogao u tom pogledu s pravom rei: Mornar, ko ji je, tano potujui geografsku duinu, uva od brodoloma, du guje ivot teoriji koju su pre dve hiljade godina stvorili genijalni ljudi imajui u vidu isto matematike teorije. Oevidno je dakle da ljudski duh, posto je uglavnom shvatio da izuavanje prirode slui kao racionalna baza za delovanje na prirodu, mora pristupiti teorijskim ispitivanjima apstrahujui pot puno svaki praktini obzir; jer naa sredstva za otkrivanje istine tako su slaba da, ako ih ne skoncentriemo iskljuivo ka tom cilju i ako, traei istinu, nametnemo sebi u isto vreme i taj uslov da joj naemo neposrednu praktinu korist, bilo bi nam skoro uvek nemogue da u tome uspemo. Bilo kako bilo, izvesno je da skup naih saznanja prirodi i skup naih postupaka koje iz njih izvodimo da bismo izmenili pri rodu u nau korist ine dva sistema bitno razliita sama po sebi, koje treba odvojeno shvatiti i razraivati. Osim toga, budui da je prvi sistem baza drugoga, potrebno je prvo njemu posvetiti meto diko prouavanje, ak i kad bismo nameravali obuhvatiti celokupnost ljudskih saznanja kako u praktinom tako i u teorijskom po gledu. Izgleda mi da bi ovaj teorijski sistem trebalo danas da sa injava iskljuivo predmet jednog istinski racionalnog kursa pozi tivne filozofije; ja ga bar tako zamiljam. Svakako da bi se mogao zamisliti i jedan opseniji kurs koji bi se istovremeno odnosio i na teorijske i na praktine opte pojmove. Ali ja ne mislim da jedan takav poduhvat, ak i nezavisno od njegovog obima, moe biti uspeno izveden u sadanjem stanju ljudskog duha. Izgleda mi da on iziskuje prethodno jedan vrlo znaajan posao i to sasvim posebne prirode, posao koji jo nije uraen, da se, prema naunim teprija50

ma u pravom smislu, stvore posebne koncepcije koje bi sluile kao direktna baza optim postupcima primene. Na stupnju razvitka koji je ve dostigla naa inteligencija, na uke nemaju neposrednu primenu na vetine, bar u najsavrenijim sluajevima; izmeu ova dva reda ideja postoji jedan srednji, sla bo odreen po svom filozofskom karakteru, ali pristupaniji kad se posmatra drutvena klasa koja se njim posebno bavi. Izmeu na unika u pravom smislu i onih koji stvarno rukovode produktiv nim radovima poinje danas da se stvara jedna prelazna klasa, kla sa inenjera, iji je poseban cilj da organizuje veze izmeu teori je i prakse. Nemajui nikako u vidu tok naunih saznanja, ona ih posmatra u njihovom sadanjem stanju da bi iz njih izvodila mo gue industrijske primene. Takva je bar prirodna tendencija stva ri mada u tom pogledu jo ima mnogo zbrke. Doktrina, koja je svojstvena ovoj novoj klasi i koja mora konstituisati direktne is tinske teorije razliitim vetinama, svakako bi mogla dati mesta filozofskim razmatranjima od velikog interesa i stvarne vrednosti. Ali jedan rad koji bi ih obuhvatio skupa s razmatranjima koja su zasnovana na naukama u pravom smislu bio bi danas sasvim preu ranjen; jer te posredne doktrine izmeu iste teorije i direktne prakse nisu jo stvorene; do danas od njih postoji samo nekoliko nepotpunih elemenata koji se odnose na najnaprednije nauke i ve tine i koji doputaju samo da se shvati priroda i mogunost sli nih radova za celinu ljudskih poduhvata. Tako, da bi se tome naveo najvaniji primer, treba paljivo razmotriti divnu Monovu koncepciju deskriptivnoj geometriji, koja u stvari nije nita dru go ve opta teorija konstruisanju. Pobrinuu se da redom uka zem na mali broj ve stvorenih slinlih ideja da bi im se ocenila va nost kako se budu javljale tokom samog izlaganja na ovom kur su. Ali jasno je da koncepcije dosad nepotpune ne smeju ui, kao bitni deo, u jedan kurs pozitivne filozofije koji, koliko je god mo gue, mora obuhvatiti samo doktrine iji je karakter ustaljen i ja sno odreen. Tekoa oko stvaranja tih prelaznih doktrina koje sam malo as spomenuo shvatie se utoliko bolje ukoliko se uzme u obzir da svaka vetina ne zavisi samo od izvesne odgovarajue nauke, ve u isto vreme od vie njih, tako da najvanije vetine pozaj mljuju direktnu pomo skoro od svih glavnih nauka. Tako prava teorija agrikulture, da se ograniim na najhitniji sluaj, zahteva tesnu povezanost fiziolokih, hemijsklih, fizikih, pa ak i astro nomskih i matematikih znanja; tako isto stvar stoji i sa umetnostima. Lako se d primetiti, prema ovom razmatranju, zato se ove teorije nisu mogle jo oformiti poto one pretpostavljaju prethodni razvitak svih razliitih osnovnih nauka. Iz ovoga izlazi isto tako je dan novi motiv da se takav red ideja ne obuhvata na jednom kur-

51

su pozitivne filozofije, poto opte teorije svojstvene raznim vesti nama, daleko od toga da mogu dopirineti sistematskom formiranju ove filozofije, moraju naprotiv, kao to to i vidimo, biti verovatno kasnije jedan od najkorisnijih rerzultata njenog izgraivanja. Ukratko, na ovom kursu moramo razmatrati samo naune te orije a nipoto i njihove prdmene. Ali, pre nego to preem na me todsku klasifikaciju njegovih razliitih delova, ostaje mi da izlo im, u odnosu na nauke u pravom smislu, jednu vanu razliku koja e jasno ograniti pravi predmet ovog izuavanja kojem pristupa mo. Treba razlikovati, u odnosu na sve redove fenomena, dve vrs te prirodnih nauka: jedne apstraktne, opte, imaju za predmet ot krivanje zakona koji vladaju raznim klasama fenomena uzimaju i u obzir sve sluajeve koja se mogu zamisliti; druge konkretne, posebne, deskriptivne, a koje ponekad nazivaju pravim prirodnim naukama, sastoje se u primeni tih zakona na stvarnu istoriju raz liitih postojeih bia. Prve su dakle osnovne i samo emo na njih usmeriti nae izuavanje u ovom kursu; druge, ma kakav bio nji hov znaaj, stvarno su sekundarne i ne smeju, prema tome, ulaziti u sastav jednog rada ija nas ogromna prirodna opsenost primo rava da ga svedemo na to je mogue krae izlaganje. Prethodna razlika ne moe predstavljati nikakvu nejasnost za one koji imaju neko posebno znanje iz oblasti razliitih pozitivnih nauka, poto je ona skoro ekvivalentna onoj koja se obino iznosi u gotovo svim naunim udbenicima pri predenju dogmatske fizike i prirodopisa. Nekoliko primera, uostalom, bie dovoljno da se uo i ova podela iji znaaj jo nije dovoljno ocenjen. Ta razlika e se odmah lako zapaziti ako se uporede, s jedne strane, opta fiziologija i, s druge strane, zoologija i botanika. Izu avati zakone ivota, uopte, ili odreivati nain egzistencije sva kog ivog tela, posebno, znai oevidno dva vrlo razliita posla. Sem toga, ovo drugo izuavanje je neminovno zasnovano na prvom. Isti je sluaj s hernijom u odnosu na mineralogiju; prva je oigledno racionalna baza druge. U herniji se razmatraju sve mo gune kombinacije molekula, i u svim mogunim okolnostima; u mineralogiji jedino one koje se nalaze ostvarene u samom sastavu zemljine kugle i pod uticajem samo onih okolnosti koje su joj svoj stvene. Ono to jasno pokazuje razliku izmeu hemdjske i minera loke take gledita, mada se obe nauke odnose na iste predmete, jeste to veina fakata posmatranih u prvoj ima samo vetaku eg zistenciju. Otuda e jedno telo, kao hlor ili kalljum, moi biti od velikog znaaja u herniji po opsegu i energiji svojih afiniteta, dok ih u mineralogiji gotovo nee ni imati; i obrnuto, jedno jedinjenje kao to je granit ili kvare, na koje se odnosi najvei deo minera lokih razmatranja, bie za herniju samo od osrednjeg znaaja.

Ono to uopte ini jo osetnijom logiku potrebu ove osnov ne razlike izmeu dva velika odeljka prirodne filozofije jeste ne samo to svaki odeljak konkretne fizike pretpostavlja prethodno negovanje odgovarajueg odeljka apstraktne fizike, nego to on zahteva ak i poznavanje optih zakona koji se odnose na sve re dove fenomena. Tako, na primer, ne samo to posebno izuavanje zemlje, posmatrano sa svih taaka gledita, zahteva prethodno po znavanje fizike i hernije, nego ono ne moe biti ni izvedeno kako treba a da ne obuhvati, s jedne strane, astronomska saznanja, pa ak, s druge strane, i fizioloka; prema tome, ono zavisi od celokupnog sistema osnovnih nauka. Isto je tako i sa svakom pravom prirodnom naukom. Upravo zbog tog razloga konkretna fizika je do danas tako malo napredovala jer je njeno izuavanje na jedan racionalan nain moglo poeti tek posle apstraktne fizike i kad su sve glavne grane ove poslednje dobile svoj definitivni karakter, to se desilo tek u nae vreme. Dotada se u ovom smEslu mogla prikupiti samo manje vie nepovezana graa a koja je ak jo i vrlo nepotpuna. Poznate injenice e moi biti sreene u prave po sebne teorije razliitim biima u vasionii tek kad se osnovna raz lika, pomenuta napred, bude dublje osetila i pravilnije sprovela i, zatim, kad naunici koji su se posebno predali izuavanju pravih prirodnih nauka budu uvideli da svoja istraivanja moraju zasni vati na dubljem poznavanju svih osnovnih nauka, a to je uslov koji je danas jo vrlo daleko od toga da bude ispunjen kako valja. Ispitivanje ovog uslova jasno potvruje zato moramo, na ovom kureu pozitivne filozofije, svesti naa razmatranja na izuavanje opltih nauka, ne obuhvatajui istovremeno deskriptivne i posebne nauke. Vidimo da se tu u stvari raa jedna nova bitna osobina tog istog izuavanja optih pojmova apstraktne fizike; a to je da se stvori racionalna baza konkretne fizike, istinski sistematske. Tako bi. u sadanjem stanju ljudskog duha. postojala izvesna protivrenost kad bi se uzela zajedno, na jednom istom kursu, dva reda na uka. Moe se, tavie, rei da, kad bi ak konkretna fizika bila dostigla stepen savrenosti apstraktne fizike i kad bi, dalje, bilo mogue na jednom kursu pozitivne filozofije obuhvatiti istovreme no i jednu i drugu, oigledno je da bi i tada bilo potrebno poeti apstraktnim odeljkom, koji e ostati nepromenljiva baza onog dru gog. Jasno je, uostalom, da je samo izuavanje optih pojmova os novnih nauka samo po sebi dosta obimno da je potrebno iz njega odstraniti, koliko je god to mogue, sva razmatranja koja nisu ne ophodna; jer, ona koja se odnose na sekundarne nauke bie uvek, ma ta se se desilo, jedne posebne vrste. Filozofija osnovnih nau ka, predstavljajui sistem pozitivnih koncepcija svim redovima naih stvarnih saznanja, dovoljna je, samim tim, da se uspostavi ona prva filozofija koju je traio Bekon i koja, budui da je odre53

52

ena da od sada slui kao stalna baza svim ljudskim ispitivanji ma, mora biti briljivo svedena na to je mogue prostiji izraz. Nije mi potrebno da i dalje insistiram u ovom trenutku na jednom takvom pretresanju za koje e mi se ukazati prilika vie puta u raznim delovima ovog kursa. Prethodno objanjenje je do sta razraeno da bi motivisalo nain na koji sam ograniio opti predmet naih razmatranja. Tako, kao rezultat svega onoga to je izloeno u ovom preda vanju, vidimo: 1) da se ljudska nauka, u svojoj celini, sastoji iz teorijskih i iz primenjenih znanja i da emo se ovde pozabaviti samo prvim; 2) da se teorijska znanja, ili nauke u pravom smislu, dele na opte i posebne, i da emo ovde morati razmatrati samo prvi red, ograniavajui se na apstraktnu fiziku, ma kakav interes nam mogla pruati konkretna fizika. Budui da je na taj nain pravi predmet ovog kursa tano zaokruen, sada je lako pristupiti zaista zadovoljavajuoj racional noj klasifikaciji osnovnih nauka, to predstavlja enciklopedijsko pitanje, odnosno predmet ovog predavanja. Pre svega, treba odmah priznata da. ma koliko mogla biti ta klasifikacija prirodna, ona uvek u sutini ima neto ako ne proiz voljno a ono bar vetako, tako da predstavlja pravo nesavrenstvo. Zaista, glavni cilj koji treba imati u vidu u svakom enciklo pedijskom radu jeste da se nauke rasporede prema njihovoj pri rodnoj povezanosti, prema njihovoj uzazajmnoj zavisnosti, tako da bi se mogle redom izlagati a da se ne bi nikad zalo u zaarani krug. Ali, to je uslov koji mi izgleda nemogue, ispuniti na jedan do krajnosti taan nain. Neka mi bude doputeno da ovde une koliko razmotrim ovo zapaanje koje smatram znaajnim da bi se okarakterisala prava tekoa istraivanja kojim se sada bavimo. Ovo razmatranje, uostalom, dae mi priliku da uspostavim, u od nosu na izlaganje naih saznanja, jedan opti princip iju u estu primenu morati kasnije da izlaem. Svaka nauka moe biti izlagana u dva bitno razliita smera: u istorijskom i u dogmatskom; svaki drugi nain njihovog izlaga nja bio bi samo kombinovanje. Po prvom postupku izlau se redom saznanja prema istom redu kako ih je ljudski duh stvarno sticao i usvajajui, koliko je god mogue, iste puteve. Po drugom, sistem ideja se predstavlja onako kako bi ga da nas mogao shvatiti neko ko bi. nalazei se na pogodnoj taki gle dita i imajui dovoljno znanja, eleo da iznova stvori nauku u njenoj celini. Prvi je nain oigledno onaj kojim se poinje, po svoj nuno sti, izuavanje svake nauke u povoju; jer on ima tu osobinu da ne 54

zahteva za izlaganje saznanja nikakav drukiji trud nego onaj kojii je potreban za njihovo sticanje, a sva didaktika se tada svodi na postupno izuavanje, po hronolokom redu, raznih originalnih del koja su doprinela napredovanju nauke. Dogmatski nain, pretpostavljajui, naprotiv, da su svi ti po sebni radovi preraeni u jedan opti sistem, kako bi se izloili po jednom prirodnijem logikom redu, moe se primeniti samo na onu nauku koja je postigla dosta visok stepen razvitka. Ali ukoli ko nauka napreduje, istorijski red izlaganja postaje sve vie nepo desan zbog suvie dugog niza prelaznih stanja koja bi se morala upoznati; dotle dogmatski red postaje sve vie moguan, a u isto vreme i neophodan, jer nove koncepcije doputaju da se prethod na otkria predstavljaju neposrednije. Tako se, na primer, obrazovanje jednog matematiara iz anti kog doba prosto sastojalo u sukcesivnom izuavanju vrlo malog broja dotadanjiih originalnih spisa razliitim oblastima matema tike, to se u stvari svodilo na Arhimedove i Apoloniusove spise, dok. naprotiv, jedan moderni matematiar obino zavri svoje ko lovanje a da ne proita ni jedno jedino originalno delo, izuzev onih koja se odnose na najskorija otkria i koja se mogu samo na taj nain i upoznati. U izlaganju saznanja, meutim, postoji stalna tenja da se is torijski red zameni dogmatskim koji jedino moe i odgovarati sa vrenijem stanju nae inteligencije. Opti problem intelektualnog obrazovanja sastoji se u tome da se za malo godina dostigne jedan jedinstveni nain rasuivanja, najee osrednji, na istom stupnju razvitka kakav je postignut kroz dugi niz vekova zahvaljujui velikom broju genija koji su sukce sivno ulagali, tokom celog ivota, sve svoje snage u izuavanje jed nog istog predmeta. Jasno je, prema tome. mada je beskrajno lak e i krae nauiti nego izumeti, da bi sigurno bilo nemogue dosti i postavljeni cilj ako bi svaki pojedinac morao redom prolaziti kroz sve iste faze kroz koje je neminovno morao proi kolektivni genije ljudskog roda. Otuda neophodna potreba za dogmatskim re dom koja se naroito danas osea u naukama koje su najvie od makle, u ijem uobiajenom nainu izlaganja ne nalazimo vie go tovo nikakvog traga od stvarnog porekla njihovih detalja. Ipak treba dodati, da bi se otklonilo svako preterivanje, da je svaki stvarni nain izlaganja neizbeno izvesna kombinacija dog matskog i istorijskog reda u kojoj samo prvi mora stalno i sve vie dominirati. Dogmatski red se, meutim, ne moe sprovoditi sasvim iskljuivo, jer, samim tim to zahteva novu obradu steenih znanja, on se ne d primeniti, u svakoj eposi nauke, na novije delove ije izuavanje podrazumeva u sutini samo istorijski red, koji uosta55

lom ne predstavlja, u ovom sluaju, glavne smetnje zbog kojih se on inae odbacuje. Jedina osnovna nesavrenost koja bi se mogla prebaciti dog matskom redu bila bi ta to se ostavlja nepoznatim nain na koji su postala razna ljudska saznanja, a to je, mada odvojeno od sa mog sticanja tih saznanja, po sebi samom od najvieg interesa za celokupan filozofski duh. Ovaj momenat imao bi u mojim oima mnogo znaaja kad bi on stvarno iao u prilog istorijskom redu. Ali lako je videti da postoji samo prividna veza izmeu lizuavanja jedne nauke na nain nazvan istorijski i stvarnog poznavanja pra ve istorije te nauke. Zaista, ne samo da su se razliiti delovi svake nauke, koje svr stavaju u dogmatski red, stvarno razvili u isto vreme i pod meu sobnim uticajem, zbog ega bismo ih radije uvrstili u istorijski red, nego se tavie vidi, posmatrajui u celini stvarni razvitak ljudskog duha, da su se i razliite nauke u sutini usavravale istovremeno i uzajamno; vidimo ak da su napredak nauka i napredak vetina zavisili jedan od drugog usled bezbrojnih meusobnih uticaja, i najzad, da su svi bili u tesnoj povezanosti s optim razvitkom ljud skog drutva. Ova iroka povezanost je tako stvarna da je ovek esto, da bi shvatio stvarno raanje jedne naune teorije, upuen da razmatra usavravanje neke vetine koja s njom nema nikakve racionalne veze, ili ak neko posebno dostignue u drutvu bez ko jeg se to otkrie ne bi ostvarilo. tome emo kasnije videti mnogo primera. Iz ovoga, dakle, izlazi da se istinska istorija svake nauke. to j e s t stvarnih otkria od kojih se ona sastoji, moe jedino upoz nati izuavajui istoriju oveanstva na opti i neposredan nain. Zbog toga svi do sada sakupljeni podaci istoriji matematike, as tronomije, medicine, itd., ma kako bili dragoceni. mogu biti posmatrani samo kao graa. Takozvani istorijski red izlaganja, ak i kad bi mogao biti strogo sproveden u pogledu detalja svake nauke posebno, bio bi ve isto hipotetian i apstraktan u najvanijem pogledu zato to bi razvitak te nauke tretirao izdvojeno. Ne samo da ne bi daneo na videlo pravu istoriju nauke, nego bi vrlo lako mogao dati njoj pogreno miljenje. I tako, mi smo duboko uvereni da je poznavanje istorije nau ka od najveeg znaaja. Ja ak mislim da se jedna nauka i ne po znaje potpuno ako se ne zna i njena listorija. Ali to izuavanje mo ra biti shvaeno kao potpuno odvojeno od istog i dogmatskog izu avanja nauke, bez kojeg tavie ta istorija ne bi bila razumljiva. Stoga emo vrlo briljivo razmatrati stvarnu istoriju osnovnih na uka koje e biti predmet naih razmiljanja; ali to e biti samo u poslednjem delu ovog kursa, onom koji se odnosi na izuavanje drutvenih fenomena, prilikom tretiranja opteg razvitka ovean-

stva, u kome istorija nauka sainjava najvaniji deo, mada dosa da najvie zanemarivan. U izuavanju svake nauke uzgredna istorijska razmatranja, koja e se javljati, imae jasno izdvojen karak ter, tako da nee izmeniti bitnu prirodu naeg glavnog rada. Dosadanje pretresanje, koje se uostalom, kao to se vidi, mo ra kasnije posebno razviti, ide za tim da bolje odredi pravi duh ovog kursa, predstavljajui ga s jedne nove take gledita. Ali iz toga naroito proizlazi, u odnosu na sadanje pitanje, tano odre ivanje uslova koje moramo sebi nametnuti i za koje se upravo moemo nadati da ih ostvarimo u izgraivanju enciklopedijske lestvice raznih osnovnih nauka. Vidi se zaista da se ova klasifikacija, ma koliko je pretposta vili savrenom, ne bi mogla nikad strogo podudarati s istorijskom povezanou nauka. Ma kako se postupilo, ne moe se potpuno izbei da se predstavi kao prerthodna neka nauka kojoj e, meu tim, biti potrebno da se, u nekim posebnim manje vie znaajnim pogledima, poslui pojmovima neke druge nauke koja je klasifikovana kao kasnija. Treba se samo truditi da se takva smetnja ne pojavi kad je re glavnim koncepcijama svake nauke jer bi kla sifikacija u tom sluaju bila loa. Tako mi, na primer, izgleda neosporno da je u optem siste mu nauka astronomiji mesto ispred fizike u pravom smislu, a da je ipak vie grana ove poslednje, naroito optika, neophodno za potpuno izlaganje prve. Takvi sekundarni nedostaci, koji su apsolutno neizbeni, ne bi mogli pretegnuti u odnosu na klasifikaciju koja bi inae glavne uslove ispunjavala kako treba. Oni potiu iz onoga vetakog to nu no postoji u naoj podeli intelektualnog rada. Mada. prema prethodnim objanjenjima, nismo mogli usvojiti istorijski red kao bazu za nau klasifikaciju, ipak ne smem pro pustiti da unapred ukazem, kao na bitnu osobinu enciklopedijske lestvice koju u predloiti, na njenu optu saobraznost sa celinom naune istorije u tom smislu to e, uprkos stvarne i neprekidne simultanosti razvitka razliitih nauka, one koje budem uzeo kao prethodne zaista biti starije i stalno naprednije od nauka koje u predstaviti kao kasnije. To je ono do ega neizberno dolaze ako stvarno uzimamo, kao to se mora. za princip klasifikacije prirod nu logiku povezanost razliitih nauka, budui da je polazna taka vrste neminovno morala biti ista kao i polazna taka jedinke. Da bih najzad sa svom moguom tanou odredio pravu te kou enciklopedijskog pitanja koje imamo da resimo, smatram ko risnim da uvedem jedno vrlo prosto matematiko razmatranje koje e tano rezimirati sva rasuivanja izloena dosad u ovom preda vanju. Evo u emu se ono sastoji.

56

57

Nameravamo da klasifikujemo osnovne nauke. Videemo us koro, ako dobro razmotrimo, da ih nije mogue razlikovati manje od est; mnogi naunici bi ih verovatno podelili na vei broj. Kad smo pri tome. zna se da est predmeta sadre 720 razliitih mogu nosti u pogledu rasporeivanja. Osnovne nauke bi dakle mogle da ti povoda za 720 klasifikacija izmeu kojih treba izabrati neophod no jednu koja najbolje zadovoljava glavne uslove problema. Vidi se. uprkos velikog broja lestvica koje su dosad predlagane. da se diskusija odnosila samo na vrlo neznatan broj moguih dispozici ja; a pri svem tom ja verujem da se bez preterivanja moe rei da, ispitujui svaku od ovih 720 klasifikacija ne bi bilo ni jedne jedi ne za koju se ne bi nalo prihvatljivih razloga; jer, posmatrajui razne podele koje su stvarno bile predlagane. primeujemo izme u njih najekstremnije razlike; nauke, kojima su jedni dali mesto na elu enciklopedijskog sistema, drugi su stavljali potpuno su protno, i obrnuto. Eto dakle u tom izboru jednog jedinog istinski racionalnog reda, izmeu vrlo velikog broja moguih sistema, sa stoji se stvarna tekoa pitanja koje smo postavili. Prilazei sada neposredno ovom krupnom pitanju, podsetimo se najpre da. za dobijanje pozitivne i prirodne klasifikacije osnov- nih nauka, moemo da traimo njen princip u poreenju raznih redova fenomena ije zakone one treba da otkrivaju. Ono to mi hoemo da odredimo jestve stvarna zavisnost raznih naunih izu avanja. Ta zavisnost dakle moe proizlaziti samo iz zavisnosti od govarajuih fenomena. Uzimajui u obzir s te take gledita sve fenomene koji se da ju posmatrati, videemo da ih je mogue klasifikovati u mali broj prirodnih kategorija rasporeenih tako da racionalno izuavanje svake kategorije bude zasnovano na poznavanju glavnih zakona prethodne kategorije i da postane osnova za izuavanje sledee. Ovaj red je odreen stupnjem jednostavnosti ili, to dolazi na is to, stupnjem optosti fenomena, otkuda proistie njihova sukcesiv na zavisnost i, prema tome, manje vie velika lakoa za njihovo izuavanje. U stvari, jasno je a priori da najprostiji fenomeni, to jest oni koji se komplikuju manje od drugih, jesu neminovno i najoptiji; jer ono to se u najveem broju sluajeva zapaa, samim tom se najlake i izdvaja iz okolnosti koje su svojstvene svakom poseb nom sluaju. Treba dakle poeti izuavanjem najoptijih ili naj prostijih fenomena uzimajui potom u postupak redom ostale, sve do najosobenijih ili najkomplij kovani j ih. ako prirodnu filozofiju e limo shvatiti na jedan zaista metodian nain; jer ovaj red optosti. ili jednostavnosti, koji racionalnu povezanost raznih osnovnih na uka nuno odreuje prema neprekidnoj zavisnosti njihovih feno mena, utvruje tako njihov stupanj lakoe.

U isto vreme, prema jednom uzgrednom razmatranju koje mi slim da je vano ovde spomenuti, a koje se stie tano sa svim prethodnim, najoptiji ili najprostiji fenomeni, kao neminovno najnepoznatiji oveku, izuavaju se samim tim u najstaloenijem, naj racionalnijem stanju duha, to stvara jedan novi razlog da se od govarajue nauke bre razvijaju. Poto sam tako pokazao osnovno pravilo koje mora stajati na elu klasifikacije nauka, mogu neposredno prei na uspostavljanje enciklopedijske lestvice prema kojoj se mora odrediti plan ovog kursa, a koju e svako moi lako oceniti pomou prethodnih raz matranja. Prvo posmatranje skupa prirodnih fenomena navodi nas da ih odmah podelimo, shodno principu koji smo uspostavili, na dve ve like glavne klase, od kojih prva obuhvata sve fenomene neorganskih tela, a druga sve fenomene organskih tela. Oevidno da su ovi poslednji u stvari komplikovaniji i osobeniji od ostalih; oni za vise od prethodnih, koji, naprotiv, nikako ne zavise od ovih. Otu da i potreba da se fizioloki fenomeni izuavaju tek posle neorganskih. Ma na kakav nain se objanjavale razlike izmeu ovih dveju vrsta tela, sigurno je da se u ivim telima zapaaju svi fe nomeni, bilo mehaniki, bilo hemijski, koji se nalaze u neorganskim telima, a uz njih jedan sasvim poseban red fenomena, vital nih fenomena u pravom smislu reci, onih koji zavise od organiza cije. Ovde se ne radi tome da se ispita da li su dve klase tela iste prirode ili nisu, pitanje koje se ne d resiti i kojem se jo i danas previe raspravlja zbog ostatka uticaja teolokih i metafizikih na vika; jedno takvo pitanje ne spada u dornen pozitivne filozofije ko ja izriito podvlai da apsolutno ne poznaje unutranju prirodu ma kojeg tela. Ali nikako nije neophodno da se neorganska i iva tela posmatraju kao da su u sutini razliite prirode da bi se priznala neophodnost odvajanja njihovog izuavanja. Nesumnjivo, jo nisu dovoljno utvrene ideje optem nai nu shvatanja fenomena ivih tela. Ali. ma kakav se stav zauzeo u tom pogledu usled kasnijeg napretka prirodne filozofije, klasifi kacija koju dajemo ne bi zbog toga bila nikako neprirodna. U stva ri, ak i kad bi se uzelo kao dokazano, to sadanje stanje fiziolo gije jedva doputa da sagledamo, da su fizioloki fenomeni uvek prosti mehaniki fenomeni, elektrini ili hemijski, izmenjeni po strukturi i bitnom sastavu u organska tela, naa osnovna podela bi isto tako i dalje ouvala svoju vrednost. Jer uvek ostaje tano. ak i u ovoj naoj pretpostavci, da opti fenomeni moraju biti izua vani pre nego se pristupi ispitivanju posebnih modifikacija kojima su oni izloeni u izvesnim vasionskim telima, prema posebnom ras poredu molekula. Tako je podela, koja se danas za veinu prosveenih duhova zasniva na raznovrsnosti zakona, takve prirode da

58

59

e se neogranieno odrati zbog zavisnosti fenomena i usled izua vanja, pa ma kakvo se zblienje moglo ikada pouzdano ustanovi ti izmeu dve klase tela. Nije ovde mesto da se razvija, u svim njegovim bitnim delovima, opte poreenje izmeu neorganskih i ivih tela koje e bi ti poseban predmet jednog dubljeg ispitivanja u fiziolokom odeIjku ovog kursa. Zasada je dovoljno da se u principu uvidela lo gika nunost da se odvoji nauka koja se odnosi na prva od nauke koja se odnosi na druga, i da se izuavanju organske fizike pristu pi tek onda kad se budu uspostavili opti zakoni neorganske fizike. Preimo sada na odreivanje glavnih podrazdela koji se mogu primeniti, po istom pravilu, na svaki od ova dva velika del prirodne filozoifje. Za neorgansku fiziku vidimo najpre. upravljajui se uvek pre ma redu optosti i zavisnosti fenomena, da ona mora biti podeljena na dva odvojena razdela prema tome da li se odnosi na opte fenomene vasione ili, pak. na one koji predstavljaju zemaljska te la. Otuda nebeska fizika, ili astronomija, bilo geometrijska, bilo mehanika; i zemaljska fizika. Neophodnost ove podele je upravo slina neophodnosti prethodne podele. Poto su astronomski fenomeni najopirniji, najprostiji, najapstraktniji od svih, oigledno je da prirodnu filozofiju treba zapo eti njihovim izuavanjem, jer zakoni kojima su oni potinjeni uti u na zakone svih ostalih fenomena, od kojih su oni sami, napro tiv, bitno nezavisni. U svim fenomenima zemaljske fizike primeuju se najpre opta dejstva gravitacije i jo neka druga dejstva koja su im svojstvena i koja modifikuju ona prva. Otuda proizlazi, kad se analizira najprostiji zemaljski fenomen, ne samo ako se uz me neki hemijski fenomen nego ak i neki fenomen isto mehani ki, da je on uvek sloeniji nego i najkomplikovaniji nebeski feno men. Tako, na primer, prosti pokret jednog tela, ak i kad je u pitanju vrsto telo, stvarno predstavlja, ako hoe da se vodi ra una svim odreujuim okolnostima, komplikovaniji predmet is traivanja nego najtee astronomsko pitanje. Jedno ovakvo razma tranje oito pokazuje koliko je neophodno da se jasno izdvoji ne beska od zemaljske fizike i da se pristupi izuavanju druge samo posle izuavanja prve koja za nju predstavlja racionalnu bazu. Zemaljska fizika se opet deli, prema istom principu, na dva vrlo razliita del prema tome da li posmatra tela s mehanike ta ke gledita ili hemijske. Otuda je fizika u pravom smislu reci i he rnija. Da bi ova poslednja bila shvaena na zaista metodski nain. ona oigledno iziskuje prethodno poznavanje prve. Jer svi hemij ski fenomeni su u sutini komplikovaniji od fizikih fenomena; oni zavise od njih a na njih ne utiu. Svi zaista znamo da je svaka hemijska radnja potinjena prvo uticaju tee, toplote, elektriciteta.

itd., a predstavlja, osim toga, neto svojstveno to menja delovanje prethodnih faktora. Ovo razmatranje, koje oigledno pokazuje da hernija moe ii samo posle fizike, predstavlja je u isto vreme kao odvojenu nauku. Jer, ma kakvo se miljenje usvojilo u pogle du hemijskih afiniteta, i, kad bi se u njima ak videle, onako kako se to moe zamisliti, samo modifikacije opte gravitacije stvorene oblikom i uzajamnim rasporedom atoma, ostalo bi neosporno da potreba za stalnim uvidom u posebne uslove ne bi dozvoljavala da se hernija tretira kao obini dodatak fizici. Bili bismo dakle primo rani, u svakom sluaju, ako nita a ono bar radi prouavanja, da zadrimo podelu i povezanost za koje se danas smatra da zavise od heterogenosti fenomena. Takva je dakle racionalna podela glavnih grana opte nauke neorganskim telima. Slina podela se uspostavlja, na isti nain, u optoj nauci o organskim telima. Sva iva bia predstavljaju dva reda fenomena sutinski razli itih, one koji se odnose na jedinku i one koji se odnose na vrstu, naroito kad je ona drutvena. Ova osnovna razlika se poglavito odnosi na oveka. Poslednji red fenomena je oigledno kompliko vaniji i osobeniji od prvog; on zavisi od njega, ali na njega ne utie. Otuda dva velika odeljka u organskoj fizici, fiziologija u pravom smislu i socijalna fizika koja se zasniva na prvoj. U svim drutvenim fenomenima najpre se primeuje uticaj fifiziolokih zakona jedinke, a, osim toga, i neto posebno to ga me nja a to proizlazi iz osobito komplikovanog delovanja jedinki jed nih na druge u ljudskoj vrsti i delovanja svake generacije na onu koja dolazi posle nje. Oigledno je dakle da za valjano prouava nje drutvenih fenomena treba najpre poi od temeljnog poznava nja zakona koji se odnose na ivot jedinke. S druge strane, ova nuna zavisnost dvaju izuavanja ne iziskuje uopte, kako su to neki fiziolozi bili skloni da veruju, da se u socijalnoj fizici vidi je dan obini dodatak fiziologije. Iako su dati fenomeni sigurno ho mogeni, oni nisu identini, i odvajanje dveju nauka je zaista od os novne vanosti. Jer, bilo bi nemogue tretirati izuavanje vrste u celini kao istu dedukciju izuavanja jedinke, poto su drutveni uslovi koji menjaju delovanje fiziolokih zakona upravo najhitniji razlog. Tako, socijalna fizika mora biti zasnovana na direktnim posmatranjima, njoj svojstvenim, uzimajui uvek u obzir njenu neizbenu unutranju vezu s fiziologijom u pravom smislu. Lako bi se mogla uspostaviti simetrija izmeu podele organske fizike i gore izloene podele neorganske fizike podseaju na optepoznatu razliku izmeu biljne i ivotinjske fiziologije. Bilo bi za ista lako pripojiti ovu potpodelu principu klasifikacije kojeg smo se stalno drali, jer se fenomeni ivotinjskog sveta pokazuju, bar uopte, kao komplikovaniji i posebniji od fenomena biljnog sveta.

60

61

Ali traenje ove precizne simetrije unelo bi neeg detinjastog ako bi ono dovelo do toga da se ne priznaju ili da se pak precene stvar ne slinosti ili razlike fenomena. No sigurno je da raziika izmeu biljne i ivotinjske fiziologije, koja ima veliki znaaj za ono to sam nazvao konkretnom fizikom, nema skoro nikakvog za apstrak tnu fiziku, kojoj je jedino ovde re. Poznavanje optih zakona ivota koje mora biti pred naim oima pravi predmet fiziologije, zahteva istovremeno razmatranje itave organske serije, ne pra vei razliku izmeu biljaka i ivotinja, razliku koja uostalom iz elana u dan nestaje ukoliko se fenomeni temeljnije izuavaju. Uzeemo dakle u obzir samo jednu podelu u organskoj fizici iako smo smatrali da treba uspostaviti dve sukcesivne u neorganskoj fizici. Iz dosadanjeg raspravljanja se d zakljuiti da je pozitivna filozofija prirodno podeljena na pet osnovnih nauka iju sukcesivnost odreuje neophodna i nepromenljiva zavisnost, zasnovana, ne zavisno od svakog hipotetinog miljenja, na obinom temeljnom uporedvanju odgovarajuih fenomena: to su astronomija, fizika, hernija, fiziologija i, najzad, socijalna fizika. Prva razmatra najoptije fenomene, najjednostavnije, najapstraktnije i najudaljenije od oveanstva; oni utiu na sve ostale ne trpei nikakav njihov uticaj. Fenomeni koje razmatra poslednja naprotiv su najosobeniji, za oveka; oni zavise manje vie od svih prethodnih, ne vrei na njih nikakav uticaj. Izmeu ove dve krajnje granice stepen poseb nosti, komplikovanosti i osobenosti fenomena postupno se poveava isto kao i njihova sukcesivna zavisnost. Istinsko filozofsko razma tranje, primenjeno kako valja, a ne uzaludne proizvoljne podele, navodi nas da uspostavimo jedan takav opti unutranji odnos iz meu osnovnih nauka. Takav treba dakle da bude plan ovog kur sa. Ja sam ovde samo skicirao izlaganje glavnih razmatranja na kojima se zasniva data klasifikacija. Da bismo je potpuno shvatili, trebalo bi sada, poto smo je posmatrali s opte take gledita, ispi tati je u odnosu na svaku nauku ponaosob. To emo briljivo ura diti na poetku svakog odeljka ovog kursa. Sklop date enciklope dijske lestvice, razmatrane tako redom, polazei od svake od pet velikih nauka, doprinee njenoj tanosti, a naroito e izneti na videlo njenu postojanost. Ova preimustva bie utoliko primetnija to e se unutranja podela svake nauke uspostaviti prirodno po isto/11 principu, a to e predstavljati itav sistem ljudskih saznanja, ralanjen sve do u detalje prema jednom jedinstvenom i stalno sprovoenom motivu, to jest prema manjem ili veem stepenu ap strakcije odgovarajuih koncepcija. Ali radovi ove vrste, pored to ga to bi nas sada odveli suvie daleko, bili bi svakako i neumes-

ni u ovom predavanju u kojem se na duh mora drati najoptijeg gledita pozitivne filozofije. Pri svem tom, da bi se to je mogue potpunije ve odsada cenila vanost ove osnovne hijerarhije koju u primenjivati u toku celog ovog kursa, moram ovde u kratkim potezima da iznesem nje ne opte i najhitnije svojstvenosti. Najpre treba uoiti, kao vrlo presudnu proveru tanosti ove klasifikacije, njenu sutinsku saglasnost sa koordinacijom, u neku ruku spontanom, koju su u stvari implicitno doputali naunici ko ji su se posvetili izuavanju razliitih grana prirodne filozofije. Jedan uslov, koji su obino jako zanemarivali neimari enciklo pedijskih lestvica, jeste da se nauke, do ijeg je posebnog gajenja, bez neke unapred smiljene namere, dovodio stvarni tok ljudskog duha, predstave kao razliite i da se izmeu njih uspostavi poveza nost saobrazna prirodnim odnosima koji se ispoljavaju u njihovom svakidanjem razvitku. Meutim takva saglasnost je oigledno naj sigurniji znak dobre klasifikacije, jer podele koje su se spontano sprovodile u naunom sistemu mogle su biti odreene samo zbog toga to je ljudski duh dugo pokazivao stvarnu potrebu za njima, ne zavodei se pogrenim optim pojmovima. Ali, iako gore izloena klasifikacija potpuno ispunjava dati us lov, to bi bilo suvino i dokazivati, iz ovoga ne bi trebalo zaklju iti da bi navike, koje su danas iskustvom ustaljene kod nauni ka uopte, uinile izlinim ovaj enciklopedijski posao koji smo oba vili. One su samo omoguile jedan takav posao koji pokazuje os novnu razliku izmeu racionalne koncepcije i isto empirijske kla sifikacije. Uostalom ta se klasifikacija obino i ne shvata, a naro ito ne sprovodi, sa svom potrebnom preciznou, niti se njen zna aj ceni kako bi trebalo; da bismo se u to uverili, dovoljno je uze ti u obzir svakodnevna ozbiljna naruavanja tog enciklopedijskog zakona, na veliku tetu ljudskog duha. Drugi veoma bitan karakter nae klasifikacije jeste da je ona neminovno saobrazna stvarnom redu razvitka prirodne filozofije. To potvruje sve ono to se zna iz istorije nauka, posebno u toku dva poslednja veka, kad moemo pratiti njihov tok s vie tano sti. Shvatljivo je zaista da je racionalno izuavanje svake osnovne nauke, iziskujui prethodno negovanje svih onih koje joj pretho de u naoj enciklopedijskoj hijerarhiji, moglo stvarno napredovati i stei svoj pravi karakter samo posle velikog razvitka prethodnih nauka koje se odnose na fenomene optije, apstraktnije, manje komplikovane i nezavisne od drugih. Takvim je redom dakle, iako si multano, moralo tei napredovanje. Ovo razmatranje mi izgleda od takvog znaaja da verujem da je bez njega nemogue stvarno razumeti istoriju ljudskog duha.

62

63

Opti zakon koji gospodari svom tom istoriijom, a koji sam izneo u prethodnom predavanju, ne moe pravilno biti shvaen ako ga u primeni ne kombinujemo s enciklopedijskom formulom koju smo izloili. Jer, razliite ljudske teorije su, prema izraenom redu ove formule, dospele postepeno najpre u teoloko stanje, zatim u me tafiziko i najzad u pozitivno. Ako se u upotrebi zakona ne vodi rauna tom neminovnom napredovanju, nailazie se esto na te koe koje e izgledati nepremostive, jer je jasno da se teoloko ili metafiziko stanje izvesnih osnovnih teorija moralo povremeno po dudarati, a neki put se u stvari podudaralo i s pozitivnim stanjem onih koje u naem enciklopedijskom sistemu dolaze pre njih, to dovodi da se na proveravanje opteg zakona baci senka koja se moe ukloniti jedino prethodnom klasifikacijom. Na treem mestu, ova klasifikacija ima vrlo znaajnu osobinu to tano oznaava odgovarajuu usavrenost razliitih nauka koja se u sutini sastoji u stepenu tanosti saznanja i u njihovoj manje vie prisnoj koordinaciji. Lako je osetiti da, ukoliko su fenomeni optiji, jednostavniji i apstraktniji, i ukoliko manje zavise od drugih, utoliko znanja koja se na njih odnose mogu biti tanija i u isto vreme njihova koordi- / nacija potpunija. Tako e izuavanje organskih fenomsna biti i ^ manje tano i manje sistematsko nego izuavanje neorganskih te la. Isto tako su, u neorganskoj fizici nebeski fenomeni, s obzirem na njihovu veliku optost i nezavisnost od svih ostalih, dali mesta nauci mnogo tanijoj i mnogo vie povezanoj nego to je nauka zemaljskim fenomenima. Ovo razmatranje, koje je tako upadljivo u stvarnom izuava nju nauka, a koje je esto davalo mesta varljivim nadama ili nepra vednim poreenjima, potpuno je objanjeno enciklopedijskom lestvicom koju sam uspostavio. Ja u, razume se, imati prilike da ga predstavim u svoj njegovoj irini u iduem predavanju, ukazujui da je mogunost da se u izuavanju raznih fenomena primeni ma tematika analiza, pomou koje se moe postii najvei mogui stepen tanosti i koordinacije, tano odreena poloajem koji za uzimaju ovi fenomeni u mojoj enciklopedijskoj lestvici. Ne smem nikako prei na jedno drugo razmatranje a da ne upozorim itaoca na jednu vrlo krupnu zabludu u tom pogledu, a koja je, iako vrlo upadljiva, jo uvek krajnje esta. Ona se sasto ji u tome to se brka stepen preciznosti koji omoguuju naa raz liita saznanja sa njegovim stepenom sigurnosti, otkuda je pote kla vrlo opasna predrasuda: da i drugi stepen mora biti neujed naen zato to je takav onaj prvi. Stoga se jo esto govori, iako manje nego nekad, nejednakoj sigurnosti razliitih nauka, to direktno dovodi do toga da se bei od gajenja najteih nauka. Jas no je meutim da su preciznost i sigurnost dve osobine same po

sebi vrlo razliite. Jedno potpuno apsurdno tvrenje moe biti krajnje precizno, kao kad bi se na primer kazalo da je zbir uglo va jednog trougla jednak zbiru tri prava ugla; a neko vrlo sigurno tvrenje moe dopustiti samo osrednju preciznost, kao kad se na primer tvrdi da e svaki ovek umreti. Ako, prema prethodnim objanjenjima, razne nauke neminovno pruaju vrlo nejednaku preciznost, tako ne stoji stvar s njihovom sigurnou. Svaka moe pruiti rezultate isto tako sigurne kao to su rezultati svake druge, samo ako ona moe da obuhvati svoje zakljuke u onom stepenu preciznosti koji dozvoljavaju odgovarajui fenomeni, uslov koji se ne moe uvek lako ispuniti. U bilo kojoj nauci, sve to je zasno vano na pretpostavkama samo je manje ili vie verovatno, a to ne ini njen bitni dornen: sve to je pozitivno, to jest zasnovano na potvrenim injenicama, sigurno je: u tom pogledu nema izuzeta ka. Najzad, najzanimljivija osobina nae enciklopedijske formule, zbog vanosti i mnotva neposrednih primena koje se mogu iz nje izvui, jeste da se direktno odredi pravi opti plan jednog naunog potpuno racionalnog obrazovanja. To je ono to proizlazi odmah iz samog sastava date formule. Jasno je zaista da, pre nego to se preduzme metodiko izua vanje neke od osnovnih nauka, treba se neophodno pripremiti u naukama koje se odnose na prethodne fenomene u naoj enciklo pedijskoj lestvici, poto ovi uvek snano utiu na one iji se zakoni ele upoznati. Ovo razmatranje je tako upeatljivo da, uprkos nje govom prevelikom praktinom znaaju, nije potrebno da sada in sistiram vie na jednom principu koji e se uostalom kasnije po navljati povodom svake osnovne nauke. Ja u ovde samo skrenuti panju da, ako se on prvenstveno moe primeniti na opte obrazo vanje, on se isto tako moe primeniti i na posebno obrazovanje na unika. Tako, fiziari koji nisu izuavali najpre astronomiju, bar u optim pogledima; hemiari kojii, pre nego to priu svojoj glavnoj nauci, ne prostudiraju prethodno astronomiju i zatim fiziku; fizio lozi koji se za svoju struku nisu prethodno pripremili u astrono miji, fizici i herniji, propustili su jedan od osnovnih uslova za svoj intelektualni razvoj. To je jo oiglednije kod duhova koji ele da se posvete pozitivnom izuavanju socijalnih fenomena ako najpre nisu stekli opte znanje iz astronomije, fizike, hernije i fiziologije. Kako se u nae vreme takvi uslovi retko zadovoljavaju, a kako nikakva redovna institucija nije stvorena da ih ispunjava, moemo rei da za naunike jo ne postoji zaista racionalno obrazovanje. Ovo razmatranje je za mene od tako velikog znaaja da se ne bo jim da delimino pripiem ovom nedostatku naih sadanjih obra zovanja stanje krajnje nesavrenosti u kojem se jo nalaze najtee

64

65
\

nauke, stanje stvarno loije nego to to u stvari zahteva komplikovanija priroda odgovarajuih fenomena. U odnosu na opte obrazovanje ovaj uslov je jo neophodniji. Ja ga smatram tako neophodnim da gledam na nauno izuavanje kao nedovoljno da postigne najbitnije opte rezultate koje ono tre ba da ostvari u drutvu za obnavljanje intelektualnog sistema ako razne glavne grane prirodne filozofije nisu izuavane po odgova rajuem redu. Ne zaboravimo da, kod skoro svih inteligencija, ak i kod najuzvienijih, ideje obino ostaju povezane prema redu nji hovih prvih sticanja; i da je upravo to jedno zlo, najee neizleivo, to se nije polo od poetka. Svaki vek ima samo vrlo mali broj mislilaca, kao to su Bekon, Dkart i Lajbnic, sposobnih da, u zrelim godinama, zaista stvore tabulu rau da bi iz osnova izmenili ceo sistem svojih steenih ideja. Znaaj naeg enciklopedijskog zakona da poslui kao osnova za nauno obrazovanje moe biti pravilno ocenjen samo ako ga posmatramo s obzirom na metodu, umesto da ga posmatramo jedino. kao to smo to sad uradili, u odnosu na doktrinu. S ove nove take gledita, valjano izvravanje opteg plana izuavanja koji smo odredili mora imati neminovno za rezultat da nam prui savreno poznavanje pozitivne metode koje se ne bi moglo stei ni na koji drugi nain. Zaista, poto su prirodni fenomeni tako rasporeeni da oni koji su stvarno homogeni ostaju uvek obuhvaeni istim izuava njem, a oni koji su namenjeni za razliita prouavanja ustvari su heterogeni, opta pozitivna metoda e se usled toga neminovno stal no menjati na jednoobrazan nain u domenu jedne iste osnovne nauke doivljavajui neprestano razliite i sve sloenije izmene pri prelazu iz jedne nauke u drugu. Tako emo dakle biti sigurni da je razmatramo u svim stvarnim varijacijama koje ona moe pruiti, to ne bismo mogli da smo usvojili enciklopedijsku formulu koja ne bi ispunjavala goreizloene bitne uslove. Ovo novo razmatranje je zaista od osnovnog znaaja; jer, ako smo u poslednjem predavanju uglavnom videli da je nemogue upoznati pozitivnu metodu kad se ona izuava odvojeno od njene primene, danas moramo dodati da se njoj moe stei jedna jasna i tana predstava jedino ako izuavamo, sukcesivno i po utvrenom redu, njenu primenu na sve razne glavne klase prirodnih fenome na. Jedna jedina nauka ne bi bila dovoljna da se postigne taj cilj, ak i kad bi se odabrala najrazboritije. Jer, mada je metoda u sutini identina u svim naukama, svaka od njih razvija posebno ovaj ili onaj karakteristian postupak iji bi uticaj, vrlo neosetan u ostalim naukama, ostao nezapaen. Tako se, na primer, glavno sredstvo istraivanja u izvesnim granama filozofije sastoji u posmatranju u pravom smislu te reci, a u drugim granama ono se

sastoji u iskustvu, odnosno ovoj ili onoj vrsto iskustva. Isto je tako i s nekim optim pravilom koje ini sastavni deo metode, a koje je prvobitno poniklo iz neke odreene nauke; mada je ono moglo biti kasnije preneto u druge, mi ga moramo izuavati na njegovom izvoru; kao, na primer, teoriju klasifikacija. Ako bismo se ograniili na izuavanje jedne jedine nauke, tre balo bi svakako izabrati najsavreniju da bi se dublje osetila pozi tivna metoda. Ali, budui da je najsavrenija u isto vreme i naj jednostavnija, steklo bi se samo jedno nepotpuno poznavanje me tode poto se ne bi saznalo kakve bitne izmene ona mora pretrpeti da bi se primenila na komplikovanije fenomene. Svaka osnovna nauka ima dakle u tom pogledu preimustva koja su joj svojstve na; to jasno potvruje neophodnost da se razmatraju sve, inae bismo stekli samo skuene koncepcije i nedovoljnu vinost. Poto e se ovo razmatranje i dalje esto ponavljati, nije potrebno da ga sada jo razvijam. Pri svem tom, da bi se data metoda dobro upoznala, moram ovde posebno ukazati da je potrebno izuavati razne osnovne nauke ne samo filozofski ve i prema enciklopedijskom redu ustanovlje nom u ovom predavanju. ega racionalnog moe dati, sem ako po prirodi nije izuzetno obdaren, jedan duh koji se bavi prvo izuava njem naj'komplikovanijih fenomena a da prethodno nije upoznao, ispitivanjem najprostijih fenomena, ta je to zakon, ta znai ispi tivati, ta je to pozitivna koncepcija, a ta povezano rasuivanje? A ipak tim putem obino danas idu nai mladi fiziolozi koji prilaze neposredno izuavanju ivih tela a da se najee njihovo prethod no obrazovanje svodi na izuavanje jednog ili dva mrtva jezika i da, u najbolju ruku, imaju samo vrlo povrno znanje iz fizike i he rnije, a gotovo nikakvo u pogledu metode, poto ono obino nije steeno na racionalan nain niti polazei od istinske osnove pozi tivne filozofije. Shvatljivo je koliko je vano izvriti reformu jed nog tako pogrenog plana kolovanja. Isto tako, u pogledu socijal nih fenomena koji su jo komplikovaniji, zar se ne bi savremeno drutvo, shvativi logiku nunost, vratilo u zaista normalno sta nje na taj nain to bi pristupilo izuavanju tih fenomena tek po to bi postupno uzdiglo svoj intelektualni organ temeljnim filozof skim ispitivanjem svih prethodnih fenomena? Cak se pouzdano mo e rei da je u tome sva glavna tekoa. Jer danas je malo razbo ritih duhova koji ne bi bili ubeeni da socijalne fenomene treba izuavati pozitivnom metodom. Ali, za one koji se bave tim izua vanjem ne znajui i ne uspevajui da tano uvide u emu se sasto ji ova metoda, zbog toga to je nisu ispitivali u njenim prethod nim primenama, ova maksima je do danas ostala sterilna u pogle du socijalnih teorija koje jo nisu izile iz teolokog ili metafizikog stanja, uprkos naporima nazovipozitivnih reformatora. Ovo e ra-

66

67

zmatranje biti posebno razvijeno kasnije; ovde sam na njega uka zao jedino da bi se uoila sva vanost enciklopedijske koncepcije koju sam predloio u ovom predavanju. To su dakle etiri glavne take gledita u kojima sam nasto jao da jae istaknem opti znaaj napred uspostavljene racionalne i pozitivne klasifikacije osnovnih nauka. Da bih dopunio opte izlaganje plana ovog kursa, ostaje mi sa da da razmotrim jednu ogromnu i kapitalnu prazninu koju sam namerno ostavio u svojoj enciklopedijskoj formuli i koju je ita lac besumnje ve primetio. U stvari, nismo odredili u naem na unom sistemu mesto matematike. Razlog za to namerno izostavljanje lei u samom znaaju ove osnovne nauke, tako obimne. Jer idue predavanje e biti potpu no posveeno tanom odreivanju njenog pravog opteg karaktera i, prema tome, preciznom odreivanju njenog enciklopedijskog ran ga. Ali, da ne bi ostao nepotpun, u jednom tako vanom pogledu, pregled koji sam se trudio da u krupnim potezima iznesem u ovom predavanju, moram unapred ukratko izloiti opte rezultate ispiti vanja kojeg emo se prihvatiti u iduem predavanju. U sadanjem stanju razvitka naih pozitivnih saznanja ja sma tram da na matematiku nauku treba da gledamo manje kao na sastavni deo prirodne filozofije u pravom smislu reci nego kao da je, od Dekarta i Njutna, prava osnovna baza itave te filozofije mada je ona, strogo uzev, istovremeno i jedno i drugo. Danas, u stvari, matematika nauka je mnogo manje vana po saznanjima iz kojih se sastoji, mada vrlo realnim i dragocenim, nego po tome to predstavlja najmonije orue koje ljudski duh moe upotrebiti u istraivanju zakona prirodnih fenomena. Da bi se u tom pogledu pruila potpuno jasna i strogo tana koncepcija, videemo da je matematiku nauku potrebno podeliti na dve velike nauke bitno razliitog karaktera: apstraktnu mate matiku, ili raun, uzimajui ovu re u njenom najirem opsegu i konkretnu matematiku koja se sastoji iz opte geometrije s jedne strane i iz racionalne mehanike s druge strane. Konkretni deo je neminovno zasnovan na apstraktnom delu, a on opet postaje di rektna baza itave prirodne filozofije, smatrajui, koliko je god mogue, sve vasionske fenomene kao geometrijske ili mehanike. Apstraktni deo je jedini koji bi bio isto instrumentalan poto on nije nita drugo ve jedno ogromno i divno proirivanje priro dne logike na izvestan red dedukcija. Geometrija i mehanika, na protiv, moraju biti zamiljene kao prave prirodne nauke zasnova ne, kao i sve druge, na posmatranju, mada, po krajnjoj jednostav nosti njihovih fenomena, one doputaju jedan beskrajno savre niji stepen sistematizacije koji je ponekad mogao prouzrokovati da se zanemari eksperimentalni karakter njihovih prvih principa.

Ali ove dve fizike nauke imaju kao posebno to to se u sadanjem stanju ljudskog duha ve upotrebljavaju, i bie uvek upotreblja vane, mnogo vie kao metoda nego kao neposredna doktrina. Uostalom, stavljajui tako matematiku nauku na elo pozi tivne filozofije, oigledno je da time samo vie proirujemo primenu onog istog principa klasifikacije zasnovanog na sukcesivnoj zavisnosti nauka prema stepenu apstraktnosti njihovih odgovara juih fenomena koji nam je pruio enciklopedijski niz uspostavljen u ovom predavanju. Sada u stvari samo uspostavljamo tom enciklo pedijskom nizu njegov istinski prvi lan. iji je sami znaaj zahtevao jedno posebno i podrobnije ispitivanje. Vidi se zaista da su geometrijski ili mehaniki fenomeni optiji. jednostavniji, apstrak tniji, nerazloljiviji i nezavisniji od svih ostalih a kojima, napro tiv, slue kao baza. Isto tako lako je shvatiti da njihovo izuava nje treba neophodno da prethodi izuavanju svih ostalih redova fenomena. Matematika nauka dakle treba da ini pravu polaznu taku svakog racionalnog naunog obrazovanja, bilo opteg ili po sebnog, to objanjava sveoptu upotrebu koja se empirijski, na metnula u tom pogledu ve odavno, mada je prvobitno bio jedini razlog za to najvea relativna drevnost matematike nauke. Ovde u sada ukazati samo u kratkim potezima na ona razna razmatra nja koja e biti poseban predmet idueg predavanja. U ovom predavanju smo dakle tano odredili, i to ne prema uzaludnim proizvoljnim teorijama ve posmatrajui ga kao pred met istinskog filozofskog problema, racionalni plan kojim se mo ramo stalno rukovoditi u izuavanju pozitivne filozofije. Ukratko, matematika, astronomija, fizika, hernija, fiziologija i socijalna fi zika to je enciklopedijska formula koja se, izmeu vrlo velikog broja klasifikacija koje doputa est osnovnih nauka, jedino logi ki slae s prirodnom i nepromenljivom hijerarhijom fenomena. Nije potrebno da ovde podseam na znaaj tog rezultata, koji i taocu mora postati vrlo blizak, poto e se stalno primenjivati u toku itavog ovog kursa. Krajnji zakljuak ovog predavanja, izraen u najprostijem ob liku, sastoji se dakle u objanjenju i pravdanju saete sinoptike tabele date u prilogu ovog del, a u ijem sastavljanju sam se tru dio da sprovedem koliko je mogue tano, to se tie unutranje podele svake osnovne nauke, glavni princip klasifikacije koji nam je pruio opti red nauka.

68

69

ETRDESET ESTA LEKCIJA

Sadraj Uvodna politika razmatranja nunosti i svrsishodnosti socijalne fizike prema osnovnoj analizi aktuelnog drutvenog stanja Ogromna osnovna praznina koju u optem sistemu pozitivne filozofije, oigledno, ostavlja alosno stanje produenog djetinjstva u kojem drutvena nauka jo ami, trebalo bi, bez sumnje, da bude dovoljno da za svaku pravu filozofski um uini krajnje neophod nom strogu potrebu za jednim pothvatom koji bi, najzad, utisnuo u ljudski duh. ve tako dobro pripremljen za sva druga gledita, tu veliku karakteristiku jedinstvenosti, metode i homogenosti dok trine neophodne za ispunjavanje njenog spekulativnog razvoja, bez kojeg ak ni njena praktina aktivnost ne bi mogla imati ni do voljno uzvienosti ni dovoljno energije. Makoliko bila ozbiljna unutranja teina jednog takvog razmiljanja koje. da pravo ka em, preutno obuhvata i sva druga, najbolji duhovi danas imaju, u pogledu politikih ideja, suvie povrno i suvie usko gledite da bi odmah mogli shvatiti njihov stvarni domet i pronai u nji ma dovoljan razlog za uporno podravanje dugog i tekog napora koji je neophodan za postepeno ostvarivanje jednog tako tekog pothvata. U fazi raanja nijedna nauka ne bi mogla biti njegovana niti zamiljena izdvojeno od odgovarajue vjetine, kao to sam to konstatovao u etrdesetoj lekciji, u kojoj smo vidjeli da jedan takav spoj mora. prirodno, biti utoliko intenzivniji i dui ukoliko se radi redu komplikovanijih pojava. Ako nam je, dakle, sama bioloka nauka, i pored svoje napredne strukture, izgledala jo uvijek usko vezana za medicinsku vjetinu, treba li se uditi uo biajenoj tendenciji dravnika da preziru, kao uzaludne duhovne igre. sve drutvene spekulacije koje nisu neposredno vezane za praktine operacije? Makoliko bio slijep takav stav. treba, u tom sluaju, u njemu istrajati utoliko upornije ukoliko se vjeruje da se u njemu vidi najbolja zatita od opasne navale nesigurnih i varlji vih utopija, iako je najpresudnije iskustvo, svakako, obilato doka zalo veliku slabost tog toliko hvaljenog opreza koji nikako ne mo e sprijeiti svakodnevnu poplavu najneobinijih iluzija. Najzad, 71

da bih se prilagodio, onoliko koliko to doputa priroda ovog rada, onome to je stvarno razumno u osnovi tog djetinjastog naloga, smatram da itavu ovu lekciju treba da posvetim nekim uvodnim objanjenjima vezanim za osnovnu i direktnu relaciju operacije ko ja je isto apstraktna na izgled i koja treba da stvori danas ono to sam nazvao socijalnom fizikom1, sa svim glavnim potreba ma koje alosno stanje dananjih drutava tako energino pokazu je svim ozbiljnim i otroumnim duhovima. Nakon ovog uvodnog razjanjenja na koje se kasnije neu vraati, nadam se da e svi pravi dravnici shvatiti da je ovaj veliki rad, bez ikakve trenutne i posebne pretenzije, isto toliko neosporno pogodan za stvarnu i glavnu upotrebu, bez ega on, u stvari, ne bi zasluivao da izazove panju onih koje, iznad svega, s pravom, zaokuplja svakim danom sve neophodnija i vidno sve tea obaveza da, najzad, razrijee ua snu revolucionarnu strukturu modernih drutava. Sa gledita do kojeg su nas, postepeno, dovele tri prve knjige ove Rasprave cjelokupnu drutvenu situaciju koja je predstavlje na u svojoj punoj svjetlosti i na najjednostavniji nain, sutinski karakterie duboka i sve vea anarhija, iako isto prolaznog ka raktera uostalom, itavog intelektualnog sistema u toku dugog interregnuma (vladavine) koji mora da proizilazi iz sve vee dekadence teoloko-metafizike filozofije koja je danas' zapala u ne monu senilnost, kao i iz neprekidnog, ali jo uvijek nepotpunog razvoja pozitivne filozofije, do sada suvie uske, suvie posebne i suvie plaljive da se, najzad, dokopa duhovne vlasti ovjeanstva. Odatle treba poi da bi se realno shvatilo pravo porijeklo koleb ljivog i kontradiktornog stanja u kojem vidimo danas sve velike socijalne pojmove i koje nepobjedivom nunou, tako alosno uznemirava moralni i politiki ivot; ali jedino se tako moe gleda ti na opti sistem sukcesivnih operacija, jednih filozofskih, drugih politikih, koje treba postepeno da oslobode drutvo od te fatalne tendencije ka sigurnom raspadu i da ga direktno povedu u novu organizaciju koja je i progresivnija i vra od one koja poiva na teolokoj filozofiji. To je glavna ideja ija e nepobitna demonstra cija spontano proistei, kako se nadam, iz cijele ove knjige, i koja treba da, ovdje bude kratki pregled prve skice opteg objanjenja Ovaj termin kao i, isto toliko neophodan termin, pozitivne fi lozofije stvoren je prije sedamnaest godina u mojim prvim radovima iz ^politike filozofije. Iako skoranji, ovi termini su, na neki nain, na rueni pogrenim pokuajima prisvajanja od strane raznih pisaca koji uopte nisu shvatili njihov pravi cilj iako sam, od poetka paljivo okarakterisao sutinsko znaenje kroz strogo nepromenljivo korienje. Po sebno moram ukazati na tu zloupotrebu, u pogledu prvog naziva, kod jednog belgijskog naunika koji ga je, poslednjih godina, uzeo za nas lov jednog djela koje predstavlja jednostavnu statistiku.

koji treba da okarakterie isto tako radikalnu nesposobnost najsuprotnijih politikih kola i konstatuje neophodnu potrebu da se, najzad, unese u te, koliko uzaludne toliko burne okraje, potpuno nov duh koji je jedino sposoban, zbog postepenog opteg uzmaha, da vodi naa drutva prema definitivnom kraju revolucionarnog stanja koje se u njima razvija ve tri vijeka. Poredak i progres koji su za prolost sutinski bili nespojivi, sve vie predstavljaju, zbog prirode moderne civilizacije, dva isto takva imperativna uslova ija uska i nerazdvojiva kombinacija (ka rakterie otsada) i osnovnu potekou i glavni izlaz svakog stvar nog politikog sistema. Nijedan stvarni poredak ne moe vie di se uspostavi niti posebno da traje ako, u potpunosti nije saglasnn sa progresom nijedan veliki progres ne bi mogao da se ostvari akc ne bi konano teio ka oiglednoj konsolidaciji poretka. Sve to ukazuje na iskljuivu preokupaciju jedne od ove dvije osnovne po trebe na tetu druge, na kraju dovede, kod dananjih drutava, do instinktivnog suprotstavljanja kao dubokog nepoznavanja prave prirode politikog problema. Isto tako, pozitivnu politiku e, u praksi, posebno okarakterisati njena, tako spontana sposobnost da ispuni tu dvostruku potrebu preko koje e poredak i progres direk tno pokazati dva nuno nerazdvojna aspekta jednog jistog princi pa na osnovu glavnog svojstva koje je, u izvjesnom smislu, ve po stepeno realizovano za razne klase ideja koje su, sada, postale po zitivne. Nadam se da ova knjiga nee, u cjelini, ostaviti nikakvu sumnju u efikasno prenoenje na politike ideje tog opteg atribu ta stvarnog naunog duha koji i dalje predstavlja uslove povezi vanja i napredovanja identinog porijekla. U ovom trenutku mi je dovoljno da, ukratko, ukazem, u tom smislu, na osnovni sud pre ma kojem stvarni pojmovi poretka i progresa treba da budu tako strogo nerazdvojivi u socijalnoj fizici kao to su. u biologija, poj movi organizacije i ivota, odakle, po miljenju nauke, oni oigled no potiu. Ali sadanje stanje politikog svijeta je jo uvijek vrlo daleko od tog konanog neizbjenog izmirenja. Jer, s druge stra ne, glavna slabost nae drutvene situacije sastoji se u tome da su ideja poretka i ideja progresa danas tako duboko razdvojene da ak izgleda da se, nuno, ne podnose. Ve pola vijeka, odkako re volucionarna kriza modernih drutava razvija svoj pravi karakter, ne moe se sakriti da je jedan, sutinski, reakcionarni duh stalno usmjeravao sve velike pokuaje u prilog poretku kao i da su ra dikalno anarhine doktrine uvijek predvodile glavne napore preduziniane u cilju progresa. U tom pogledu su., naalost, potpuno zasluena uzajamna predbacivanja koja danas sebi upuuju najis taknutije stranke. To je taj duboko zaarani krug u kojem se vrti dananje drutvo i iji je jedini izlaz jednoduna prevaga doktrine

72

73

koja je, isto t a k o progresivna i hijerarhijska. Zapaanja na osnovu kojih u, u k r a t k o , skicirati ovu vanu ocjenu, su po svojoj p r i r o di veoma primjenljiva, na sve evropske n a r o d e ija je neorganizovanost bila slina, pa ak i istovremena, m a d a razliitog s t e p e n a i razliitih izmjena, i koji se vie ne bi mogli ponovo organizovati nezavisno jedni od drugih, iako su potinjeni o d r e e n o m r e d u . Me utim, posebno m o r a m o imati u vidu francusko drutvo, ne zato to se u njemu revolucionarno stanje manifestuje na kompletniji nain, ve zato to je. u osnovi, u p r k o s n e k i m s u p r o t n i m izgledi ma, bolje p r i p r e m l j e n o od ostalih, u pogledu svih vanih odnosa, za j e d n u s t v a r n u reorganizaciju, to u kasnije u t v r d i t i . Bez obzira na b e s k r a j n u razliitost koja, izgleda, prije svega, vlada m e u s v i m miljenjima koja imaju, danas, p r a v u politiku aktivnost, lako je shvatiti, o t r o u m n o m analizom, da su ona danas okruena krajnje uskom sferom, jer se, u stvari, sastoje samo od promjenjivog mijeanja dva p o r e t k a p o t p u n o s u p r o t n i h ideja, od kojih drugi predstavlja, u stvari, s a m o j e d n o s t a v n u negaciju prvog, bez i k a k v e sopstvene i nove dogme. Sadanja situacija d r u t a v a moe, u stvari, postati j a s n a tek onda k a d a se sagleda n a s t a v a k i zavretak opte bitke koja se vodila u toku tri p r e t h o d n a stoljea za postepeno r a z a r a n j e s t a r o g politikog sistema. Dakle, s j e d n e takve take gledita, o d m a h se vidi da, a k o je od prije pedeset godina ne osporno r a s p a d a n j e tog sistema poelo sve jasnije da ukazuje na prijeku p o t r e b u da se stvori novi sistem, jo uvijek n e p o t p u n osje aj za tu osnovnu p o t r e b u nije, do sada, n a d a h n u o nijednu zaista originalnu koncepciju koja je d i r e k t n o prilagoena tom velikom cilju; t a k o su d a n a s teoretske ideje ostale veoma p o d r e e n e p r a k tinim p o t r e b a m a dok u n o r m a l n o m stanju d r u t v e n o g organizma one, obino, prednjae da bi t a k o p r i p r e m i l e p r a v o i n e s m e t a n o za dovoljstvo. Iako je, od t a d a . glavno politiko k r e t a n j e p o t p u n o mo ralo da izmijeni p r i r o d u i da od isto kritikog, kakvo je do t a d a izgledalo, sve vie tei da postane organsko, ipak jo uvijek nije moglo prestati, zbog tog neizbjenog filozofoskog propusta, da se stalno upravlja j e d i n s t v e n o p r e m a istim idejama koje su vodile ra zne s t r a n k e u t o k u duge ranije borbe i sa kojima su se svi duhovi tako d u b o k o zbliili. I branitelji i n a p a d a i starog sistema su po kuali da na slian nain, p r e k o neizbjenog i n e p r i m j e t n o g prelaza p r e t v o r e svoje s t a r e r a t n e a p a r a t e u i n s t r u m e n t e za reorganiza ciju, ne sumnjajui u njihovu nesposobnost koja je, isto tako. bila p o t r e b n a novoj operaciji ija p r i r o d a odbacuje, sa istom energijom, obadvije vrste principa, j e d n e kao oigledno reakcionarne, a d r u g e kao iskljuivo kritike. Ne bi se moglo porei da je, jo i danas, i n t e l e k t u a l n o stanje politikog svijeta t a k o alosno. Sve ideje p o r e t k u , do sada su, je-

dino, pozajmljivane iz s t a r e d o k t r i n e teolokog i militaristikog si s t e m a koji je, posebno p o s m a t r a n u svojoj katolikoj i feudalnoj s t r u k t u r i ; iz d o k t r i n e koja, sa filozofske t a k e gledita ove r a s p r a ve, n e o s p o r n o predstavlja teoloko stanje d r u t v e n e n a u k e : t a k o da sve ideje p r o g r e s u i dalje proistiu, iskljuivo, iz isto negativ ne filozofije koja je n a s t a l a iz p r o t e n s t a n t i z m a , svoju k o n a n u for mu i svoj integralni razvoj postigla u posljednjem vijeku (XIX vi jeku p r i m , prev.) a r a z n e d r u t v e n e primjene te doktrine, pos m a t r a n e u cjelini, predstavljaju, u stvari, metafuziko stanje po litike. R a z n e klase d r u t v a s p o n t a n o p r i h v a t a j u j e d a n ili drugi od ova dva s u p r o t n a smjera, p r e m a njihovoj prirodnoj sklonosti da k o n s t a t u j u da li je potrebnije k o n z e r v i r a n j e ili poboljavanje. To je n e p o s r e d n i razlog koji, danas, t a k o duboko razdvaja dva g l a v n a aspekta d r u t v e n o g p i t a n j a i koji t a k o esto, u praksi, odreuje r e ciprono u k i d a n j e razliitih pokuaja iji p r e d m e t oni a l t e r n a t i v n o postaju. U s v a k o m n o v o m pogledu koji se sukcesivno javlja iz po t r e b e nae epohe kao posljedica p r i r o d n o g k r e t a n j a dogaaja, zapaa se n e p r o m e n j i v a tenja r e a k c i o n a r n e kole da predloi, kao je dini i univerzalni lijek, obnovu odgovarajueg dijela starog politi kog sistema; osim toga, moe se, isto tako, primijetiti u p o r n a sklo nost kritike kole da, iskljuivo, n a n e s e tetu j e d n o m suvie n e p o t p u n o m ruenju tog sistema, iz ega uvijek proizilazi, kao neiz bjeno i jedinstveno rjeenje, savjet da se jo vie obustavi s v a k a stabilizujua sila. 1 T a n o je da se, pogotovo danas, svaka pojedina

1 Ne ustruavajui se da na ovom mjestu okvalifikujem. sa savjes nom odlunou jednog, iskreno, naunog duha, dvije neophodne ten dencije naih glavnih politikih kola, jednu koja je nazadna i drugu koja je anarhina, mislim da treba da jednom za uvijek kaem da sam daleko od elje da iz toga izvuem i najmanje uoptavanje koje ne ide u prilog uobiajenim intencijama njihovih cijenjenih pristalica. U prin cipu, ja sam duboko ubijeen da je, naroito u politici, svaka zlobna namjera, oito izuzetna, iako je veina onih koji su angaovani u dru tvenim bitkama, obino, nesposobnu da uoi najtee stvarne posljedice doktrina koje oni pripovijedaju. U svakoj stranci postoji, bez sumnje, jedan mali broj ambicioznih koji, esto lieni svakog stvarno linog ubjedenja, imaju za glavni cilj da iskoriavaju opte vjerovanje radi svog sopstvenog uzdizanja: njih treba znati hvaliti, pa ak i kazniti po potrebi. Ali, osim tog skoro jedinog izuzetka, budui da je dobra strana ljudske prirode, oigledno, jedina koja moe omoguiti udruivanje u odreenom prostoru i vremenu, nijedno politiko miljenje koje nema u vidu javno dobro, ne bi moglo preivjeti makoliko, uostalom, bilo usko i nesavreno osnovno znanje koje ono njemu sebi stvara. Tako, oni koje danas, vrlo opravdano optuuju, za nazadnu namjeru, ele sa mo da politiki svijet premjeste u jednu zaista normalnu situaciju iz koje im se ini da e izai samo da bi se bacili na neizostavno ruenje svakog socijalnog poretka. Slino tome, oni koji, iz svog neznanja, za-

74

75

od te dvije antagonistike doktrine rijetko predstavlja u svojoj cjelosti i u svojoj osnovnoj homogenosti; one sve vie tee da imaju takvu iskljuivu egzistenciju samo kod isto spekulativnih duhova. Ali ^monstruozna sprega koja se danas pokuava napraviti izmeu tih nespojivih principia i iji razliiti stepeni karakteriu razne po stojee politike nijanse, oigledno ne bi mogla posjedovati nikakvu vrlinu nepoznatu elementima od kojih se sastoji, naprotiv, tei, u stvari, da razvije njihovu uzajamnu neutralizaciju. Dakle, radi pra vilnosti i jasnoe nae analize, neophodno je da se teoloka i me tafizika politika posmatraju svaka posebno, i u okviru same se be, a poslije toga treba razmatrati njihov stvarni antagonizam i ocijeniti, na kraju, prazne kombinacije koje se pokuavaju stvori ti izmeu njih. Makoliko da je, u stvari, danas opasna teoloka politika, nije dan pravi filozof, nikada ne bi mogao zaboraviti da je do formira nja i prvog razvoja modernih drutava dolo pod njenom dobro tvornom zatitom, to u, nadam se, uspjeti da dokaem na dosto jan nain u istorijskom dijelu ove knjige. Ali je, isto tako, neos porno da je kod naprednijih nacija, jo od prije tri vijeka, njen uticaj bitno oslabio i pored djeliminih usluga koje im ona, jo uvijek, moe napraviti. Bilo bi, svakako, suvino da se na ovom mjestu zaustavimo radi posebne diskusije toj doktrini da bismo konstatovali njenu veliku nunu slabost koju spontano kretanje dogaaja svakim danom sve jasnije pokazuje. alosno odsustvo svakog realnog pogleda na drutvenu reorganizaciju samo moe objasniti apsurdnu namjeru da se, u dananje vrijeme, kao potpo ra drutvenom poretku da politiki sistem koji se ni sam nije mo gao odrati pred prirodnim progresom uma i drutva. U nastavku ove knjige, istorijska analiza sukcesivnih transformacija koje su postepeno dovele do potpunog raspada katolikog i feudalnog si stema, pokazae bolje nego bilo koja direktna argumentacija koli ko je ta dekadenca otada radikalna i neopoziva. Teoloka kola, obino, moe da objasni taj raspad samo pomou nepredvienih i, da tako kaem, linih razloga, izvan svakog razumnog odnosa sa neizmjemou zapaanih efekata; ili pak, kada je strpljenje iscrp ljeno, ona se slui svojim poznatim lukavstvom i nastoji da koris tei natprirodnost u objanjenju, povee taj veliki lanac dogaaja sa jednom vrstom misteriozne fantazije Provienju koje se dosjeista tee ka anarhiji, smatraju da treba da se pokore samo oiglednoj nunosti da se najzad neopozivo srui politiki sistem koji je radikal no nesposoban da ubudue upravlja drutvom. Osnovna greka i jednih i dflugih proizilazi samo iz suvie iskljuive brige svakog pojedinog od dva bitna uslova ija cjelina predstavlja pravu definiciju opteg pro blema aktuelne politike.

tilo da drutveni poredak stavi u iskuenje ije vrijeme i duina tra janja, kao ni karakter ne treba da budu potkrijepljeni razlozima. Suprotno tome, mi emo priznati, na osnovu svih istorijskih inje nica, da su sve velike promjene kojima je bio izloen teoloki i mi litaristiki sistem, od poetka i sve vie i dalje teile ka potpunoj i definitivnoj eliminaciji reima kojem je osnovni zakon drutve ne evolucije nuno dodijelio, jednostavno, povrnu dunost, iako strogo neophodnu. Bie, prema tome, oigledno da svi napori us mjereni ka obnavljanju tog sistema, ak i ako se pretpostavi da je mogu njihov trenutni uspjeh, nisu nimalo spremni da dovedu drutvo u stvarno normalno stanje, jedino ga mogu dovesti u si tuaciju koja je izazvala revolucionarnu krizu, utiui da, obavezno, ponovo zapone jo ee raspadanje reima koji je ve odavno pre stao da bude saglasan sa svojim glavnim progresima. Iako iz tih razloga, moram na ovom mjestu odbaciti svaku nesuglasicu po tom pitanju, ipak smatram da je nuno da se tome da jedan novi filo zofski aspekt koji, ini mi se oznaava najjednostavniji i najsigur niji kriterijum stvarne vrijednosti bilo koje drutvene doktrine i koji je, posebno, jo presudniji protiv teoloke politike. Posmatrajui samo sa logike take gledita, ini mi se da je neophodno da se osnovni problem nae drutvene reorganizacije sve de samo na jedan bitni uslov: izgraditi politiku doktrinu dovoljno racionalno koncipiranu da bi ona u svom cjelokupnom razvoju uvijek mogla, u potpunosti, biti dosljedna svojim sopstvenim prin cipima. Nijedna od postojeih doktrina ne zadovoljava, u dananje vrijeme, ak ni priblinom teinom, tu veliku intelektualnu obave zu: sve one sadre, kao neosporne elemente, to u ukratko nave sti, mnogobrojne i direktne kontradikcije u vezi veine znaajnih taaka. To, posebno, jasno karakterie njihovu veliku slabost. Mo e se, u stvari, postaviti u principu da bi doktrina koja treba da donese potpuno saglasna rjeenja vezana za razna osnovna pita nja politike kako je tok stvarnih primjena nikada ne bi doveo u protivrjenost, trebalo da se samo kroz taj indirektni dokaz pri hvati kao dovoljno sposobna da reorganizuje drutvo: jer, ta inte lektualna reorganizacija, u sutini, treba da se sastoji u tome da u sistemu duboko uznemiravanom naim razliitim drutvenim ide jama, najzad uspostavi realnu i trajnu harmoniju. Kada ba takva regeneracija bude mogua, pa makar i kod samo jednog uma (a ona, u poetku i mora tako poeti) njena manje-vie bliska generaliza cija e biti osigurana; jer broj duhova nikako ne bi mogao pove ati sutinske potekoe intelektualnog usklaivanja i mogao bi uti cati samo na vrijeme neophodno za njenu realizaciju. Ja u se po brinuti da u pravo vrijeme, ukazem na ogromnu superiornost ko ju, u tom smislu, spontano mora manifestovati pozitivna filozofija koja e, poto se proiri na drutvene pojave, obavezno povezati ra-

76

77

zne redove ljudskih ideja mnogo potpunije nego to su one ikada bile povezane preko bilo koje druge metode. Takvo je glavno pra vilo koje me je, od mojih prvih radova iz politike filozofije uvijek usmjeravalo, u preciznoj procjeni mojih sukcesivnih napredovanja, ka koncepciji jedne prave drutvene doktrine. Posebno bi od teoloke politike trebalo oekivati cjelovito is punjenje tog velikog logikog uslova ije se osnovne tekoe izgle da, spontano ponitavaju za doktrinu koja se ograniava da. reprodukujui prolost, uskladi jedan sistem jasno definisan kroz du- > gu primjenu i tako potpuno razvijen u svim svojim razliitim bit nim djelovima da izgleda sigurno zatien od svake grube nedos ljednosti. Isto tako, reakcionarna kola potvruje, kao karakteristi ni atribut, savrenu povezanost njenih ideja, nasuprot estim kon tradikcijama revolucionarne kole. Ipak, iako je teoloka politika, u stvari, iz lako shvatljivih razloga, manje nedosljedna u dananje vrijeme nego metafizika politika, lake je konstatovati njenu sva kodnevnu sve neodoljiviju tendenciju ka najosnovnijim ustupcima koji su direktno suprotni svim njenim glavnim principima. Nita nije, bez sumnje, prikladnije od jednog takvog reda zapaanja da potpuno osvijetli duboko realnu nitavnost doktrine koja, u stvari, ne posjeduje ak ni onaj kvalitet koji bi spontano odgovarao nje noj prirodi. Stari politiki sistem se tako pokazuje razruen do te mjere da su njegove najodanije pristalice zbog toga radikalno iz gubile stvarni opti osjeaj. To se moe lako uoiti, ne samo u ak tivnoj praksi, ve i kod isto spekulativnih duhova, ak i najeminentnijih na koje je, ,bez njihovog znanja, uticala nesavladiva snaga njihovog stoljea. Nekoliko istaknutih primjera e biti dovoljno da, na ovom mjestu, ukazu paljivom itaocu kako je lako proiriti ta kvo, ispitivanje. Demonstracija bi bila suvie laka kada bi se prvo razmotri la, kao to bi to strogost logike, oigledno, zahtijevala, doktrina koja je reakcionarna u odnosu na bitne elemente moderne civili zacije. U stvari, nema nikakve sumnje da su stalni razvoj i ras tue sirenje nauka, industrije pa ak i umjetnosti, istorijski gledano, bili glavni poetni razlog, iako prikriven, radikalne dekadente teo lokog i vojnog sistema ije je spontano slabljenje bez toga mog lo izgledati kao da ima mogunost za ponovno jaanje. U dananje vrijeme postepeni porast naunog duha, posebno nas zauvijek u va od svakog realnog vaskrsavanja teolokog duha. bez obzira na reakcionarne zablude u koje tok dogaaja trenutno moe nasto jati da uvue drutvo: isto tako, s vremenske take gledita, indus trijski duh, svakim danom sve rasprostranjeniji i nadmoniji, sva kako, predstavlja najefikasniju garanciju protiv svakog ozbiljnog povratka vojnog ili feudalnog duha. Iako jo nije dolo do otvo renih borbi izmeu ta dva para principa, na stvarni drutveni an-

tagonizam, u sutini, ima isti karakter. Da li je, dakle, uprkos toj neospornoj opoziciji, u modernom razvoju teoloke politike ikada postojala bilo koja vlast ili bilo koja kola potpuno dovoljno reak cionarna da se usudi da, stvarno, nastavi ili samo zamisli sistemat ski pritisak na nauke, umjetnosti industrije? Nije li, osim nekoli ko izdvojenih djelovanja nekih ekscentrinih duhova koji su slu ajno naili da, tu i tamo, otkriju osnovno neslaganje, naprotiv oigledno da je svim vlastima stalo do asti da potstaknu njihov svakodnevni progres? To je, bez sumnje, prva aktuelna nedosljed nost reakcionarne politike koja tako, spontanim, razvijanjem svo jih svakodnevnih djelovanja, ponitava svoje beskorisne opte pla nove za obnavljanje prolosti za koju su svi dravnici odsada ne hotice izgubili osjeaj. Iako vrlo malo primjetna, ova kontradik cija bi trebalo da izgleda kao najosnovniji i najodlunija, tanije kao optija i instinktivnija od bilo koje druge. Nije li onaj koji je danas veoma snano zamislio i veoma estoko nastavio reakcio narnu politiku, sam Bonaparta , nezavisno od drugih nepoveza nosti, iskreno pokuao da se izdigne, poslije toliko drugih voa iste kole, kao poznati zatitnik industrije, umjetnosti i nauka? isto spekulativni duhovni, iako lake podloni, zbog svog polo aja, ne izmiu vie toj neodoljivoj tendenciji da se izdvoje iz opteg pokreta. Da analiziramo, na primjer, beskorisne pokuaje koje su, tako esto, ponavljale, u toku dva stoljea, mnogi istak nuti uslovi, ponekad i vrhunski, da bi, prema teolokoj formuli, razum potinile vjeri; bie lako da se u tome prepozna potpuno kontradiktorna struktura koja postavlja sam razum za vrhovnog sudiju jednog takvog potinjavanja ija snaga i vrijeme trajanja zavise tako, jedino od tih promjenjivih odluka, rijetko suvie stro gih. Najvei mislilac dananje katolike kole, slavni Maistre, sam je dao dokaz, onoliko snaan koliko nehotian, te neizbjene po trebe svoje filozofije, kada je nastojao, odriui se svakog teolo kog aparata, da u svom glavnom djelu zapone obnavljanje vrhun ske vlasti pape na osnovu jednostavnog istorijskog i politikog rezonovanja koje je, inae, u izvjesnom pogledu zadivljujue, umjesto da se ogranii na to da mu dodijeli boansko pravo, jedini modus koji se u potpunosti slae sa prirodom neke sline doktrine i koji jedan takav duh. u jednom drugom vremenu, ne bi, bez sumnje, nimalo oklijevao da iskljuivo slijedi kada opte stanje ljudskog uma je ne bi sprijeilo, ak i kod njega, potpunu prevagu. Jednu ovako odlunu provjeru treba ovdje osloboditi svih kasnijih indikacija u tom smislu. Razmotrimo sada direktnija neslaganja koja, iako nijesu u stvari, tako duboka, naravno, moraju jo vie zaprepastiti kada se radi pokazivanju oigledne uzajamne kontradikcije izmeu raznih glavnih djelova jedne iste doktrine. Paljivo ispitivanje

78

79

prolosti e nam kasnije, u tom pogledu, dati mnogobrojne i ne opozive dokaze, s obzirom da je stvarnim ruenjem starog poli tikog sistema upravljao snani uzajamni antagonizam glavnih snaga od kojih se sastojao. Ali, ograniavajui se na ovom mjestu, kako to zahtijeva priroda uvodnog poglavlja, na jednostavno posmatranje aktuelne epohe, svakog dana moemo konstatovati, u raznim sekcijama reakcionarne kole, stanje direktno izraene opo zicije prema raznim osnovnim takama njihove zajednike doktri ne. U neobinoj jednodunosti koju manifestuje ta kola, najzna ajniji sluaj te vrste, sastoji se, bez sumnje, u tome da se prihvata stvarno ukidanje glavne osnove katolikog i feudalnog sistema i odrie osnovna podjela na duhovnu i vremensku vlast, ili se, to se svodi na isto, odobrava opte potinjavanje prve drugoj. Moda je to jedini veliki politiki pojam sa kojim se, u sutini, slau sve stranke, iako zdrava filozofija u tome moe vidjeti samo duboko kobnu zabludu koja je, inae, trenutno neizbjena. U tom smislu, ni kraljevi nisu, svakakao, manje revolucionarni od naroda; a sami svetenici, ne samo u raznim protestantskim zemljama, ve i kod nacija koje su nominalno ostale katolike, su, tako, dobrovoljno pristali na svoju sopstvenu politiku degradaciju, bilo iz neasnog interesa ili pak zbog nekorisnog duha uske nacionalnosti. Kako bi, prema tome, i jedni i drugi mogli sanjati kontradiktornoj restau raciji jednog sistema koji oni tako radikalno nisu poznavali? Pret hodno okupljanje svih mnogobrojnih sekti ograniavanih rastuom dekadencom hrianstva trebalo bi da, u tom pogledu, predstavlja neophodnu uvodnu operaciju. Dakle, nesigurni planovi, koje su u tom smislu, pravili neki savremeni dravnici, naroito u Njemakoj, uvijek su brzo propadali pred slijepom ali nesavladivom tvrdoglavou raznih vlada da zadre vrhovnu upravu teoloke vlasti ija je neosporna centralizacija odmah onemoguavana. U tom smislu, grube nedosljednosti Bonaparte usred njegovih uzaludnih napora da uspostavi stari politiki sistem, samo su ivlje ponovile primjer ve davno poznat mnogim drugim prinevima. Kada su poslije njegovog pada, kraljevi pokuali da uspostave sporazum velikoj evropskoj vlasti protiv kasnijeg razvoja revolucionarnog stanja, nisu mislili ni na najmanje uee biveg duhovnog autoriteta iji su najlegitimniji atribut na taj nain potpuno uzurpirali. Ta je uzurpacija spontano izvrena tako radikalno da je vrhovni savjet bio sastavljen, velikim dijelom, od jeretikih voda, a u njemu je dominirao izmatiki princip, to je svima pokazalo da je nemogu e da se tamo, iz bilo kojeg razloga, uvede papska vlast, kao to je to gospodin opat Lamennais jednom tano primijetio prije svog revolucionarnog obraanja. Bez sumnje, nisu samo kraljevi i pape, u mnogim sutiniskim pogledima, u dananje vrijeme, direktno potinili neposrednim interesima svoje vremenske dominacije pri-

mjenu svojih religioznih principa, Ali takve se nedosljednosti, osim toga to su u dananje vrijeme postale jo brojnije i dublje, po sebno pokazuju kao mnogo odlunije dokazujui do koje mjere je osnovna misao starog politikog sistema prestala da bude nadmo na kod onih istih koji su sa arom preduzeli njenu himerinu re stauraciju, kao to se moglo vidjeti kod mnogih izrazitih savremenih sluajeva, na primjer Grke, Poljske i dr. Taj duh nesklada i podjele reakcionarne kole esto se poka zivao, u sadanje vrijeme, svim pravim posmatraima, u vrlo raz liitim formama, ali jednako znaajnim hilo za djelimiini i tre nutni trijumf teoloke politike bilo za njegovo nalije. Za jednu stranku koja je toliko ponosna na svoju tobonju koheziju posje dovanje vlasti je, bez sumnje, prirodno moralo povezati sve spo redne razlike u osnovnu realizaciju doktrine ija je povezanost i homogenost toliko hvaljena. Nismo li, naprotiv, vidjeli tokom du gog niza godina vrlo izraena cijepanja koja su naglo dovela do sve brojnijih sukcesivnih sitnih podjela te trijumfujue stranke i koja su. na kraju, posluila kao neposredni instrument njenog politikog pada. Zar se i pored bliske i oigledne veze njihovih stvari, pristalice katolicizma i feudalizma nisu estoko razdvojili? Zar se nisu meusobno tukli branitelji aristokrati je i zagovornici kraljevske vlasti? Jednom rjeju, zar taj kratki period nije suk cesivno reprodukovao, pred naim oima, efektnu manifestaciju, nepobitnu iako kratku, istih sutinskih principa nesloge i razdva janja koji su, postepeno razvijani tokom ranijih vjekova stvarno doveli do neopozivog raspadanja teolokog i feudalnog sistema? Kada bi se, pretpostavimo, slian uspjeh ponovio, ne plaim se da tvrdim, da bi, i pored tog jasnog iskustva, sigurno opet dolo do jo izrazitijeg cijepanja, pogotovo unutar reakcionarne stranke, zbog neizbjenog uticaja, svakim danom sve potpunije i sve uo ljivije nespojivosti aktuelnog drutvenog stanja sa starim politi kim sistemom ija prava opta misao nastoji, ak sve vie, da se ukloni i potpuno izgubi kod svojih najodanijih pristalica. Sto vie teoloka politika smatra da se, u dananje vrijeme, razvija i primijenjuje, to u njoj sve vie dolazi do nepomirljivih sitnih podje la koje prikriva nejasno odobravanje njenih optih principa dok su sadrane u spekulativnom stanju: to je, sa naune take .gle dita uobiajeni simptom svake teorije koja je nespojiva sa i njenicama. Odkako je nezaboravni udar od 1830 .godine uticao da reakcio narna stranka postane samo protivniki uslov, njena radikalna nekoherentnost se manifestovala na jedan drugi, ne manje odlu an nain, koji, iako u stvari, nije nov, nikada do sada nije bio ta ko potpuno oiarakterisan. U toku tri poslednja vijeka, ova se stran ka, poto je dovedena u defanzivni poloaj, spontano priklanjala,

80

81

vie nego j e d a n p u t , sutinskim p r i n c i p i m a r e v o l u c i o n a r n e d o k t r i n e , ne uzmiui p r e d k r a j n j o m opasnou od j e d n e t a k o m o n s t r u o z ne nedoslednosti. Moe se, na primjer, vidjeti, katolika kola k o ja se formalno poziva na d o g m u slobode savjesti k a d a su u p i t a nju njeni savjetnici iz Engleske i, posebno, iz Irske ltd., a n a s t a v lja da trai energino uguivanje p r o t e s t a n t i z m a u F r a n c u s k o j , Austriji i dr.. K a d a je, u n a e m vijeku, koalicija kraljeva htjela najzad da ozbiljno p o b u n i E v r o p u p r o t i v nepodnoljive domina cije B o n a p a r t e , s v e a n o je dala ni n a j m a n j e dvosmislen dokaz sla bosti r e a k c i o n a r n e d o k t r i n e i energije kritike d o k t r i n e , odbijaju i da se u toj situaciji od ivotnog znaaja, poslui p r v o m s a m o da bi izazvala d r u g u koju je t a k o nehotice priznala za j e d i n u danas sposobnu da s t v a r n o djeluje na civilizovane n a r o d e , ne prestajui ipak d a , vrlo udno k o n t r a d i k t o r n o , kasnije i m a u vidu k o n a n u restauraciju starog politikog sistema. Ali, ovo implicitno prizna vanje neopozive oronulosti teoloke politike, t a k o p o t p u n o i odlu ujue k a k o ga mi d a n a s vidimo, ne moe biti ni u jednoj epohi u kojoj r e a k c i o n a r n a kola, nastojei da za svoju u p o t r e b u sistematizuje cjelokupni p r e d m e t kritike d o k t r i n e , p r e d naim oima p r e d u z i m a , k a o krajnju pomo, beskorisno vaskrsavanje katoli kog i feudalnog r e i m a pomou onih istih p r i n c i p a koji su u stva ri, posluili za njegovo ruenje i ije n a j a n a r h i n i j e posljedice ona ne oklijeva da potvrdi na spekulativni n a i n : razlog tog p r e v r a t a je, izgleda, j e d n o s t a v n a p r o m j e n a do koje je dolo u kraljevskoj vladi, dok se p r a v i k a r a k t e r glavnog politikog p o k r e t a , inae, ni k a k o nije mijenjao. Oni koji su na elu te j e d i n s t v e n e m e t a m o r f o ze s m a t r a j u da su najsposobniji u stranci iju politiku abdikaciju, pa ak u izvjesnom smislu i m o r a l n u degradaciju, oni kategoriki potpisuju. 1

Poslije t a k v i h p o s m a t r a n j a koja s v a k l a k o moe preduzeti, bi lo hi, svakako, beskorisno da se due z a d r a v a m o na ovom mjestu da bismo konstatovali r a d i k a l n u slabost d o k t r i n e koja, duboko p r o t i v n a savremenoj civilizaciji, u d a n a n j e vrijeme sadri toliko ele m e n a t a d i r e k t n o s u p r o t n i h njenim sopstvenim osnovnim principi ma, pa ak ne moe, u stvari, ni da sakupi, ni u uspjenim ni u neuspjenim situacijama, svoje razliite pristalice, iako im ona n u di naj'bolje definisani obrazac u prolosti ije bi r e v n o s n o p r o m a t ranje, izgleda, trebalo da sprijei s v a k o ozbiljno razmimoilaenje. P o z n a t o je da je Maistre, u tom smislu, predbacio, s razlogom, po sebno k a d a se radi galikanskoj crkvi, velikom Bossuet-u da u o p te ne poznaje p r a v u politiku p r i r o d u katolicizma; ne bi bilo te ko, kao to sam ranije naveo, u k a z a t i , takoe, kod slavnog a u t o ra P a p e na vei broj nedoslednosti, aiko ne analognih, b a r ekviva l e n t n i h . Postojala bi tenja da se m o d e r n a d r u t v a reorganizuju p r e m a jednoj dosta zastareloj teoriji koju ve o d a v n o ne razumiju dovoljno ni njeni .najslavniji tumai. Izlaui, sada, metafiziku politiku jednoj takvoj ocjeni, ne treba, prije svega, n i k a d a izgubiti iz vida da je n j e n a doktrina, iako iskljuivo kritika, pa p r e m a t o m e isto r e v o l u c i o n a r n a , isto tako, zbog toga, dugo zasluivala t i t u l u progresivne, poto je, u stvari, bila na elu glavnih politikih p r o g r e s a do kojih je dolazilo u t o ku tri poslednja stoljea i koji su sutinski m o r a l i biti negativni. Ova d o k t r i n a je s a m o mogla neopoziva unititi sistem koji je, po to je upravljao p r v i m razvojem ljudskog d u h a i drutva, nastojao zatim da, zbog svoje prirode, b e s k r a j n o ponavlja njihov poetak. Osim toga, politiki trijumf metafizike kole je m o r a o predstav ljati, k a o za svaki drugi red ideja, obaveznu p r i p r e m u za drutve ni dolazak pozitivne kole kojoj je iskljuivo p r e p u t e n realni nas t a v a k revolucionarne epohe, kroz definitivno osnivanje sistema ko ji je isto toliko progresivan koliko jedinstven. A k o s v a k a dogma koja ini kritiku d o k t r i n u , zamiljena u apsolutnom smislu, moe, u stvari, manifestovati s a m o d i r e k t n o a n a r h i k i k a r a k t e r , istorijski dio ove knjige e j a s n o pokazati da ona, s d r u g e s t r a n e , posmatr a n a u s v o m zaetku i ograniena na s t a r i sistem p r o t i v kojeg je ona, oigledno, uvijek i bila ustanovljavana, s t v a r a n e o p h o d n i vom sutinskom karakteru svakog literarnog sistema, ipak je bio do voljan da jedni iz poasti, a drugi iz odvratnosti prema katolicizmu, jednako zatvore oi pred oiglednom nedosljednou jedne takve ocje ne u poreenju sa optim principima apsolutnog autoriteta ili neodre ene slobode iju su politiku prevagu svaki za sebe htjeli da usposta ve. Podjela knjievnih miljenja nastaje, bez sumnje, na nain koji vie odgovara obinim zakonima analogije, bar u tom .smislu to politi ka anarhija sada prestaje da odbacuje literarnu anarhiju. Ali osnovna metoda, inae skoranja, isto tako ostavlja tragove koji su potpuno do voljni da istaknu realnost prethodnog posmatranja.

1 Poto literarna miljenja koja, nakon odgovarajue analize, mo gu ponuditi vjeran i pouan odraz opteg stanja ljudskog duha u sva koj epohi, smatram prikladnim da na ovom mjestu navedem direktno kontradiktornu vezu koja se moe uoiti izmeu dva suprotna tabora u literaturi i politici, kao korisnu novu provjeru te karakteristine ne dosljednosti sadanjih stranki. Svako se osjea da je Romantizam poeti. u Francuskoj poetkom ovog vijeka pod pokroviteljstvom katoliko-feudalne kole koja je dugo vremena smatrala za obavezu stranke da pretjerano hvali najmonstruoznije zablude knjievnih stvaralaca; dok je, s druge strane, revolucionarna kola, arko branei staru klasinu zakonitost, pokuala Vie puta da je stavi pod smijenu zatitu zvaninih uredbi. Jedna takva zabluda i sa jedne i sa druge strane, imala je, bez sumnje, za cilj da utie da se romantiarska knjievnost stvara kao sutinski posveena prikazivanju hrianskog i feudalnog doba, dok je klasina knjievnost izgledala iskljuivo posveena paganskoj i repu blikanskoj antici. Ovaj povrni prigovor koji uopte ne odgovara pra-

82

83

uslov, iako samo privremen, za jednu novu politiku organizaciju do ije pojave, opasno djelovanje tog unitavajueg aparata niti moe niti treba da potpuno prestane. Zbog te oigledne i isto toliko alosne potrebe koja je inhe rentna od naoj nemonoj prirodi, prelaz jednog drutvenog sis tema u drugi, nikada ne moe biti direktan ni stalan; on uvijek pretpostavlja, bar za vrijeme nekoliko generacija, jednu vrstu manje-vie anarhinog interregnuma iji karakter i vijek trajanja za vise od intenziteta i obima modernizacije koju treba izvesti: najosetljiviji politiki progresi se, dakle, sutinski svode na postepeno ruenje starog sistema, uvijek unaprijed podrivanog u svojim raz liitim osnovnim temeljima. Taj prethodni preokret je ne samo neizbjean zbog same snage prethodnih sluajeva koji ga vode, ve i strogo neophodan, bilo da omogui elementima novog sistema, koji su se do tada lagano i tiho razvijali da malo po malo dobiju politiku osnovu, bilo da podstakne na reorganizaciju kroz iskus tvo sa potekoama anarhije. Pored tih neospornih razloga koje je danas lako ocijeniti, ini mi se da je jedno novo. isto intelektual no razmatranje koje ovdje treba preciznije da navedem, priklad no da vrlo jasno predoi direktnu obavezu jednog takvog kretanja, pokazujui da bez tog prethodnog ruenja, ljudski duh ne bi mo gao da se jasno uzdigne do opte koncepcije sistema koji treba konstituisati. Mali domet naeg uma i kratkoa individualnog ivota u poreenju sa sporou drutvenog razvoja, dre nau mo zamiljanja, naroito u pogledu politikih ideja, zbog njihove velike komplikovanosti, u uskoj zavisnosti od stvarne sredine u kojoj mi sada ivimo. Cak i najnestvarniji utopisti kojima se ini da su se potpu no oslobodili svakog uslova realnosti, podnose bez svog znanja tu nesavladivu potrebu, uvijek vjerno odraavajui savremeno dru tveno stanje kroz svoje matanje. Ukoliko vie, koncepcija jednog pravog politikog sistema koji se radikalno razlikuje od onog u ko jem se nalazimo, mora prevazii osnovne granice slabosti naeg uma. Stanje djetinjstva i empirizma u kojem je drutvena nauka do sada stalno amila, moralo je, uostalom bez sumnje, doprinjeti da ta prirodna obaveza postane imperativnija i, posebno, jo tje nja. Tako, ako posmatramo drutvene revolucije samo u njihovom jednostavnom intelektualnom stanju, vrlo poodmaklo ruenje ra nijeg politikog sistema predstavlja u tome jedan oigledno neiz bjean uvod, bez kojeg ni najeminentniji duhovi jasno ne bi mogli shvatiti pravu karakteristinu prirodu novog sistema, koja je du boko prikrivena nadmonim prizorom stare organizacije, niti bi se javni razum, smatrajui da je ta prva tekoa savladana, mogao naviknuti na novu koncepciju da bi svojim ueem pomogao nje nu postepenu realizaciju. I nad najjaim umom itave antike, veli-

kim Aristotelom vladao je njegov vijek, tako da on nije mogao ni zamisliti drutvo koje nije zasnovano na ropstvu, a ipak je njego vo neosporno ukidanje uslijedilo nekoliko stoljea poslije njega. Jedna tako odluujua provjera mora uticati da se dovoljno pro cijeni stvarna mo jedne takve opte obaveze koju istorija nauka, inae, snano manifestuje kroz mnogobrojne nesporne primjere, ak i u pogledu mnogo jednostavnijih ideja nego to su politike. Ova raznovrsna osnovna razmatranja se, po svojoj prirodi, iz vanredno mogu primijeniti u velikoj drutvenoj revoluciji usred koje ivimo a kojoj su sve ranije revolucije, u stvari, predstavljale neizbjeni uvod. Kako je drutvo moglo izbjei taj uslov prethod nog preokreta koji je ranije pretrpjelo u manje znaajnim trans formacijama, kada preporod nikada do sada nije mogao biti dublji ni vei? Bez sumnje, bilo je poeljno da pad starog politikog si stema bude zadran do trenutka kada bi novi sistem trebalo da bude sposoban da ga neposredno smijeni sprjeavajui svaki organ ski prekid. Ali ova utopijska pretpostavka je duboko kontradik torna u odnosu na najoiglednije uslove ljudske prirode, da bi za sluivala neko ozbiljno ispitivanje. Ako, uprkos ve gotovo potpuno zavrenom raspadanju, najeminentniji duhovi jo uvijek nejasno naziru pravi karakter drutvene reorganizacije, razlog treba tra iti u vremenu kada je stari sistem u punoj snazi morao neposred no zabranjivati svaki, bilo kakav prikaz takve budunosti! S dru ge strane, oigledno je da je intenzivnija i dugotrajnija borba pro tiv starog reima morala nuno uticati na energiniji razvoj i sistematiniju koncentraciju revolucionarne akcije koja je, najzad po prvi put, direktno vezana za jednu cjelovitu doktrinu metodinog i stalnog negiranja svake regularne vlasti. To je neophodni i potpu no zakoniti izvor aktuelne kritike doktrine; iz toga se jasno mo e vidjeti pravo opte objanjenje bilo neophodnih usluga koje je ta doktrina do sada uinila, bilo sutinskih prepreka koje ona sa da suprotstavlja konanoj reorganizaciji modernih drutava. Bez obzira na aspekt sa kojeg se posmatra, opti duh revolu cionarne metafizike se sastoji u tome da sistematski dovodi u nor malno i trajno stanje situaciju koja je, nuno, izuzetna i prolazna i koja se morala razvijati kod naprednijih naroda od momenta ka da je nesposobnost starog politikog poretka da i dalje upravlja drutvenim pokretom poela da postaje neosporna, sve do manife stacije dovoljno karakteristine za novi poredak. Ova doktrina, posmatrana u svojoj cjelini, putem direktne i potpune subverzije najosnovnijih politikih pojmova, predstavlja vladu zbog njene pri rode, kao nunog neprijatelja drutva radi kojeg ona mora da vodi rauna da je stalno u stanju sumnjienja i kontrole, da je uvijek spremna da to vie ogranii sferu njene aktivnosti kako bi sprije ila njeno prodiranje nastojei da joj konano, od svih drugih re85

84

alnih atributa, prepusti samo funkciju opte policije, bez ikakvog bitnog uestvovanja u vrhovnoj upravi kolektivnom djelatnosti i drutvenim razvojem. Ali, i pored oigledne tanosti takve ocje ne, kritika doktrina bi bila suvie nepotpuno ocijenjena kada to sistematsko negiranje svake istinske vlade, na koju se gledalo kao na neizbjeno nastavljanje dekadence starog reima, ne bi bilo za miljeno kao vremenski uslov neophodan za punu efikasnost borbe koja je morala pripremiti dolazak novog reima, kao to u po sebno objasniti kasnije, analizirajui tu posljednju istorijsku fazu drutvene evolucije. Bez sumnje, vrlo je tuno to je, da bi se do voljno ispunio taj prethodni uslov, ljudski duh bio prisiljen da pri hvati, kao apsolutnu i beskonanu, doktrinu koja sve vie tei, odkako se vie ne koristi iskljuivo radi razbijanja starog politikog poretka, da postane direktna prepreka svakoj pravoj reorganizaci ji. Ipak, ova velika potekoa treba da izgleda, sa filozofske take gledita, naalost, neodvojiva od nae nemone prirode. Ne samo da je takav karakter morao proistei iz, nuno, metafizikog stanja u kojem je na um tada bio zatvoren; ve osim toga, zar se i jedna drutvena akcija za ije je ostvarenje bilo potrebno dva ili tri vije ka, ne bi mogla smatrati, ak i u najnaprednijem stanju javnog ra zuma, apsolutnom i konanom u oima prostog naroda? Dakle, ono to posebno treba uzeti u obzir je da bi bez tog atributa revolucio narna metafizika, vjerovatno bila sigurno nemona da na odgova rajui nain ispuni svoju osnovnu dunost protiv starog politikog sistema. Jer bi prava priroda novog sistema, budui da je duboko nepoznata, mogla biti, kada bi se sva upravljaka mo radikalno oduzela vladi putem jedne vrste stroge dogme, u stvari, neizbje no sauvana ili bi bila predata samim vlastima makar se radilo i razaranju jer one same pretenduju na to pravo, bez razmiljanja mogunosti da se to uradi na neki bolji nain. Ako se sada kritika doktrina posmatra sa jedne posebnije take gledita, oigledno je da apsolutno pravo slobodnog ispitiva nja ili dogma neograniene slobode savjesti, ini njen najobimniji i najosnovniji princip, posebno ako se iz toga ne izdvoje njene najneposrednije posljedice vezane za slobodu tampe, obrazovanja ili za bilo koji drugi nain izraavanja i prenoenja ljudskih milje nja. Na taj nain su, uglavnom, svi umovi bez obzira na svoje spe kulativne tenje, u stvari, manje-vie preutno prihvatali opti duh revolucionarne doktrine kojim se oni stalno i spontano slue, jedni namjerno, a drugi kontradiktorno u odnosu na sopstvene teorije. Individualno pravo neogranienog ispitivanja svih drutvenih pita nja moralo je suvie laskati uobraenoj nemoi naeg uma da bi i sami najsistematiniji uvari starog drutvenog reima mogli odo ljeti jednom takvom mamcu i pomiriti se sa sudbinom da ostanu jedini ponizni i pokorni meu duhovima koj su se potpuno preda-

li neodoljivom zamahu svoje potpune emancipacije. Zato je revolu cionarna zaraza, u tom osnovnom pogledu, postala istinski univer zalna i predstavlja jednu od glavnih osobina drutvenih obiaja ka rakteristinih za ovaj vijek. U svakodnevnom ivotu najodanije pristalice teoloke politike, pokazuju se sada, isto tako, odlunim kao i njihovi protivnici da donose sud iskljuivo na osnovu svog sopstvenog znanja, prekidajui, isto tako, smjelo i lako najtee de bate i ne pokazujui vie stvarno potovanje prema njihovim naj viim intelektualcima. Oni isti koji preko svojih djela nastupaju kao, filozofski branitelji duhovne vlasti, ne priznaju, u sutini, kao revolucioneri koje oni napadaju, drugi istinski najvii autoritet osim autoriteta svog sopstvenog razuma ija je udljiva nepogre ivost uvijek spremna da se pobuni protiv svakog protivljenja, pa makar ono poticalo i od vlasti koje oni najvie hvale. Radije uka zujem na tu optu invaziju kritikog duha koji karakterie revolu cionarnu doktrinu u uem smislu, kod reakcionarne stranke, kako (bih bolje istakao obim i teinu jedne takve situacije u kojoj se umovi nalaze. Istorijski gledano, dogma univerzalnog i neogranienog prava ispitivanja je, u stvari, potvrda, emu u govoriti kada doe za to vrijeme, u pogreno apstraktnoj formi zajednikoj za sve meta fizike koncepcije, prolaznog stanja neograniene slobode u koju je ljudski duh bio spontano postavljen zbog neminovnog nastav ljanja neopozive dekadence teoloke filozofije koja, naravno, mora trajati do drutvenog dolaska pozitivne filozofije.1 Formuliui to stvarno odsustvo intelektualnih pravila, ona je jednom neizbje nom reakcijom, snano doprinijela da se ubrza i pojaa konani raspad stare duhovne moi. Ova formula je morala biti apsolutna jer se tada nikako nije moglo sumnjati u potrebni termin koji je opte kretanje ljudskog razuma moralo utvrditi u privremenom
1 Neka mi, tim povodom, bude dozvoljeno, da, ukratko, pomenem nain, koji jo moe biti od koristi, na koji sam ocijenio tu dogmu 1822. godine u uvodu mog Sistema pozitivne filozofije: Nema nimalo slo bode savjesti u astronomiji, fizici, herniji ni u samoj fiziologiji u tom smislu to bi svak smatrao da je apsurd ne vjerovati pouzdano princi pima koje su u tim naukama ustanovili nadleni ljudi. Ako je u poli tici drugaije, jedini razlog za to je to, pravo govorei, u tom interva lu kada su stari principi pali a novi jo nisu formirani, nema ustano vljenih principa. Poto je prvo ivo okirala revolucionarne predra sude, kao to sam to i oekivao, ta ocjena je, ipak, doprinijela, ak i ta da, da se otvore oi prilino velikom broju dobrih duhova koji, do ta da, nisu uopte osjetili, na pravi nain, potrebu za jednom novom drutvenom doktrinom i koji su smatrali da je potpuni trijumf negativ ne ili metafizike politike definitivni termin opte revolucije modernih drutava.

86

87

stanju koje je ona uvala i koje, izgleda, jo i danas predstavlja, za mnoge prosveene duhove definitivno stanje. S druge strane, ovdje je vrlo oigledno da je, poto se nije vodilo rauna tome da je jedna takva ocjena nemogua, taj apsolutni karakter bio strogo prijeko potreban da bi ta dogma mogla ispuniti, sa dovoljno ener gije, svoju revolucionarnu misiju. Jer, da je pravo ispitivanja tre balo podrediti bilo kakvim restrikcijama, ljudski duh bi ih. sigur no, uzeo iz samih principa koje je on mogao realno zamisliti, t.j. iz onih istih principa starog drutvenog sistema ije bi neophodno ruenje, na taj nain, direktno bilo sputano filozofskom operacijom koja nije imala drugi bitni cilj nego da to ruenje olaka. Sto bolje izanaliziramo tu jedinstvenu fazu naeg drutvenog razvoja, mislim da emo vie biti ubijeeni da se bez osvajanja i korienja te ne ograniene slobode miljenja, nije mogla pripremiti nijedna prava reorganizacija, jer principi kojima se ona mora rukovoditi ne bi, u poetku, ni mogli biti istraivani da se filozofi nisu, u potpuno sti, posluili svojim pravom ispitivanja; i da inae, javnost nije sebi pripisala istu sposobnost, osnovna diskusija koja, neizbjeno, mora prethoditi i odrediti stvarni trijumf tih principa, bila bi ra dikalno nemogua. Kada takvi principi budu ustanovljeni, njiho va e neodoljiva nadmo uticati da se, najzad, pravo ispitivanja vrati u svoje granice, zaista normalne i stalne koje se sastoje, ug lavnom, od diskusija u odgovarajuim intelektualnim uslovima uz jednako potovanje stvarne povezanosti raznih posljedica sa osnov nim pravilima. Do tada, i sama miljenja koja e kasnije imati za datak da potine umove jednoj stalnoj i preciznoj disciplini, stva rajui osnovne temelje novog drutvenog poretka, u poetku se mo gu manifestovati samo uopteno. jednostavno kao misli pojedinaca, stvorene na osnovu apsolutnog prava ispitivanja, jer njihova zako nita nadmo moe. kasnije, proizii samo iz dobrovoljnog pristanka na osnovu kojeg e ih javnost opravdati nakon konane vrlo slo bodne diskusije. Svaki drugi nain pristupanja duhovnoj reorgani zaciji bio bi, sigurno, iluzoran, a mogao bi biti i opasan kada bi. u beskorisnoj elji da se, na osnovu jedne potpuno materijalne poli tike, pouri sa stvaranjem jedne takve cjeline, postojala tenja da se korienje prava ispitivanja potini samovoljnim normama prije nego to spontani razvoj javnog razuma ustanovi postepeno odgo varajue principe; kobna zabluda koja danas, kod svih politikih stranaka, suvie esto mora povlaiti intelektualno mediokritetstvo povezano sa nezadovoljstvom karaktera, podstaknuto oholim tre nutnim posjedovanjem ma koje vlasti. Nastavak ove knjige e mi, svakako, vie puta pruiti priliku da sve vie objanjavam moju cjelokupnu misao koja se odnosi na tu znaajnu temu: meutim, da sam je ve dosta jasno okarakterisao tako da ni najnepaljiviji itaoci ne mogu biti zaprepateni mojom optom ocjenom revolu-

cionarne dogme neograniene slobode savjesti bez ije bi pobjede ovaj Traktat oigledno bio nemogu. Makoliko ovaj veliki princip politike doktrine do sada bio i jo jeste koristan, i ak neophodan zbog raznih sutinskih razloga, ne bi se, ipak, moglo sumnjati u to da on, kada se razmotri sa stvar no filozofske take gledita, ne samo to nikako ne moe predstav ljati jedan osnovni princip, kao to se to moralo vjerovati u po etku, na osnovu prirodne iluzije jedne duge navike, nego i dalje direktno, sve vie, tei da se suprotstavi kao neka sistematska pre preka svakoj istinskoj drutvenoj reorganizaciji odkako njena de struktivna djelatnost vie ne koristi bitno za raspadanje starog po litikog poretka koje je skoro dovreno. U bilo kojem sluaju, pri vatnom ili javnom, stanje ispitivanja bi. oigledno, moglo biti sa mo privremeno kao to na to ukazuje situacija duha koji prethodi i priprema konanu odluku prema kojoj na um stalno tei, ak i 'kada se odrie starih principa da bi od njih napravio nove. Uzeti izuzetak za pravilo, tako da se u normalnom i stalnom poretku ustanovi prolazna meuvladavina, koja neizbjeno prati takve pre laze, znailo bi, svakako, ne .poznavati najosnovnije potrebe ljud skog razuma kojemu su. iznad svega, potrebna vrsta uporita, je dino sposobna da kasnije povezu njegove spontane napore i kod kojega, prema tome. trenutni skepticizam, uzrokovan manje-vie tekim prelaskom iz jednog dogmatizma u drugi, predstavlja jednu vrstu boleljivog poremeaja koji, bez velikih opasnosti ne bi mo gao prei prirodne granice odgovarajue krize. Stalno ispitivati, a ne donositi odluke, bilo bi ravno ludosti u linom ponaanju. Kako bi dogmatska .potvrda jedne takve dispozicije kod svih pojedinaca mogla ostvariti definitivno savrenstvo drutvenog poretka na os novu ideje ija je stabilnost mnogo vanija i koju je, inae, u isto vrijeme, teko uspostaviti? 1 .Nije li, naprotiv, oigledno da je jedna takva tendencija, po svojoj prirodi radikalno anarhina zato to bi, kada bi mogla vjeno trajati, sprijeila svaku pravu duhovnu organizaciju? Obino svak lako .prizna da je nesposoban, osim ako se posebno ne pripremi, da stvori i prosudi astronomske, fizike, hemijske i druge pojmove koji treba da uu u drutveni opticaj, a .niko, ipak, ne oklijeva da im da povjerenje u optem rukovoe nju odgovarajuim operacijama; to znai da je, u smislu svega toga. intelektualna vlada ve, u stvari, obraena u glavnim crtama. Da
1 >Ni jedinka ni vrsta, rekao sam u mojim ^Razmiljanjima duhovnoj moi 1826. godine, nisu odreene da utroe svoj ivot u ste rilnom rezonovanju, raspravljajui stalno ponaanju kojeg se moraju pridravati. Masa ljudi je, uglavnom, pozvana na akciju, sa izuzet kom jednog neprimjetnog dijela onih koji su, u osnovi, prirodno odre eni za kontemplaciju.

88

89

li e, dakle, najvaniji i najprefinjeniji pojmovi koji su zbog svoje vrhunske komplikovanosti, obino, dostupni veoma malom broju umova i za koje potrebna tea i neobinija priprema, ostati jedini koji su preputeni samovolji i promjenjivoj odluci duhova, za to najmanje mjerodavnih? Jedna tako okantna anomalija, svakako, ne bi mogla biti uzeta kao stalna, bez direktne tenje ka raspadu drutvenog stanja zbog sve veih razilaenja pojedinih umova, od sada iskljuivo preputenih neurednom impulsu svojih razliitih prirodnih stimulansa, u poretku ideja koji je najnejasniji i najpuniji kapitalnih zabluda? Spekulativna inercija karakteristina za veinu duhova, kao i mudro zadravanje prostog zdravog razuma do odreenog stepena, nastoje, bez sumnje, da mnogo ogranie taj spontani razvoj politikog zastranjivanja. Ali, ti slabi uticaji, kada individualni ponos prestane da bude snano stimulisan, esto mogu sprijeiti smijeni zamah jedne slabe aktivnosti treba, naprotiv, obino da budu nesposobni da iskorijene beskorisnu pretenziju svakoga da se uvijek predstavlja kao suvereni sudi ja raznih drut venih teorija; pretenziju koju svaki razuman ovjek obino osuuje kod drugih uvajui u manje-vie jasnoj formi jedino svoju linu mjerodavnost. Dakle, takav bi stav, oigledno, bio dovoljan, ak ; ako zanemarimo svaku aktivnu zabludu, da radikalno obustavi in telektualnu reorganizaciju, suprotstavljajui se stvarnom konver genciji duhova koji se, konano ne bi mogli povezati bez dobrovolj nog odricanja veine njih od apsolutnog prava individualnog ispi tivanja temama koje su iznad njihovog stvarnog dometa i ija priroda ipak zahtijeva, imperativnije nego u bilo kojem drugom sluaju, stvarnu i stabilnu istomiljenost. Sto e, dakle, biti, ako se ima u vidu direktni utioaj neizbjenih zastranjivanja izazvanih ne obuzdanim ambicijama toliko nesposobnih i loe pripremljenih umo va, koji vuku, svaki na svoju stranu, bez stvarne kontrole, najkomplikovanija i najnejasnija pitanja, ne mogavi tako dovesti u sum nju glavne uslove koji su, normalno, potrebni za njihovu racional nu obradu? Ove razliite zablude koje se uzajamno sukobljavaju nastoje, to je tano, da nestanu nakon same slobodne diskusije; ali to se dogaa tek poto su one izvrile vee ili manje tete, a ukla njaju se zato da bi ustupile mjesto novim, ne manje opasnim, .na stranostima iji je prirodni slijed neiscrpan: tako da je uvijek ko nani ishod svih tih beskorisnih rasprava, ravnomjeran porast in telektualne anarhije. Ni jedno udruenje, makar imalo posebnu i privremenu misi ju, i makar bilo ogranieno na veoma mali broj pojedinaca, ne bi u stvari, moglo opstati bez odreenog stepena uzajamnog povjere nja, i intelektualnog i moralnog, izmeu tih razliitih lanova od kojih svaki ukazuje na stalnu potrebu za velikim brojem pojmova iji mu nastanak nije poznat i koje on prihvata ,samo na osnovu

vjerovanja drugome. Na osnovu kojeg monstruoznog izuzetka bi se od ovog osnovnog uslova itavog drutva, tako jasno provjerenog kod najjednostavnijih sluajeva, moglo odstupiti u odnosu na cje lokupnu asocijaciju ljudske vrste, t.j. ak tamo gdje je individualna taka gledita najdublje odvojena od kolektivne i gdje svaki lan mora da je, obino, veoma malo podoban, bilo zbog prirode, ili zbog protivljenja da preduzme pravu procjenu optih maksima ne ophodnih za pravo usmjeravanje svoje line aktivnosti? Bez obzi ra na intelektualni razvoj koji bi se ikada mogao pretpostaviti u masi ljudi, oigledno je, da e, dakle, drutveni poredak ostati, nu no, nespojiv sa stalnom slobodom koja svakome doputa da. bez prethodnog ispunjavanja bilo kojeg racionalnog uslova, svakog da na stavlja na beskrajnu diskusiju same temelje drutva. Sistemat ska tolerancija ne moe postojati, a nikada, u stvari, nije ni posto jala, osim u pogledu miljenja koja se smatraju indiferentnim ili sumnjivim, kao to to dokazuje sama praksa revolucionarne politi ke i pored njenog apsolutnog izjanjavanja za slobodu savjesti. Kod naroda, kod kojih je ta politika ozbiljno zaustavljena zbog zastoja protenstantizma, mnogobrojne religiozne sekte od kojih se hrianstvo ogradilo, su, svaka posebno, suvie nemone da bi pretendovale na istinsku duhovnu dominaciju; ali u raznim takama doktrine ili discipline koje su im ostale zajednike, njihova netr peljivost nije manje tiranska, naroito u SAD, od one koja se to liko prebacuje katolianstvu. Kada je kritika doktrina, zbog ilu zije koja je u poetku bila neizbjena, ali ije je cjelokupno obnav ljanje ubudue nemogue, u poetku francuske revolucije bila jed noduno zamiljena kao osnovna, .poznato je sa koliko su strane energije prirodni rukovodioci tog velikog pokreta pokuali da do biju opte odobravanje, milom ili silom, glavnih dogmi revolucio narne filozofije za koju se tada smatralo da je jedina mogua os nova drutvenog poretka, pa je prema tome, van svake radikalne diskusije: u nastavku ove knjige u esto imati prilike da ,se vra tim na ovakvu temu, tako da u jasno odrediti normalne granice prava ispitivanja bilo kada se radi onome to je zajedniko sv'm moguim stanjima ljudskog drutva, ili kada se radi. naroito, posebnim uslovima postojanja drutvenog poretka svojstvenog mo dernoj civilizaciji. Zadovoljiu se ovdje da. ukratko rezimirajui prethodnu analizu, pomenem da je ve odavno zdrav politiki ra zum visoko formul'isao tu pravu potrebu svake realne organizacije pomou one divne aksiome katolike crkve: In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus charitasJ Ipak ova lijepa maksima se, oigledno ograniava na postavljanje problema, navodei opti U bitnim stvarima jedinstvo, u sumnjama sloboda u svemu lju bav (Prim, prev.) 91
1

90

cilj kojemu svako drutvo mora teiti na svoj nain; ali, ona ni kada sama ne moe sugerisati nijednu ideju kao pravo rjeenje, t.j. principe sposobne da ostvare to neophodno jedinstvo ,koje bi bilo iluzorno kada, u poetku, ne bi proisticalo iz osnovne slobodnp diskusije. Bilo bi, svakako suvino, da se ovdje paljivo analiziraju sve druge znaajne dogme revolucionarne metafizike koje e paljivo italac lako izloiti, pomou slinog postupka, analognoj procjeni, tako to e, u svim sluajevima, jasno konstatovati, kao to sam to i ja uradio, u pogledu najvanijeg principa: apsolutnu potvrdu pro laznog oblika modernog drutva, pomou izvanredno zdrave i stro go neophodne formule, kada se ona primijeni, u skladu sa svojom istorijskom misijom, na samo ruenje starog politikog sistema, ali koja prenesena u koncepciju novog drutvenog poretka, u nezgodni as, nastoji da ga radikalno sputa vodei ka neogranienom negi ranju svake istinske vlasti. To je naroito jasno za dogmu jedna kosti, najvaniju i najaktivniju poslije one koju sam upravo Ispi tao, i koja je, uostalom, u nunoj vezi sa principom neograniene slobode savjesti iz kojeg je, oigledno, morala proizii neposredna, iako indirektna, proklamacija najosnovnije jednakosti, jednakosti umova. Primijenjena u starom sistemu, ova je dogma, sreom, do sada pomagala prirodni razvoj moderne civilizacije poto je uprav ljala konanim raspadom stare drutvene klasifikacije. Bez te ne ophodne preambule, snage odreena da poslije toga postanu ele menti jedne nove organizacije, vjerovatno nisu mogle postii od govarajui razvoj, a posebno nisu mogle stei direktno politiki znaaj koji mora da im je do danas nedostajao. U dvostrukom prihvatanju tog termina, apsolutno nije ovdje bilo manje neophodno nego u prethodnom sluaju, jer da cjelokupno drutvena podjela nije u poetku bila sistematski osporavana, stari rukovodei stale i bi spontano sauvali njegovu prevagu zato to nisu mogli zami sliti, na drugaiji nain, politiku klasifikaciju kojoj ni mi danas nemamo nikakvu dovoljno jasnu predstavu koja bi, stvarno, od govarala novom stanju civilizacije. Dakle, jedino je bilo mogue boriti se uspjeno, u ime potpune politike jednakosti, protiv sta rih nejednakosti koje su, poto su dugo pomagale razvoj modernih drutava na kraju stvarno postale nasilnike u .svojoj neizbjenoj dekadenci. Ali takva opozicija, svakako, predstavlja jedinu progre sivnu namjenu te energine dogme koja, sa svoje strane, nastoji da sprijei svaku pravu reorganizaciju kada njena beskrajno pro duena destruktivna aktivnost slijepo ide protiv samih osnova no ve drutvene podjele zato to nema odgovarajuu hranu. Jer, makakav mogao biti princip, ta podjela se nee moi pomiriti sa to bonjom jednakou koja bi, za sve zdrave duhove, mogla, u da nanje vrijeme, znaiti samo nuni trijumf nejednakosti koje je 92

razvila modema civilizacija nad onima iju je prevagu djetinjstvo drutva moralo sauvati do danas. Bez sumnje, svaki pojedinac, bez obzira na svoju inferiornost, uvijek ima prirodno pravo da, ako ne zbog vrlo okarakterisanog antisocijalnog ponaanja, oekuje od svih drugih neprekidno i savjesno ostvarenje optih obzira, neraz dvojivih od dostojanstva ovjeka, ija e cjelina, iako jo nedovolj no procijenjena, iz dana u dan, graditi uobiajeni princip univer zalnog morala. Ali, uprkos toj velikoj moralnoj obavezi koja ni kada direktno nije osporavana od ukidanja ropstva, oigledno je da ljudi niti su jednaki ni istovjetni meu sobom, pa prema tome, ne bi mogli imati ni ista prava u drutvu, osim, naravno, osnovnog prava, koje je neminovno zajedniko svima, slobodnog normalnog razvijanja line aktivnosti kada se ona usmjeri onako kako treba. Za svakoga onoga koji je mudro prouio pravu ljudsku prirodu, intelektualne i moralne nejednakosti su, svakako, vie izraene me u razliitim organizmima, nego obine fizike nejednakosti koje toliko zabrinjavaju neuke posmatrae. Dakle, stalni progres civili zacije, umjesto da nas priblii nestvarnoj jednakosti, naprotiv, te i, zbog svoje prirode, da do krajnosti razvije te sutinske razlii tosti, a u isto vrijeme mnogo umanjuje znaaj materijalnih razlika koje su ih, u poetku, sabijale. Ta apsolutna dogma jednakosti po prima, dakle, bitno anarhiki karakter i direktno se buni protiv istinskog duha svojeg poetnog ustanovljenja im se ocijeni, poto se na nju prestaje gledati kao na prolazni uzrok propasti starog politikog sistema, da se ona beskrajno moe koristiti u novom si stemu. Ista filozofska ocjena ne predstavlja vie tekou u pogledu suverenosti naroda, pomae ne manje nunu optu dosljednost os novnog principa neograniene slobode savjesti koja se tako kona no prenosi iz intelektualnog u politiki poredak. Nije ta nova faza revolucionarne metafizike bila samo neizbjena kao direktna obja va neopozive dekadence starog reima; ona je, takoe, bila neop hodna da pripremi kasniji dolazak jednog novog ustrojstva. Dok nisu dovoljno upoznali prirodu tog konanog poretka, moderni na rodi su mogli imati samo isto privremene institucije, koje su da jui sebi to pravo, morali, po elji mijenjati i, bez kojih je, poto su sva ogranienja proistekla, prema tome, iz starog sistema, nje gova nadmonost bila sauvana, a velika drutvena revolucija je, nuno, propala. Dogmatska potvrda narodnog suvereniteta je, da kle, jedina mogla dopustiti slobodno prethodno smjenjivanje raz nih politikih pokuaja koji e, kada intelektualni preporod bude dovoljno napredovao, najzad dovesti do uspostavljanja jednog is tinskog sistema uprave koji je, zatien od svake samovolje, spo soban da redovno utvruje stalne uslove i normalni obim raznih suverenosti. Prema sasvim drugom postupku, ova politika reor-

93

ganizacija bi direktno zahtijevala utopijsko uee ravnoduno pre ma samoj vlasti koje se mora zauvijek liiti. Ali, pravilno ocjenju jui neospornu prolaznu dunost ove revolucionarne dogme, nije dan pravi filozof ne bi mogao danas da ne upozna kobnu anarhinu tendenciju jedne takve metafizike koncepcije, kada se ona, u svoj apsolutnoj primjeni, protivi svakoj redovnoj instituciji, bes krajno osuujui sve starjeine na samovoljnu zavisnost od veine njihovih potinjenih, preko prenoenja boanskog prava, za koje se kraljevima toliko prigovaralo, na narod. Osim toga, opti duh revolucionarne metafizike se manifestuje na sutinski analogni nain kada se, isto tako, kritika doktrina razmatra u meunarodnim relacijama. Sa ovog zadnjeg aspekta, sistematsko negiranje svake istinske organizacije, svakako, nije ni manje apsolutno ni manje oigledno. Poto je nunost poretka, u ovom sluaju, manje jasna i skrivenija, moe se ak primijetiti da je odsustvo svake moi regulisanja ovdje bilo proglaeno naivni jim nego u bilo kojem drugom pogledu. Politikim ukidanjem sta re duhovne vlasti, osnovni princip neograniene slobode savjesti je odmah morao determinisati spontano raspadanje evropskog poretka ije je ouvanje direktno predstavljalo najprirodnije priznavanje papske vlasti. Metafiziki pojmovi nezavisnosti i nacionalnog izoli ranja, pa prema tome i meusobnog neintervenisanja, koji su, u poetku, bili samo apstraktna formulacija tog prolaznog stanja, mo rali su predstavljati, jo oiglednije nego za unutranju politiku, apsolutni karakter bez kojeg oni ne bi, svakako, imali svoj osnov ni cilj, a u sutini, ga ne bi imali jo ni danas, sve dok dovoljno manifestovanje novog drutvenog poretka ne otkrije na osnovu kojeg zakona razne nacije treba da se, najzad, ponovo udrue. Do tada, poto je svakim pokuajem evropske koordinacije neizbjeno upravljao stari sistem, ona bi, u stvari, teila onom nakaznom za kljuku da se politika najcivilizovanijih naroda potini politici ma nje razvijenih naroda koji bi se tako nali, poto su sauvali taj sistem u stanju najmanjeg raspadanja, na elu jednog takvog udru enja. Ne moe se dovoljno ocijeniti zadivljujua energija kojom je francuska nacija najzad osvojila, sa toliko herojske portvova nosti, neophodno pravo da, po svojoj volji, mijenja svoju unutra nju politiku ne izlaui se ni najmanjoj zavisnosti spolja. Ova si stematska izolacija, oigledno je predstavljala prethodni uslov po litike regeneracije, jer u sasvim drugoj hipotezi, razni narodi, uprkos svom nejednakom progresu, trebali su biti reorganizovani u isto vrijeme to bi, sigurno, bilo nestvarno, iako je kriza, u sutini svuda istovjetna. Ali, isto je tako neosporno, u tom pogledu, kao i u prethodnom da revolucionarna metafizika, potvrujui zauvijek taj odluni duh iskljuive nacionalnosti, direktno tei da, u dana nje vrijeme, onemogui razvoj drutvene reorganizacije, koja je, na

taj nain, liena jednog od svojih osnovnih svojstava. U tom smi slu, jedna takva koncepcija bi, kada bi mogla konano prevagnu ti, uinila da modema politika bude nazadni ja od srednjevjekovne, u vrijeme kada su razni civilizovani narodi, zbog slinosti "koja je svakim danom sve bliskija i potpunija, obavezno pozvani da ko nano stvore jedno udruenje koje je i obimnije i pravilnije od onoga iju je nepotpunu skicu nekada napravio katoliki i feudal ni sistem. Dakle, u tom kao i u svim drugim pogledima, metafizi ka politika bi nadalje, slijepom i bezmjernom primjenom, pred stavljala, nakon svog neminovnog uticaja u smislu pripreme ko nane evolucije modernih drutava, direktnu prepreku realnom os tvarenju tog velikog pokreta, predstavljajui ga kao beskrajno og ranienog na isto prelaznu fazu koja je ve dobrim dijelom pro la. Da bi dopunio ovdje prethodnu ocjenu revolucionarne doktri ne, treba jo samo da ukratko na nju primijenim logiki kriterijum koji nam je omoguio da prosudimo samu za sebe reakcionarnu ili teoloku doktrinu, tj.: da konstatujem njenu radikalnu nedosljed nost. Takvo je, dakle, to duboko zaarano kolo u kojem je ljudski duh danas zatvoren u pogledu drutvenih ideja i primoran ubudu e, kako bi, na jedan ak vrlo nesavren nain, sauvao zaista inte gralni poloaj politikog problema, da istovremeno koristi dvije nespojive doktrine koje ne bi mogle dovesti^ni do kakvog realnog rjeenja, a svaka od njih, na izgled neophodna, ipak ima potrebu da bude s mukom obuhvaena zbog antagonizma druge. Ova tuna situacija koja bi, po svojoj prirodi, teila ka beskonanom ponav ljanju, ne bi mogla dopustiti drugi filozofski ishod osim jednodu ne prevage jedne nove doktrine koja treba da, sjedinjujui najzad uslove poretka i uslove progresa u jedno zajedniko rjeenje, neo pozivo apsorbuje dva suprotna miljenja zadovoljavajui, bolje ne go svako od njih i bez ikakve nedosljednosti, sve razliite intelek tualne potrebe drutva. Kritika doktrina, a zatim reakcionarna doktrine su, jedna za drugom, imale vrlo izraenu, skoro apsolutnu dominaciju u prvoj etvrtini vijeka koja je protekla od poetka francuske revolucije; ali to dvostruko iskustvo je bilo dovoljno da se zauvjek konstatuje radikalna nemo jedne i druge, u smislu drutvene reorganizacije koja je uvijek uzalud preduzimana. Isto tako, u drugom dijelu ove polovine vijeka, te dvije doktrine su de finitivno izgubile svoju nadmonu aktivnost i pored nune antipa tije, one su morale, skoro jednako, uestvovati u svakodnevnom voenju politikih debata u kojima je jedna iznosila sve sutinske ideje vlade, a druga suprotne principe. U sve eim razmacima, oekujui racionalnije kretanje, drutvo priznaje, redom, svakoj od njih, djeliminu i trenutnu nadmonost, prema tome kako prirod ni tok dogaaja jo vie dovodi u sumnju opresivnu nemo starog

94

95

sistema ili neizbjenost predstojee materijalne anarhije. Ova esta kolebanja, koja su karakteristina za nae vrijeme, esto se pripi suju, kod pojedinaca, korupciji ili ljudskoj slabosti koje ona mora ju ustvari, da snano podstiu; ali, poto ovo objanjenje koje je oigledno, suvie usko i, koje se ne moe primijeniti na drutvo uzeto u cjelini koje je izgleda, isto tako, nepostojano, potrebno je da se jedna takva tendencija dovede u vezu sa dubljim i optijim razlogom koji sam upravo naveo i prihvatio da, ak i u linim slu ajevima, sline izmjene mogu biti esto nehotini rezultat jednog novog poloaja pogodnog da posebno podsjeti na potrebu poretka i potrebu progresa, potrebu koja se suvie izolovano osjetila u vri jeme kada tako mali broj duhova realno shvata nae cjelokupno politiko stanje. Pravi i spontani organ tih alosnih oscilacija, tree miljenje, sutinski nepromjenjivo, mora da se postepeno uvuklo izmeu re akcionarne i revolucionarne doktrine, formirajui se, na neki nain bez ikakve direktne koncepcije, od njihovih zajednikih otpadaka. I pored toga to je meu-miljenje nezakonito, a njegovo formira nje kontradiktorno, treba ga istorijski okvalifikovati kao doktrinu, jer ga danas nalazi toliko patetinih doktora koji se trude da ono predstave kao konani tip politike filozofije. Krotko i pasivno, ono je za vrijeme snanog uzmaha revolucionarnog duha, pa ak i za vrijeme reakcionarne reakcije koja je uslijedila, malo po malo, zbog rastueg nepovjerenja prema dvjema antagonistikim doktri nama, bez napora dobilo prevagu koja je aktivna onoliko koliko to doputa njen dvosmisleni karakter. Ve etvrtinu vijeka, ono ug lavnom, zauzima, a sve vie i vie, zbog raznih sekti koje se za njega vezuju, cjelokupnu politiku scenu kod svih naprednih na roda. Stranke koje su se najvie protivile, postepeno su prisiljava ne da jednoduno prihvate, kako bi sauvale svoju aktivnost, nje gove formule, do te mjere karakteristine, da esto loe pripremlje nom posmatrau, prikrivaju pravu prirodu drutvenog sukoba ko ji i dalje neizbjeno, jednako, traje, zbog zaista novog pokretaa izmeu revolucionarnog i reakcionarnog duha. Iako ova dva mo tora ne prestaju da budu jedini aktivni principi raznih politikih oscilacija, ipak konani rezultat njihovih suprotnih impulsa, obi no, bitno skree u jednoduno poveanje mjeovite i statike dok trine iji je opti uspon, iako privremen, ubudue neopoziv. Ova oigledna prevaga koja iritira dvije aktivne kole, a ne pouava ih, predstavlja, u mojim oima, najkarakteristiniji simp tom zajednike osude kojom javni razum sve vie nastoji, prema naim velikim savremenim iskustvima, da definitivno obori apso lutne principe reakcionarne i revolucionarne doktrine, i pored ne izbjene kontradikcije, ranije objanjene, koja ga ipak uvijek oba vezuje da ih koristi spekulativno, nastojei da neutralizuje jedne 96

pomou drugih. Nita bolje nego jedan takav simptom ne moe ukazati na savrenu aktuelnu prikladnost filozofskih pokuaja koji treba da izbave zaista moderna drutva iz te burne situacije direkt no stvarajui osnovne principe jedne prave politike reorganizacije. Slina obrada, nasilnika ili povodljiva, jedne ili druge od dvije antagonistike filozofije, koja se nije mogla koristiti za vrijeme carstva, bila je omoguena tek kada je jedna dvosmislena doktrina, zabranjujui zbog svoje prirode, svaku iskljuivu preokupaciju, do zvolila da se shvati dvostruki osnovni karakter drutvenog pro blema ija se strane nisu do sada sva mogla istovremeno posmatrati. U isto vrijeme, ova divlja doktrina slui prirodno, kao vodi u dananje drutvo da bi sauvala, na jedan kako nesiguran tako i muan ali jedino privremeno, mogu nain, neophodan materijalni poredak u ispunjavanju te velike filozofske operacije bez kojega bi opti prelaz bio radikalno sprijeen. Takva je dvostruka dunost, velika iako nuno prolazna, koju danas vri statika kola u velikoj finalnoj evoluciji modernih drutava. Moda naa slabana priro da zahtijeva, u stvari, da se voe te kole, u cilju punog razvoja tog neophodnog uticaja, osjete podstaknuti apsolutnim povjerenjem u definitivni trijumf te doktrine, iako je, svakako, ta iluzija mnogo manje potrebna, pa prema tome i manje oprostiva, to nisam re kao za revolucionarnu doktrinu u kojoj je ona bila neizbjena. Ali, kakogod bilo, ovu veliku uslugu je, u stvari, duboko izmijenila jed na, isto tako duboka zabluda koja tei da prikae bijedni prelaz koji mi danas pravimo kao nepromjenjiv model drutvenog sta nja. Bilo bi, svakako, suvino da se ovdje insistira na posebnoj primjeni naeg univerzalnog kriterijuma koji je baziran na razma tranju nedosljednosti u toj meudoktrini. Oigledno je, po priro di jedne takve doktrine, da u njoj, nuno, ima nedosljednosti iji su temelji direktno u principu, tako da ona u njoj spontano mora biti jo dublja i jo potpunija nego u dvije ekstremne doktrine. U pogledu njih, radikalne nedosljednosti koje smo ranije pomenuli, samo su stvarni rezultat njihovog osnovnog neslaganja sa sadanjim stanjem civilizacije; ali, ovdje se one neposredno nalaze u samoj strukturi tog udnog sistema. Statika politika se otvoreno izja njava za zadravanje osnovnih temelja starog reima, dok radikal no sputava svoje najneminovnije uslove realne egzistencije pomo u svih moguih metodskih opreza. Slino tome, poslije sveanog prihvatanja optih principa revolucionarne filozofije, koji pred stavljaju njenu jedinu logiku mo protiv reakcionarne doktrine, ona hita da sprijei njihov redovni stvarni razvoj ometajui, s d Jsta muke, njihovu svakodnevnu primjenu. Jednom rjeju, ta poli tika koja ponosno prezire utopije, danas sebi direktno predlae najhimeriniju od svih utopija, elei da uvrsti drutvo u kontradik-

97

tornoj situaciji izmeu reackionarnosti i regeneracije preko uzalud ne uzajamne ravnotee izmeu instinkta poretka i instinkta pro gresa. Kako nema nikakav sopstveni princip, ona se izdrava od odvratnih pozajmica koje pravi od obadvije antagonistike doktri ne. Shvatajui osnovnu nesposobnost svake od njih da na odgova rajui nain upravlja aktuelnim drutvom, ona na kraju dolazi do zakljuka da ih primjenjuje po sporazumu. Bez sumnje, jedna ta kva teorija korisno slui javnom razumu kao privremeno orue da sprijei opasnu apsolutnu prevagu jedne ili druge filozofije; afi, iz isto tako oigledne potrebe, ona nastoji da direktno produi, koliko je to mogue, njihovu dvostruku egzistenciju, prvi neophodni te melj za oseilatornu akciju koja je karakterie. Tako, ova mjeovita doktrina, koja, posmatrana u svojoj sopstvenoj prolaznoj misiji, uestvuje, na osnovu nunog, ranije objanjenog uticaja, u pripre mi definitivnih puteva drutvene reorganizacije, predstavlja, s dru ge strane, kada se zamisli kao finalna, direktnu smetnju toj reorga nizaciji, bilo zato to prikriva svoju pravu prirodu ili zato to te i da neprekidno odrava dvije suprotne filozofije koje je danas, isto tako, sputavaju. Da li bismo se mogli nadati ikakvom pravom rjeenju dvostrukog drutvenog problema, pomou alternativno voene doktrine u njenoj svakodnevnoj primjeni, koja sistematski opravdava nered u ime progresa i reakciji ili ekvivalentnu stati nost u ime poretka? Ova osnovna analiza tri sistema ideja kojom danas poinju sve politike diskusije, dovoljno je konstatovala, iz raznih, ali i neopo zivih razloga, njihovu zajedniku radikalnu nemo da upravljaju drutvenom reorganizacijom, nemo koju najbolji duhovi, iz dana u dan, sve vie osjeaju, i pored oigledne nunosti ranije objanje ne, koja, inae na izgled, zahtijeva istovremeno korienje sve tri doktrine sve dok ih na istovjetan nain definitivno ne apsorbuje neka nova filozofija, pogodna da zadovolji istovremeno, po istom principu, razliite opte uslove aktuelnog problema. Da bismo ovdje dopunili jednu takvu prethodnu ocjenu, tako da se jae manifestuje sutinska prikladnost jedne sline filozofije, preostaje nam sa da da, ukratko, okarakteriemo glavne drutvene opasnosti koje neizbjeno proizilaze iz alosnog produavanja jednog slinog inte lektualnog stanja i koje nastoje, zbog svoje prirode, da se svakog dana poveavaju. Bilo je nepravedno i preuranjeno razmatrati ih ranije, prije nego to se moglo spontano shvatiti direktno i stalno uee revolucionarne metafizike, reakcionarne metafizike i stati ke metafizike. Tako se dva poslednja miljenja, slau u tom smislu da optue, posebno prvo, da je neposredni uzrok krize, ipak je oi gledno da isto tako mora se i njima, stalni razvoj opasnih poslje dica intelektualne anarhije, pa prema tome i moralne, namee, jer tako radikalno nesposobna da nau lijek, one, isto tako kao i nji-

hov protivnik direktno doprinose beskrajnom produavanju zla i ji pravi tretman (lijeenje) ometaju. Duboki nesklad koji danas postoji izmeu opteg kretanja vlada i osnovnog kretanja druta va, potie, bez sumnje, koliko od tetnog neprijateljskog duha vladajue politike, toliko od konano anarhine tendencije narodnih miljenja. Sa raznih aspekata koje emo ispitati, drutveni prevrat potie, u stvari, i od kraljeva i od naroda, sa tom oteavajuom ra zlikom za prve, to bi pravilno rjeenje, izgleda, trebalo da potekne od njih. Najoptija posledica te fatalne situacije, njen najdirektniji i najkobniji rezultat, prvi izvor svih drugih sutinskih nereda, je sve vee i, ve zastraujue, irenje intelektualne anarhije koju su odtada konstatovali svi pravi posmatrai uprkos krajnjem razmimoilaenju njihovih spekulativnih miljenja njenom uzroku i na stanku. Ovdje posebno treba racionalno rasteretiti revolucionarnu politiku od suvie iskljuive odgovornosti koja joj se na silu pre bacuje i koju ona sama, obino, olako prihvata. Bez sumnje, ta anarhija neposredno ,proizilazi iz stalnog razvoja apsolutnog prava slobodnog ispitivanja koje je dogmatski dato svim pojedincima, prema osnovnom principu kritike doktrine. Ali, kako sam prethod no naveo, samo pravo ispitivanja uopte ne podrazumijeva nuno odsustvo svake vrste i zajednike odluke, a ako primjena te dogme danas stvara takve efekte, razlog je to to jo uvijek ne postoje principi pogodni da realizuju osnovno slaganje inteligencija; dok se oni ne pojave, ovaj nered neizostavno mora postojati. Dakle, ia ko revolucionarna doktrina direktno tei da prekomjernim ire njem, to se nisam ustruavao da otvoreno pokaem, na neki goto vo nedefinisani nain odrava to odsustvo principa povezivanja, ipak mi se ini da takvu prazninu treba, s vie prava, prebaciti sta tikoj politici, koja smatra da ne treba da se bavi takvim istrai vanjem koje ona, u stvari zabranjuje i posebno reakcionarnoj dok trini koja se usuuje danas, da, preko jednog zaista smjenog predloga. da kao jedino mogue rjeenje intelektualne anarhije, pretje rano hvali nerealno ponovno drutveno uspostavljanje tih istih bes korisnih principa, ija je neizbjena senilnost i dovela u poetku do te anarhije. Ove dvije poslednje doktrine bi, dakle, ubudue be skorisno pokuale da, u nepristrasnim oima jedne zdrave filozo fije, izbjegnu odgovornost, svakim danom sve sigurniju i sve teu koja mora da i njih optereuje opasnim produavanjem nereda ko ji bi bilo nepravedno pripisati iskljuivo doktrini koja, tako, iz gleda da je stalni i neposredni uzrok. Bilo kako bilo, radi se to me da se, posebno u samima njima, sagleda stvarno nastavljanje jedne opte situacije u kojoj se neizbjeno takmie, svaki na svoj nain, tri sistema ideja izmeu kojih je politiki svijet danas, tako alosno podijeljen. Kada ne bi postojao razlog za pravinost, na

98

99

koji sam upravo ukazao, od malog bi znaaja bilo da se ovdje ispi ta do koje mjere mora da se ovaj oigledni nered duhova pripi suje direktnom nagovoru ili jednom potpuno pokvarenim subzijanjem. Zbog njihove vrhunske komplikovanosti, pa prema tome i zbog njihovog vrlo bliskog kontakta sa svim ljudskim strastima, dru tvena pitanja bi trebalo da ostanu, zbog svoje prirode skoncentrisana, jo briljivije nego sva druga, kod malog broja elitnih umo va, koje bi, prethodno iroko obrazovanje koje, na odgovarajui nain prati direktno prouavanje, postepeno pripremilo da uspje no nastave njihovu teku obradu. Takvo je, bar u tom pogledu sa svim oigledno, pravo normalno stanje ljudskog duha, za koji sva ka druga situacija realno predstavlja, u toku revolucionarnih epo ha, jednu vrstu patolokog sluaja koji je, inae, okarakterisan kao manje-vie neizbjean pa ak i neophodan, kao to sam to objasnio. Kako mora da su duboka pustoenja te drutvene bolesti u vreme nu u kojem su svi pojedinci, makoliko bila inferiorna njihova inte ligencija, i bez obzira na esto potpuno odsustvo odgovarajue pri preme, bez razlike, izazvani vrlo energinim podsticajima da sva kog dana sa najveom lakoom, bez ikakvog uputstva i bez ikakvog ustezanja, presijecanjem rjeavaju i najtemeljnija politika pitanja. Ne bi li trebalo da se, umjesto to smo iznenaeni prekomjernim razmimoilaenjem do kojeg postepeno dolazi zbog opteg irenja te anarhine tendencije koje traje ve pola vijeka, radije divimo, zahvaljujui zdravom prirodnom razumu i intelektualnoj umjere nosti ovjeka, to nesloga nije uopte do sada potpunija i to jo uvijek postoji, tu i tamo, poneka nejasna taka povezivanja dru tvenih maksima u raspadanju koje se ipak poveava! Zlo je ve dolo do toga da sva politika miljenja, iako na istovjetan nain iscrpljena na trostrukoj optoj osnovi koju sam ve analizirao, po primaju bitno individualni karakter preko bezbrojnih nijansi koje sadri raznovrsna mjeavina tri poretka pogrenih principa. Osim u sluajevima povoenja u kojima radikalna razmimoilaenja za trenutak mogu biti prikrivena u toku zajednikog praenja jedne prolazne mogunosti dok svaki od tobonjih saveznika, inae, obi no gaji tajnu nadu da e sam ispitati realizaciju, sve je manja mo gunost da se zaista natjera ak i vrlo mali broj duhova da pris tupe politikom programu koji je pomalo izriit i u kojem nejasnoa i dvosmislenost vjetakog jezika ne pokuavaju da stvore pri vidnu saradnju koja ne bi mogla egzistirati. Dakle, vano je da se ovdje, kao oigledna potvrda onoga to sam rekao neizbjena jednakom ueu tri glavne doktrine u stvaranju tog intelektualnog nereda, navede da je to opte udaljavanje aktuelnih duhova, sva kako, isto toliko izraeno na isto statikom i reakcionarnom pla nu, kao to sam to ve pokazao, koliko i na revolucionarnom, u 100

uem smislu. Svaka od tri stranke je u trenucima svoje naivnosti esto gorko alila vrlo intenzivno neslaganje smatrajui se poseb no pogoenom njime, dok njihovi protivnici nisu bili, da pravo kaemo, bolje podijeljeni: glavna razlika meu njima sastoji se, u stvari, u tome da svaka, u tom smislu, jae osjea svoju sopstvenu bijedu. U zemljama u kojima je to intelektualno dedompositvon raspa danje redovno opravdano politikom prevagom protestanizma od poetka revolucionarne epohe u 16-om vijeku, nita manje inten zivna i pored njihove teoloke istovjetnosti, udaljavanja (bes divagatvous) su bila vea nego na drugom mjestu, jer je ljudski duh tada blii djetinjstvu, tako posebno koristio raenje svoje eman cipacije da bi se slijepo prepustio beskrajnoj diskusiji religioznih miljenja, svakako najnejasnijih, pa prema tome i najsuprotnijih od svih. kada energina duhovni autoritet ne sputava neprekidno njihov razliiti razvoj. Nijedna zemlja nije bolje potvrdila tu ne izbjenu tendenciju od Sjedinjenih amerikih drava gdje se hrianstvo rasplinulo u vie stotina radikalno neslonih sekti koje se svakog dana sve vie dijele na gotovo individualna miljenja u koja danas, inae, nastoje da se umijeaju brojna politika nesla ganja, a ije bi Masiranje bilo neupotrebljivo i beskorisno. Ali ni one nacije koje su prilino sreno pripremljene, preko svih svojih prethodnih sluajeva, da uglavnom izbjegnu lani zastoj protestan tizma, kao naroito u Francuskoj, i kod kojih je ljudski duh mo gao tako. jasnije i bre, direktno prei iz potpuno katolikog sta nja u slobodno revolucionarno stanje, ipak nisu mogle izbjei ne minovnu intelektualnu anarhiju koja je iherentna svakom produ enom sluenju apsolutnim pravom slobodnog ispitivanja. Samo su zablude, svakako, isto tako antidrutvene, na taj nain, dobile mnogo jasniji karakter koji mora manje ometati konanu reorga nizaciju. Kako ova divagatvon, ije je polje, inae, neiscrpno, nasto je svakog dana da ieznu pod udarcem neke nedovoljne diskusije, da bi odmah poslije toga. bila zamijenjenja novim nastranostima, moglo bi biti korisno da se na ovom mjestu sauva posebna uspo mena na neke od glavnih, koje, po mom miljenju, nisu uopte najtee i koje biram naroito zbog njihove naglaene aktuelnosti. Neka mi, dakle, bude dovoljno da nabrojim, jedno za drugim, po zivajui se na svjedoenje svih dobro obavijetenih posmatraa, ne pridajui uostalom, nikakav znaaj redosljedu tih navoda: 1 neo bian ekonomski predlog da se ukine upotreba novca, pa prema tome da se drutvo ponovo vrati, u cilju progresa, u vrijeme di rektnih razmjena; 2 plan da se unite velike prestonice, glavni centri moderne civilizacije kao sigurna mjesta drutvene korupcije; 3 ideja maksimumu dnevne zarade, utvrene ak do vrlo skrom ne stope koja ne bi mogla da pree, ni u kojem smislu, realni do101

hodak neke industrije; 4 princip, jo uvijek prevratniki a ipak veoma dogmatski izloen u nae vrijeme, stroge jednakosti redov ne naknade meu svim moguim poslovima; 5 najzad, u klasi po litikih pojmova ija bi vrlo gruba oiglednost, izgleda, trebalo da sprijei svaku osnovnu iluziju, opasno mudrovanje naih filantro pa ukidanju smrtne kazne u ime uzaludnog metafizikog izjed naavanja najnedostojnijih zloinaca sa jednostavnim bolesnicima. Sve ove razne zablude kao i mnoge druge sline ili jo izraenije ili tetnije, nastaju svakog dana iz istog opteg razloga kao i naj bolje razraena miljenja i najprikladnija da se korisno takmie za drutvenu reorganizaciju, a da nijedna aktuelna stranka ne mo e, stvarno u tom pogledu, uspostaviti, meu sopstvenim lanovi ma ni najmanju intelektualnu disciplinu ak i kada se, u oima javnog razuma, osjea najvie kompromitovana slinim lutanjima. Osim toga, ne treba vjerovati da su takve nastranosti, danas uglav nom, rezervisane za neke ekscentrine ili loe organizovane duho ve, kao to su to najprovjerenije epohe esto predstavljale. Ono to najjasnije karakterie, u tom smislu, potpuno odsustvo optih principa, zaista prikladnih da na odgovarajui nain rukovode na im politikim miljenjima, je alosna univerzalnost te anarhine tendencije, kobna sklonost ak i najnormalnijih umova da da doz vole da ih esto jedinstveni impuls vrlo rune tatine odvue do trenutne odbrane najopasnijih paradoksa. Nikada mi takav prizor nije izgledao okantnije nego onda kada se on moe posmatrati, a u naem svakodnevnom iskustvu ga ima i previe, kod duhova, obuzetih uobiajenom kulturom neke od pozitivnih nauka, koje, meutim, u tom pogledu, nimalo ne zadrava neobini kontrast kojega bi trebalo da im prui ta skrupulozna mudrost zbog koje su opravdano ponosni, u pogledu i najmanjih pitanja prirodne fi lozofije, kada se ona uporedi sa lakomislenom pretpostavkom po mou koje se oni uopte ne plae da, u prolazu, presijeku, kao obi an narod bez ikakve racionalne pripreme, najtee i najvanije te me koje su dostupne ljudskom razumu. Poto je ta bolest tako do prla do umova koji su, danas, neosporno najdisciplinovaniji, nita ovdje, bez sumnje, ne bi moglo sa vie energije manifestovati nje no strahovito sadanje irenje. Neizbjeni opti ishod jedne sli ne hronine epidemije morao je, iz oigledne nunosti, biti poste peno raspadanje, sada skoro potpuno, javnog morala koji malo se oslanjajui, kod veine ljudi, na direktno osjeanje, ima iznad sve ga potrebu da njegove navike stalno vodi jedinstveni pristanak in dividualnih volja na neprimijenjiva i opta pravila, pogodna da utvrde, u svakoj tekoj prilici, pravi pojam javnog dobra. Takva je oigledno sloena priroda drutvenih pitanja da se u njoj, i bez ikakve sofistike namjere, mogu odrati i za i protiv u skoro svim takama na vrlo vjerodostojan nain; jer ne postoji nijedna 102

institucija koja, makoliko bila, u sutini neophodna, u stvari, ne predstavlja teke i brojne potekoe, jedne djelimine, druge pro lazne i obrnuto; naj ekstravagantnija utopija uvijek nudi, kao to se zna, neke neosporne prednosti. Dakle, veina umova je, bez sum nje suvie iskljuivo preokupirana, bilo zbog njihovog malog do meta, bilo, jo ee moda, zbog strasti koja ih obuzima, da bi stvarno bila sposobna da istovremeno obuhvati razne sutinske as pekte te teme. Kako bi se one dakle mogle uzdrati od toga da osu uju, jednu za drugom, sve velike maksime javnog morala ije su mane. obino vrlo istaknute, dok su njihovi glavni motivi, iako, u stvari, mnogo odluniji, ponekad duboko sakriveni sve dok ih jed na precizna analiza, esto vrlo osjetljiva, ne objelodani? Eto to po sebno mora da svaki pravi moralni poredak uini nuno nespoji vim sa nemirnom slobodom aktuelnih duhova kada bi ona mogla opstati beskonano; jer veina drutvenih pravila odreenih da postanu uobiajeni, ne bi. se mogla prepustiti slijepoj i samovolj noj odluci nenadlene javnosti da ne izgubi svu efikasnost. Neiz bjeno usklaivanje umova pretpostavlja, dakle, prethodno dobro voljno i motivisano odricanje najveeg broja meu njima od nji hovog suverenog prava ispitivanja kojeg e se oni bez sumnje, brzo spontano osloboditi im budu najzad pronali orue dostojno da na odgovarajui nain vri njihovu beskorisnu privremenu suprematiju. Ako je jedan takav uslov ubudue oigledan u pogledu i najmanjih naunih pojmova, da li bi on ozbiljno mogao biti os poravan u odnosu na najtee teme i one koje, isto tako, zahtijevaju najvie jedinstva? Do njegove realizacije dovoljno ostvarene, stvar ne ideje javnog dobra, koje su se izrodile u praznu filantropiju, ostae uvijek preputene, kao to se to danas vidi, najopasnijem ko lebanju koje direktno nastoji da im oduzme svaku stvarnu mo protiv energinih impulsa jednog ivo podsticanog egoizma. U a losnom svakodnevnom toku naih politikih borbi, najmudriji i najasniji ljudi su, naravno, dovedeni do toga da jedni druge op tereuju glupou ili pokvarenou zbog beskorisne suprotnosti nji hovih drutvenih principa; s druge strane, u svakoj tekoj prili ci, najsuprotnije politike maksime su obino podravane od pris talica koji treba, isto tako, da izgledaju dostojni preporuke: kako bi stalni uticaj tog dvostrukog prizora, uglavnom nespojivog sa bilo kojim dubokim i nepokolebljivim ujedinjenjem mogao ostavi ti da se due odrava prava politika moralnost, bilo kod onih koji u njemu uestvuju ili kod onih koji mu se dive? Istini za volju, ova javna demoralizacija je osjetno zakasnila danas, zbog same prevage revolucionarne doktrine kojoj to dvije druge doktrine obino nameu na neopravdano iskljuiv nain. Jer je revolucionarna stranka, zbog svog progresivnog karaktera, mo rala biti, vie nego neka druga, podstaknuta istinskim ubjedjenji103

ma, u isto vrijeme dubokim i aktivnim koja su, bez obzira na nji hov cilj, morala spontano nastaviti, zadrati, pa ak i suzbiti indi vidualni egoizam. Ta osobina se, posebno, razvijala u toku neza boravne faze iluzije, ranije okarakterisane, u kojoj je revolucionar na metafizika bila trenutno zamiljena, prema jednodunom podsticaju, kao direktno odreena da reorganizuje moderna drutva. Dakle, u stvari, energinim podsticajem te doktrine ostvarena su najdivnija drutvena rtvovanja koja mogu sluiti na ast savremenoj istoriji i pored svih reakcionarnih i statikih prebaciva nja. Ali, otkako je jedna takva poetna iluzija morala, malo po malo, teiti da se bespovratno raspri, a kritika doktrina tako iz gubila svoj glavni autoritet, morala su i ubjeenja koja su bila ve zana za nju, isto tako, slabiti, naroito zbog njihovog, svakim da nom sve tjenjeg i neizbjenog mijeanja sa statikom politikom, pa ak i sa revolucionarnom, kao to sam prethodno objasnio. Ma da su ta ubjeenja, da pravo kaemo, naroito kod omladine ma nje zaboravljena i manje neplodna jo danas od omladine koju za jedniki inspiriu dvije druge doktrine, ona, ipak, odtada imaju suvie malo prave energije da bi dovoljno nadoknadila razornu akciju koja je svojstvena revolucionarnoj metafizici, ak i kada se radi njenim sopstvenim pristalicama, tako da ta filozofija sa da, u stvari, doprinosi spontanoj poplavi politike demoralizacije gotovo isto onoliko koliko obadvije njene protivnice. Privatni moral, sreom zavisi mnogo vie od drugih optih uslova nego od ukorijenjenih miljenja. U najeim sluajevima, pri rodno osjeanje govori tome, bez sumnje, snanije nego javne relacije. Osim toga, stalno ublaavanje naih obiaja na osnovu za jednikog intelektualnog razvoja zbog vee familijarnosti, kao i pravedniji osjeaj prema raznim umjetnostima, postepeno pobolj avanje uslova poslije stalnog progresa ljudske industrije, morali su biti snana protiv-tea, u tom pogledu, razmatrajuim uticajima. Treba, inae, primijetiti da su se, u poetku, ovi uticaji, usredsreeni na politiki ivot u uem smislu, morali manifestovati mnogo kasnije i sa vrlo slabim intenzitetom u odnosu na domai ili lini moral ija uobiajena pravila koja se lake manifestuju, mogu, do odreene mjere, zbog svoje prirode, podnijeti bez tako sigurnih opasnosti, otvorenu bujicu individualnih analiza. Ipak je dolo vrijeme kada te neizbjene zablude, do danas uglavnom sa krivene, poinju jasno da razvijaju svoju opasnu aktivnost. Od sa mog poe'tka razvoja revolucionarnog stanja ova se akcija, opasna po moral u uem smislu, oglasila preko teke povrede institucije braka koju bi mogunost razvoda duboko izmijenila u svim pro testantskim zemljama da javna pristojnost i zdrav individualni ra zum nisu mnogo ublaili opasni uticaj teoloko-metafizikih zastra njivanja. Ali ipak, privatni moral je mogao, kao to sam upravo 104

objasnio, biti stvarno direktno i neprekidno napadnut tek poslije skoro potpunog raspada javnog morala. Danas kada je, svakako, jedan takav prethodni sluaj dovoljno realizovan, akcija raspada nja neposredno prijeti, sa sve veim intenzitetom, domaem mora lu, pa ak i linom koji je prvi neophodni temelj svih drugih. Sa bilo kojeg aspekta gledano, bilo sa aspekta polnih odnosa, godina ili uslova, jasno je da su elementi potrebni za svaku drutvenost, a ubudue treba sve vie i da budu direktno kompromitovani ra zornim diskusijama u kojima ne vladaju pravi principi i, koje nas toje da dovedu u pitanje i najmanje ideje dunosti bez ikakvog mogueg rjeenja. Porodica koja je u najnemirnijim fazama revo lucionarne oluje bila, uglavnom, potovana, ako se izuzmu neki po vrni napadi, u dananje vrijeme je potpuno napadnuta u svojoj neophodnoj dvostrukoj osnovi, nasleu i braku, od strane bezum nih sekti koje su, sanjajui reorganizaciju u svom krajnjem mediokritetstvu umjele da razviju, stvarno, samo najopasniju anar hiju 1 ak smo uoili najoptiji i najprostiji princip jednostavnog individualnog morala, neophodno potinjavanje strasti razumu, ko ji se direktno osporava od strane drugih tobonjih obnovitelja ko ji su, ne zadravajui se na optem iskustvu, racionalno potvre nom putem pozitivnog prouavanja ljudske prirode, pokuali, na protiv, da uspostave kao osnovnu dogmu svog oporavljenog mo rala, sistematsku dominaciju strasti, ija im spontana aktivnost uopte nije izgledala, u to nema sumnje, dovoljno ohrabrena jedno stavnim filozofskim ruenjem barijera, do tada odreenih da nas tave njen nagli uspon, jer su vjerovali da treba, pored toga, da je vjetaki razviju stalnom primjenom najenerginijih stimulansa. Te razne spekulativne zablude su ve dovoljno prodrle u drutveni ivot da bi danas bilo preputeno volji svakoga da se ponosi svo jim ak najporemeenijim i najnimalnijim strastima: kada bi jed na takva raskalaenost mogla opstati, nezasitni stomaci bi se, na kraju, vjerovatno ponosili svojom sopstvenom prodrljivou. Uzalud se reakcionarna kola jo uvijek trudi da prebaci is kljuivo na revolucionarnu kolu optu odgovornost za taj novi po redak razmimoilaenja za koji je ona sama isto toliko kriva zbog svoje slijepe i iracionalne upornosti da pretjerano hvali, kao jedine intelektualne temelje drutvenosti, principe ija neosporna aktuelna nemo nikada nije bila vie izraena nego u ovom sluaju. Jer ako su teoloke koncepcije stvarno morale stvoriti u budunosti kao Posebno smo uoili kako jedna efemerna sekta, u svojim uzalud nim planovima regeneracije ili pak opte dominacije, nudi, tokom ne koliko godina, paljivom posmatrau, kroz takmienje zabluda koje se do tada smatralo nemoguim, neobino pomirenje najrazuzdanije anar hije sa najnedostojnijim despotizmom. 105
1

ma, u isto vrijeme dubokim i aktivnim koja su, bez obzira na nji hov cilj, morala spontano nastaviti, zadrati, pa ak i suzbiti indi vidualni egoizam. Ta osobina se, posebno, razvijala u toku neza boravne faze iluzije, ranije okarakterisane, u kojoj je revolucionar na metafizika bila trenutno zamiljena, prema jednodunom podsticaju, kao direktno odreena da reorganizuje moderna drutva. Dakle, u stvari, energinim podsticajem te doktrine ostvarena su najdivnija drutvena rtvovanja koja mogu sluiti na ast savremenoj istoriji i pored svih reakcionarnih i statikih prebaciva nja. Ali, otkako je jedna takva poetna iluzija morala, malo po malo, teiti da se bespovratno raspri, a kritika doktrina tako iz gubila svoj glavni autoritet, morala su i ubjeenja koja su bila ve zana za nju, isto tako, slabiti, naroito zbog njihovog, svakim da nom sve tjenjeg i neizbjenog mijeanja sa statikom politikom, pa ak i sa revolucionarnom, kao to sam prethodno objasnio. Ma da su ta ubjeenja, da pravo kaemo, naroito kod omladine ma nje zaboravljena i manje neplodna jo danas od omladine koju za jedniki inspiriu dvije druge doktrine, ona, ipak, odtada imaju suvie malo prave energije da bi dovoljno nadoknadila razornu akciju koja je svojstvena revolucionarnoj metafizici, ak i kada se radi njenim sopstvenim pristalicama, tako da ta filozofija sa da, u stvari, doprinosi spontanoj poplavi politike demoralizacije gotovo isto onoliko koliko obadvije njene protivnice. Privatni moral, sreom zavisi mnogo vie od drugih optih uslova nego od ukorijenjenih miljenja. U najeim sluajevima, pri rodno osjeanje govori tome, bez sumnje, snanije nego javne relacije. Osim toga, stalno ublaavanje naih obiaja na osnovu za jednikog intelektualnog razvoja zbog vee familijarnosti, kao i pravedniji osjeaj prema raznim umjetnostima, postepeno pobolj avanje uslova poslije stalnog progresa ljudske industrije, morali su biti snana protiv-tea, u tom pogledu, razmatrajuim uticajima. Treba, inae, primijetiti da su se, u poetku, ovi uticaji, usredsreeni na politiki ivot u uem smislu, morali manifestovati mnogo kasnije i sa vrlo slabim intenzitetom u odnosu na domai ili lini moral ija uobiajena pravila koja se lake manifestuju, mogu, do odreene mjere, zbog svoje prirode, podnijeti bez tako sigurnih opasnosti, otvorenu bujicu individualnih analiza. Ipak je dolo vrijeme kada te neizbjene zablude, do danas uglavnom sa krivene, poinju jasno da razvijaju svoju opasnu aktivnost. Od sa mog poetka razvoja revolucionarnog stanja ova se akcija, opasna po moral u uem smislu, oglasila preko teke povrede institucije braka koju bi mogunost razvoda duboko izmijenila u svim pro testantskim zemljama da javna pristojnost i zdrav individualni ra zum nisu mnogo ublaili opasni uticaj teoloko-metafizikih zastra njivanja. Ali ipak, privatni moral je mogao, kao to sam upravo 104

objasnio, biti stvarno direktno i neprekidno napadnut tek poslije skoro potpunog raspada javnog morala. Danas kada je, svakako, jedan takav prethodni sluaj dovoljno realizovan, akcija raspada nja neposredno prijeti, sa sve veim intenzitetom, domaem mora lu, pa ak i linom koji je prvi neophodni temelj svih drugih. Sa bilo kojeg aspekta gledano, bilo sa aspekta polnih odnosa, godina ili uslova, jasno je da su elementi potrebni za svaku drutvenost, a ubudue treba sve vie i da budu direktno kompromitovani ra zornim diskusijama u kojima ne vladaju pravi principi i, koje nas toje da dovedu u pitanje i najmanje ideje dunosti bez ikakvog mogueg rjeenja. Porodica koja je u najnemirnijim fazama revo lucionarne oluje bila, uglavnom, potovana, ako se izuzmu neki po vrni napadi, u dananje vrijeme je potpuno napadnuta u svojoj neophodnoj dvostrukoj osnovi, nasleu i braku, od strane bezum nih sekti koje su, sanjajui reorganizaciju u svom krajnjem mediokritetstvu umjele da razviju, stvarno, samo najopasniju anar hiju 1 ak smo uoili najoptiji i najprostiji princip jednostavnog individualnog morala, neophodno potinjavanje strasti razumu, ko ji se direktno osporava od strane drugih tobonjih obnovitelja ko ji su, ne zadravajui se na optem iskustvu, racionalno potvre nom putem pozitivnog prouavanja ljudske prirode, pokuali, na protiv, da uspostave kao osnovnu dogmu svog oporavljenog mo rala, sistematsku dominaciju strasti, ija im spontana aktivnost uopte nije izgledala, u to nema sumnje, dovoljno ohrabrena jedno stavnim filozofskim ruenjem barijera, do tada odreenih da nas tave njen nagli uspon, jer su vjerovali da treba, pored toga. da je vjetaki razviju stalnom primjenom najenerginijih stimulansa. Te razne spekulativne zablude su ve dovoljno prodrle u drutveni ivot da bi danas bilo preputeno volji svakoga da se ponosi svo jim ak najporemeenijim i najnimalnijim strastima: kada bi jed na takva raskalaenost mogla opstati, nezasitni stomaci bi se, na kraju, vjerovatno ponosili svojom sopstvenom prodrljivou. Uzalud se reakcionarna kola jo uvijek trudi da prebaci is kljuivo na revolucionarnu kolu optu odgovornost za taj novi po redak razmimoilaenja za koji je ona sama isto toliko kriva zbog svoje slijepe i iracionalne upornosti da pretjerano hvali, kao jedine intelektualne temelje drutvenosti, principe ija neosporna aktuelna nemo nikada nije bila vie izraena nego u ovom sluaju. Jer ako su teoloke koncepcije stvarno morale stvoriti u budunosti kao Posebno smo uoili kako jedna efemerna sekta, u svojim uzalud nim planovima regeineracije ili pak opte dominacije, nudi, tokom ne koliko godina, paljivom posmatrau, kroz takmienje zabluda koje .se do tada smatralo nemoguim, neobino pomirenje najrazuzanije anar hije sa najnedostojnijim despotizmom. 105
1

i u prolosti, nepromjenjive temelje opteg morala, zato su, onda one danas izgubile svaku stvarnu mo protiv slinih raskalaenosti? Zar podravanje religioznih principa, prije svega beskorisnim i munim prevarama, da bi oni najzad mogli, lieni svake unutra nje i direktne moi, posluili kao take oslonca moralnom poretku, ubudue ne bi bilo duboko zaarano kolo? Zar ukupna drutvena mo nuno ne manifestuje svoju optu efikasnost kroz nepobitni prethod ni dokaz svog sopstvenog uzdizanja? Nijedna stvarno osnovna du nost ne bi mogla sada pripadati uvjerenjima koja sama nisu mog la odoljeti optem razvoju ljudskog razuma ija zrelost nee, bez sumnje, na kraju obnoviti opresivne prepreke koje su zauvijek unitile njegovu mladost. Najzad, vano je primijetiti, tim povodom, da su vatreni obnovitelji religioznih teorija u dananje vrijeme smatrali da su razne prethodno pomenute zablude, estoko ogor ene na cjelokupnu stvarno pozitivnu filozofiju koja je jedina stvar no sposobna da suzbije prirodni zamah njihovih zastranjivanja; isto tako, ve odavno se mogla konstatovati nuna ispravnost jed nog analognog posmatranja u pogledu slinih zabluda isto protestanskog porijekla. Religiozna vjerovanja danas, daleko od toga da mogu stvoriti realni temelj za moral u uem smislu, domai ili lini, sve vie nastoje, istini za volju, da postanu dvostruko tetni za njega, bilo tako to se protive njegovoj izgradnji na vrim te meljima kod sve brojnijih duhova kojima ova vjerovanja ne mogu vie vladati, bilo tako to su kod onih koji im ostaju vrlo malo vjerni, ti principi, naravno, isuvie nejasni da bi imali bilo kakvo veliko praktino dejstvo u stalno aktivnoj intervenciji svetenikog autoriteta kojeg, ubudue, uglavnom absorbuje kod najnapredni jih naroda, teka briga za sopstveno ouvanje, tako da se ne usu uje vie, obino, da neumjesnim kanjavanjem kompromituje sla bi ugled koji sebi jo uva. Zar meu malo obrazovnim umovima svakodnevno iskustvo ne pokazuje, u stvari, da uobiajeni moral ljudi koji su ostali dovoljno religiozni nije nimalo vii danas i po red intelektualne anarhije, od morala veine emancipovanih duho va? ar se glavna praktina tendencija religioznih vjerovanja, naj ee, ne sastoji, u aktuelnom drutvenom ivotu, u tome da inspirie, posebno kod veine onih koji ih uvaju s odreenom ener gijom, instinktivnu i nesavladivu mrnju prema svima onima koji su ih se oslobodili, a da iz toga. inae, ne proizie nikakvo nad metanje koje bi bilo korisno za drutvo? Tako, glavne tete, indi rektne ili ak direktne, za privatni moral kao i za javni, koje sa da intelektualna anarhija nanosi, treba da budu, poslije zrelog is pitivanja, propisane statikoj, a naroito reakcionarnoj, isto onoli ko strogo koliko samoj revolucionarnoj filozofiji koju, obino samu optuuju. U svakom sluaju, ovdje je vie nego oigledno da su sve raznovrsne aktuelne doktrine, iz raznih razloga gotovo jednako ne106

sposobne, po svojoj prirodi, da u jednom ili drugom vidu suprot stave bilo kakvu energinu konicu stalnom razvoju individualnog egoizma koji se danas sve vie usuuje da direktno trai, neobuz danu bujicu ak i najmanje drutvenih strasti u ime opte anar hije umova. .. Ovako kratko ispitivanje glavnih karakteristinih crta nae drutvene situacije, dovoljno je potvrdilo osnovnu analizu, ranije objanjenu, raznih optih elemenata koji je sainjavaju; efekti su se. jedan za drugim, pokazali u punom skladu sa onim to su uzro ci trebali predvidjeti. Ovdje ve moemo smatrati da je dovoljno dokazano da nijedna postojea politika doktrina ne sadri mogu e rjeenje velike krize modernih drutava; osim toga, sada smo priznali da svaka od njih utie na svojstveni nain, da obavezno preovladaju intelektualne dispozicije, uske koliko i iracionalne, di rektno suprotne prirodi problema ak i kada se radi suvie is kljuivoj stvari koju ona, tu, posebno prati. Uostalom, oigledno je da osjeanja koja su, jedan za drugim, razvile te raznovrsne dok trine, ne zadovoljavaju vie nego odgovarajue ideje. Prije svega, svaka doktrina, iako prilino nesavreno povezuje svoje pristalice, neizbjeno kod njih izaziva optu antipatiju prema svakoj drugoj koli iju stvarnu zaslugu ne bi mogli priznati bez posljedica: jedino bi istinski racionalna i potpuna doktrina mogla, uvajui svoju slobodnu originalnost, podstai kasnije pravednija i pomirljivija rjeenja. Ali osim toga, posebno treba napomenuti, kada je rije tome, da ako, bilo koja od tih politikih doktrina, a revolucionar na doktrina vie nego bilo koja druga, kao determinanta aktiv nih ubjeenja, dubokih iako djeliminih, moe razviti kod obrazo vanih dua stvarno plemenita osjeanja raznih priroda, s druge stra ne, naalost, isto je tako oigledno da kod prostog naroda, svaka od njih nastoji da moralno izvri, na razne naine, vrlo izraen antidrustVeni uticaj. Revolucionarna politika tako crpi, bez sumnje, svoju glavnu moralnu snagu iz vrlo zakonitog razvoja, mada esto pretjeranog, koji moe da prenese na individualnu aktivnost: ipak. nezavisno od neobuzdane oholosti tako izazvane, ne moe se ni sa kriti da njena opasna energija djelimino poiva na njenoj poseb noj tendenciji da spontano i stalno razvija ova osjeanja mrnje i ak ljubomore prema svakoj drutvenoj superiornosti iji upad, slobodan ili uzdran, predstavlja jednu vrstu hroninog stanja bi jesa, vrlo karakteristinog za nae vrijeme, ak i kod izvanrednih naravi kod kojih ono mnogo oteava ve vrlo opasan iracionalni uticaj jedne suvine i iskljuivo kritike dispozicije duha. Isto ta ko, reakcionarna politika, sve manje i manje spojiva s istinskim ubjeenjima kod svakog malo obrazovanog uma direktno nastoji da, uprkos svojim uzaludnim moralnim pretenzijama, oigledno raz vije te dispozicije do servilnosti i hipokrizije za koje nam je nje107

na prolazna vladavina dala mnogo sjajnih dokaza. Najzad, statika politika, pored preutne sankcije koju njena doktrina neutraliza cije obavezno pripisuje istovremenim nedostacima dvije ekstremne doktrine, vri, takoe, na jedan poseban nain, koliko uasan toli ko neizbjean uticaj mora, direktno apelovati kroz svoju stalnu primjenu, na instinkte egoizma i korupcije. Uzaludna opozicija na ih raznih politikih kola je dakle, isto tako, opasna kako u mo ralnom tako i u intelektualnom pogledu: i iz jednog i iz drugog razloga, one jednako nastoje da skrenu drutvo sa pravih puteva konane reorganizacije. Ako se one, razumno shvaene, takmie da razviju anarhiju, isto je tako neosporno da, posmatrane s mo ralne strane, one zajedno idu ka razdoru. Jedini, iskljuivo uva jui svoj lini politiki interes, umjesto da kod vladajuih klasa obuzdavaju egoistike i separatistike tendencije, vrlo uticajne u dananje vrijeme, nastoje da im vjetaki omogue strahoviti us pon, usuujui se da im prikazuju proletere kao divljake sprem ne da ih pokore; u isto vrijeme, drugi nastoje da kobnom, mada neizbjenom reakcijom bez razmiljanja podstaknu mase protiv svo jih istinskih prirodnih voa bez ije neophodne saradnje oni ni kako ne bi mogli ostvariti osnovna poboljanja koja moraju, legi timno nastaviti u njihovom drutvenom stanju. Na taj nain dak le, sve aktuelne stranke nastoje da, kroz strahovito takmienje u raznim pravcima, odugovlae bolnu drutvenu situaciju najcivilizovanijih naroda stalno je oteavajui. Takvi prethodni zakljuci prvo moraju izazvati veoma munu zabrinutost za stvarni ishod koji se u slinoj situaciji moe nai. Ne treba se mnogo uditi to su plemeniti duhovi, pa ak i vodei ali iracionalni i posebno loe pripremljeni, ponekad bili dovedeni, zbog suvie iskljuivog posmatranja jednog takvog spektakla, da nas u jednu vrstu filozofskog oaja vezanog za drutvenu budu nost koju je, ako im se inilo, neumitna sudbina, brzo vukla bilo prema mranom i neopozivom despotizmu, bilo, posebno, prema jas noj i neminovnoj anarhiji ili pak prema tunom periodinom smje njivanju jednog i drugog stanja. Malo produbljena analiza sada nje epohe i njenih neposrednih prethodnika, u stvari, treba da iza zove iste takve strahove i usmjeri pretenu panju na pokret ras padanja koji se u tome, nuno, mnogo bolje uoava nego pokret regeneracije. Nadam se, da e prouavanje ove knjige, sa puno oiglednosti stvoriti kod svakog paljivog i dobro raspoloenog itao ca, utjeno ubjeenje da, preko suprotnog napredovanja ija je realnost isto tako neopoziva, elita ljudske vrste dolazi danas, to je nuni i konani rezultat svih njenih ranijih evolucija raznih vrs ta, do direktnog stvaranja drutvenog poretka koji je najbolje pri lagoen njenoj prirodi, pod samo jednim neophodnim uslovom da raniji elementi jedne takve definitivne organizacije, ubudue budu, 108

i pored prepreka koje predstavlja njihovo aktuelno rasipanje, neo pozivo sakupljeni u jedan opti sistem pomou politike filozofije zaista dostojne te osnovne misije. U tom trenutku se radi samo tome. da se, u cilju dopune ovog uvoda, ovdje nasluti kakav tre ba obavezno da bude intelektualni karakter ove spasonosne filo zofije iji e dogmatski razvoj zatim biti posebno izloen. Dakle, ovaj prvi navod, ini mi se, proizilazi, oigledno spon tano, iz velikog prethodnog dokazivanja, to sam upravo objasnio u ovom drugom uvodu. Zato je dovoljno da sada zauvijek vrati duh itaoca na optu taku gledita koja karakterie ovu Raspravu i koju sam morao, za trenutak da zanemarim da bih izvrio, sa od govarajuom efikasnou, taj neophodni prethodni izlet u uobiaje ni dornen politike u uem smislu. Jer, poto su teoloka i metafizi ka filozofija jedine do sada slobodno preduzele politiku reorgani zaciju modernih drutava tako to su na osnovu svih prethodnih objanjenja, preko eksperimenata i racionalne analize, u potpunosti konstatovale njihovu duboku iznemoglost koja je nuna kada se radi takvoj namjeri, oigledno slijedi da: ili nema nikakvog rje enja za problem, to bi bilo apsurdno da se pomisli, ili nam jedi no preostaje da se priklonimo pozitivnoj filozofiji poto je ljudski duh uzaludno iscrpio, kroz veliki broj pokuaja, sve druge intelek tualne puteve, osim ukoliko se ne stvori etvrti osnovni tip filo zofije, to je isuvie ekstravagantna utopija da bi zasluila ikakvu diskusiju. S druge strane, sve tri knjige ove Rasprave su nam jas no dokazale, na najpotpuniji i najodluniji nain da je ta pozitiv na filozofija u svojoj postepenoj evoluciji, a naroito u toku tri poslednja vijeka, uzastopno rukovodila na jednoglasno konano za dovoljstvo intelektualnog svijeta, cjelokupnom reorganizacijom raz liitih ranijih poredaka ljudskih koncepcija koje su nekada tako dugo opstajale, neke i do nedavno, u onom potpuno istom stanju koje se danas saalijeva s punim pravom u odnosu na drutvene ideje, i koje su, prije toga preporoda, prema miljenju tog doba, bile osuene da, zbog svoje prirode, nikada iz njega ne izau. Dak le, na koji nain bi trebalo da, jedna filozofija koja, svakako, nije ni anarhina ni reakcionarna u pogledu astronomskih, fizikih, hemijski pa ak i biolokih pojmova, postane obavezno jednim na glim i udnim prevratom, jedno ili drugo, u pogledu samih drutve nih pojmova ako se ona moe na njih odgovarajui nain primije niti? Iz kojeg razloga bi, uostalom, ova posljednja kategorija ide ja mogla biti racionalno izuzeta iz jedne takve primjene koja je postepeno, do sada, obuhvatala sve manje komplikovane katego rije ukljuujui i onu kojoj se zbog toga direktno prigovara? Ili, da li bi bilo mogue da pozitivna metoda u svom neizbjeno stalnom razvoju, na kraju uopte ne dopre neminovno do te posljednje pri rodne dopune njenog osnovnog domena? Dakle, prigovarajui di-

109

rektnim zakljucima koji su ve obrazloeni u razgovoru optem filozofskom uinku sve tri prethodne knjige, jasno je da politika i nauna analiza direktno nadmeu sa neospornom spontanou, da bi pokazale da je pozitivna filozofija dopunjena na odgovarajui nain, jedina sposobna da stvarno rukovodi danas konanom reor ganizacijom modernih drutava. Bez obzira na duboko ubjeenje koje me vezuje za moj nain ispunjavanja tog velikog filozofskog zadatka, veoma mi je stalo do toga da paljivo unaprijed izdvojim taj glavni princip, koji mi se inio ve dovoljno neosporiv, od stvar nog naina realizacije koju u isprobati u ovoj knjizi, kako javni razum, ak i kada bi takav pokuaj konano bio osuen, ne bi iz toga izvukao nikakvo nepovoljno uoptavanje protiv metode koja je jedina sposobna da radi, prije ili kasnije, na intelektualnom spa avanju drutva i kako bi se ograniio samo na to da odreuje naj sretnijim sljedbenicima najefikasnije eksperimente u istom prav cu. U svim vrstama, a posebno u ovom sluaju, metoda je jo va nija od same doktrine. Zato smatram da moram, prije negc to za vrim ovaj dug uvod, ukratko iznijeti, u tom smislu, nekoliko poslednjih prethodnih razmatranja. Svaka direktna i posebna paralela ove nove politike filozo fije sa aktuelnim drutvenim teorijama, bila bi ovdje, uglavnom preuranjena sve dok njen istinski opti duh ne bude mogao biti dovoljno okarakterisan. Kako se pozitivna politika bude postepeno razvijala tokom ove knjige, ukoliko nisam promaio svoj cilj, nje na stvarna superiornost, koja se stalno poveava u odnosu na sva ki drugi nain tretiranja tih pitanja, sve vie e se spontano manifestovati pred paljivim itaocem ne zahtijevajui gotovo nikada nikakvo formalno uporeivanje. Ipak, ako i dalje nastavimo da privremeno odbacujemo svaku naunu ocjenu u uem smislu i os tanemo i dalje na isto politikom stanovitu koje jedino odgova ra tom uvodu, smatram da u ovom momentu treba da pokaem na direktan ali jednostavno uopten nain, njenu vezu sa dvostrukom osnovnom potrebom nae epohe, kako bih jae istakao na ovom mjestu, konanu namjenu jedne takve filozofske operacije Sama ideja progresa koja je stvarno svojstvena revolucionar noj politici, znai puno i stalno irenje slobode, t.j. vie pozitivis tikim terminima reeno, postepeni razvoj ljudske sposobnosti, ono to stvara negativan pojam kada se, u sutini, pomene uguivanje raznih otpora. Dakle, ak i u tom ogranienom sluaju, nuna su periornost pozitivne politike ne bi mogla, ini mi se, biti ospore na. Jer, prava sloboda se moe, bez sumnje, sastojati samo u racio nalnom potinjavanju samoj nadmoi osnovnih zakona prirode ko ja je konstatovana na odgovarajui nain i zatiena od svakog sa movoljnog linog nareenja. Metafizika politika je uzalud pokua vala da opravda svoje carstvo ukraavajui imenom zakona svakak110

ve odluke, tako esto iracionalne i poremeene, suverenih skupti na, bez obzira na njihov sastav; odluke, koje su, inae, zamilje ne kao vjerni izraz narodne volje, preko izmiljotine koja ne mo e da mijenja njihovu prirodu. Ali sav taj metafiziki kult ustav nih antiteta ne bi mogao danas stvarno prikriti duboko samovolj nu tendenciju karakteristinu za svaku filozofiju koja nije pozitiv na. Dok se politike pojave ne budu vezale, kao i sve druge, za ne promjenjive prirodne zakone i dok se i dalje budu vezivale za raz ne volje, bilo boanske ili ljudske, samovolja nee moi da se stvar no iskljui iz raznih drutvenih pravila; prema tome, i pored svih konstitucijskih povrnosti, sloboda e ostati na silu iluzorna i pri vremena bez obzira na volju kojoj se, inae, namjeravamo svakog dana pokoravati. Razmatrajui, najzad, opti uzrok politikih progresa sa prak tine i najire take gledita, ne bismo mogli da ne upoznamo mo na sredstva, neophodna mada indirektne, koja nova politika filo zofija postepeno mora pruiti za osnovno, poboljanje drutvenog poloaja podinjenih klasa koji, svakako, predstavljaju najveu potekou savremene politike. Revolucionarna politika koja je, do sada, bila jedino orue u tom dijelu drutvenog problema, mogla je da ga sagleda samo sa buntovnike take gledita. Njeno se cje lokupno rjeenje, uglavnom, svodi na to da se tekoa ukloni na taj nain to e se vjetaki napraviti manji ili vei izlaz za najak tivnije narodne ambicije; to isto planira oponaajui je, i statika politika uz pretjerani oprez koji je, inae, karakteristian za nju. Ali taj iracionalni put, makoliko on mogao, na izgled, biti neopho dan, oigledno ostavlja glavno pitanje potpuno netaknuto: takvo zadovoljstvo priinjeno jednom malom broju pojedinaca koji su tako postali otpadnici svoje klase, ne bi moglo nikako, za dugo. olakavati opravdane albe mase ije opte stanje ne dobij a ni kakvo presudno poboljanje, osim ako se tim imenom ne ele dekorisati nade, varljive za veinu pojedinaca, koje bez prestanka dre komini mamac te vrste igre uspona koja je isto tako varlji va kao i, sve druge igre. Isto je tako neosporno da se, razvijajui prekomjerne elje koje se ne mogu ba sve zadovoljiti, stimuliui danas ve suvie prirodnu tendenciju ka optem ukidanju klasa, rastereuje sadanjost samo tako to se mnogo optereuje budu nost stvaranjem novih snanih prepreka svakoj istinskoj drutve noj reorganizaciji. Tako, uglavnom, misle toj velikoj temi dana nji doktori. Oni koji su, u dananje vrijeme, najvie okarakterisali' to beskorisno rjeenje kao anarhino, upali su, po tom pitanju, u najudniju nedosljednost, oigledno opasnu, koristei i dalje isti onaj metod koji su sami osuivali, podlim predlogom da se direkt no uniti svako stvarno vlasnitvo, kao da je ova apsurdna utopi ja mogla da donese bilo kakav trajni lijek za boljku. Poto je ma-

111

si nase vrste, neumitna sudbina, oigledno, odredila da ostane bes konano sastavljena od ljudi koji ive manje-vie nesigurno od plodova svakodnevnog rada, jasno je da se prvi drutveni problem sastoji, u tom smislu, u poboljanju osnovnog uslova te ogromne veine, bez ikakvog ukidanja klasa i remeenja opte ekonomije. Ali, takav nain shvatanja pitanja iskljuivo je, po svojoj priro di, ostavljen pozitivnoj politici koja je odreena da upravlja ko nano razvrstavanjem modernih drutava. Iako je razvoj jednog takvog direktnog istraivanja nespojiv sa, sutinski spekulativnom prirodom ove Rasprave, ne treba ipak da zanemarim, ovdje, krat ko zadravanje na jednoj isto tako znaajnoj taki gledita. Neopo zivo unitavajui svaki beskorisni presti i potpuno titei vladajue klase od invazije anarhije, nova filozofija e moi sama ko risno da usmjerava narodnu politiku u uem smislu, nezavisno od svoje dvostruke spontane efikasnosti, ranije pomenute, bilo da bi uklonila iz isto politikog poretka ono to proizilazi iz intelektual nog i moralnog poretka, bilo da bi podstakla, kada su i pitanju neizljeiva zla pametno i vrsto pokoravanje. Inae, lako e se shva titi, tokom ove knjige, da ova filozofija, nuno gurajui na elo drutvenog pokreta kapacitete ija su zakonska prava nepriznata danas, gotovo isto toliko koliko i prava proletera, tei da sponta nim povezivanjem glava i ruku, zajednikoj stvari da karakter spe kulativne veliine i vrstog jedinstva, to treba snano da dopri nese njenom konanom uspjehu koji se ne bi mogao ostvariti na drugi nain. Svako drugo posebnije prikazivanje trebalo bi da se, uglavnom, izbaci iz spekulativnog duha ovog djela. Uostalom, u na stavku ovog djela, imau vie prilika da direktno pokaem da e duhovna reorganizacija, postavljajui obino izmeu radnika i nji hovog efa jednog zajednikog moralnog predstavnika vlasti, sa mostalnog i obrazovanog, ponuditi kasnije jedinu pravilnu osnovu za miroljubivo i pravedno opte izmirenje njihovih glavnih suko ba koji su danas gotovo preputeni gruboj disciplini materijalnog antagonizma.

ETRDESET SEDMA LEKCIJA

Sadraj Kratka ocjena glavnih filozofskih pokuaja preduzimanih do danas u cilju stvaranja drutvene nauke Ako je, u poetku, moglo izgledati da se sva razliita razmi ljanja, koja sam naveo, udaljavaju od prave teme dananje lekcije, sada se mora osjetiti koliko su ona direktno i nuno za nju veza na. Poto smo unaprijed objasnili da je do sada bilo nemogue os novati jednu pravu nauku drutvenom razvoju, naa opta ocje na raznih pokuaja, oigledno preuranjena, iji je cilj moglo pred stavljati to veliko osnivanje, spontano e biti uprotena i veoma saeta, tako da je ovdje potrebno da se, samo ukratko, navede glav ni filozofski karakter odgovarajuih radova. Dakle, prethodna ana liza, iako samo u glavnim crtama, dovoljna je da oigledno doka e, u toj stvari da isto politiki uslovi u njoj uglavnom, koinci diraju sa isto naunim uslovima, tako da oni zbog svog sponta nog nadmetanja danas bitno usporavaju mogunost stvaranja dru tvene nauke na stvarno pozitivnim osnovama. Nuni uticaj te dvo struke prepreke je, po svojoj prirodi, toliko odreen da, bez na pora, dopire, sa izuzetnom preciznou, do sadanje generacije ko ja, vaspitavana u duhu efikasnog podstreka revolucionarne krize, moe najzad, po prvi put, u cjelokupnoj drutvenoj prolosti, nai dovoljnu osnovu za racionalno istraivanje, i koja, u isto vrijeme, moe biti pripremljena, na odgovarajui nain, da opte prouava nje drutvenih pojava direktno potini pozitivnoj metodi zbog pret hodnog uvoenja pozitivnog duha u sve druge osnovne grane pri rodne filozofije, ukljuujui prouavanje intelektualnih i moral nih pojava ija se pozitivnost raa poetkom ovog vijeka. Kako je ispunjavanje ova dva glavna uslova, oigledno, bilo neophodno, bilo bi, svakako, bez svrhe, pa ak i neumjesno da se ovdje preduzme bilo kakva posebna kritika filozofskih pokuaja koji, svakako nisu mogli biti uspjeni. Da li e biti potrebno da se, izriito, ukae na radikalnu nitavnost intelektualnih napora, namijenjenih da di rektno osnuju drutvenu nauku, prije nego to se ona mogla oslo113

112

niti na dovoljno iroku eksperimentalnu bazu, a bez mogunosti da se na um dovoljno racionalno pripremi? Sekundarni razvoj-; koji su samo mogli biti od koristi jednoj tako jasnoj temi. svakako bi bili nespojivi sa glavnom namjenom ovog djela. U pogledu toga se, dakle, moram ograniiti na jedan kratak prikaz kojim u okarakterisati glavni nedostatak svojstven svakoj od ovih razliitih filozofskih operacija, to e, inae, kada se provjeri opti sud koji smo tome unapred donijeli, posluiti da se poslije toga, jae manifestuje prava priroda jednog poduhvata koji jo nije bitno preduzet. Ne moe se, bez sumnje, prigovoriti naim ekonomistima, to su htjeli osnovati pravu drutvenu nauku, jer su najklasiniji me u njima nastojali da na dogmatski nain predstave pogotovo u dananje vrijeme, optu temu svojih prouavanja kao potpuno iz dvojenu i nezavisnu od cjelokupne politike nauke od koje nasto je da je potpuno izoliraju. Ali, i pored tog odlunog priznanja u iju se spontanu iskrenost zaista ne mora nimalo sumnjati, nije manje oigledno da su ti filozofi bili, vrlo dobronamjerno, ubijedeni da su, najzad, uspijeli da, oponaajui naunike u uem smis lu, potine pozitivnom duhu ono to oni nazivaju ekonomskom nau kom i da svakog dana predlau svoj postupak kao model prema ko jem sve drutvene teorije treba da budu konano obnovljene. Ova vrlo prirodna iluzija, koja je u ovom vijeltu postepeno sticala do voljno povjerenja, bilo u javnosti ili kod vlasti, da bi dala priliku da se, u glavnim mjestima civilizovanog svijeta, osnuju brojne po sebne katedre zvanino namijenjene tom novom uenju, zasluuje da ovdje bude ukratko okarakterisana da bih jasno dokazao da ne treba da se ograniim, a ini mi se, po svemu, da bi to bilo najbo lje, na to da nastavim jednu ve zapoetu operaciju, ve da se, na protiv, radi pokuaju, od kojeg me, naalost, nita ne moe oslo boditi, filozofske kreacije koju nijedan od mojih prethodnika ni kada do sada nije planirao, pa ak ni pokuao da zamisli na odgo varajui nain. Iako ovo prekomjerno dokazivanje moe, bez sum nje, izgledati nepotrebno svakom itaocu, koji je postepeno priprem ljen na osnovu paljivog prouavanja tri prethodne knjige, da do voljno predosjeti pravi filozofski duh i bitne logike uslove dru tvene nauke, to ne bi mogao biti sluaj kod umova, ak veoma organizovanih, koji su zbog prirode svog vaspitanja, lieni intimnog i poznatog osjeanja prave naune pozitivnosti i za koje e brzo uvodno razjanjenje, koje e usljediti, biti stvarno znaajno, ako se, inae, u stvari, pozovem na cjelokupnu knjigu da bih preutno uklonio sve preuranjene prigovore koji bi se mogli pojaviti i sve sekundarne nesigurnosti koje bi mogla ostaviti jedna tako kratka osnovna ocjena politike ekonomije. Na mjestu do kojeg je ova Rasprava dola, bilo bi, ini mi se, dovoljno da se, jednim jednostavnim prethodnim razmatranjem, 114

ukoliko bi se ono moglo potpuno shvatiti, jasno okarakterie ta nuna nitavnost naunih pretenzija naih ekonomista koji, gotovo uvijek izali iz redova advokata ili knjievnika, nisu, svakako, mog li ni na jednom pravom izvoru crpiti taj uobiajeni duh pozitiv ne racionalnosti koji su, kako oni vjeruju, prenijeli u svoja istra ivanja. Zbog svog vaspitanja, oni, oigledno, nisu mogli, kao ne minovni nepoznavaoci i najmanjih pojava, bilo koje ideje nau nom posmatranju, bilo kojeg pojma prirodnom zakonu, bilo ko jeg osjeanja za pravo demonstriranje, makolika bila unutranja snaga njihove inteligencije, odmah, u najteim analizama, na od govarajui nain primijeniti metodu ije, ni najmanje primjene, ne poznaju, bez ikakve druge fizioloke pripreme osim nekoliko ne jasnih i nedovoljnih propisa opte logike koji nisu sposobni za bilo kakvu stvarnu efikasnost. Isto tako, njihovi radovi, u samom po etku, jasno pokazuju, svakom mjerodavnom i iskusnom sudiji, najodlunije osobine isto metafizikih koncepcija. Ipak, treba s po tovanjem, prije svega, izdvojiti, oigledno izuzetni sluaj slavnog i otroumnog filozofa Adama Smita koji je, bez ikakve uzaludne pre tenzije da, u tom smislu, osnuje jednu posebnu novu nauku, sebi postavio cilj, tako dobro ostvaren u njegovom besmrtnom djelu, da osvijetli razne bitne take socijalne filozofije, kroz svoje sjajne analize, vezane za podjelu rada, za osnovnu funkciju novca, za op te djelovanje banaka itd., za mnogo drugih glavnih djelova indus trijskog razvoja ovjeanstva. Iako je morao ostati uglavnom angaovan u metafizikoj filozofiji, kao i svi njegovi ak i najeminen tniji savremenici, duh takve snage, koji je, inae tada pripadao, na jedan poseban nain, najnaprednijoj metafizikoj koli, nikako nije mogao duboko upasti u takvu iluziju, ba zato to mu je cje lokupno ranije prouavanje moralo pokazati u emu se, posebno, sastoji prava nauna metoda, kako to jasno dokazuju dragocjeni prikazi, suvie malo cijenjeni, filozofske istorije nauka, a posebno astronomije, u njegovim posmrtno objavljenim djelima. ini mi se da je oigledno, osim tog jasno objanjenog izuzetka na koji se eko nomisti uzalud pozivaju, da sav dogmatski dio njihove, tobonje dananje nauke, direktno i duboko pokazuje jednostavni metafi ziki karakter i pored iluzorne izvjetaenosti posebnih formi i uo biajenog protokola naunog jezika, inae, grubo oponaanog, bez veeg stvarnog uspjeha, u mnogim drugim ranijim filozofskim pri likama, kao i. na primjer, u teoloko-metafizikim sastavima slav nog Spinoze. Onaj koji je u dananje vrijeme prikazao tu cjelokup nu ekonomsku doktrinu u najracionalnijem i najboljem vidu, po tovani Tracy, direktno je napravio, s plemenitom filozofskom ednou koja mu je uvijek svojstvena, spontano i odluno priznanje te metafizike strukture izradivi svoju raspravu ekonomskoj po litici, jednostavno kao etvrti dio svoje opte rasprave ideologiji, 115

izmeu logike i morala; a to osnovno svojstvo, ne samo to nije ogranieno na jednostavnu koordinaciju koja bi se mogla pripisa ti sporednim sistematskim preokupacijama, nego se, naprotiv, u to ku cijelog rada, pokazuje potpuno podrano na najprirodniji i naj izraeniji nain. Uostalom savremena istorija ta tobonje nauke potvruje, sa neodoljivom oiglednou, taj direktni sud njenoj isto metafizi koj prirodi. U stvari, neosporno je, prema naoj cjelokupnoj inte lektualnoj prolosti iz tri poslednja vijeka, bez potrebe da se ide dalje, da su nastavljanje i plodnost najjasniji simptomi svih pravih naunih koncepcija. Dakle, kada aktuelni radovi, umjesto da se po kau kao spontani nastavak i postepeno usavravanje ranijih ra dova, za svakog novog autora dobijaju isto lini karakter, tako da se neprestano dovode u pitanje naj osnovni j i pojmovi, kada, s dru ge strane, dogmatska struktura, ne samo to ne pravi nikakav stvar ni i podrani progres, nego samo, obino, odreuje beskorisno po navljanje iluzornih kontroverza koje se stalno obnavljaju a nikad ne napreduju: prema tome, moemo biti sigurni da se ne radi nikakvoj pozitivnoj doktrini, ve istim teolokim ili metafizi kim raspravama. Pa zar to nije intelektualni spektakl koji nam pra vi politika ekonomija ve pola vijeka? Ako su nai ekonomisti, zaista nauni sljedbenici Adama Smita, neka nam, onda, pokau u emu su stvarno usavrili i dopunili doktrinu tog besmrtnog ui telja, koja su zaista nova otkria dodali njegovim srenim prvim pogledima koji su, naprotiv, bitno unakaeni beskorisnim i nezre lim izlaganjima naunih formi. Zar ne bismo, posmatrajui nepristrasno jalove prepirke koje ih dijele na najelementamijim pojmovami vrijednosti, koristi, proizvodnje i dr., pomislili da pri sustvujemo najudnijim raspravama srednjevjekovnih skolastiara osnovnim osobinama njihovih isto metafizikih sutina iji ka rakter sve vie poprimaju ekonomske koncepcije to se vie dogmatizuju i usitnjavaju? I u jednom kao i u drugom sluaju, kona ni rezultat tih apsurdnih i beskonanih rasprava je najee izopaivanje dragocjenih prvobitnih saznanja zdravog narodnog razu ma, odsada pretvorenog u potpuno nejasne pojmove koji vie nisu prikladni za nikakvu stvarnu primjenu i koji, uglavnom, mogu iza zvati samo beskorisno prepirke rijei. Tako, na primjer, svi pa metni ljudi, u poetku su vezivali potpuno jasan smisao za neop hodne izraze proizvod i proizvoa: odkada se ekonomska me tafizika usudila da ih definie, pojam proizvodnje je, zbog pogre nog uoptavanja, postao tako nejasan i neodreen, da su otroumni duhovi koji se ponose tanou i jasnoom, sada primorani da ko riste muna jezika okolianja da bi izbjegli izraze koji su postali duboko nejasni i dvosmisleni. Nije li takav efekat potpuno analo gan sa slinom pustoi koju je ranije napravila metafizika u os116

novnom prouavanju ljudskog razuma, kada je rije, na primjer optim pojmovima analize i sinteze i dr? Uostalom treba paljivo naglasiti da opte priznanje naih ekonomista nunom izoli ranju njihove tobonje nauke, u vezi sa itavom socijalnom filo zofijom, preutno predstavlja nehotino priznavanje, odluno iako indirektno, naune nitavnosti te teorije koju Adam Smit nije na mjeravao da koncipira na takav nain. Jer, prema prirodi teme, u socijalnim prouavanjima kao i u svim drugim koja se odnose na iva tijela, razni opti aspekti su. svakako, meusobno i racionalno nerazdvojiva do te mjere da se mogu razjasniti, kako treba, samo jedni pomou drugih, to e posebno objasniti slijedea lekcija. Ka de se napusti svijet sutina da bi se dolo do realnih spekulacija, postaje izvjesno da ekonomska ili industrijska analiza drutva ne bi mogle biti obavljene na pozitivni nain, bez obzira na njegovu intelektualnu, moralnu i politiku analizu, bilo u prolosti ili pak u sadanjosti: tako da, reciprono, to iracionalno razdvajanje pred stavlja neosporni simptom bitno metafizike prirode doktrina koje ga uzimaju za osnovu. Takav je, dakle, konani sud koji je, ini mi se, zasluila tobo nja ekonomska nauka posmatrana u dogmatskom vidu. Ali, u po gledu nje, bilo bi nepravedno da se zaboravi da ova doktrina, ka da se razmotri sa istorijske take gledita, svojstvene ovoj knjizi, vie sa politikom nego naunom namjenom, u stvari, predstavlja posljednji glavni dio ukupnog sistema kritike filozofije koji je obavio jednu neophodnu iako samo privremenu funkciju u toku isto revolucionarnog perioda. Politika ekonomija je uestvovala, na sebi svojstven nain i gotovo uvijek duan potovanja, to u se potruditi da objasnim kasnije, u istorijskoj analizi ove velike epohe, u toj ogromnoj intelektualnoj borbi potpuno obezvrijeujui cjelokupnu industrijsku politiku koju je, jo od srednjeg vijeka, sve vie razvijao stari drutveni reim i koja je, u isto vrijeme, ne prekidno postajala sve tetnija po opti razvoj moderne industrije koju je ona, u poetku korisno titila. Ova isto privremena funkci ja predstavlja, da pravo kaemo, glavnu socijalnu efikasnost jedne takve doktrine bez naunog lakiranja kojim se ona. uzalud, poku ala prekriti, i koje, u stvari, nije bilo od nikakve stvarne koristi. Ali, ako iz tog razloga ona posebno dijeli optu slavu tog velikog prethodnog osloboenja, ona, isto tako, na svoj nain, manifestuje teke politike tete koje smo uoili u proloj lekciji i za koje e mo sve vie nadalje osjeati da nuno pripadaju cjelokupnoj revo lucionarnoj filozofiji odkada je pokret raspadanja dogurao dovolj no daleko da utie sve vie na neophodnu konanu prevagu suprot nog pokreta ponovnog spajanja. Suvie je lako konstatovati, u stva ri, da politika ekonomija, kao i, svi drugi djelovi te filozofije, ima svoj posebni model za sistematizovanje anarhije; a naune forme 117

koje je ona danas pozajmila, i stvari samo poveavaju tu opasnost nastojei da je uine dogmatinijom i irom. Jer ta se tobonja na uka uopte nije ograniila, to se prolosti tie, na to da na jedan suvie apsolutan nain kritikuje industrijsku politiku starih evrop skih sila koje su i pored svojih aktuelnih nepogodnosti dugo vri la, svakako, povoljni uticaj, pa ak i neophodan za poetni indus trijski razvoj modernih drutava. Osim toga: opti duh politike ekonomije za svakoga onoga koji ga je ocijenio, kako treba, na osnovi svega onoga to je njemu napisano, uglavnom, danas vo di tome da se kao opta dogma ustanovi obavezno odsustvo svake stabilizujue intervencije koja, prema prirodi teme, predstavlja najbolji nain da se pomogne spontani razvoj drutva; tako da u svakoj tekoj prilici koja se sukcesivno prua, ova doktrina, obi no, _moe da odgovori na najhitnije praktine potrebe samo pomou beskorisnog, istovjetnog ponavljanja tog sistematskog negiranja, na isti nain kao i svi drugi djelovi revolucionarne filozofije. Poto smo u nekim posebnim sluajevima od drugorazrednog znaaja manje-vie nepotpuno konstatovali prirodnu tendenciju ljudskih dru tava ka izvjesnom nunom poretku, ova tobonja nauka je, u ve zi sa tim, vrlo nezdravo zakljuila da nema nikakve koristi od bilo koje posebne institucije direktno odreene da regulie tu spontanu koordinaciju, umjesto da u njoj vidi samo osnovni izvor moguno sti jedne takve organizacije, to u objasniti u nastavku. 1 Makoliko bile oigledne opasnosti od tog opteg sofizma ije bi logine po sljedice, kada bi se potpuno i slobodno mogle obrazloiti, ile nita manje nego na sistemsko ukidanje svake stvarne vlasti, ipak pra vinost nalae da se ovdje navede, kao jedna vrsta nadoknade, ina e prilino nepotpune, srena istovremena sklonost aktuelne politi ke ekonomije da odmah predstavi, u najmanje plemenitoj vrsti so cijalnih odnosa, razliite ljudske interese kao nuno solidarne i, prema tome, pogodne za vrsto osnovno izmirenje. Iako su, pre ma tom znaajnom prikazivanju, ekonomisti, bez sumnje, posluili, manje-vie vjerno, samo kao filozofsko orue za zdravo opte ubjeenje koje je obini zdravi razum morao spontano stei kroz pro duetak opteg progresa ljudske industrije svih modernih populaModa treba ovdje navesti, kada je rije tome, da su opasna matanja reproduikovana u dananje vrijeme, na temu osnovne insti tucije vlasnitva, uglavnom, u poetku, sebe ovlastila za tobonje pri kazivanje politike ekonomije, da bi sebi, bez mnogo muke, dala izvejstan nauni izgled koji je kod mnogih neobrazovanih duhova samo isuvie olakao njihovo tetno djelovanje: to jasno dokazuje uobraenu nemo jedne taikve doktrine da, i pored svojih iluzornih pretenzija, u stvari, efikasno sadri, ak i u predmetima koji joj, izgleda, najvie pripadaju, opti duh anarhije iji je spontani razvoj ona, tom prilikom snano pomagala. 118
1

nost za njihove srene napore da uklone kobnu i nemoralnu pred rasudu koja je, bilo kod pojedinaca ili kod naroda, predstavljala poboljanje materijalnog uslova jednih, a koje je moglo nastati sa mo kao posljedica odgovarajueg slabljenja kod drugih, to je, u sutini, dovelo do negiranja ili nepoznavanja industrijskog razvo ja, pod pretpostavkom da je. svakako, nepromjenjiva ukupna masa naeg bogatstva. Ali, uprkos toj velikoj usluzi koju e prava dru tvena nauka morati marljivo da primi i dopuni, nee biti manje opasna metafizika tendencija politike ekonomije da sprijei stva ranje cjelokupne industrijske discipline. Ta uzaludna i iracionalna sklonost da se prihvati samo onaj stepen poretka koji se sam us postavi, oigledno odgovara u drutvenoj praksi, jednoj vrsti sve ane ostavke koju ta tobonja nauka daje svaki put kada indus trijski razvoj izazove neku ozbiljnu potekou. Nita nije tako oi gledno u uvenom i jasnom ekonomskom pitanju maina koje se podudara, kada se sagleda kako treba, sa optim ispitivanjem dru tvenih potekoa neposredno vezanih za svako industrijsko usavr avanje koje tei da, manje-vie duboko i trajno poremeti sadanji nain ivota radnikih klasa. Na opravdane i hitne prigovore koje tako esto izaziva ta opasna praznina naeg drutvenog poretka, nai ekonomisti samo znaju da sa neumoljivom pedantnou ponav ljaju svoj prazni aforizam apsolutnoj industrijskoj slobodi, umje sto da u tome vide znak za jednu od najosnovnijih i najhitnijih pri mjena istinske politike nauke. Ne razmiljajui tome da se sva ljudska pitanja, posmatrana sa izvjesnog praktinog aspekta, oba vezno svode na prosta pitanja vremena, oni se usuuju da odgo vore na sve albe da s vremenom, masa nae vrste pa ak i klase koja je. u poetku, povrijeena, mora, na kraju, poslije tih prolaz nih potekoa doivjeti stvarno i stalno poboljanje: to, uprkos ne ospornoj tanosti te nune posljedice, moe da izgleda kao da pred stavlja od strane te tobonje nauke, jedan zaista smijean odgovor u kojem se, vjerovatno, zaboravlja da je ljudski ivot vrlo daleko od toga da traje beskonano. Bar se ne moe sprijeiti da se prizna da jedna takva teorija tako spontano objavljuje, na veoma neospo ran nain, svoju sopstvenu drutvenu nemo i tako se pokazuje pot puno llenom svake osnovne veze sa svim glavnim praktinim po trebama. Zar su mnogobrojni prepisivai, na primjer, koji su ne kada patili zbog industrijske revolucije nastale upotrebom tam parije, mogli biti dovoljno utjeeni perspektivom, ak nesumnji vom, da e u slijedeoj generaciji biti isto toliko radnika koji e ivjeti od tipografije i da e ih, poslije nekoliko vjekova, biti mno go vie? Takva je, meutim, uobiajena utjeha koja posebno proizilazi iz savremene politike ekonomije iji bi udan kraj neprihvatanja bio, bez sumnje, dovoljan, kada ne bi bilo racionalnih disku119

ija, da indirektno okarakterie nuno nesposobnost da upravlja, kao to ona to sebi predlae, industrijskim razvojem modernih drutava. Tako, i pored korisnih prethodnih razjanjenja vezanih za tu doktrinu, iako je ona mogla doprinijeti, na svoj nain, pri premi jedne zdrave, istorijske analize direktno usmjeravajui pa nju filozofa na osnovni razvoj ljudske industrije, u kratkom preg ledu se vidi da politika ocjena te tobonje nauke uglavnom potvr uje u sutini, ono to je moralo uticati da se predvidi njena direk tna nauna ocjena, dokazujui da u tome ne treba nikako vidjeti elemenat koji je ve stvoren iz budue socijalne fizike koja bi, zbog svoje prirode, mogla biti, osnovana kako treba, samo ako se jed nim velikim filozofskim pogledom obuhvati racionalna cjelina svih razliitih drutvenih aspekata. Dakle, jasno je, zbog tih razliitih objanjenja, da se ta poseb na prolazna sklonost koju, izgleda, pokazuje ljudski duh u dana nje vrijeme, prema onome to se zove ekonomska politika, mora, u stvari, posmatrati kao novi karakteristini simptom instinktivne potrebe, koja se ve uveliko osjetila, da se drutvena prouavanja potine istinskim pozitivnim metodama koje e, u isto vrijeme, uticati da, kada se taj veliki filozofski uslov koji za sada jo nije ispunjen, ispuni na odgovarajui nain, potpuno prestane svaki in telektualni interes koji bi mogao podstai tu varljivu spoljanost. Inae, ovdje bi se, iz istog glavnog razloga, lako moglo ukazati na mnoge druge opte, manje ili vie neposredne, ali gotovo neospor ne simptome jedne takve osnovne sklonosti koja se danas, zaista, manifestuje u svim glavnim metodama kojima se stalno slui na razum. Ali da bih izbjegao detalje koji se lako mogu nadoknaditi moram se ograniiti, na kraju, da na brzinu pomenem sve veu sklonost aktuelnih duhova, koji sa superiornom efikasnou tee tom velikom cilju, prema istorijskim prouavanjima kao i primjet no usavravanje koje su ona postigla u toku dva posljednja vijeka.

ETRDESET OSMA LEKCIJA

Sadraj: OSNOVNE KARAKTERISTIKE POZITIVNE METODE RACIONALNOM PROUAVANJU DRUTVENIH POJAVA

U svakoj stvarnoj nauci su shvatanja koja se odnose na meto du u pravom smislu, po svojoj prirodi neodvojiva od shvatanja ko ja se neposredno odnose na samu doktrinu, kao to sam to ustano vio, na opti nain, od poetka ove Rasprave. Izolovani od svake stvarne primjene, najtaniji pojmovi metodi svode se uvijek nu no na nekoliko neospornih, ali veoma irokih generalizacija, koje su nedovoljne da se, zaista, uspjeno usmjere razliita istraivanja naeg razuma, jer one ne opisuju osnovne promjene koje, ova veoma slina pravila moraju potovati u pogledu svakog razmatranog predmeta. Ukoliko pojave postaju sloenije i posebnije. manje je mogue, na koristan nain, odvojiti metodu od doktrine, jer onda ove promjene dobijaju izraeniju jainu i vei znaaj. Ako smo mi, dakle, dovde morali, u pogledu pojava koje su manje sloene, bri ljivo ukloniti ovo. neosnovano i sterilno, prethodno razdvajanje, nijesmo, bez sumnje, znali postupiti drukije kada je u pitanju vi e uslonjavanje predmeta i uz to njegov stvarni nedostatak pozi tivnosti, te smo time oigledno uinili jo jasnijim zakon. Pravi, osnovni pojam metode, naroito kod prouavanja drutvenih poja va, moe danas stvarno proizai samo iz zaista racionalnog shvata nja cjeline nauke, tako da izgleda da se tu isti principi odnose al ternativno ili na metodu ili na doktrinu, zavisno od aspekta sa ko jeg se razmatraju. Jedna takva filozofska obaveza mora izvanred no poveati glavne tekoe, koje, sama po sebi, predstavlja skica bilo koje nauke, a posebno one kod koje mora sve biti istovreme no osnivano. Ipak e nastavak ove knjige, nadam se, uiniti neos pornom mogunost da se potpuno udovolji, na najprirodniji nain, ovom dvostrukom intektualnom uslovu. kao to se to moglo do sada naslutiti, priznajui kroz jednu ve, veoma razliitu, upotrebu da moja osnovna teorija optem i nunom hodu ljudskog duha. sa istim darom, sukcesivno, pokazuje nauni i logiki karakter zavis no od razliitih potreba njene primjene. 121

120

Iz ovih razloga, jasno je, da u sociologiji, kao i kod ostalih, i ak vie nego kod ostalih, nauka, pozitivna metoda moe biti ap solutno procijenjena samo poslije racionalnog razmatranja njenih glavnih upotreba, u mjeri u kojoj se bude postepeno primjenjivala: tako da ovdje sad moe biti govora samo jednoj pravnoj prethod noj logikoj raspravi metodi u socijalnoj fizici. Ipak, ovdje je. s druge strane, oigledno neophodno, prije nego to se pristupi di rektnom ispitivanju socioloke nauke, najprije briljivo opisati njen pravi opti duh i skup osnovnih sredstava koja su joj svojstvena, kao to smo to uvijek radili u prethodne tri knjige u pogledu na uka koje joj prethode: krajnja nesavrenost jedne takve nauke mo ra ovdje uiniti jo potrebnijom tu nunu obavezu. Iako su slina razmatranja, bez sumnje, po svojoj prirodi, neposredno povezana sa samom naukom shvaenom u njenim najhitnijim koncepcijama, mogu se, meutim, jo vie odnositi na samu metodu, jer su ona naroito namijenjena da kasnije upute na razum na stvarno prou avanje tog tekog predmeta, to dovoljno opravdava sam naslov ove lekcije. Postepeno izvrenje ovog prethodnog posla u drugim osnov nim naukama nas je ovdje spontano vodilo do objanjenja koja su utoliko elementarnija i eksplicitnija ukoliko se radi nauci koja je komplikovanija i nesavrenija. U pogledu najprostijih i najraz vijenijih nauka skoro nam je dovoljna samo njihova filozofska de finicija da odmah okarakterie njihov poloaj i opta sredstva za koja nikakva glavna nesigurnost ne bi mogla danas postojati kod svih duhova koji su na odgovarajui nain obrazovani. Ali, potreb no je, svom nunou, postupati drukije, kada pojave, postavi sloenije, nijesu vie dozvolile da se dovoljno ispolji prava i sutin ska priroda jednog skorijeg i manje zasnovanog prouavanja: kad to nijesu na kraju posebnih, manje ili vie tegobnih rasprava, sre om nepotrebnih u odnosu na prethodne teme. Elementarna obja njenja, naroito u biolokoj nauci, koja bi. u svakom drugom slu aju, bila, takorei, slina djetinjim, izgledala su nam veoma po trebna da bi se konano zatitili od svakog ozbiljnog osporavanja osnovnih principa pozitivnog prouavanja, ija filozofija izaziva jo dosta duboka neslaganja ak i kod najnaprednijih umova. Kao ne izbjenu posljedicu ovog stalnog napredovanja bilo je lako predvi djeti da slina obaveza mora postojati, jo neophodnija i tea, u odnosu na nauku drutvenog razvoja, koja nije do sada nikako, ni u kom pogledu, dostigla pravu pozitivnost, i koju. najbolji duho vi osuuju ak i danas, da je nikada nee dostii. Ne treba se, da kle, uopte, uditi to najprostiji i najosnovniji pojmovi pozitivne filozofije, koji su, sreom, od sada postali trivijalni u pogledu pred meta koji su manje sloeni i manje nazadni, zbog prirodnog na pretka ljudskog uma, trae ovdje jednu vrstu formalne rasprave 122

iji e se rezultati, bez sumnje, pojaviti kod veine obrazovanih sudija, ine danas veoma smjelu novinu, iako se zadovoljavaju sa jednim neznatnim ekvivalentom uslova, koji su univerzalno prih vatljivi za sve, bilo koje druge pojave. Kada se, zatieno od svakog predubjeenja, procjenjuje pra vo sadanje stanje drutvene nauke, sa ovim otvoreno pozitivnim duhom, koji treba danas da razvija zdrava nauna prouavanja, ne treba se, zaista, uzdravati da se prizna, bez ikakvog pretjerivanja, bilo u sastavu metode ili u sastavu doktrine, kombinovanje razli itih glavnih osobina koje su uvijek razlikovale nekadanje teoloko-metafiziko djetinjstvo drugih grana prirodne filozofije. Ukrat ko, ovo sadanje opte stanje politike nauke tano reprodukuje pred naim oima osnovnu analogiju kakva je nekad bila izmeu astrologije i astronomije, alhemije i hernije, i izmeu istraivanja univerzalnog lijeka za sve i sistema medicinskih nauka. Teoloka politika i metafizika politika, uprkos njihovom praktinom antago nizmu, mogu ovdje, bez i najmanje stvarne tete, da bi uprostili ispitivanje, biti obuhvaene zajednikim razmatranjem, jer, uglav nom, sa naune take gledita, druga sainjava, takorei, samo jed nu optu modifikaciju prve, od koje se bitno razlikuje samo jednom manje izraenom osobinom, kao to smo to ve toliko puta prizna li u odnosu na sve ostale prirodne pojave i kao to emo to sve vi e i vie konstatovati u pogledu drutvenih pojava. Bilo da su po jave proizvod jedne nadprirodne, neposredne i neprekidne inter vencije, ili su odmah objanjene tajanstvenom snagom odgovaraju ih entiteta, ova sporedna razlika izmeu tumaenja koja su uosta lom na kraju istovjetna ne spreava uopte neizbjenu zajedniku reprodukciju najkarakteristinijih osobina, ovdje jo manje nego kod bilo koje druge filozofske teme. Ove osobine se, uglavnom, sa stoje, u odnosu na metodu u glavnom preimustvu imaginacije nad posmatranjem; a u odnosu na doktrinu u iskljuivom istraivanju apsolutnih pojmova; odakle proistie dvostruko, za konano usmje renje nauke, neizbjena tenja da se vri jedan samovoljan i neod reen uticaj na pojave koje nijesu uopte posmatrane kao podi njene nepromjenljivim zakonima prirode. Ukratko, opti duh svih ljudskih spekulacija, u teoloko-metafizikom stanju je nuno isto vremeno: savrenstvo u razvoju, apsolut u shvatanju i samovolja u primjeni. Dakle, ne treba uopte sumnjati da takve jo nijesu danas glavne osobine svih drutvenih spekulacija, bilo sa kojeg as pekta da se razmatraju. Shvaen u ovom trostrukom pogledu, u smislu koji je potpuno obrnut, ovaj duh e nam unaprijed pokaza\i, preko jednog korisnog prethodnog kontrasta, osnovnu intelek tualnu sposobnost koju mora sada upraviti na stvaranje pozitivne sociologije, a zatim e morati uvijek upravljati njenim stalnim raz vojem. 123

Pozitivna filozofija se, zaista, najprije, duboko karakterie, bilo kojem predmetu da je rije, nunom i stalnom podreenou mate posmatranju, to naroito sainjava nauni duh u pravom smislu, nasuprot teolokom ili metafizikom. Ma da jedna takva filozofija nudi, bez sumnje, najire i najplodnije polje ljudskoj ma ti, kao to nam je to jasno posvjedoilo racionalni sud razliitih osnovnih nauka, ona je tu, meutim, neprekidno ograniava da ot krije ili da usavri tano usklaivanje svih posmatranih injenica ili sredstava da se korisno preduzmu nova istraivanja. Uobiajena je i slina tendencija da se naune koncepcije uvijek podinjavaju injenicama koje su im namijenjene samo da pokau stvarnu pove zanost, rije je, prije svega drutvenih prouavanja, u sistem, ne jasna i slabo ograniena posmatranja ne nude j.o pravim naunim rasuivanjima neku zadovoljavajuu osnovu, i, po pravilu se same koncepcije neogranieno mijenjaju po volji mate koju razliito podstiu izuzetno nepostojane strasti. Zbog njihovih veih kompli kacija i, dodatno, zbog njihove tjenje veze sa skupom ljudskih strasti, politike spekulacije moraju ostati dublje i due od svih ostalih zaronjene u ovo jadno filozofsko stanje, gdje veoma slabe, dok su se iz njega redom izvukla, zadnja tri vijeka, prostija i ma nje podsticajna prouavanja. Ali ne treba nikad zaboraviti da su, do vie ili manje nedavno sve razliite vrste naunih koncepcija, bez ijednog izuzetka, uvijek pokazivale slino stanje djetinjstva, kojeg su se oslobodile utoliko kasnije ukoliko im je priroda sloe nija i posebnija i iz kojeg najkomplikovanije stvarno nijesu mogle izai do naih dana; kao to smo to naroito izloili, zavravajui prethodnu knjigu, u pogledu intelektualnih.i moralnih pojava indi vidualnog ivota, koje se, ako se izuzme jedan vrlo mali broj na prednih duhova, jo prouavaju, najee, na nain koji je skoro isto toliko suprotan naunom, kao i kod samih politikih pojava. Upravo se zbog ove, oigledno povrne ocjene, danas, obino, sma tra potpuna sklonost ka neodreenim i ka nesigurnim posmatranjima, kao neopoziva i kao svojstvena samim politikim temama, to dozvoljava laljivoj mati nadrifilozofa i retoriara da takorei po svojoj volji okreu interpretaciju gotovih injenica. Ista nesa vrenost je jako vladala nekad 1 kod svih ostalih predmeta ljudskih spekulacija; ovdje je zaista samo neobino da izraeniji intenzitet i naroito neizbjeno prolongiranje, naravno izazvano velikom kom plikacijom, prate moju glavnu teoriju univerzalnog razvoja ljuds kog duha; i prema tome, ista teorija dovodi do toga da se posmatra ne samo kao mogue, nego kao sigurno i blisko, nuno irenje, jedne filozofske obnove, u svim drutvenim spekulacijama sline onoj, koju su, vie ili manje, dokazala sva naa ostala nauna pro uavanja; i to, uz prisustvo jedne intelektualne tekoe koja je mnogo vea, i smetnji koje ovdje moe izazvati neposredniji kon124

takt glavnih strasti, to e bez sumnje, samo stimulisati jo vie na pore pravnih mislilaca. Ako, umjesto da se razmatra, tako, opti duh pozitivne filozo fije u odnosu na glavni oblik iz kojeg proizilazi on se sada razmatra u vezi sa glavnom osobinom naunih koncepcija, onda se moe la ko priznati, saglasno naem prvom komparativnom opisu, da se ova filozofija tada principijelno razlikuje od teoloko-metafizike filozofije stalnom i neodoljivom tenjom da nuno uini relativnim sve pojmove koji su, nasuprot, najprije bili nuno apsolutni. Ovaj neizbjean prelaz apsolutnog u relativno predstavlja, zaista, jedan od najznaajnijih filozofskih rezultata svih intelektualnih revolu cija koje su sukcesivno vodile razliite vrste naih spekulacija, od isto teolokog ili metafizikog stanja u pravo nauno stanje, kao to je to i italac mogao primijetiti u toliko vanih sluajeva, u te aju prethodne tri knjige. Sa isto naune take gledita, i odbacu jui svaku ideju primjene, moe se ak, ini mi se, posmatrati jed na takva opta razlika izmeu relativnog i apsolutnog kao pojava najodlunije osnovne suprotnosti, koja dijeli tako duboko modernu filozofiju od stare. Svako prouavanje intimne prirode bia, njiho vih prvih i krajnjih uzroka, itd. mora oigledno biti uvijek apso lutno, dok je svako istraivanje samih zakona pojava izvanredno relativno, jer ono odmah pretpostavlja neprekidni napredak spe kulacije koja je podreena postupnom usavravanju posmatranja, bez kojeg se prava stvarnost ni jedne vrste ne bi nikad mogla pot puno otkriti: tako da je relativan karakter naunih koncepcija nu no neodvojiv od pravog pojma prirodnih zakona, isto tako kao to i nestvarnu tenju za apsolutnim saznanjima spontano prati upo trebama koje od teolokih fikcija ili metafizikih entiteta. Dakle, ovdje bi bilo suvino danas mnogo insistirati na konstataciji da ovaj apsolutni duh jo bitno karakterie cjelinu drutvenih speku lacija, kojima, u razliitim savremenim kolama, bilo teolokim ili metafizikim, neprestano dominira istovjetno razmatranje jednog nepromjenljivog modela politike, uostalom vie ili manje nejasno definisanog, ali uvijek shvaenog na nain da zabranjuje svaku re dovnu promjenu osnovnih politikih shvatanja zavisno od izuzet no promjenljivog stanja ljudske civilizacije. Iako jedan takav po jam, koji ne moe poivati ni na jednoj, zaista racionalnoj elabora ciji, mora spontano obuhvatiti, naroito u nae vrijeme, velike fi lozofske razlike, ipak, mnogo manje izraene nego to to izgleda da su, meutim, svako od brojnih miljenja, iji je ovaj osnovni mo del bio predmet, uva mu, uglavnom, istu nunu nepokretnost kroz sve postupne promjene koje predstavlja opta istorija drutvenog razvoja. Ovaj apsolutni duh je, ak toliko inherentan dananjoj po litikoj nauci, da do sada predstavlja u njoj jedini opti nain, uprkos svojim ogromnim tetnim posljedicama, da nametne ma koju 125

konicu prirodnom toku individualnih lutanja i da preduprijedi ne minovnu poplavu miljenja koja su neogranieno razliita. Isto ta ko nijesu li razliiti filozofi koji su opravdano zabrinuti ozbilj nom opasnou od jednog takvog intelektualnog apsolutizma, poku ali ponekad da ga se oslobode, ali nemajui snage da se uzdignu do shvatanja jedne prave pozitivne politike, neizbjeno, zasluili jo jai prekor to predstavljaju sve politike pojmove kao da su po prirodi potpuno nesigurni i ak, neogranieni, jer oni, zaista na taj nain rue uobiajene osnove njihove slabe sadanje konzisten cije, a da ih ne zamjenjuju nijednom drugom novom osnovom real nije i vre stabilnosti. Ove loe shvaene namjere su ak una prijed uticale, istinu govorei, kod najozbiljnijih sudija na pojavu jedne vrste sveopteg nepovjerenja prema svakom filozofskom po duhvatu koji je usmjeren na obnavljanje opteg duha politike, ko ji bi gubei svoj apsolutizam izgledao danas u oima veine ljudi koji su vrlo potovani od razliitih sadanjih partija, da mora nu no time gubiti svoju stabilnost i prema tome svoju moralnost. AH e ove empirijske bojazni, mada veoma prirodne, odagnati svako ko u tom pogledu procijeni unaprijed, sa stanovita ove Rasprave pravi nuni karakter pozitivne sociologije, prema ve ispoljenoj osnovnoj tenji u ovom pogledu sa jednom tako velikom oiglednou u odnosu na sve prethodne oblasti prirodne filozofije, gdje se, doista vidi samo da, prestavi da budu apsolutni da bi bili isklju ivo relativni, razliiti nauni pojmovi ne mogu nikako postati sa movoljni. Nasuprot tome, veoma je oigledno, da su jednom takvom promjenom ovi pojmovi dobili jednu postojanost i stabilnost mno go viu od njihove maglovite nepromjenjivosti i da na taj nain svaki od njih postepeno ulazi u jedan sistem odnosa koji se iri i uvruje neprestano i koji tei sve vie i vie da preduprijedi sva ku ozbiljniju, bilo koju greku. Ne rizikuje se, dakle, nikako pad u opasni skepticizam ako se neopozivo uniti ovaj apsolutni duh koji tako jadno karakterie danas produeno djetinjstvo drutvene na uke, pod uslovom da to bude, kao u svim drugim sluajevima spon tani rezultat nunog prelaska ove zavrne nauke u zaista pozitivno stanje. U ovoj zadnjoj glavnoj operaciji pozitivna filozofija nee, bez sumnje, porei svoje univerzalno svojstvo da nikad ne ukine ni na koji nain intelektualnu usklaenost, a da je odmah ne zami jeni efikasnijom i irom. Zar zaista nije jasno da ovaj pozitivni prelaz sa apsolutnog na relativno nudi danas u politici jedini pra vi nain da se doe do koncepcija koje su pogodne da postepeno utvrde jednoglasnu i trajnu saglasnost? Iako obje glavne sposobnosti koje sam ispitivao predstavljaju doista, po svojoj prirodi, jedna za metodu, a druga za doktrinu, dvostruki osnovni uslov ije e stalno ispunjenje morati neposredno da oznai stvarnu pozitivnost drutvene nauke, njihovo razmatra126

nje, meutim, nije moda, u nae vrijeme, najpodesnije da pokae jasno najpresudnije simptome jednog takvog filozofskog preobra aja zbog tijesne povezanosti koja, kod ove vrste ideja, vie nego kod ijedne druge, postoji jo izmeu teorije i prakse i, prema to me zbog koje svako miljenje koje je iskljuivo spekulativno i ap straktno, uprkos svom, zaista nadmonom, znaaju moe obino inspirisati samo slabi interes i izazvati samo nedovoljnu panju. Ova krajnja pripojenost ili radije ova skoro potpuna konfuzija nuno proistie iz nesavrenosti drutvene nauke zbog njene velike komplikovanosti, kao to sam to ustanovio na poetku ove knjige, sli jedei jedan zakon izloen u prethodnoj knjizi. I, da bih ponovo bolje istakao ovo neophodno prethodno objanjenje, treba sada da naroito razmatram, na jedan poseban i neposredan nain, savremeni duh politike u odnosu na optu primjenu, a ne u odnosu na samu nauku. Sa ovog novog aspekta ovaj duh se uvijek pokazuje kao veoma obiljeen nestvarnom tendencijom da na odgovaraju im pojavama vri jedan vrlo neogranien uticaj, to je zabluda ko ja, danas ograniena jedino na drutvene pojave, je nekada, kao to sam to esto isticao, usmjeravala, na vie ili manje odgovaraju i nain, mada u stepenu koji je nuno manje izraen, sve ostale vrste ljudskih shvatanja, ukoliko su ostala podinjena teolokoj ili metafizikoj filozofiji. Mada stvarna mo ovjeka da po svojoj vo lji mijenja bilo koje pojave moe samo proizai iz stvarnog sazna nja njihovih sopstvenih prirodnih zakona, ipak je neosporno da se, u svim vrstama, djetinjstvo ljudskog uma nuno podudara sa karakteristinom pretenzijom da vri nad cjelinom odgovarajuih pojava uticaj koji je veoma neogranien. Ova velika prvobitna ilu zija proizilazi uvijek spontano iz nepoznavanja osnovnih zakona prirode, koje je kombinovano sa nadmonom hipotezom neogra nienoj i neodreenoj moi koja je data dodjeljivana natrpirodnim pokretakim silama ili ak metafizikim entitetima: jer ova uzalu dna ambicija javljajui se upravo u doba kad ovjek stvarno utie najmanje na ono to ga okruuje, ne moe mu uopte dodijeliti je dan takav uticaj bez neophodne pomoi ovih misterioznih snaga. Opta istorija ljudskih miljenja jasno potvruje ovu osnovnu zabludu u pogledu astronomskih, fizikih, hemijskih i ak biolokih pojava, kao to sam to u vie navrata primijetio u prethodnim po glavljima ove Rasprave. Lako je zakljuiti da se jedna takva iluzi ja mora, svom nunou, utoliko vie produiti ukoliko rastua komplikacija razliitih glavnih kategorija prirodnih pojava dovodi do dueg kanjenja koncepcije pravih zakona. Uostalom, u vezi sa ovim treba takoe primijetiti spontanu saradnju jednog drugog fi lozofskog uticaj a, koji mora snano pomoi, u tom pogledu ovu os novnu smetnju odgovarajueg razvoja ljudskog uma time to raz liite pojave ukoliko su zamrenije istovremeno postaju, uglavnom,
i 1 2 7 <;:>

tim vie promjenljivije, kao to sam esto na to ukazivao u pret hodnim dvjema knjigama. Glavni uzrok ovih rairenijih promjena, proizlazei iz istog principa koji odreuje najveu komplikovanost, to jest opadajuu optost razliitih vrsta pojava, neizbjeno dopri nosi neprekidnom odravanju, na stvarnoj moi ovjeka, jedne os novne smetnje koja je time postala mnogo tea da se razmrsi i prema tome oprostivija je. Ova dvostruka nunost je morala spon tano dati prednost prouavanju drutvenih pojava, koje e mora ti zbog toga ostati due i dublje od svih ostalih predmet slinih ilu zija. Ali uprkos ovoj prirodnoj nejednakosti, veoma je vano naj prije pokazati da, u tom pogledu, kao i u dva druga ve naznae na pogleda, takve osobine nijesu uopte specifine za ovu zadnju vrstu pojava i da su one, nasuprot, uvijek oznaavale djetinjstvo ljudskog uma, u pogledu svih moguih spekulacija, ak i najpros tijih; poreenje koje je toliko dragocjeno da se ne moe odbaciti jer omoguava pravim filozofima da, nasuprot postojeim predra sudama, shvate racionalnu nadu koja e ih dovesti do razbijanja jedne takve zablude u sistemu politikih ideja, istim glavnim pu tem kojim sam se uputio i za ostale vane predmete naih stvarnih istraivanja. Ma kako bilo, ova opta zabluda danas apsolutno po stoji samo za drutvene pojave, izuzev nekoliko analognih iluzija koje se odnose na intelektualne i moralne pojave i od kojih su se malo napredni duhovi od tada dovoljno oslobodili. Ali, u politici je oigledno da, uprkos neospornoj tenji sadanjih duhova ka jed noj zdravoj filozofiji, preovlaujue raspoloenje dravnika, ak i publicista u teolokoj ili metafizikoj koli doprinosi da se jo es to drutvene pojave shvataju kao beskrajno i svojevoljno promjen ljive, nastavljajui da zamiljaju ljudsku vrstu lienu svakog spon tanog podsticaja i uvijek spremnu da pasivno podnosi uticaj bilo kojeg zakonodavca, zemaljskog ili nebeskog, samo ako ima dovolj no vlasti. U tom vanom pogledu, ak kao i u svakom drugom, teoloka politika se prirodno javlja kao manje nedosljedna nego nje na protivnica, u onome, bar, to ona tu, na svoj nain objanjava, stranu neujednaenost jednog takvog miljenja koje se nuno us postavlja izmeu bezgraninosti dobijenih posljedica i oskudnosti ovih navodnih uzroka, reducirajui neposredno zakonodavca samo na prost organ jedne natprirodne i apsolutne sile to uostalom jo jasnije dovodi, i na jedan nesvodiv nain, do neograniene vlasti zakonodavca, koji je tako prinuen samo da odozgo pozajmi svoj glavni autoritet. Metafizika kola koja. naroito u nae vrijeme pribjegava, na jedan mnogo neodreeniji i manje poseban nain vjetini Provienja, ne prestaje, meutim, da na takvoj hipotezi konano oslanja i esto mijea, u svojim praznim politikim obja njenjima svoje nerazumljive entitete, a naroito svoj glavni opti entitet prirode (naglasio A.C.) koji danas obuhvata sve ostale i ko-

ji je oigledno samo jedno apstraktno izopaenje teolokog prin cipa. Prezirui ak svaku podreenost posljedica uzrocima, ona e sto tei da izbjegne filozofsku tekou dodjeljujui naroito slua ju proizvoenje posmatranih dogaaja, a ponekad, kad nemo jed nog takvog sredstva postane suvie upadljiva, precjenjujui do najapsurdnijeg stepena nuan uticaj individualnih genija na opti tok ljudskih dogaaja. Bilo kakav da je nain, ije bi posebno ispitiva nje bilo ovdje veoma suvino, rezultat je i u jednoj i u drugoj ko li uvijek, uglavnom da predstavi jednako politiku akciju ovjeka kao veoma neodreenu i samovoljnu, kao to se to nekad vjerova lo za bioloke, hemijske, fizike, i ak, astronomske pojave za vri jeme teoloko-imetafizikog, vie ili manje, produenog djetinjstva odgovarajuih nauka. Dakle, ova neodbaciva smetnja predstavlja danas, u mojim oima, najodluniju osobinu jednog takvog djetinj stva, koja jo opstaje u redu drutvenih ideja. Ona zaista ukazuje na najneposredniji i najmanje dvosmislen nain, na sistematsko protivljenje da se politike pojave shvate kao pojave podreene pravim zakonima prirode, ija e neposredna primjena ovdje nu no biti, isto kao i u svakom prethodnom sluaju, da odmah namet ne politikoj akciji osnovne granice, ruei bezpovratno uzaludnu tenju da se ova vrsta pojava, koje tako radikalno, kao nijedne druge sakrivaju ljudske ili nadljudske kaprice, upravlja po naoj volji. U kombinaciji sa malo prije naznaenom tenjom za apsolu tnim koncepcijama od kojih je ona spontano neodvojiva, kao dva korelativna aspekta jedne iste filozofije, treba, ini mi se vidjeti glavni intelektualni uzrok sadanjih drutvenih nereda jer se ljud ski rod nalazi predat, bez ikakve logike zatite, na poremeeno eksperimentisanje razliitim politikim kolama, od kojih svaka trai da se beskrajno precjenjuje njen nepromjenljivi tip uprave. Dok je stvarna nadmonost starog politikog sistema zabranjivala slobodno istraivanje drutvenih problema, zbog takvih nezgoda mogli su se oni nai prikriveni i mogla je postojati izvjesna intele ktualna disciplina, jednom vrstom spoljnjeg pritiska, uprkos teo lokoj prirodi politike filozofije. Ali prirodni tok individualnih lutanja tako bi mogao samo biti prekinut ili, prije, sprijeen da na preduje, i filozofski upad bi se mogao vriti spontano u mjeri u kojoj postepeni uspon metafizike politike daje prevagu optem pravu ispitivanja. Glavna opasnost od jedne sline filozofije poli tike mogla bi se od tada razvijati slobodno u itavoj svojoj irini do take dok neposredno ne dovede u pitanje optu korist samog drutvenog stanja, jer se elokventni sofisti, kao to se zna, ne bo je da sistematski propovedaju superiornost primitivnog ivota, tak vog kakvog su oni zamiljali. Stigavi do ovog stepena apsurdnosti i nesaglasnosti, metafiziko-teoloke utopije konstatuju, bez sum nje, sa potpunom oiglednou, visoku nemogunost da se danas u

128

129

politici utvrdi ikakav pojam koji bi zaista bio stabilan i opti, tako da e se tu nastaviti sa uzaludnim i apsolutnim traenjem najbo lje vlade, bez obzira na svako odreeno stanje civilizacije, ili, to je nauno iste vrijednosti, dotle dok se ljudsko drutvo bude shvatalo kao kretanje bez sopstvenog pravca pod neogranienim podsticajem zakonodavca. Ima dakle, stvarno, odsada, u politikoj fi lozofiji mogueg reda i sklada, samo podinjavanjem drutvenih pojava, na isti nain kao i svih ostalih, nepromjenljivim prirodnim zakonima, iji skup ograniava, za svaku epohu, zatienu od sva- u ke ozbiljne nesigurnosti, osnovne granice i glavni karakter politic- ke akcije u pravom smislu; jednom rijeju, uvoenjem zauvijek u opte prouavanje drutvenih pojava ovaj isti pozitivni duh, koji ; je ve uzastopice preporodio i disciplinovao sve ostale vrste ljud skih spekulacija, ije prvobitno stanje nije bilo, uglavnom, vie za dovoljavajue. Tako da se, i zadravajui isti glavni nain filozofi ranja, ne moe zamisliti drugi nain da se stigne do odgovarajueg stupnja postojanosti i usklaenosti nego da se obnovi dovoljan in- >< telektualni pritisak, koji je sreom postao danas isto tako nestva ran kao 1 radikalno opasan. S druge strane, nije manje jasno, da ovaj osnovni osjeaj jednog spontanog drutvenog kretanja, koje < reguliu prirodni zakoni, nuno sainjava pravu naunu osnovu ; ljudskog dostojanstva u redu politikih dogaaja, jer glavne te- * nije ovjeanstva dobijaju tako uzvienu osobinu autoriteta, koji mora biti uvijek potovan kao nadmona osnova svakog racional nog zakonodavstva; dok sadanje vjerovanje u beskrajnu mo po litikih kombinacija, koje izgleda da toliko uzdie znaaj ovje ka, istinu govorei, dovodi samo do toga da mu se dodjeljuje jedna vrsta drutvenog automatizma, kojom pasivno upravlja apsolutna i samovoljna premo ili Provienja ili ovjejeg zakonodavca, pre ma optoj, potpuno priznatoj razlici u pogledu ostalih pojava. Ova razliita sumarna objanjenja treba da budu dovoljna da uine ovdje neospornim da se, saglasno naoj prvoj napomeni, stvarno, u konanom ispravljanju jedne takve smetnje sastoji, u svakom pogledu, glavni vor filozofske tekoe u radikalnoj obnovi politi ke nauke koja je od tada opisana u najvanijem obliku, u vreme nu u kojem su preovlaujue intelektualne navike dozvoljavale da se na odgovarajui nain shvate drutvene koncepcije samo u nji hovom praktinom aspektu, a ne sa naune take gledita, i, uto liko vie, u isto logikom pogledu, koji sam ja ve dovoljno ista kao. Da bi korisno rezimirali, u zavrnom razmatranju koje nuno obuhvata sva ostala, cjelinu ovih prethodnih naznaka glavnim uslovima koje neizbjeno mora ispuniti opti duh pozitivne socio logije, dovoljno je ukratko tu primijeniti direktno i princip racio nalnog predvianja, koji sam tako esto prikazivao kao konstitu-

tivni najneodbaciviji kriterij naune pozitivnosti u odnosu i na sve prethodne djelove prirodne filozofije. Moe se, dakle, s ovog zad njeg stanovita, svesti ovdje osnovna tekoa da se od sada shvataju pravilno drutvene pojave kao pogodne za nauno predvianje, kao i sve ostale, bilo koje pojave, unutar granica jasnosti, a te granice uostalom odgovaraju njihovoj izvanrednoj zamrenosti, pre ma optem pravilu koje je u tom pogledu ustanovljeno od poetka ove Rasprave. Ovakav nain razmatranja jedne takve filozofske ob nove predstavlja zaista poseban napredak, da neposredno i isto vremeno izaziva, na najizrazitiji nain, tri glavne osobine, koje sam redom ispitivao od poetka ovog poglavlja, i koje se sve odnose, u razliitim, ali jednako vrijednim aspektima na neprekidno pod injavanje razliitih drutvenih shvatanja nepromjenljivim pri rodnim zakonima, bez kojih politiki dogaaji, oigledno, ne bi do putali nijedno pravo predvianje. Sama misao racionalnom pred vianju pretpostavlja dakle, prije svega, da ljudski duh definitivno napusti, u politikoj filozofiji, podruje metafizikih idealiteta, da bi se zauvijek uvrstio na terenu posmatranih realiteta, jednom sistematskom, neposrednom i neprekidnom subordinacijom mate posmatranju; ona zahtijeva, sa ne manje oiglednim autoritetom, da politika tumaenja prestanu biti apsolutna da bi postala rela tivna sa stanjem ljudske civilizacije koje se redovno mijenja, da bi teorije, mogavi uvijek da slijede prirodan tok injenica dozvolile da ih stvarno predviamo; najzad ona podrazumijeva takoe, svom nunou, neizbjeno i neprekidno ogranienje politike akcije pre ma tano utvrenim zakonima, jer, ako bi bilo drukije, opti red drutvenih dogaaja, uvijek izloen dubokim poremeajima koji su inspirisani sluajnom nadmonom intervencijom zakonodavca, bi lo boanskog, bilo ljudskog, ne bi mogao biti nikako predvien sa pravom naunom sigurnou. Tako bi se, od sada, mogli, da bi ola kali filozofsko ispitivanje, veoma koncentrisati na ovu vanu oso binu racionalnog predvianja cjeline razliitih uslova koji su us mjereni da oznae glavni istinski duh pozitivne politike. Ova inte lektualna koncentracija postaje utoliko poeljnija ukoliko se, u ovoj temi, kao i u svim ostalim, i ak, danas, jasnije nego kod svih ostalih, vidi frapantna aktuelnost jednog slinog preporoda, jedna takva osobina je izuzetno sposobna da razlikuje, na jedan kako du bok tako i neposredan nain, novu drutvenu filozofiju od stare. Zaista, dogaaji kojima upravljaju natprirodne volje mogu dozvo liti pretpostavke otkrovenjima, ali oigledno, ne mogu podnijeti nikakvo nauno predvianje, na koje i sama pomisao predstavlja pravo svetogre: uglavnom je isto i kad njihovo upravljanje pri pada metafizikim entitetima, izuzev anse za otkrovenje, koja bi od tada bila izgubljena da jedna takva koncepcija nije, uglavnom, prosta opta modifikacija prvog shvatanja. Danas nije nita jasnije

130

131

i u pogledu politikih dogaaja, za koje teoloka i metafizika dok trina mogu dati samo, obino, slijepu i sterilnu potvrdu, jednaku za sve gotove injenice; jer e se ovi udni naini objanjenja, naj ee primjenjivati sa istom lakoom na dogaaje koji su direktno suprotni, a da ove prazne forme ne mogu nikada dovesti same do i najmanjeg znaka budunosti drutvenog. Ako se, ipak, moe re i za sve epohe, da je jedan veliki broj sporednih politikih inje nica najee smatran pogodan za predvianje, to samo potvruje da, kao to sam to ustanovio od poetka ove rasprave, teoloko-metafizika filozofija nije nikada mogla biti strogo univerzalna i da je morala uvijek biti vie ili manje umjerena u svakoj primjeni, zbog neizbjene mjeavine slabog i nedovoljnog pozitivizma, ija pomo iako, izrazito, sporedna je oigledno neprekidno neophodna za stvarni razvoj ljudskog duha i drutva. Ali iako je jedna takva provjera posebno jasna, naroito danas, prema politikim pojava ma, ona uopte ne spreava da se njihova podinjenost pod teolo kim ili metafizikim koncepcijama produava i da ih ini jo veo ma inkopatibilnim sa svakom idejom pravog naunog predvianja; jedino kad se radi nekim drugorazrednim i parcijalnim pogledi ma, kojima je predmet, obino, jedna vrsta vulgarnog predvianja, koje se ne uzdie ak ni iznad empirizma koji je nesigurniji nego prostiji i koji uprkos svojoj prividnoj koristi ne moe nikako pri kriti glavnu potrebu za obnovom politike filozofije. U sadanjem stanju neodreene i konfuzne iracionalnosti dru tvenih prouavanja, skup prethodnih razmatranja, ije objanje nje zavravam, mogao bi, uz nekoliko vjetih izlaganja, proi kao prva opta realizacija velike filozofske obnove, koju bi onda bilo samo dovoljno opisati: jednoj temi koja je dovde loe shvaena, prosti iskazi su se esto nametali, mada mnogo manje nazivom, za prava rjeenja. Meutim, duhovi koji su na odgovarajui nain pripremljeni, dubokom navikom za prava nauna shvatanja, lako e se zatititi od jedne sline zablude priznajui, bez oklijevanja, da se neophodni uslovi, koji su postupno odreeni od poetka ovog poglavlja, odnose jedino, po svojoj prirodi, na osnovni poloaj pi tanja u politikoj filozofiji i ne mogu, prema tome, nikako biti do voljni, sami po sebi da se neposredno nau na samom putu zak ljune operacije. Mi smo tako prosto uradili vaan opti uvod koji e nas moi korisno voditi kroz itavo ovo djelo, da bi jasno formulisal'i nauni cilj koji treba dostii i da bi ak tano procijenili njegovo postepeno ostvarenje. Sada treba pristupiti, na neposre dan nain prvom sumarnom izlaganju opteg duha socijalne fizike, iji su glavni uslovi unaprijed dosta opisani. Ovaj duh e, uosta lom, biti naroito poznat i potovan naknadno zbog njegove spon tane primjene koja e se kontinuirano nastaviti u toku svih slje deih lekcija. 132

Svaki filozofski princip jednog takvog duha, nuno se svodi, prema prethodnim objanjenjima, na shvatanje drutvenih pojava uvijek kao neizbjeno podinjenih pravim prirodnim zakonima, koji obino sadre jedno racionalno predvianje, radi se dakle tome da se ovdje utvrdi uopte kakav treba da bude taan uzrok i prava priroda ovih zakona, emu e nastavak ovog djela sadr ati pravo objanjenje, toliko koliko to dozvoljava raanje nauke, koju se trudim da osnujem. Dakle, za ovu namjeru treba, prije sve ga, na odgovarajui nain razumjeti, u cjelini drutvenih pojava, naunu razliku koja je zaista temeljna, koju sam uveo i koristio u svim djelovima ove Rasprave, a naroito u biolokoj filozofiji, kao potpuno primjenljivu, po svojoj prirodi, na ma koje pojave, a na roito na one koje mogu izraziti iva bia, prouavajui odvojeno, ali uvijek u pogledu jedne tane sistematske koordinacije, statiko i dinamiko stanje svakog predmeta pozitivnih prouavanja. U obi noj biologiji, tj. za opte prouavanje samog individualnog ivota, ovo njeno razlanjavanje dozvoljava, prema objanjenjima koja sa dri prethodna knjiga, da se racionalno pravi razlika izmeu isto anatomskog stanovita koje se odnosi na ideje organizaciji i fizi olokog stanovita u pravom smislu koje je neposredno svojstveno idejama ivota: ova dva aspekta spontano odvojena se, skoro u svako vrijeme od tada nalaze tano procijenjena jednom nesvodivom filozofskom analizom koja je time oplemenila i usavrila po trebno poreenje. Razlanjivanje se, u sociologiji, mora vriti na jedan potpuno slian nain, i ne manje jasno, potpuno razlikujui, u pogledu svake politike teme temeljno prouavanje uslova ivo ta drutva i uslova zakona njegovog stalnog kretanja. Ova razlika mi izgleda, od sada, dosta karakteristina da dozvoli da predvidim da e. u nastavku, njen spontani razvoj dozvoliti da se, obino, so cijalna fizika razlani u dvije glavne nauke sa nazivima, na prim jer, socijalna .statika i socijalna dinamika, koje su tako jako razlii te jedna od druge kao to su to danas anatomija i individualna fi ziologija. Ali bi sigurno bilo prerano pridati sada bilo kakav oz biljan znaaj ovoj metodskoj podjeli, i to ak u doba prvog osniva nja nauke. Treba se, uostalom, plaiti da, u tom pogledu, jedna ta kva odsjena podjela drutvene nauke ne uvede danas u nju onu glavnu nezgodu koja se jako dopada disperzivnim tenjama savremenih duhova da pogreno propuste neophodnu stalnu kombina ciju ova dva opta gledita, kao to sam to objasnio u prethodnoj knjizi za biologiju, gdje smo priznali da prosta podjela izmeu ana tomije i fiziologije od sada tei da se potpuno izbrie. U svakom sluaju, ma koje cijepanje sociolokog rada bilo bi, oito, neumjes no, i ak nerazumno, ukoliko cjelina ne bi opet, na odgovarajui nain bila shvaena. Ovo vano razmatranje ne bi moglo ni na ko ji nain uticati, ni na unutranju tanost, ni na neposrednu nunost 133

nae glavne razlike izmeu statikog i dinamikog prouavanja drutvenih pojava, pod uslovom da, umjesto da tu vidi izvor po grene ili cepidlake podjele na dvije odvojene discipline, ta podje la se danas primjenjuje samo u neprekidnoj analizi svake drutve ne teorije, koja je uvijek osjetljiva na ovaj, dvostruko pozitivan, aspekt. Da bi bolje okarakterisali ovo neophodno osnovno razlanjivanje, i zatim, da bi mu naglasili, od ovog trenutka, praktini zna aj, smatram bitnim, prije nego nastavim, da primijetim ovdje da jedan takav nauni dualizam odgovara savreno tano, u pravom politikom smislu, dvostrukom pojmu reda i napretka, koji se od sada moe posmatrati kao da je spontano uveden u optu oblast javnog uma. Jer, oigledno je, da se prouavanje statike drutve nog organizma mora podudarati, uglavnom, sa pozitivnom teori jom reda, koja doista moe uvrstiti samo jednu pravu, stalnu har moniju izmeu razliitih uslova egzistencije ljudskih drutava: vi di se, ak jo jasnije, da dinamika prouavanja zajednikog ivota ovjeanstva nuno obrazuje pozitivnu teoriju drutvenog progre sa, koja se mora, odbacujui svaku praznu misao apsolutnom i neogranienom usavravanju, prirodno svesti na jednostavan po jam ovog glavnog razvoja. Dajui, istovremeno, vie interesa i jas noe spekulativnoj koncepciji, vie plemenitosti i postojanosti prak tinom razmatranju, ovaj dvostruki pristup, ija srena spontanost ne bi mogla biti osporena, mi izgleda izuzetno pogodnim, da istak nem, na nain koji se ne moe odbaciti, od samog poetka nove po litike filozofije, optu saglasnost i neprekidnost izmeu nauke i primjene. Pravi dravnici mogu tako pravilno ocijeniti da li se ovdje radi praznoj intelektualnoj vjebi ili filozofskim princi pima koji su stvarno sposobni da konano prodru efikasno u savremeni politiki ivot. Oni e, nadam se, poeti od tada da osjeaju pouzdano ispunjenje koje je proizalo iz obeanja koje sam dao na poetku ove knjige osnivanju jedne drutvene nauke koja je neposredno namijenjena da, na odgovarajui nain, zadovolji dvo struku intelektualnu potrebu modernih drutava, zasnivajui spon tano, na postojanim racionalnim osnovama dvostruki elementarni pojam reda i napretka koji se tamo nalazi duboko vezan za nepre kidnu cjelinu sociolokih shvatanja, i ak jednim nunim slijedom, za itav sistem pozitivnih teorija. Stalni predmet nauke bi tako mogao biti razmatran, u politikoj filozofiji, kao potpuno istovjetan osnovnom predmetu vjetine: isti odnosi su tu razmatrani sa dva razliita, a potpuno ekvivalentna stanovita, sa jedinim prirodnim razlikama apstraktnog i konkretnog, i spekulacije i akcije. Nauka koja e, uglavnom, stalno imati u vidu, prema ovim objanjenjima, pozitivno prouavanje stvarnih zakona reda i napretka, nee biti okrivljena za uobraenu spekulativnu drskost, od uticajnih ljudi 134

koji su obdareni nekom intelektualnom sposobnou, ako bude pretendovala da sama moe dati prave racionalne osnove cjeline prak tinih sredstava koja se mogu primijeniti za stvarno zadovoljenje dvostruke drutvene potrebe: ova nuna veza e, bez sumnje, od luiti da bude ocijenjena kao veoma slina optoj harmoniji, koja je otsada. jednoglasno prihvaena u principu, iako jo veoma nedo voljno razvijena, izmeu bioloke nauke i sistema vjetina koji se na nju odnose, naroito na medicinsku vjetinu. Najzad, bilo bi. vjerujem, suvino ovdje izriito primijetiti, zbog njene velike oiglednosti. da. spontana osobina koju direktno, pokazuje ova prva filozofska koncepcija pozitivne sociologije, odsada povezuje, na je dan neraskidiv nain, kao to sam to objavio na poetku ove knji ge, dvije fundamentalne ideje reda i napretka, za koje smo prizna li u etrdesetestoj lekciji, da za jednu radikalnu opoziciju predstav lja, u stvarnosti, glavni karakteristian simptom dubokog poreme aja modernih drutava. Ne treba, odsada, sumnjati da ova dva ele mentarna pojma, poto su bila odvojeno uvrena, nee tako stei, njihovom uskom racionalnom fuzijom postojanu intelektualnu kon zistenciju, jer oni mogu tamo postati isto tako neminovno neodvo jivu kao to su to danas u biolokoj filozofiji ideje organizacije i ivota, iji nauni dualizam proizilazi potpuno iz istog principa po zitivne filozofije. Razliite glavne osobine koje sam naveo, razvie se prirodno, u nastavku, u mjeri u kojoj e pozitivna filozofija po stepeno izraavati, racionalnim istraivanjem drutvenih pojava, svoj, kako duboko organiizatorski, tako i visoko progresivan, duh, umjesto poremeenog ili obeshrabrujueg uticaja koji mu, jo veo ma esto pripisuju. Ali mi izgleda neophodno da pokaem ovdje, sumarno, prvu naunu klicu ovih znaajnih osobina. Definiui najprije, prema ovoj osnovnoj koncepciji, po meto dolokom redu, skup iskljuivo statikih zakona drutvenog orga nizma, pravi filozofski princip koji im je svojstven, ini mi se da se direktno sastoji u optem pojmu ovog neizbjenog i univerzal nog konsensusa koji karakterie ma koje pojave ivih bia i koji drutveni ivot nuno manifestuje u najviem stepenu. Tako shva ena, ova vrsta drutvene anatomije koja ini statiku sociologiju mora imati za stalni predmet pozitivno prouavanje, koje je isto vremeno eksperimentalno i racionalno, uzajamnih akcija i reakcija koje neprekidno vre jedni na druge, svi razliiti djelovi ma kojeg drutvenog sistema, nauno privremeno apstrahujui osnovno kre tanje koje ih postepeno uvijek mijenja. Sa ove take gledita soci oloka predvianja, zasnovana na tanom i optem poznavanju ovih nunih odnosa, bie u pravom smislu namijenjena da dokau jed na druga, uz kasniju saglasnost sa neposrednim posmatranjem, ra zliita relativno statika obavjetenja za svaki nain drutvenog ivota, na jedan nain veoma slian onome koji se obino danas 135

deava u individualnoj anatomiji. Ovaj preliminarni aspekt politi ke nauke pretpostavlja, dakle, oito, svom nunou, da, suprotno savremenim filozofskim navikama, svaki od brojnih drutvenih ele menata, prestavi da bude shvaen na apsolutan i nezavistan na in, biva uvijek iskljuivo shvaen kao relativan u odnosu na sve ostale sa kojim ga osnovna solidarnost mora neprestano usko spa jati. Bilo bi, po meni, suvino tako izriito istai ovdje visoku i stal nu korlist jedne takve socioloke doktrine: jer ona najprije mora, oigledno sluiti kao neophodna osnova za stalno prouavanje dru tvenog kretanja, ija racionalna koncepcija prethodno pretpostavlja neprekidnu misao neophodnom ouvanju odgovarajueg organiz ma; ali, sem toga, ona moe da, sama po sebi, neposredno upotrije bljena esto dopuni, bar privremeno, direktno posmatranje, koje se, u mnogo sluajeva ne deava stalno, za izvjesne drutvene elemen te, ije bi se stvarno stanje ipak moglo prilino odrediti prema nji hovim naunim odnosima sa drugim, ve poznatim, elementima. Istorija nauke moe, od ovog momenta, naroito dati neku pred stavu uobiajenom znaaju jedne takve pomoi, podsjeajui na primjer, kako su vulgarne greke uenjaka tobonjim znanjima iz vtie astronomije, koja su pripisivana starim Egipanima, ovdje nepovratno nestala, ak i prije nego im je jedna zdrava uenost, mogla presuditi samim racionalnim razmatranjem nune veze iz meu opteg stanja astronomske nauke i stanja apstraktne geome trije koja je tada, oigledno, bila u djetinjstvu; bilo bi lako nabro jati gomilu slinih sluajeva, iji se filozofski karakter ne bi mo gao odbaciti. U vezi sa tim treba primijetit, nita ne pretjerujui. da ovi nuni odnosi izmeu razliitih drutvenih aspeka*ta, ne bi mogli, po svojoj prirodi, biti toliko prosti i precizni da bi posmatrani rezultati mogli proizai samo i jedino iz uzajamnog usklai vanja. Jedno takvo .stanje duha, koje je ve, oigledno, previe usko u bioloiji, bilo bi naroito, sutinski suprotno, jo sloenijoj pri rodi sociolokih spekulacija. Ali jasno je, da tana opta procjena ovih granica promjene, normalnih, i ak, nenormalnih, onda nuno sainjava, bar toliko koliko u individualnoj anatomiji, jedan neop hodan dodatak svake teorije statike sociologije, bez kojeg bi indi rektno istraivanje kojem se radi, esto postalo pogreno. Poto ovdje ne piem uopte posebnu raspravu politikoj fi lozofiji, ne moram joj uopte metodski zasnovati neposredni dokaz jedne takve osnovne solidarnosti izmeu svih moguih aspekata drutvenog organizma, kojoj, uostalom, sada i ne postoji mnogo, bar u principu, velikih razlika, kod zdravih duhova. Za svaki dru tveni elemenat, od kojeg se eli poi, svako moe lako prepozna ti, jednom korisnom naunom vjebom, da on stvarno, uvijek dodi ruje, na vie ili manje neposredan nain, cjelinu svih ostalih, ak i onih koji u njoj najprije izgledaju najsamostalniji. Dinamiko 136

razmatranje integralnog i neprekidnog razvitka civilizovanog o vjeanstva dozvoljava, bez sumnje, da se efikasnije izvri ova in teresantna provjera drutvenog konsensusa, pokazujui oigledno univerzalnu reakciju, sadanju ili prolu, svake posebne promjene. Ali ovoj napomeni mora stalno prethoditi, ili je bar pratiti, isklju ivo statiko dokazivanje; jer u politici kao i u mehanici, veza iz meu kretanja spontano dokazuje postojanje nunih veza. A da ne idemo, na primjer, do veoma uske solidarnosti izmeu razliitih grana svake nauke, ili svake vjetine; zar nije evidentno da su ra zliite nauke meusobno, ili skoro sve razliite vjetine meusobno, u jednoj takvoj drutvenoj vezi da dobro poznato stanje jednog, ma kojeg, dijela, koje je dovoljno objanjeno, dozvoljava da se predvidi, do izvjesnog stepena, sa pravom filozofskom sigurnou, opte stanje koje odgovara svim ostalim djelovima, prema odgo varajuim zakonima prirode? U jednom opirnijem razmatranju bi se, isto tako, shvatila neophodna i stalna veza koja vee sistem nauka sa sistemom vjetina, pod uslovom da se uvijek vodi rauna pretpostavci, kao to to jasno zahtijeva priroda teme, da je soli darnost manje jaka ukoliko postaje posrednija. Oigledno je isto i kada, umjesto da se razmatra cjelina drutvenih pojava u okviru jedne jedine nacije, ona se istovremeno ispituje kod razliitih savremenih nacija, iji neprekidni reciproni uticaj ne bi mogao biti osporen, naroito u moderna vremena, mada konsensus mora ovdje biti, najee manje izraen u svakom pogledu, i da, inae, poste peno opada sa slinou sluajeva i umnoavanjem kontakata do take da se ponekad skoro potpuno brie, kao na primjer izmeu zapadne Evrope i istone Azije, ija razliita opta stanja drutva do sada izgledaju skoro samostalna. Ne insistirajui vie na osnovnim pojmovima koji su tako ma lo sporni, moram se ovdje ograniiti, kad je rije tome. da ukrat ko opiem jedini glavni sluaj u kojem je osnovna solidarnost jo, ako ne neposredno u principu negirana, ono bar duboko nepoznata i ak potpuno zanemarena, u stvarnosti. To je, naalost, najvani ji od svih sluaja, jer se on odnosi neposredno na drutvenu orga nizaciju u pravom smislu, koju teorija nastavlja do sada da su tinski shvata. na jedan apsolutan i izolovan nain, kao nezavisnu od opte analize odgovarajue civilizacije, za koju ona. meutim, moe samo initi jedan od glavnih elemenata. Jedna takva pogreka pripada skoro jednako danas najsuprostavtljenijim politikim ko lama, bilo teolokim ili metafizikim, koje se obino, obje slau u apstraktnom raspravljanju politikom reimu, .ne mislei na korelativno stanje civilizacije i ak najee dolaze, u njihovim praznim nepromjenljivim utopijama do toga da njihov tip najsavrenije politike koincidira sa djetinjstvom, vie ili manje izrae nim, ljudskog razvitka. Da bi bolje, sa jednog jedinog aspekta, oci137

jenili, u svoj njihovoj vanosti, skup ovih uobiajenih pogreki, tre ba se, ini mi se, pratei taan tok jedne prave istorijske analize, popeti do njenog pravog istorijskog izvora, koji se, prirodno, po meni, sastoji, u onoj poznatoj teolokoj dogmi u kojoj se vee opt' razvoj ljudske civilizacije sa tobonjim prvobitnim grijehom o vjeka. Ova glavna dogma koju sve religije reprodukuju u ma kom obliku, i ija intelektualna nadmo mora uvtijek biti spontano po mognuta uobiajenom sklonou nae prirode ka nehotinom obo avanju prolosti vodi zaista, na neposredan i nuan nain, namje tanju neprestane koincidencije izmeu neprestanog pogoranja ljudskog drutva i rastueg irenja njegove civilizacije. Kada je teoloka filozofija postepeno prela u metafiziko stanje, ova prvo bitna dogma je sve vie i vie teila da se konano promijeni, kao to sam to ve naznaio, u ovu uvenu hipotezu, koja je potpuno iste vrijednosti i jo slui kao glavna sistematska osnova metafi zikoj politici, jednim nestvarnim stanjem prirode, koje je nadmo nije od drutvenog stanja i od kojeg nas uvijek udaljava sve vie razvoj civilizacije. Ne bi se tako mogla poricati krajnja filozofska ozbiljnost, a time ak i politika, jedne tako duboke zablude uko rijenjene u unutranju naunu konstituciju, razliitih postojeih doktrina, a koja, iako nije odsada neposredno formulisana i podra na kao opti princip, nastavlja, meutim, da veoma dominira ukup nou drutvenih spekulacija, esto, uostalom, bez znanja veine onih koji je predaju. Bilo bi, ipak, nemogue da se ova glavna iracionalnost danas dugo odupire jednoj zdravoj filozofskoj diskusiji, jer je ona u oi glednoj suprotnosti sa mnogo pojmova politike filozofije, koji, po to ne mogu dobiti pravu naunu vrstinu, dobijaju postepeno in telektualni uticaj, bilo zbog spontanih razjanjenja, koja proizilaze iz prirodnog toka dogaaja, ili zbog vlastitog sadanjeg razvoja javnog razuma. Tako da i svi obrazovani publicisti priznaju sada izvjesnu parcijalnu solidarnost izmeu razliitih politikih institu cija u pravom smislu, zbog koje se neke od njih iskljuuju meu sobno, dok se druge oslanjaju i ak uzajamno pomau: ovo bi, bez sumnje, trebao biti prvi korak ka racionalnom pojmu osnovnog konsensusa posebnog sistema ovih institucija sa cjelokupnim siste mom ljudske civilizacije; jer ubudue, sama provjera ove korela cije, pod nekim odreenim uslovima, dovoljna je odmah da odobri spontano irenje, ma da indirektno, svih subjekata ija harmonija sa harmonijom ovih ovdje je ve Istraena, to sreom mora teiti danas da umnoi, isto kao i da uprosti, opta sredstva za dokaziva nje u politikoj filozofiji. Moram ovdje naznaiti kao indikativno jedno intelektualno stanje koje je jo blie pravom duhu drutve ne statike, ovo priznavanje koje su sada prihvatili najnapredniji mislioci naroito u Francuskoj i Njemakoj, jedne stalne i nune 138

solidarnosti izmeu politike vlasti i graanske vlasti: to znai, u pozitivnom govoru, da e nadmonije drutvene snage neizbjeno postati i upravljake, kao to sam to najavio 1822. u mom Sistemu pozitivne politike. Ali ma koliko da je oigledna dananja korist od ovih interesantnih parcijalnih zapanja, u ime prethodnog so ciolokog obrazovanja javnog uma, to bi ipak znailo duboko pori cati teke i stroge zahtjeve prave naune metode, kao i smatrati' da smo se oslobodili pomou ovih srenih tapkanja neposredne ra cionalne koncepcije opteg konsensusa drutvenog organizma, koja se tako samo nalazi pripremljena, naroito, za njenu krajnju vulgarizaciju. Jedan veoma presudan primjer, moe, ini mi se, lako uiniti da se shvati da ove nejasne, usamljene napomene, vie li terarne nego naune, ne bi nikad mogle, uprkos njihovom privre menom znaaju zamijeniti stvarno izvrenje ovog strogog filozof skog pravila: jer od Aristotela, i ak prije njega, veina filozofa je stalno reprodukovala uveni aforizam nunoj podinjenosti zako na obiajima, a da ova prva klica zdrave politike filozofije nije ih ipak nikad sprijeila da, obino u toku dvadeset vjekova, shvataju sisteme institucija kao veoma nezavisne od istovremenog stanja civilizacije, ma koliko da je, po svojoj prirodi, morala biti oigled na jedna takva opta kontradikcija. Slijedei prirodni tok svih ljudskih stvari, intelektualni principi i filozofska miljenja, isto kao i drutveni obiaji i politike ustanove nuno traju, uopte, uprkos njihovoj konstatovanoj prolaznosti i njihovim poznatim te tama, kada su jednom stvarno dobili smisao, dajui priliku samo sve ozbiljnijim i ozbiljnijim nedosljednostima, dotle dok osnovni razvoj ljudskog uma mogne proizvesti najzad nove principe, odgo varajue optosti i vie racionalnosti: jer, u intelektualnom redu, nita manje nego u materijalnom, ovjek iznad svega osjea ne ophodnu potrebu za najviim, ma koji, upravljanjem, koje je spo sobno da podri njegovu neprekidnu aktivnost, prikupljajui stal no njegove spontane napore. Takoe, ne poniuci nikako prolaznu vrijednost razliitih eseja politike filozofije, na koje sam ukazao, neu uopte oklijevati da ih otvoreno posmatram kao nitavne da nas za neposrednu elaboraciju glavnog duha koji je svojstven sta tikoj sociologiji, gdje oni ne mogu ak nikako sluiti od sada da se racionalno shvati visoko uee koje je nuno za itav politiki reim u univerzalnom konsensusu drutvenog organizma. U itavom nastavku ove knjige spontana i stalna primjena jednog takvog elementarnog pojma bie jo efikasnija od ijednog metodskog dokazivanja da bi se potpuno odbacila svaka stvarna nesigurnost toj neophodnoj solidarnosti izmeu sistema vlasti i politikih institucija i opteg stanja odgovarajue civilizacije. Ali, uprkos ovoj sjajnoj i odluujuoj provjeri, nita manje ne treba ob ratiti krajnji znaaj, za konano konstituisanje drutvene nauke 139

racionalnom i direktnom objanjenju te velike korelacije, kao to sam je mogao naknadno shvatiti, na primjer, u Posebnoj raspravi politikoj filozofiji, koju sam najavio poinjui ovu knjigu. Sva nauna sredstva moraju tada biti, na odgovarajui nain, kombinovana za konano zasnivanje jednog tako fundamentalnog pojma, na kojem poiva uglavnom pravi duh itave drutvene statike, i koji po svojoj prirodi moe, naroito, razbiti, bre od bilo koje druge socioloke teorije, kobni apsolutni karakter naih politikih kola. Dakle, nauni princip ovog opteg odnosa sastoji se bitno u oiglednoj spontanoj harmoniji koja mora uvijek teiti da vlada izmeu cjeline i djelova drutvenog sistema, iji elementi ne mogu izbjei da budu na kraju kombinovani meusobno na nain koji potpuno odgovara njihovoj sopstvenoj prirodi. Jasno je zaista, da, ne samo politike institucije u pravom smislu rijei i drutveni obiaji, s jedne strane, obiaji i deje s druge, moraju neprestano biti meusobno solidarne, ve sem toga da se itava ova cjelina stalno vee, po svojoj prirodi, za odgovarajue stanje integralnog razvoja ovjeanstva, razmatranog u svim njegovim razliitim obli cima ma koje aktivnosti, intelektualne, moralne i fizike, iz kojeg nijedan politiki sistem, bilo zemaljski ili nebeski, ne bi nikad mo gao imati uopte drugi stvarni predmet, do, da na odgovarajui na in regulie spontani polet da bi ga bolje usmjerio ka potpunijem izvrenju svog prirodnog cilja, koji je prethodno odreen. Cak i u epohama koje su revolucionarne u pravom smislu, ma da ih uvijek karakterie nedovoljno ostvarivanje ove glavne harmonije, ona ipak nastavlja da bude jo, uglavnom, znatna, jer moe potpuno prestati samo itavim raspadom drutvenog organizma, iji je ona glavni atribut. U ovim izuzetnim vremenima, i izuzev samo sluaj nih anomalija, koje ne ostavljaju duboke tragove moe se postoja no posmatrati politiki sistem, u duem vremenu, kao potpuno saglasan, svom nunou, odgovarajuem stanju civilizacije, jer pra znine ili neredi koji se onda javljaju u jednom, proizilaze naroito, u stvarnosti, iz istovjetnih nereda u drugom. Ogromna drutvena revolucija usred koje mi ivimo samo potvruje, na potpuno od luujui nain, ovaj neizbjean socioloki zakon, prema prethodnim objanjenjima etrdeseteste lekcije, ija cjelina je. jasno pokazala, suprotno optem miljenju, da jadno sadanje stanje politikog re ima proizilazi, uglavnom, iz nae intelektualne, a onda i moralne situacije, kojoj treba najprije uputiti svako, zaista racionalno, rje enje, a da estoki pokuaji koji su preduzeti ili se preduzimaju za neposrednu obnovu politikog sistema, n i j e s u , u stvarnosti spo sobni za ikakvu temeljnu efikasnost. Istina, vulgarna teorija daje, uopte, zakonodavcu stalnu spo sobnost da iznenada rui nunu harmoniju koju mi razmatramo, pod jedinim uslovom da bude prethodno naoruan dovoljnim auto140

ritetom, sto je, bez sumnje, u bitli, jednako potpunoj negaciji ove stalne solidarnosti. Ali lako je priznati da jedno takvo miljenje, zasnovano, po izgledu, na velikim primjerima, ini direktno jedan zaarani krug koji je rezultat jedne iste iluzije optim izvori ma politike vlasti, gdje se za princip uzima nagovjetaj. Ne zas nivajui ovdje nauno pozitivnu teoriju autoriteta, oigledno je, da je, prema samoj prirodi drutvenog stanja, svaka vlast ma kakva da je, tu nuno konstituisana odgovarajuim pristankom, sponta nim ili miljenim, eksplicitnim ili implicitnim, razliitih individual nih volja, koje su odluile, slijedei izvjesna prethodna uvjerenja, da sudjeluju u jednoj zajednikoj akciji, u kojoj je ova vlast naj prije organ, a zatim postaje regulator. Autoritet tako stvarno proi zilazi iz saradnje, a ne saradnja iz autoriteta, izuzev neizbjenog otpora; tako da, svaka velika vlast moe proizai samo iz jako nad monih raspoloenja unutar drutva gdje se vlast uvodi; i, kad ni ta u njemu ne preovlauje jasno, vlasti bilo kakve da su, su pre ma tome nuno slabe i nemone; veza je, uostalom, u svim slua jevima utoliko neodoljiva ukoliko se radi irem drutvu. Obina teorija, izvrnuvi potpuno ovu optu vezu, stavlja oigledno na razum u udnu situaciju, koja je uobiajen simptom metafizikih shvatanja, da ne moe nikako razumjeti koji su stvarni izvori ovih politikih moi, kojima se dodjeljuje tako jedan misteriozan dru tveni uticaj, sem ako im se direktno ne pripie otvoreno natprirod no porijeklo, kao to to ini, bez tolike nedosljednosti teoloka po litika. S druge strane ni jedan pravi duh ne bi mogao sigurno po ricati veliki uticaj koji, uz nuan otpor, vri itav politiki reim, sa toliko oiglednosti, na opti sistem civilizacije, i koji ak karak terie tako esto neospornu akciju, srenu ili nesrenu, institucija, obiaja, ili isto politikih dogaaja, do samog razvoja nauka i vje tina, u svim dobima drutva, i jo vie u njegovom djetinjstvu. Ali bi bilo potpuno suvino zaustaviti se na ovom aspektu pitanja, jei on nlije nimalo sporan, dok se opta greka, nasuprot, sastoji u nje govom iracionalnom pretjerivanju, tako da stavlja neposredno spo redni otpor iznad glavne akcije. Jasno je, uostalom, da s obzirom na njihovu neizbjenu naunu korelaciju i jedno i drugo uestvu ju na isti nain u nastanku ovog osnovnog konsensusa drutvenog organizma, ma da se ovdje radi tome da se ovdje oznai ukratko kao filozofski princip statike sociologije, iji pojam ne predstavlja vie danas zaista ozbiljne tekoe, izuzev u odnosu na optu vezu izmeu politikog reima i istovremenog stanja civilizacije. Uosta lom, imau naravno vie vanih prilika da se neposredno vratim na ovu zadnju temu koja je razmatrana sa novih racionalnih aspekkata, i jo, samostalno u istorijskoj analizi, bilo razmatrajui dalje nune granice politike akcije u pravom smislu, bilo, naroito u pe desetoj lekciji, koja je posveena prethodnoj procjeni drutvene sta tike. 141

Ne ekajui ova razliita objanjenja, oigledno je neophodno istai itaocu da e politiki sfistem u pravom smislu rijei, biti uvijek, prema ovom gleditu, koje je veoma relativno, razmatran kroz ovu prvu skicu prave drutvene nauke. Jedno takvo gledi te koje je zamijenilo apsolutnu tendenciju uobiajenih teorija, ini sigurno glavnu naunu karakteristiku pozitivnosti u politikoj fi lozofiji, kao to sam to pokazao na poetku ovog poglavlja, i kao to e se to, nadam se, uvidjeti, utoliko bolje ukoliko se vie pro dubljuje, ova, zaista, glavna tema, u kojoj se po mom miljenju na lazi glavni vor jedne takve filozofske tekoe. Mi emo, dakle uvijek shvatati politiki reim samo prema njegovoj stalnoj vezi, as optoj, as posebnoj, sa odgovarajuim stanjem ljudske civili zacije, a od koje, izolovan, on ne bi, ni u kom sluaju bio pravilno prosuivan, i postepeno potiskivan, on uvijek tei da bude sponta no proizveden ili izmijenjen. Ako, s jedne strane, ova koncepcija predstavlja svaku ideju dobrog ili loeg politikog sistema kao nu no relativnu i promjenljivu, a da zbog toga ne bude uopte samo voljna jer je veza uvijek strogo odreena; s druge strane, ona mo ra takoe dati racionalnu osnovu jedne pozitivne teorije sponta nog reda ljudskih drutava, koju je ve nejasno naslutila, pod ne kim sporednim vezama, metafizika politika, u onome to se danas zove politika ekonomija, kao to sam to dosta istakao u prethod nom odeljku. Poto se vrijednost nekog, ma kojeg, politikog siste ma moe bitno sastojati samo u njegovoj tanoj harmoniji sa od govarajuim drutvenim stanjem, kroz to mi vidimo da je, u jed nom drugom pogledu, sigurno nemogue da, se pratei sam pri rodni tok dogaaja, i bez ikakvog sraunatog mijeanja, jedna tak va harmonija nuno ne uspostavi. Jedna slina filozofija bi, bez sumnje, mogla ponekad dovesti trenutno u opasan optimizam, kao to sam tome ve otvoreno obavijestio: ali ova prolazna greka moe se desiti samo duhovima koji su malo nauni, da jedna prirodna greka u preciznosti, pogor ana pogrenim intelektualnim vaspitanjem, moe uiniti potpuno nesposobnim da se jedna tako veoma teka nauka njeguje bez ikakvog uspijeha. Svaki um, na odgovarajui nain organizovani racionalno pripremljen, jednom rijei, dostojan takve namjene, zna e dobro da tano izbjegne, da nikad ne pomijea, u ovoj vrsti po java, kao ni u bilo kojoj drugoj, ovaj nauni pojam spontanog reda sa sistematskom apologijom svakog postojeeg poretka. Prema ma kojim pojavama, pozitivna filozofija, uvijek ui, prema svom os novnom principu uslov ivota, da, se kao to sam to esto isticao u prethodnim knjigama, u njihovom odnosu prema ovjeku spon tano uspostavlja, po njihovim prirodnim zakonima, neki nuan red; ali da nikad ne pretenduje da ovaj red ne predstavlja, u ovom aspektu, ozbiljne i brojne neprilike, koje se mogu do izvjesnog ste-

pena promijeniti, pomou jedne pametne ljudske intervencije. Uko liko se pojave vie specijalizuju, vie se komplikuju i time se ove nesavrenosti produbljuju i neizbjeno umnoavaju; tako da su bioloke pojave naroito inferiorne, u ovom pogledu, u odnosu na pojave neorganske prirode. Zbog svoje jae zamrenosti, drutve ne pojave moraju nuno biti najneuredenije od svih, istovremeno kad su i najpromjenljivije, to je daleko od toga da se kompenzira. Ako se, dakle, razmatra uopte, pojam prirodnih zakona, on od mah ima za posljedicu odgovarajuu ideju utvrenog spontanog reda, koja se uvijek vee za svako, shvatanje ma koje harmonije Ali ova posljedica nije apsolutnija od principa iz kojeg proizilazi. Dopunjujui ga neophodnim razmatranjem rastue komplikovanosti pojava, prema glavnoj naunoj hijerarhiji uspostavljenoj na po etku ove Rasprave, dopunjujemo takoe shvatanje ovog reda, isto vremenim porastom njegove neizbjene nesavrenosti. Takav je, u ovom pogledu, pravi karakteristian duh pozitivne filozofije, na koga smo, ukratko, ovdje podsjetili u cjelini. Iako se vidi koliko se on duboko razlikuje od ove sistematske tendencije ka optimizmu ije je porijeklo, oigledno, teoloko, jer hipoteza upravi koju jt poslalo provienje, i koja je stalno aktivna u optem toku dogaaja, moe prirodno samo dovesti do ideje nunom usavravanju njenog postepenog ispunjenja. Treba meutim priznati da je, u glavnom razvoju ljudskog uma, pozitivno shvatanje prvo proizalo iz same teoloke dogme, i ono je njena krajnja obnova, kao to to moe potvrditi jedna prava istorijska analiza: ba na bitno isti na in je princip uslov ivota, po svom porijeklu, potekao iz hipote ze krajnjim uzrocima, kao to je i filozofski pojam matematikih zakona ranije proizaao iz metafizikog misticizma moi brojeva; analogija je potpuno ista u svim ovim razliitim sluajevima. Ona zavisi uvijek od ove nune tendencije naeg razuma da neograni eno uva svoja opta sredstva rezonovanja, bilo kad da su bila otkrivena, prilagoavajui ih zatim postepeno novim oblicima ak tivnosti prema izvjesnim odgovarajuim promjenama koje uvaju ovim dragocjenim prvim inspiracijama ljudskog genija, svu nji hovu glavnu vrijednost, ak je i korjenito poveavaju neophodnim ienjem kao to sam to ve istakao, mnogo prije, u spisu, na ko ji sam ve, vie puta upuivao, od poetka ove knjige. Ali, u ma kojem sluaju, najmanja filozofska otroumnost bie dovoljna de se odmah shvate karakteristine razlike koje od sada duboko dije le novi princip od stare dogme. U posebnom sluaju koji ovdje raz matramo veoma je jasno da pozitivna filozofija, ukazujui na spon tano pokoravanje svakog stvarnog politikog reima odgovaraju oj civilizaciji, da bi se on mogao ustanoviti, i naroito trajati, ui takoe, na jedan nita manje nuan nain, da ovaj prirodni red mo ra biti najee veoma nesavren, zbog krajnje komplikacije poja

142

143

va. Daleko od toga da, u ovoj vrsti pojava, dobija ljudsku interven ciju jedna takva filozofija je, nasuprot trai, osobito njenu razbo ritu i aktivnu primjenu, u jednom mnogo viem stepenu, nego koo svih ostalih moguih pojava, predstavljajui direktno drutvene po jave kao, po svojoj prirodi, istovremeno najpromjenljivije od svih i kao one koje imaju najvie potrebe da budu korisno mijenjane prema racionalnim uputstvima nauke. Ona zadrava pravo samo na intelektualno usmjerenje te neophodne intervencije, ije nune gra nice, bilo opte ili posebne, ona najprije odreuje: ne precjenjuju i joj stvarnu efikasnost, ona joj zabranjuje upotrebu jedino u slu ajevima gdje moe sigurno predstavljati samo beskorisno troenje snaga, po istoj osnovnoj ekonomiji kao i kod svih ostalih prirod nih pojava, i naroito nezavisno od svakog uzaludnog, ma kojeg prestia, boenskog ili ljudskog. Krajnja novost jedne takve poli tike filozofije moe uiniti da se, u poetku, dosta pogrijei u ve zi sa njenim pravim karakterom, da se upute njenom optem duhu prigovori koji su joj jaodvratniji. Treba se, ak, moda, bojati, i ja ne oklijevam da to otvoreno kaem, zbog nae prirodne slabos ti da efektivni ivot prevladava nad racionalnim, da kad ova filo zofija bude poela da dobija neki stvarni uticaj nee biti sistemat ski optuena za drutvenu mlakost i za politiku indiferenciju od strane onih kojima toliko treba, naroito danas, da razvijaju, po svaku cijenu, jednu bunu materijalnu aktivnost; jer spekulativni ljudi mogu rijetko oekivati da e biti na odgovarajui nain poto vani od ljudi od akcije. Sa moralne take gledita pozitivna politi ka b imogla dostojno odgovoriti na takva optuivanja samo sa jed nog .dovoljno odluujueg, aspekta, stvarnim rezultatima svoje dnevne primjene. Sto se tie filozofske diskusije, svako moe lako prosuditi, prema prethodnim kratkim pregledima kako e je podati. Da bi se, jasno, sa ovog stanovita vidjela tata iracionalnost ove uzaludne optube za politiki optimizam, dovoljno je ak upo zoriti na oiglednu nedosljednost jedne takve optube u vezi sa najsloenijim pojavama, dok se niko ne usuuje, naravno, podvesti pod nju najprostije pojave koje pozitivna filozofija predstavlja, prisvem tom, kao da su nuno spontano bolje ureene i manje pro mjenljive. I, meutim, moglo bi se, ipak, desiti da, isti duhovi koji je optuuju u politici za tobonji optimizam, joj istovremeno upu te kao glavnu protivrjenost suprotni prijekor, da suvie podcje njuje vladu provienja u odnosu na itav ostatak prirodne ekono mije! Dva glavna motiva me ovdje tjeraju posebno da insistiram na ovom elementarnom pojmu fundamentalnog osnovnog konsensusa koji je svojstven drutvenom organizmu: najprije to je pretjerani filozofski znaaj ove osnovne ideje drutvene statike, koja po svo joj prirodi mora predstavljati prvu racionalnu osnovu svake nove

politike filozofije; i uzgredno, jer razmatranja prave dinamike sociologije moraju spontano dominirati u itavom preostalom dije lu ove knjige, s obzirom da su danas najneposrednije interesantna i prema tome bolje shvaena, postalo je tim vie neophodnije da se prethodno opie opti duh socijalne statike, koji je poslije toga mogao biti samo razmatran na posredan ili implicitan nain. Obuh vaena u svoj svojoj irini, tj. bez odbacivanja ove bitne veze, sa da dosta ispitane, izmeu ideje drutva i ideje vlade, jedna takva pozitivna koncepcija drutvene harmonije daje spontano, kao to sam to izjavio, itavom svojom konkretnom primjenom, naunu os novu jedne zdrave osnovne teorije politikog reda u pravom smi slu, bilo duhovnog, ili ak zemaljskog. Jer ona direktno dovodi do toga da se uvijek razmatra, zatien od svake samovolje, vjetaki i voljni red kao prosto opte produenje prirodnog i nevoljnog re da, kojem tee nuno i neprekidno, u ma kojem pogledu, razliita ljudska drutva: tako da svaka politika institucija koja je zaista racionalna, da bi sadrala jednu stvarnu i trajnu drutvenu efakasnost, mora stalno poivati na tanoj prethodnoj analizi odgovara juih spontanih tendencija, koje jedino mogu njenom autoritetu dati dovoljno vrste osnove: jednom rijeju, radi se u biti tome da se red posmatra da bi ga, na odgovarajui nain usavrili, a ni kako da bi ga stvorili, to bi bilo nemogue. Sa naune take gle dita, koja treba da preovlauje u, ovoj Raspravi, ova osnovna ide ja univerzalne drutvene solidarnosti postaje ovdje neizbjean nas tavak i neophodan dodatak jednog osnovnog pojma koji je zasno van u prethodnoj knjizi, kao izuzetno pogodan za prouavanje i vih bia. U svojoj naunooj strogosti, ovaj pojam konsensusa nije uopte, bez sumnje, striktno pogodan za jedno takvo prouavanje i javlja se kao, po svojoj prirodi, neposredno i nuno zajedniki svim pojavama, ali sa ogromnim razlikama u intenzitetu i oblici ma, i prema tome u filozofskoj vanosti. Moe se zaista rei da, gdje god postoji neki sistem, mora postojati, prema tome izvjesna solidarnost: ak i sama astronomija, kod isto mehanikih pojava nudi nam tome prvu stvarnu skicu odbacujui ideju svemira i svodei je na prostu ideju svijeta, koja je jedina potpuno pozitiv na, kao to sam to objasnio na svom mjestu; jer izvjesni poreme aji jedne zvijezde mogu tako odjeknuti ponekad primijetno, na neku drugu, putem izmjene gravitacije. Ali, treba u vezi sa ovim priznati uglavnom da konsensus postaje uvijek utoliko prisniji i izraeniji ukoliko se primjenjuje na pojave koje su postupno slo enije i manje opte: tako da, pratei moju osnovnu naunu hije rarhiju, prouavanje hemijskih pojava obrazuje, po svojoj priro di, zbog toga kao i zbog sveg ostalog, jednu vrstu osnovnog posred nika izmeu anorganske i organske filozofije, u ta se moe sva ko lako uvjeriti. Prema ovom principu, ostaje ipak neosporno da

144

145

e, u saglasnosti sa preovlaujuim filozofskim navikama, naroi to kod organskih sistema, zbog njihove vee komplikacije uvijek odgovarati bitno nauni pojam solidarnosti i konsensusa, uprkos njihovoj nunoj univerzalnosti. Samo onda ovaj pojam, koji je dov de isto sporedan, uspostavlja neposredno neophodnu osnovu za cjelinu pozitivnih shvatanja, i njegovo preimustvo tu postaje uto liko izraenije ukoliko se radi sloenijim organizmima, ili sloe nijim i posebnijim pojavama. Tako na primjer, ivotinjski konsensus je mnogo sloeniji od biljnog konsensusa: on se ak oigled no razvija ukoliko se ivotinjsku podie do svog maksimuma u ljudsku prirodu; najzad kod ovjeka nervni aparat postaje, vie nego ijedan drugi, glavno sjedite bioloke solidarnosti. Pratei ra zumno ovaj filozofski hod, prema osnovnoj cjelini naih pozitiv nih saznanja, ovaj veliki pojam treba, dakle, priori da stekne, u optem prouavanju drutvenog organizma, jedno nauno preimu stvo, jo vee od onog koje mu svi zdravi duhovi dodjeljuju sada bez oklijevanja u biologiji, zbog neospornog porasta komplikacija koje su svojstvene ovom novom redu pojava. Dakle, sadanji duh politike filozofije, nasuprot, bitno i stalno apstrahujui ovu osnov nu solidarnost izmeu svih razliitih drutvenih aspekata, uvodi u najviem stepenu. da bi je direktno rijeio, jednu takvu filozofsku anomaliju, koja je, kao to ja mislim tu, na odgovarajui nain, stigla, mada sumarnim objanjenjem koje je kasnije razvijano. Ova prethodna operacija je bila, dakle, takoe neophodna za racio nalnu koordinaciju socijalne fizike sa drugim osnovnim naukama, koju smo ve priznali kao nunu za pravo opte osnivanje te nove nauke. Ocijenjen sada u odnosu na metod u pravom smislu, poseban predmet ovog poglavlja, ova osnovna koncepcija drutvenog kon sensusa, ima za glavni cilj da odmah odredi, sa autoritetom i znat nim poletom, jednu od glavnih osobina socioloke metode, onu od svih, prema kojoj e ona, moda, mijenjati najdublje, zavisno od prirode odgovarajuih pojava, cjelinu poziitivne metode. Zaista, po to su drutvene pojave tako duboko povezane, njihovo stvarno prouavanje ne bi moglo biti dakle nikada racionalno odvojeno; odatle proizilazi stalna obaveza, neodbaciva, isto kao i neposred na, da se uvijek istovremeno razmatraju razliiti drutvenu aspek ti, bilo u drutvenoj statici, bilo prema tome u dinamici. Svaki od njih moe, bez sumnje, postati zasebno prethodni predmet pravih istraivanja, dobro je da on to bude u izvjesnom stepenu, da bi snabdio nauku odgovarajuom graom. Ali ova prethodna nunost primjenjuje se ak, sa savrenom strogou, samo u sadanjoj epo hi, gdje se radi prvoj skici nauke, koja je primorana da upotreb ljava najprije, uz neophodne predostronosti, inkoherentna posmatranja, iz kojih mogu proizai, u sasvim drugoj namjeri, kasnija ,i146

racionalna istraivanja. Kad osnivanje nauke bude dovoljno napre dovalo, osnovna korelacija pojava e sluiti, bez sumnje, kao glav ni vodi uobiajen u njihovom direktnom istraivanju, kao to u to, naroito, kasnije objasniti. U svakom sluaju, ne obazirui se ovdje na pravi nain neposrednog posmatranja, neosporno je da, zbog ove nune solidarnosti koja karakterie jedan takav predmet, nijedna drutvena pojava koja je prethodno istraivana bilo kojim sredstvom, nee biti korisno uvedena u nauku dotle dok ostaje shvaena na izolovan nain: i to ne samo sa gledita statike, gdje se drutvena harmonija uvijek neposredno posmatra, nego ak i u prouavanju drutvenog kretanja, gdje konsensus, iako manje ne posredan, nije u stvari manje nadmoan, onako kako smo mu to priznali. Svako odvojeno prouavanje razliitih drutvenih eleme nata je dakle, po prirodi nauke, duboko iracionalno, i mora u su tini ostati sterilno, kao na primjer prouavanje nae politike eko nomije iako je ono bilo bolje obraeno. Oni dakle, koji se danas trude da jo viie raskomadaju sistem drutvenih prouavanja slije pom imitacijom metodskog komadanja koje je svojstveno neorganskim naukama, padaju, dakle, nehotino u ovu glavnu greku da shvataju kao bitno sredstvo filozofskog usavravanja, jedno inte lektualno stanje koje je potpuno neprihvatljivo za osnovne uslove jedne takve teme. Jednog dana e, bez sumnje, drutvena nauka moi biti racionalno podijeljena, to e, do izvjesnog stepena, biti korisno: ali mi ne moemo nikako znati danas u emu e se sasto jati ova naknadna podjela, jer njen pravi princip proizilazi iz po stepenog razvitka nauke, koja, sigurno, sada moe biti utemelje na samo kroz prouavanje cjeline; ja sam ve gore dokazao da ovdje postoji ak, jedna prava filozofska opasnost, da se od ovog momenta realizuje, u ime stalnog razlanjivanja rada neophodna razlika izmeu statikog i dinamikog stanja, uprkos njene oigled ne racionalnosti i stalne upotrebe, U ma kojem dobu ove nauke parcijalna istraivanja, koja joj mogu postati neophodna, mogu bi ti na odgovarajui nain oznaena i shvaena samo u odnosu na napredovanja integralnog prouavanja, koji e spontano oznaiti posebne take ije e pravo osvetljavanje moi stvarno doprinjeti direktnom usavravanju teme. Pratei svaki drugi put, dobili bi, uglavnom, samo jednu sterilnu prepreku posebnih iracionalnih dis kusija, slabo zasnovanih, a jo gore razraenih, koje su mnogo vii e usmjerene da potpuno sprijee formiranje prave politike filo zofije, nego da joj pripreme korisnu grau, kao to se to, u nae vrijeme, vidi. Neosporno je, dakle, da shvatanja i prouavanja cje line mogu sama, na odgovarajui nain doprinijeti danas direktnom osnivanju pozitivne sociologije, bilo statike ili dinamike, i da tu dobijeni radovi zatim silaze postepeno u rastuu posebnost, shvatajui uvijek da prouavanjem elemenata upravlja prouavanje sis-

147

tema, iji e, sve jasniji i jasniji opti pojam, neprestano moi da vri glavno osvetijavanje svakog posebnog aspekta, izuzev neizbje nih sporednih otpora. Ne treba negirati da stroga filozofska obave za da prati jedan takav put zbog svoje karakteristine solidarnosti svih drutvenih pojava, poveava ozbiljno osnovne tekoe, koje krajnja komplikacija predmeta mora ve toliko unijeti u racional nu obradu ove nove prirodne nauke zahtijevajui od nje, obino, mnogo jai i mnogo izdrljiviji intelektualni napor, da ne dopusti da pobjegne ili se izbrie ijedan od brojnih istovremenih aspekata koje ona mora nuno uvijek obuhvatiti. Ali, ovaj uslov je tako oigledno propisan od naunog duha, da se u njemu moe vidjeti samo jak razlog vie da se ovo, zaista nadmono prouavanje rezervAe samo za najvie naune umove, bolje pripremljene od svih ostalih, pametnim i vjetim vaspitanjem da podnesu kontinuitet najveih spekulativnih napora, i da se trude ak bez odmora, sav jesnije nego u ijednom sluaju, da esto pomognu njen razuman po let potpunijim podinjavanjem strasti razumu. Svako moe tada lako prosuditi koliko se. u svakom pogledu, raspoloenja, bilo inte lektualna ili moralna, koja preovlauju danas i koja su. ponekad, ak sistematski potvrena, potpuno suprostavljaju stvarnom ispu njenju velikog filozofskog djela, koje je sada odreeno da slui kao neophodna osnovna drutvenoj reorganizaciji modernih naro da; tako da izgleda to je cilj tee dostid, manje se za njega dos tojno spremna. Nema sumnje da jedna tako alosna nesloga izmeu sredstava i cilja mora uvijek doprinositi mnogo, mada na posredan nain, spontanom produenju socijalnih nereda, iji je prvi princip u sutini intelektualni, kao to vjerujem da sam to ve sporo pre vie pokazao. Da se bolje shvati ova vana osobina cjeline koja je svojstvena sociolokoj metodi, treba nauno posmatrati jedan takav uslov kao da ne pripada izuzetno socijalnoj fizici, gdje on dostie samo naj potpunije preimustvo, nego kao da je u nekom stepenu nuno za jedniki svim razliitim djelovima opteg prouavanja ivih bia koje se duboko razlikuje, u isto logikom pogledu, od svake neorganske filozofije. Jedan bitno empirijski aforizam, pretvoren u nezgodan as, od strane modernih metafiziara u apsolutnu i neo dreenu logiku dogmu, propisuje za svaki mogui subjekt da stal no pristupa od prostog ka sloenom: ali ona nema za ovo, uglav nom, drugi vrsti razlog, ako ne da jedan takav pristup odgovara zaista, prirodi neorganskih nauka, koje su morale svojim prostijim i brim razvojem i svojom viom usavrenou, neizbjeno sluiti do sada kao glavni model propisima univerzalne logike. Ipak bi se u stvarnosti, u tom pogledu, mogla shvatiti logika nunost, koja je zaista zajednika svim moguim spekulacijama, kao oigledna obaveza da se uvijek ide od poznatog ka nepoznatom, koje bi se, 148

naravno, bilo teko osloboditi, li koja po sebi ne namee neposred no nikakvo stalno preferiranje. Ali jasno je da ovo spontano pra vilo propisuje, isto tako, da se pristupa od sloenog ka prostom, ukoliko je zbog prirode predmeta, jedan poznatiji i neposredno pristupaniji od drugog. Dakle, postoji nuno, sa ovog gledita, os novna razlika koja se ne moe izbjei, izmeu itave neorganske filozofije i itave organske filozofije. Jer, kod prve, gdje je soli darnost, prema naim prethodnim objanjenjima, veoma malo iz raena, treba rijetko upotrebljavati prouavanje subjekta, radi se istraivanju jednog sistema iji su elementi skoro uvijek mnogo poznatiji od cjeline, i ak najee jedino neposredno shvatljivi, to zaista zahtijeva da im se uobiajeno pristupa kao sluaju koji je, manje ili vie sloen. Ali kod druge, nasuprot, kod koje ovjek ili drutvo predstavlja glavni predmet, suprotan put postaje, najee, jedini razuman, prema jednom drugom nunom slijedu istog logi kog principa, jer je cjelina subjekta tada sigurno mnogo bolje po znata i neposrednije pristupanija nego razliiti djelovi koji e se razlikovati kod nje kasnije. Prouavajui spoljni svijet naroito je cjelina ta koja nam neizbjeno izmie, i koja nam uvijek ostaje du boko nerazumljivom; kao to sam to pokazao, uglavnom, u drugoj knjizi ove Rasprave, gdje smo priznali da ideja svijeta nee nika da zbog svoje prirode, postati zaista pozitivna, i da je pojam sun evog sistema najsloeniji, te ga neemo moi jasno shvatiti. Na suprot, u biolokoj filozofiji, samo detalji ostaju nuno nepristu pani kada se eli veoma produbiti njihovo prouavanje: i to se jasno potvruje posmatrajui, da, u ovoj drugoj polovini prirode filozofije, bia su, uopte, utoliko manje poznata, ukolako su sloe nija i na viem stupnju razvitka, tako da je, na primjer, opta ideja ivotinje sigurno jasnija danas nego manje sloena ideja biljke, i to postaje uvijek izraenije ukoliko se pribliava ovjeku, koji je glavna bioloka jedinka iji pojam, mada najsloeniji od svih, i ni uvijek neophodnu polaznu taku jedne takve cjeline spekulacija. Tako. uporeujui na odgovarajui nain, ove dvije velike polovi ne prirodne filozofije, vidi se, naravno, da zbog razloga koji su glav ni za predmet, imamo, u jednom sluaju prvi stupanj sloenosti, a u drugom, zadnji stupanj jednostavnosti, ije nam stvarno istrai vanje ostaje neizbjeno zabranjeno: to potpuno opravdava optu inverziju, svojstvenu svakoj od njih, racionalnom putu koji od govara drugoj. Sociologija, nije, dakle uopte jedina nauka, gdje nunost da se obino pristupa od cjeline ka djelovima postaje nad mona; sama biologija, mora nam predstavljati, ve zbog veoma slinih razloga, i na manje dvosmislen nain, jednu takvu filozof sku osobinu. Moda ak, bioloka filozofija u pravom smislu, ne davno konstituisana, i pod veoma naglaenim uticajem jedne em pirijske imitacije prethodnih nauka, nije jo, u tom pogledu, pot puno ispoljila svoj pravi duh: ja sam, bar, veoma raspoloen da ga 149

mislim, i da predvidim da e, u nastavku, ukoliko se bude vie konstituisala njena racionalna originalnost, utoliko, ovaj nadmoni put, od sloenijeg ka manje sloenom, postati u njoj neposredniji i o triji, nego to se to danas Vidi. Ipak je oigledno da, zbog prirode svojih pojava, socijalna fizika mora nuno predstavljati, kao to smo to ve posebno ustanovili, najpotpuniji i najneospomiji razvoj ove velike logike promjene, a da ne mijenja pak nepromjenljivo jedinstvo glavne pozitivne metode. Zaista, uska solidarnost predme ta postaje ovdje toliko nadmona u odnosu na ono to nudi obina biologija da svako posebno prouavanje nekog djeliminog aspekta mora biti odmah shvaeno kao duboko iracionalno i potpuno ste rilno, i da vie moe sluiti kao prethodna elaboracija za prelimi narno nabavljanje razliite naune grae, i ak sa rezervom da e biti neophodna jedna zavrna korektura. Uostalom, da se, koliko je mogue, preduprijede prazne i djetinjaste diskusije, danas previe neminovne, nije nepotrebno podsjetiti, ovdje, zavravajui jedno takvo objanjenje, da pozitivna filozofija, podreujui uvijek idealnost stvarnosti, nee nikad prihvatiti ove prazne logike kontro verze, koje sama spontano prouzrokuje metafizika filozofija ap solutnoj vrijednosti ove ili one metode ne obazirui se na svaku naunu primjenu; naklonosti, koje su uvijek relativne, koje ona poklanja u tom pogledu, mogu samo, u svakom sluaju praizai iz najbolje harmonije koja je konstatovana izmeu sredstava i cilja naklonosti e odmah promijeniti predmet, bez ikakve pogrene upornosti i bez i najmanje filozofske nedosljednosti, ako stvarna upotreba bude otkrila kasnije inferiornost metode, koja je najprije usvojena; od ega se sigurno ne treba uopte bojati, u pitanju ko je smo mi istraivali. Poto je ovo prethodno izlaganje unaprijed dovoljno opisalo glavni duh koji je svojstven statikoj sociologiji, sad nam ostaje, da bi mogli prethodno odrediti pravi opti duh nove politike filo zofije, da razmatramo takoe, na neposredan ali sumaran nain, filozofsku koncepciju koja treba da rukovodi u dinamikom proua vanju ljudskih drutava, i koja neposredno predstavlja glavni pred met novog eksplicitnog rada. Mada je drugi predmet obino pot punije cijenjen i poznatiji, izlaganja koja su manje opsena bie ovdje dovoljna, naroito u nastavku prethodnih objanjenja, koja e unaprijed tu uprostiti najvee tekoe, zbog tijesne veze koja u takvom predmetu mora racionalno postojati izmeu teorije egziistencije i teorije kretanja, ili sa iskljuivo politike take gledita, iz meu zakona poretka i zakona napretka. Treba uostalom uzgred napomenuti da nas spontano preimustvo dinamike sociologije u itavom nastavku ove knjige ovlauje, u ovom momentu da svedemo na, to je mogue vie, optu ocjenu, ija prva nesavrenost, i ak sporedne praznine, mogu biti postepeno nadoknaene cjeli nom zadnjih lekcija. 150

Mada statiko shvatanje drutvenog organizma mora, zbog pri rode predmeta, konstituisati prvu racionalnu osnovu itave socio logije, kao to sam to objasnio, treba ipak priznati da u njoj ne samo socijalna dinamika ini dio koji je najneposrednije interesan tan, uglavnom u nae vrijeme, nego naroito, sa iskljuivo naune take gledita, da ona jedina dovrava davanje najotrijeg filozof skog karaktera cjelini ove nove nauke, inei da direktno prevlada pojam koji najvie razlikuje sociologiju u pravom smislu od obi ne biologije, tj. glavna ideja stalnog napretka, ili radije postepenog razvitka ovjeanstva. U jednoj metodikoj raspravi politike filo zofije bi, bez sumnje odgovaralo da se najprije analiziraju indivi dualni podsticaji koji postaju pravi elementi ove progresivne sna ge ljudske vrste dovodei ih u vezu sa osnovnim instiktom, koji je, osobito sloen, rezultat nune saradnje svih naih prirodnih tenji, koji direktno tjera ovjeka da neprestano poboljava, u svim pogle dima, svoj, ma koji, poloaj, ili racionalnijim ali ekvivalentnim iz razima, da uvijek razvija, u svakom pogledu, cjelinu svog fizikog, moralnog li intelektualnog ivota, koliko god to onda doputa sistem prilika u kojima se on nalazi smjeten. Posmatrajui ovdje ovaj prethodni pojam kao ve dovoljno osvijetljen danas kod naprednih duhova, mora odmah razmatrati osnovno shvatanje socijalne dina mike, tj. prouavanje ove neprekidne sukcesije, razmatrane u i tavom ovjeanstvu. Da bi na odgovarajui nain uvrstila ideje, vano je prethodno uspostaviti, neophodnom naunom apstrakci jom, slijedei odlinu vjetinu koju je Kondorse pametno zaveo, nunu hipotezu jednog jedinog naroda prema kojem bi se idealno iznosile sve uzastopne drutvene promjene koje se stvarno posmatraju kod razliitih naroda. Ova racionalna pretpostavka se mnogo manje udaljava od stvarnosti nego to se to obino pretpostavlja: jer, sa politike take gledita, pravi nasljednici ovog ili onog na roda su sigurno oni koji su koristei i nastavljajui, njihove poet ne napore, produili njihove drutvene napretke, bilo kakvo da je tlo na kojem ive, i ak rasa od koje potiu; jednom rijei politi ki kontinuitet naroito mora regulisati socioloko naslee, mada jedinstvo djelova mora, uostalom, krajnje uticati, u oubiajenim sluajevima na ovaj kontinuitet. Ali bez preduzimanja ovdje jednog takvog ispitivanja, rezervisanog prirodno za jednu posebnu raspra vu, gdje bi ideja nacije ili naroda bila direktno podinjena pozitiv noj analizi, dovoljno je za na cilj upotrijebiti, obino, predloenu hipotezu, kao prostu naunu vjetinu ija korisnost nije sporna. Tako postavljen pravi opti duh dinamike sociologije se sa stoji u shvatanju svakog od ovih uzastopnih drutvenih stanja kao nunog rezultata prethodnog, i kao neophodnog pokretaa sljede eg, po sjajnom aksiomu velikog Lajbnica: Sadanjost je gro bu dunosti. Nauka ima od sada za cilj, u tom pogledu, da otkrije stalne zakone koji upravljaju tim kontinuitetom i ija cjelina od151

reuje glavni put ljudskog razvitka. Jednom rijei, drutvena di namika prouava zakone sukcesije, dok drutvena statika trai za kone koegzistencije: tako da opta primjena prve bude u pravom smislu snadbijevanje praktine politike istinitom teorijom progre sa, u isto vrijeme kad druga spontano formira teoriju poretka; to ne mora ostaviti ni najmanju razumnu sumnju na neophodnu spo sobnost jedne takve filozofske kombinacije da na odgovarajui na in zadovolji dvostruku osnovnu potrebu savremenih drutava. Po jednoj takvo definiciji drutvena dinamika se direktno pred stavlja sa jednim pravim naunim karakterom, koji bi dozvolio da se odstrani kao tetna tako uznemirujua kontroverza ljudskom usavravanju, i ija e premo morati okonati zaista ovu jalovu diskusiju, prenijevi je zauvijek iz polja adealnosti u polje stvar nosti, ukoliko su bar zavriva bitno metafizika osporavanja. Ako se uopte ne treba plaiti padanja u metafiziko prenemaganje, i naroito, pojave izbjegavanja tobonje glavne tekoe koju pozitiv na filozofija spontano odstranjuje, kao to sam naveo bie lako, po mom miljenju raspraviti itavu socijalnu fiziku, ne upotrebljava jui ni jedan jedini put rije usavravanje, zamjenjujui ga uvijek prosto naunim izrazom razvoj, koji oznaava, bez ikakve moralne ocjene, neospornu optu injenicu. Oigledno je, ak, da jedan ta kav apstraktan pojam, nije uopte, po svojoj prirodi, iskljuivo svoj stven sociologiji, i da on ve postoji, na jedan vrlo slian nain, u prouavanju individualnog ivota, gdje biolozi od njega imaju sa da stalnu korist u komparativnoj analizi razliite starosti organiz ma, naroito ivotinjskog. Ovaj nauni pristup, ukazujui na prvu klicu ovog razmiljanja je veoma zgodan da opie isto spekulativ nu namjeru koja najprije mora prethoditi njenoj stalnoj upotrebi, odbacujui tetne i iracionalne kontroverze potovanoj zasluzi ra zliitih uzastopnih stanja, da bi se ograniio na prouavanje zako na njihove stvarne sukcesije. Zatim treba priznati da nuna zavis nost razliitih drutvenih stanja, obrazuje u politikoj filozofiji, po prirodi stvari, jednu koncepciju, koja je, na sasvim razliiti nain, nadmonija nego to to moe biti u biolokoj filozofiji, individualni slijed godina. Ovaj veliki pojam drutvenog niza, ponovo nalazi, bilo za nauku, ili ak za samu metodu, svoj pravi ekvivalent u biolo giji, ne u analizi starosti, nego jedino u shvatanju osnovnog organ skog niza, kao to u to neposredno objasniti na kraju ovog poglav lja. Budui da sam, ve prethodno dokazao neophodno postojanje sociolokih zakona, u najteem i najnesigurniijem sluaju, tj. u od nosu na statiko stanje, bilo bi, bez sumnje, nekorisno formalno insistirati ovdje na nunosti koja je mnogo bolje ocijenjena i mno go manje sporna, dinamikih zakona u pravom smislu. U svako vrijeme i na svako mjesto, sam, uobiajen tok naeg individualnog ivota, uprkos njegovoj krajnjoj kratkoi, je neprestalno dovoljan 152

da dozvoli da se opaze, ak nehotino, neke znatne promjene koje su proizale iz razliitih pogleda u drutveno stanje, i emu. naj starije slike ljudskog ivota konstatuju, ve sa toliko naivnosti, in teresantno svjedoenje, ne obazirui se na svako sistematsko mi ljenje. Dakle, to je spora, postepena, ali stalna akumulacija, ovih neprekidnih promjena, koje malo po malo obrazuju drutveno kre tanje, ije trajnje u jednoj generaciji mora redovno odvojiti razli ite, malo otrije korake, jer se naroito, stalnim obnavljanjem odraslih vre u politici osnovne i najznatnije promjene, one koje podnosi sama individua mogu biti najee, veoma malo vidljive. U jednoj epohi, gdje srednja brzina ove osnovne progresije izgleda svima znatno ubrzana, bilo kakvo da je, uostalom, moralno milje nje koje se njoj formira, niko ne moe vie osporiti stvarnost jed nog kretanja, koje duboko osjeaju oni isti koji ga proklinju. Racio nalna kontroverza moe dakle, postojati danas samo stalnom pod injavanju ovih velikih dinamikih pojava nepromjenljivim pri rodnim zakonima; to, uglavnom ne bi dozvoljavao nikakvu raspra vu niko ko se direktno nalazi na . optem stanovitu pozitivne filo zofije, to je, istina, uslov koji se jo veoma rijetko ispunjava. Ali. dopunjujui posmatranje bilo bi lako konstatovati, u bilo kom po gledu da se razmatra drutvo, da su ove sukcesivne promjene pod injene odreenom redu. ije je racionalno objanjenje, prema pro uavanju ljudske prirode, ve mogue u jednom dosta velikom bro ju sluajeva dok se za ostale treba nadati, da e se kasnije razum jeti. Ovaj red predstavlja, uostalom, znaajnu postojanost koju bit no izraava tano poreenje paralelnih razvoja, posmatrano kod ra zliitih i nezavisnih populacija, za to svako moe ovdje lako nai karakteristine primjere, od kojih e glavni, uostalom biti sponta no miljeni u istorijskom dijelu ove knjige. Poto je, dakle, s jedne strane, postojanje drutvenog kretanja, od sada neosporno, i poto, s druge strane neprekidan red razliitih stanja drutva se ni u kom pogledu ne vri, samovoljnim redom, treba dobro posmatrati sva ku nunost ove velike stalne pojave, kao potinjenu prirodnim, takode pozitivnim zakonima, ma da komplikovanijim. od zakona svih drugih, bilo kojih pojava, sem ako ne upotrijebimo teoloku vje tinu stalnog provienja, ili ne pribjegnemo mistinoj moi metafi zikih entiteta. Nema zaista tu druge intelektualne alternative: je dino e se na kategoriji drutvenih pojava morati zavriti stvarno, u naem vijeku, osnovna borba, neposredno zapoeta ve tri vijeka, izmeu pozitivnog i teoloko-metafizikog duha. Prognane zauvijek, redom, od svih ostalih kola ljudske spekulacije, bar u principu. teoloka i metafizika filozofija, vladaju danas samo u sistemu dru tvenih prouavanja: radi se najzad tome da se iskljue iz ovog posljednjeg podruja, to mora naroito proizai iz osnovne koncep cije drutvenog kretanja, kao nuno potinjenog nepromjenljivim prirodnim zakonima, umjesto da njime upravljaju bilo koje volje. 153

Mada se osnovni zakoni drutvene solidarnosti naroito potvr uju u ovom stanju kretanja, jedna takva pojava uprkos svom ne promjenljivom nunom jedinstvu, moe biti korisno potinjena. da bi se olakalo prethodno posmatranje, stalnom racionalnom razlanjivanju, razliitih, ali korelativnih osnovnih aspekata ljudske eg zistencije, koji se naizmjenice razmatraju kao fiziki, moralni, in telektualni i najzad, politiki aspekti. Dakle, sa nekih od ovih pret hodnih taaka gledita, kad se razmatra najprije cjelina opteg kre tanja ovjeanstva, od najstarijih istorijskih vremena do naih da na, bie lako konstatovati da su se razliiti koraci stalno vezali za odreeni poredak, kao to e to istorijski dio ove knjige spontano pokazati, ukazujui na glavne zakone ove nune sukcesije. Ja se moram ovdje ograniiti na citiranje, uglavnom, intelektualne evo lucije, koja je najneodbacivija i koja je najkarakteristinija od svih, utoliko ukoliko je manje sprijeena i naprednija od svake druge i koja u tom svojstvu mora sluiti uvijek kao glavni vodi. Glavni dio ove evolucije, onaj koji je najvie uticao na opti napredak sa stoji se bez sumnje, u neprekidnom razvitku naunog duha, poev od prvih radova Talesa i Piragore do radova Lagrana i Biaa. Da kle nijedan obrazovan ovjek ne moe danas sumnjati da u ovoj dugoj sukcesiji napora i otkria ljudski genije nije uvijek slijedio tano odreeni put, ije bi prethodno tano poznavanje moglo na neki nain dozvoliti jednom dovoljno informisanom umu da pred vidi, prije njihove, vie ili manje bliske, realizacije, glavne napret ke rezervisane za svaku epohu, pratei odlian sumaran ekspoze. koji je, poetkom prolog vijeka dao sjajni Fontenel. Mada istorijska razmatranja mogu biti sluajno opisana, i iz iskljuivo spored nih razloga, u prve tri knjige ove Rasprave, svako je ipak u njima mogao spontano konstatovati brojne primjere koji se ne mogu od baciti, ove nune sukcesije, koja je komplikovanija ali i manje sa movoljna od ijednog prirodnog zakona u pravom smislu rijei, bi lo u onom to se odnosi na vlastiti razvoj svake posebna nfiuke. ili na uzajamni uticaj razliitih grana prirodne filozofije. Principi ko ji su prije postavljeni, na poetku ovog djela, glavnom razvitku naeg uma i optoj hijerarhiji nauka, mogli su mnogo olakati ta razmatranja i utisnuti im. naroito, od poetka, neizbrisivu ra cionalnost, koja e moi zatim uprostiti, u velikom stepenu, istorijsku analizu kad joj moramo neposredno pristupiti. Moglo se dakle tako ve uvjeriti, u vanim i razliitim sluajevima da e. u tom pogledu, veliki napreci svake epohe, i ak svake generacije, nuno proisticati uvijek iz stanja koje je neposredno prethodilo: tako da se genijalni ljudi, kojima su obino ti napreci veoma eks kluzivno dodijeljeni, pokazuju, uglavnom, samo kao pravi organi jednog predodreenog kretanja, koji su, zbog njihove nestaice, ot voreni za druge ishode, kao to to istorija esto potvruje, na naj jasniji nain pokazujui vie eminentnih duhova potpuno spremnih 154

da istovremeno izvre najvee otkrie, koji su morali meutim ima ti samo jedan organ. Svi, bilo koji djelovi ljudske evolucije, sadre uglavnom, kao to emo to konstatovati kasnije, veoma slina posmatranja mada komplikovana i tee procjenljiva. Bilo bi sigurno suvino zaustaviti se ovdje, na nekom slinom opisu, ak i sumar nom, u vezi sa umjetnou u pravom smislu, iji je prirodni napre dak, bilo poseban ili kombinovan, danas dovoljno oigledan. Vid ljivi izuzetak koji se odnosi na lijepu umjetnost dobie, spontano u naem neposrednom prouavanju socijalne dinamike, jedno ra cionalno objanjenje, nadam se potpuno dovoljno da sprijei od sa da zdrave duhove da vide u ovom vanom sluaju jednu vrstu oz biljnog prigovora protiv pravilne cjeline nunog i neprekidnog kre tanja ovjeanstva. Sto se tie onog dijela ovog velikog kretanja koji izgleda danas najmanje podvodiv pod prirodne zakone tj. po litikog kretanja u pravom smislu, koje se jo shvata kao da ga samovoljno reguliu odgovarajue snane volje, svako e moi, me utim, priznati, sa istom sigurnou, bar kao i u svakom drugom sluaju, da su se razliiti politiki sistemi zaista istorijski smjenjiva li, slijedei jednu povezanost koja je veoma racionalno znaajna, redom koji je tano utvren, tako da se ne plaim da ga unaprijed predstavim kao jo neizbjeniji od reda razliitih optih, i naroito posebnih stanja ljudskog uma, kao to emo to vidjeti na svom mjestu. Da bi bolje razvili, uostalom, ovaj neophodan prethodni osje aj nunom postojanju pozitivnih zakona u socijalnoj dinamici, bilo u kom pogledu da se on razmatra, itaocu e korisno pomoi osnovna solidarnost koja je ve dokazana za statiko stanje izme u svih razliitih drutvenih elemenata. Ona mora utoliko vie postojati za vrijeme kretanja koje bi bez nje zavrilo, kao u meha nici, u spontanom determinisanju potpunog raspada sistema. Da kle, razmatranje jedne takve povezanosti uproava i uvruje is tovremeno prethodna dokazivanja nunog dinamikog poretka, jer je tako dovoljno da bude konstatovana u nekom pogledu, da bi odmah biva racionalno ovlaena da unaprijed proiri isti princip na sve ostale drutvene aspekte; to povezuje neposredno izmeu tih aspekata sve parcijalne dokaze koji se mogu dobiti riz stvarno sti ovog naunog pojma. U izboru i korienju ovih razliitih pro vjeravanja, upuujem itaoca da najprije primijeti da, po prirodi stvari, zakoni drutvene dinamike moraju nuno biti utoliko jas niji ukoliko se odnose na vee stanovnitvo, gdje sporedni neredi imaju manje uticaja, kao to sam ve na to ukazao u odnosu na statike zakone. Treba, uostalom, imati u vidu ovdje, u tom po gledu, kao naroito dinamikom, u slinu misao, da osnovni zakoni postaju takoe, svom nunou, utoliko neumaljtiviji, i prema tome znaajniji, ukoliko se primjenjuju na napredniju civilizaciju, jer se, drutveno kretanje, najprije nejasno i neodreeno, mora pri155

rodno izraziti i kasnije ojaati u mjeri u kojoj traje i prevazilazi, razmatranje, koje je primjenljivo na sve socijalne aspekte moi e sa rastuom energijom, sve sluajne uticaje. Ovo dvostruko stalno nadam se, na odgovarajui nain upotrijebljeno, voditi jasno itao ca u preliminarni rad, na koji mu moram ovdje ukazati, i od ko jeg ga ne mogu osloboditi da bi mogao korisno da prati prouava nje sadanje knjige. Sto se tie filozofske koordinacije cvih pret hodnih djeliminih dokaza, ije kombinovanje nije ni malo ravno duno prema nauci, moram takode obavijestiti itaoca da glavna evolucija ovjeanstva, komparativno razmatrana sa razliitih dru tvenih aspekata, mora biti, po prirodi stvari, utoliko vie nuno podreena vrhovnim zakonima prirode, ukoliko se odnosi na sloe nije pojave, gdje se nepravilnosti, koje su proizale iz bilo kojih in dividualnih uticaja, moraju, prirodno, unaprijed brisati. Razum ljivo je tako, kakva nedosljedna iracionalnost postoji tu, danas, na primjer, kad se, s jedne strane posmatra nauno kretanje kao pod injeno pozitivnim zakonima, a s druge, politiko kretanje kao veoma samovoljno; jer ono, uglavnom, zbog svoje velike komplika cije, upravljajui vie individualnim poremeajima mora biti jo neizbjenije preddeterminisano od drugog, gdje lini genije sigur no vri vie uticaja, kao to smo na to ukazali neposredno rasprav ljajui osnovnim granicama drutvene akcije. Ma kako paradok salno mogao danas izgledati jedan takav princip, ne sumnjam da on nee biti konano potvren produbljenim istraivanjem teme. Saglasno mojim prvim napomenama, potvruje se sada, na je dan isto neodbaciv kao i spontan nain, mogunost da se saeto opie ovdje pravi opti duh dinamike sociologije, ograniavajui se na prouavanje neospornog stalnog razvoja ovjeanstva koji je njen pravi nauni predmet, ne izjanjavajui se nipoto famoznom pitanju usavravanja ovjeanstva. Dilo bi mi lako dj kraja istrajem u jednom takvom raspoloenju, potpuno odbacujui tu is forsiranu kontroverzu, koja izgleda danas, zbog i rac'oralnih preo kupacija nae politike filozofije, mora snabdijevati nunu primi tivnu osnovu itavog sistema socijalnih koncepcija: tobonja pre mo ove diskusije bi se nala od tada neopozivo procijenjena iako indirektno, samim izvoenjem ovog sloenog prouavanja ljudske evolucije, bez obzira na sva razmatranja usavravanju. Ali, ma kako korisna mogla biti ova striktna nauna strogost, koja bi zaista morala vladati u jednoj metodskoj raspravi, i ma kako. slino spe kulativno raspoloenje mora ak neposredno preovlaivati u ita vom nastavku ove knjige, moram meutim ovdje u prvoj racio nalnoj skici dati stvarni znaaj razliitim temeljnim objanjenjima koja moe zahtijevati sadanje filozofsko stanje, ba i kad se ona mogu javljati, s krajnje naune take gledita, kao iskljuivo slu ajna i sporedna. Zbog toga smatram korisnim da ispitam sada. uk ratko, ali neposredno, ovu uvenu filozofsku prepirku, suvie dje156

tinjasto hvaljenu; ona e nam, uostalom, posluiti za prirodan prelaz na racionalno promiljanje optih granica politike akcije. Duh koji je veoma relativan, u kojem moraju od sada biti shvaeni svi, bilo koji, pojmovi pozitivne politike, treba ovdje naj prije da nam neopozivo udalji, kao, koliko praznu, toliko tetnu nejasnu metafiziku kontroverzu porastu sree ovjeka u razli itim periodima civilizacije: to spontano eliminie jedini guvni dio pitanja na koje bi bilo zaista nemogue dobiti ikakav stvaran i stalan pristanak. Poto srea svakoga trai dovoljnu harmoniju iz meu ukupnog razvoja njegovih razliitih sposobnosti i itavog si stema, ma kojih, okolnosti koje upravljaju njegovim ivotom, i po to, s druge strane, jedna takva ravnotea tei uvijek da se spon tano uspostavi do izvjesnog stepena, ne bi ovdje bilo mjesta da se pozitivno porede ni sa ikakvim direktnim osjeajem, ni ak sa ikak vim racionalnim putem: drutvene situacije u odnosu na individu alnu sreu, ije je itavo pribliavanje sigurno nemogue: toliko bi vredjelo. takorei, postaviti nerjeivo i nerazumljivo pitanje sree koje je uzajamno svojstveno razliitim ivotinjskim organizmima, ili razliitim polovima svake vrste. Poto je tako bezpovratno odbacila ovaj neiscrpan tekst dje jih deklamacija ili sterilnih rasprava, pozitivna analiza nejasnog aktuelnog pojma ljudskog usavravanja, ne dozvoljava, uglavnom, da opstoji druga glavna ideja do iskljuivo nauna misao stalnog razvoja ljudske prirode koja se razmatrana sa svih razliitih glav nih aspekata, pratei stalnu harmoniju i prema nepromjenljivim za konima evolucije. Dakle, ova koncepcija, bez koje ne moe posto jati ni jedna prava drutvena nauka, predstavlja zaista, ak i pre ma samim prethodnim objanjenjima gore naznaenim, najneosporniju stvarnost: nema nikakve mogue diskusije sa onima koji tu stvarnost ne poznaju; nema je vie nego, u ma kojoj nauci, sa oni ma koji joj odbacuju osnovne pojmove, na primjer, u biologiji or ganski niz koji je, uostalom filozofski ekvivalent sociolokog niza. Oigledno je, dakle, da se ovjeanstvo neprekidno razviia poste penim tokom svoje civilizacije, naroito to se tie istaknutih spo sobnosti nae prirode, u razliitim pogledima fizikom moralnom, intelektualnom i na kraju politikom, tj. da ove postojee sposob nosti, ali najprije komparativno umrtvljene, uzimaju mal.; po ma lo, jednim sve irim i pravilnijim vrenjem sve potpuniji polet u optim granicama koje namee osnovni organizam ovjeka. Svako filozofsko pitanje koje bi motivisalo krajnju ekvivalenciju izmeu dvije ideje razvitka i usavravanja, jedne teorijske, druge prakti ne, svodi se dakle sada na izjanjavanje da ovaj oigledni razvitak mora biti posmatran kao da je nuno praen, u stvarnosti, jednim odgovarajuim poboljanjem, ili jednim pravim napretkom. Dakle, ma da se nauka moe lako uzdrati od direktnog rjeavanja jedne takve praktine sumnje, ne prestajui ipak da korisno slijedi svoja 157

slobodna spekulativna istraivanja, ne mogu meutim, oklijevati da ovdje izjavim, na najeksplicitniji nain, da ovo stalno pobolj anje, ovaj postojani progres, mi izgledaju isto tako neodbacivi kao i samo kretanje iz kojeg proistiu: samo ipak pod uslovom da ne prestaju da se shvataju, kao i ovaj razvoj, kao neizbjeno podi njene, sa svakog, bilo kojeg aspekta, osnovnim ogranienjima, jed nim optim, drugim posebnim, koja nauka moe kasnije opisati, bar u najvanijim sluajevima; to odmah odstranjuje nestvarnu kon cepciju jednog neogranienog usavravanja. Treba, uostalom, uvijek podrazumjeti da e se, za ovo poboljanje, kao i za ovaj razvoj veoma razmatrati itavo ovjeanstvo, umjesto izolovanog naroda. Ovako postavljen ljudski razvoj mi izgleda da, zaista, stalno ima za posljedicu, u svim razliitim glavnim aspektima nae prirode, dvostruko rastue poboljanje, ne samo u osnovnom poloaju ov jeka, to bi danas bilo teko osporivo, nego isto tako, to je mnogo manje procjenjivo, u naim odgovarajuim sposobnostima: izraz svojstven usavravanju odgovara naroito ovoj drugoj osobini pro gresa. Sa prve take gledita, nemam potrebe nipoto di se ovdje zadravam da bih pokazao oigledno poboljanje kojem je socijal na evolucija izloila spoljni sistem naih uslova ivota bilo rastu om i pametno voenom akcijom u okolnom svijetu, prema napret ku nauka i vjetina, bilo stalnim ublaavanjem naih obiaja, ili najzad postepenim usavravanjem drutvenog organizma: u ovom posljednjem pogledu naroito, koji je najkontroverzniji u nae vri jeme, nastavak ove knjige nee, nadam se, ostaviti nikakvu sum nju, uprkos tobonjem politikom nazadovanju koje se dodjeljuje srednjem vijeku, u kojem su, nasuprot, napreci bili uglavnom poli tiki. Jedna opta injenica koja se ne moe odbaciti dovoljno od govara, u prvom smislu, na sve sofistike deklaracije: to je stalni i neprekidni porast ljudskog stanovnitva na itavoj povrini ze maljske kugle, razvojem njegove civilizacije, iako individue u njoj zadovoljavaju mnogo bolje sve svoje fizike potrebe. Potrebno je da jedna takva tendencija ka neprekidnom poboljanju ljudskog poloaja bude veoma spontana i duboko neodoljiva da bi se mogla odravati uprkos velikih greaka naroito politikih, koje u svako vrijeme mogu apsorbovati ili neutralisati najvei dio naih razlii tih snaga. ak u revolucionarnom dobu, uprkos vie izraenom neskladu izmeu politikog sistema i opteg stanja civilizacije, ne ma sumnje da se poboljanje produava, ne samo u fizikom i in telektualnom pogledu, to je oigledno, nego uglavnom i u moral nom pogledu, iako je prolazna dezorganizacij a ovdje morala dublje poremetiti glavnu evoluciju. Sto se tie drugog aspekta pitanja tj izvjesnog postepenog i veoma sporog poboljanja ljudske prirode, u veoma uskim, ali kasnije znatnijim granicama, ma da do sada ma lo poznatim, ini mi se racionalno nemogue, sa stanovita prave bioloke filozofije, da se ovdje ne prihvati do izvjesnog stepena prin-

cip slavnog Lamarka, koji se ne moe odbaciti uprkos njegovih og romnih i oiglednih pretjerivanja, nunom uticaju jednog homo genog i stalnog vjebanja da se u svakom ivotinjskom organizmu, a naroito kod ovjeka, proizvede organsko usavravanje pogodno da bude postepeno uvreno u potomstvu, poslije jedne dovoljno duge perzistencije. Razmatrajui naroito zbog jednog tako osjetlivog pitanja najkarakteristiniji sluaj tj. sluaj intelektualnog raz voja, ne moe se, ini mi se. odbiti da se prihvati, a da je ipak is kustvo jo nije dovoljno izrazilo 1 jedna najvea prirodna sposobnost za kornbinovanje duha kod veoma civilizovanih naroda, nezavisno od svake, ma koje kulture, ili, to je isto, najmanja sposobnost kod manje naprednih naroda; pod uslovom da poreenje bude uvijek uspostavljeno koliko god je mogue, izmeu individua jednog ana lognog cerebralnog organizma, i naroito, na primjer, kod organi zama srednje inteligencije. Ma da intelektualne sposobnosti mora ju, bez sumnje, biti naroito mijenjane pod uticajem socijalne evo lucije, njihov manji relativni intenzitet, meutim, u osnovnoj kon stituciji ovjeka me ovlauje da zakljuim, u neku ruku, fortiori, njihovom pretpostavljenom poboljanju, usavravanjem koje je proporcionalno najizraenijim i, ne manje vjebanim sposobnosti ma, izuzev, ipak, eventualne kasnije revizije jednog takvog filozof skog suda, prema odgovarajuem direktnom izvoenju jednog ne ophodnog naunog ispitivanja. U moralnom pogledu, niroito mi izgleda neosporno da postepeni razvoj ovjeanstva tei da dredi stalno, i zaista ostvari, u izvjesnom stepenu. rastuu prodominaciju najplemenitijih sklonosti nae prirode, kao to sam to objasnio gdje treba. Mada najgori instikti nuno nastavljaju da postoje mijenja jui samo svoje manifestacije, meutim, jedna vjeba, manje po magana, a vie zgusnuta, mora teiti da ih postepeno ublai; i nji hovo rastue regulisanje sigurno e uiniti da nehotino uestvuju u odranju dobre socijalne ekonomije, naroito kod manje razvije nih organizama, koji predstavljaju ogromnu veinu. Ova razliita objanjenja, mada veoma sumarna, dovoljna su ovdje da se jasno utvrdi da stalni razvoj ovjeanstva moe biti
1 Cesto su preduzimani preventivni pokuaji da bi se odluilo da li mladi divljaci, uzeti veoma rano, mogu postati uz odgovarajue vaspitanje i skup povoljnih situacija, tako sposobni za na drutveni ivot kao savremeni Eviropljani. Ishod je skoro uvijek, naprotiv, ukazivao na jednu, takorei, neodoljivu tendenciju, naroito u moralnom pogledu, da se ponovo vraaju spontano divljem ivotu, uprkos svim preduzetim predostronostima: to bi, ini mi se, predstavljalo snaan motiv za odluivanje u predloenom pitanju. Ali, ma kako da su ovi oblici iskustva bili obino inspirisani najpametnijim i najdobroeleim namje rama, oni su bili do sada shvatani i nastavljani na jedan premalo ra cionalan nain da bih iskreno vjerovao da im se ve moe dati pravi nauni znaaj.

158

159

uvijek razmatran kao pravo, postepeno usavravanje, u okviru od govarajuih granica. Ima se, dakle, racionalno, pravo da se u so ciologiji prihvati nuna ekvivalencija ova dva opta izraza, kao to se to obino radi u biologiji, u komparativnom prouavanju ivo tinjskog organizma. Ipak moram, ini mi se, istrajati u korienju naroito prvog izraza, koji sreom nije jo pokvaren neracionalnom upotrebom, i koji izgleda posebno odgovara naunoj namjeni. Ovo prvenstvo je, po meni, tim vie motivisano, to, ak i u praktinom pogledu, naziv razvoj ima, po svojoj prirodi, dragocjenu prednost da neposredno odreuje iz ega se sastoji, svom nunou, stvarno usavravanje ovjeanstva; jer on odmah izraava obian sponta ni polet, postepeno pomognut odgovarajuim gajenjem osnovnih, uvijek preegzistirajuah, sposobnosti koje sainjavaju ukupnost na e prirode, bez ijednog, ma kojeg, uvoenja novih sposobnosti. Drugi izraz nemajui uopte takvo svojstvo, naroito zbog pogrene upotrebe koja se toliko vrila do naih dana, mi emo morati, ud sada, bez ikakvog cjepidlakog prenemaganja, ovdje, uglavnom na pustiti, ali uzimajui uvijek prvi u njegovoj potpunoj filozofskoj irini, naunoj ili praktinoj, dosta odreenoj. Zavravajui ovdje sa sumarnim opisom ove prethodne kon cepcije ljudskog razvoja, koja predstavlja pravi predmet svake di namike sociologije, moram jo upozoriti, pod zadnjom takom. na optu sposobnost koju ona mora spontano proizvoditi, da uvijek raz matra drutveno stanje obuhvaeno sa svih razlitih glavnih aspekata kao da je bilo bitno tako savreno u svakoj epohi da one sadri odgovarajuu starost ovjeanstva, kombinovanu sa korelativnim sistemom ma kojih prilika, pod ijom vlau se ostvaruje njegova sadanja evolucija. Ova filozofska tendencija, bez koje bi, usuujem se to rei, istorija ostala potpuno nerazumljiva, postaje ovdje prirodno neophodan dodatak potpuno slinoj intelektualnoj sposobnosti koja je ovdje gore utvrena u odnosu na statiku so ciologiju: jedna je za napredak ono to je druga za poredak; a oba dvije nuno proizilaze iz istog oiglednog principa, tj. iz ovog ne opozivog preimustva relativnog stanovita nad apsolutnim, koji naroito razlikuje, u bilo kom predmetu, pravi opti duh svojstven pozitivnoj filozofiji. Ako razliiti drutveni elementi ne mogu ni kako na due da odravaju spontano izmeu sebe ovu univerzalnu harmoniju koja je prvi princip stvarnog poretka; tako isto svaki od njih, ili njihova cjelina, ne mogu izbjegavati, u svakoj epohi, da budu toliko napredni koliko bi dozvolio itav sistem razliitih uticaja, unutranjih ili spoljanjih, njeno stvarno ostvarenje. Ne radi se, dakle, krajnjim uzrocima, nita vie u jednom nego u drugom sluaju, ni ma kojem upravljanju provienja. To je uvijek za kretanje, kao to smo to ve priznali za postojanje, prost nuan nastavak ovog spontanog reda koji proizilazi iz nepromjenljivih prirodnih zakona za sve mogue pojave, i koji se samo mora mani-

festovati na jedan manje pravilan ali jednako neizbjean nain, u pogledu drutvenih pojava, statikih ili dinamikih, zbog njihove vie zamrenosti. Isti princip mora, bez sumnje, direktno iskljuiti i ovu iracionalnu optubu tobonjem optimizmu u vezi sa ovim novim predmetom, emu sam se ve dovoljno izjasnio u odnosu na socijalnu statiku, i koji, sigurno nije ovdje manje neobian. To bi znailo, bez sumnje, pripisati politikim mjerama u pravom smi slu rijei neshvatljivu snagu, potpuno suprotnu ukupnim razma tranjima, umjesto da im se poglavito pripiu drutveni progresa, kao to u to pokazati neposredno. Poto, dakle, stvarno usavra vanje proizlazi naroito iz spontanog razvoja ovjeanstva, kako bi moglo, u svakoj eposi, ne biti, veoma, ono to je moglo biti, pre ma ukupnoj situaciji? Ali, ova racionalna sposobnost ne iskljuuje nikako kao to sam to ve utvrdio, mogunost, i ak, neophodnost ma kojih od zabluda, nenamjernih ili ak namjernih, koja moraju ovdje, prirodno, biti izraenija nego u ijednom drugom sluaju, pa ipak uvijek neizbjeno zatvorena lizmedu nekih osnovnih gra nica, nametnuta ukupnou poloaja predmeta i bez ijeg postoja nja bi opta pojava stalnog napretka oigledno postala neobjanji va. Jedno takvo filozofsko razmatranje tei samo da uini previdivim, u obinom ispitivanju drutvenih pojava, bilo prolih ili savremenih, ovu pametnu naunu popustljivost, koja omoguava da se bolje potuje, i ak, lake shvati prava istorijska povezanost do gaaja, a da se, ni na koji nain ne iskljui, kad to sluaj zahtije va, ni stroga osuda, ni naroito slobodna neposredna koncepcija najaktivnije ljudske intervencije, kao to e to, nadam se, uiniti, potpuno neosporno, nastavak ove knjige. Cjelina prethodnih razmatranja prirodno vodi ispitivanju os novne koncepcije dinamike sociologije sa posljednjeg glavnog as pekta koji je izuzetnije sposoban da kao nijedan drugi neposredno manifestuje, u praksi, pravi filozofski karakter pozitivne politike. Radi se principu optih granica, ma koje politike akcije, iji ra cionalni pojam mora naroito odstraniti odmah danas idealan duh, apsolutan i neogranien, koji, pod nadmonim uticajem metafizi ke filozofije, vlada jo obino sistemom socijalnih spekulacija, kao to sam to objasnio, na poetku ove lekcije. Nijedan razuman ov jek ne bi mogao od sada poricati najprije postojanje slinih grani ca, a da se ne obzire na njihovo stvarno odreivanje, sem ako nee da nastavi jednu ozbiljnu upotrebu antike teoloke hipoteze, koja predstavlja zakonodavca kao prost organ jednog neposrednog i stal nog provienja pod ijim uticajem se ne bi, zaista, mogle dopustiti nikakve granice. Nae vrijeme ne trai vie ni najmanje racionalno opovrgavanje slinih koncepcija, koje su ak prestale da budu stvar no razumljive njihovim najodlunijim pristalicama, iako su intelek tualne navike, stegnute ispod njihove duge premoi, jo daleko od toga da budu u nae vrijeme dovoljno ispravljene. Budui da je u

160

161

bilo kojem redu pojava, ljudska akcija, uvijek nuno veoma ogra niena, uprkos snazi najire saradnje kojom upravljaju najotroumnije vjetine, bilo bi oigledno nemogue razumjeti, s kakvim pravom drutvene pojave mogu biti jedine izuzete od ovog osnov nog ogranienja, koje je neizbjena posljedica samog postojanja prirodnih zakona. Kakve god da mogu biti varljive inspiracije ljudske oholosti, svaki dravnik poslije dovoljnog vrenja politike vlasti, treba biti, obino, veoma uvjeren, kroz svoje vlastito iskus tvo, u stvarnost tih neophodnih granica, koje namee politikoj ak ciji ukupnost drutvenih uticaja i kojima mnogo treba da pripie uobiajen neuspjeh velikog dijela uzaludnih projekata kojima je on najprije potajno sanjao: moda bi ak ovaj osjeaj mogao biti utoliko potpuniji, iako je najee prikriven, ukoliko je vlast ira, jer je njegova nemo da se bori protiv prirodnih zakona pojava mogla postati presudnija, sem ako se ipak razum mije mogao onda dovoljno braniti od spontanog zanosa koji tako esto iz toga proizilazi. Ne insistirajui vie na ovom oiglednom principu, bez kojeg prava drutvena nauka ne bi mogla nikako postojati, treba sada pokazati neophodnu sposobnost nove politike filozofije da sigurno odredi kao neposrednu i stalnu primjenu svog naunog razvoja, sa svom preciznou koju sadri priroda predmeta i koja zadovoljava stvarne potrebe, u emu se sastoje ove glavne granice, bilo opte ili posebne, stalne ilii savremene. Treba u tu svrhu najprije procijeniti u emu nepromjenljivi tok ljudskog razvitka moe biti podstican od svih uzroka ma kojih promjena koji mogu biti na njih primijenjeni, bez ikakve razlike izmeu njih; a zatim e se istraiti koji rang vanosti moe zau zeti meu ovim razliitim moguim promjeniocima voljna i prora unata akcija naih politikih kombinacija: takav je razuman redosljed, shvaen po prirodi stvari u razmatranju prve take, uosta lom, kao mnogo vanije, kao opteg principa i ak kao jedine pot puno prihvatljive danas, to to ne moe biti druga. Sa ove glavne take gledita, treba prethodno shvatiti drutve ne pojave kao, svom nunou, zbog njihove velike komplikacije najpromjenljivije od svih, prema filozofskom zakonu koji sam ve dokazao u tom pogledu u prethodnim dvjema knjigama. Dakle, svi socioloki zakoni sadre, prirodno, granice promjena koje sa ire nego to ak dozvoljava sistem biolokih zakona u pravom smislu, i: utoliko vie, hemijskih ili fizikih, ili naroito astronomskih za kona. Ako dakle meu razliitim uzrocima promjena ljudska in tervencija zauzima isti rang proporcionalnog uticaja, kao to je pri rodno da se to najprije pretpostavi, njen uticaj mora, dakle biti zaista znatniji u prvom sluaju nego u drugom, uprkos suprotnom prividu. Takva je prva nauna osnova za racionalna nadanja jed noj sistematskoj reformi ovjeanstva, i, zbog toga, iluzije ove vrs te moraju sigurno izgledati oprostijije nego bilo kojeg drugog sa162

draja. Ali, iako su promjene koje proizvode ma koji uzroci, tako nuno vee u redu politikih, nego kod prostijih i manje promjen ljivih pojava, one se, meutim, ne bi mogle nikada uzdii, ovdje kao i drugdje, i ak vie nego drugdje, iznad prirode samih prom jena, tj. one ostaju uvijek potpuno podreene osnovnim zakonima statike ili dinamike koji reguliu stalnu harmoniju razliitih drut venih elemenata i stalnu povezanost njihovih neprekidnih promje na. Nema uticaja koji prouzrokuje poremeaj, bilo spoljanjeg ili ljudskog, koji moe uiniti da koegzistiraju, u stvarnom politikom ivotu, nesimetrini elementi koji kvare ni zbog ega, prave pri rodne zakone razvoja ovjeanstva: samo ako se, naravno, u pozi tivnom prouavanju drutvene solidarnosti, i ljudske evolucije uze la najprije, u dovoljno razmatranje, cjelina stalnih uzroka, bilo unutranjih ili spoljntih, pod ijom potpunom moi se moraju vriti takve pojave, to u objasniti posebno u sljedeoj lekciji. Neizbje na postepena premo stalnih uticaja, ma kako neprimijetna najpri je mogla izgledati njihova mo, je danas doputena prema svim prirodnim pojavama; trebae je, dakle, primijeniti i na drutvene pojave, im se u njima bude zahtijevao isti nain filozofiranja U emu se, dakle, mogu sastojati neosporne promjene na koje su or ganizam i politiki ivot, naroito osjetljivi, jer nita tu ne moe biti promijenjeno, ni zakoni harmonije, ni zakoni sukcesije? Ovo nerazumno uenje, suvie prirodno danas da bi bilo ikako osue no od filozofije, odluuje da zaboravi, da se, u svim vrstama poja va promjene odnose uvijek izriito na njihovu jainu i na njihov sporedan nain stvarnog izvrenja, a da se ne moe nikada odrediti nii njihova sopstvena priroda, ni njihova glavna povezanost to, uzdiui uzrok nereda iznad osnovnog uzroka, bi, odmah razcrilo svaku ekonomiju stvarnih zakona predmeta. Primijenjen na poli tiki ivot, ovaj neophodan princip pozitivne filozofije, pokazuje uopte da, u statikom pogledu, razliite mogue promjene se mogu samo sastojati u manje ili vie izraenom intenzitetu razliitih ten dencija koje su spontano svojstvene cjelini svake drutvene situa cije, koja se razmatra sa ma kog stanovita, ali da, nita ne moe, ni u kom sluaju sprijeiti ni proizvesti ove uzajamne tendencije, niti ih, jednom rijeju, uiniti da budu neprirodne: isto je i u di namikom pogledu, glavna evolucija ovjeanstva mora takoe biti jedino shvaena kao promjenljiva u nekim, odreenim, stepenima to se tie njene same brzine, ali bez ikakvog, ma kojeg, preokreta u glavnom redu stalnog razvoja, i, bez toga da, ijedan, malo vaan, posrednik, moe biti potpuno preskoen. Moe se, u svakom pogle du, poboljati jedna tana filozofska ideja pravoj bitnoj prirodi ovih stvarnih promjena, poreujui ih, naroito, sa slinim promje nama ivotinjskog organizma, koje su im tano uporedive kad sa podinjene slinim uslovima, bilo statikim ili dinamikim; sa tom jedinom razumnom razlikom, gore ve predvienom, da drutvene 163

promjene mogu i moraju postati ire i raznovrsnije od obinih bio lokih promjena, pretpostavljajui naravno kao stalne jednu sre dinu i jedan organizam. Poto je zdrava opta teorija ovih granica promjene u biologiji jo bitno u osnivanju, kao to smo to naveli u prethodnoj knjizi, od Lamarkovih radova, u kojima je on ozna io princip, ne moe se nadati da e sociologija moi biti danas u tom pogledu naprednija. Ali je dovoljno ovdje tome da, sa ovog stanovita, bude opisan istinski opti duh, bilo u odnosu na soci jalnu statiku ili socijalnu dinamiku. Dakle, razmatrajui neposred no, u jedno ili drugo ime, princip koji sam postavio, bie ga, mi slim, nemogue ozbiljno osporiti prema cjelini politikih observacija: njegova postojanost e se, uostalom, razvijati kasnije sponta nom upotrebom, u itavom preostalom dijelu ove knjige. U inte lektualnom redu koji je lake danas ocijeniti, nema nikakvog slu ajnog uticaja, ni nikakve individualne superiornosti koja moe na primjer, prenijeti u jednu epohu otkria koja su zaista rezervisana za kasniju epohu, prema glavnom hodu ljudskog duha, ni obratno. Istorija nauka potvruje naroito, na nain koji se nikako ne mo e odbaciti ovu usku zavisnost samih najeminentnijih genija od savremenog stanja ljudskog razuma, za to bi ovdje bilo dovoljno navesti neki od brojnih primjera, uglavnom da uzmemo sam onaj koji se odnosi na usavravanje razliitih metoda istraivanja, bilo racionalnih ili eksperimentalnih. Tako je to, jo vie. u vjetinama u pravom smislu, naroito od onoga od ega zavisi dopuna ljud ske akcije mehanikim sredstvima. Ne bi se, uglavnom, moglo una prijed sumnjati, ak i u pogledu moralnog razvitka nae prirode iji je karakter sigurno regulisan, naroito, u svakoj epohi, odgova rajuim stanjem socijalne evolucije, ma kakve da budu voljne pro mjene koje su rezultat obrazovanja, i ak, spontane promjene koje se odnose na individualnu organizaciju. Svaki od osnovnih naina drutvene egzistencije odreuje neki sistem odgovarajuih obiaja, ija se zajednika fizionomija lako pronalazi kod svih individua usred njihovih karakteristinih razlika: postoji sigurno, na prim jer, takvo stanje ovjeanstva gdje najbolji uroenici nuno stiu navike surovosti, kojih se bez napora oslobaaju nie vrste ivei u jednom naprednijem drutvu. Sasvim je isto, ak i sa politike take gledita u pravom smislu, kao to e to neposredno potvrditi istorijska analiza kasnije. Najzad, ako se ovome ele dodati sve i njenice, ili razliita miljenja koja uvruju stvarno postojanje ovih neophodnih granica promjene, iji sam racionalni princip po stavio, bili bi, nehotino, malo po malo, dovedeni do toga da ne prekidno reprodukujemo sva glavna razmatranja koja dokozuju stvarnu podinjenost drutvenih pojava nepromjenljivim zakoni ma prirode: jer jedan takav princip zaista predstavlja samo strogu optu primjenu jedne takve filozofske koncepcije.

Poslije ovog sumarnog naunog ograniavanja opteg polja so cijalnih promjena od nekih izvora, iz kojih bi one mogle proistei treba samo traiti da ja ovdje raspravljam pitanje koje sam pret hodno oznaio pod drugim aspektom, tj. odreeno razvrstavanje razliitih uticaja izazivaa promjena, prema njihovom odgovaraju em znaaju. Jedno takvo istraivanje bi bilo danas izuzetno preuranjeno, jer glavno odreenje, kojem bi ono moglo biti samo prost dodatak, nije moglo jo biti potinjeno nikakvoj racionalnoj elaboraciji, i, ni je ak bilo dovoljno ispitano u biologiji, gdje je sluaj mnogo ma nje teak, kao to sam to naprijed primijetio. Tako da mi izgleda kao da tri opta izvora drutvenih promjena proizilaze, 1) iz rase; 2) klime; 3) iz prave politike akcije, obuhvaene u svoj njenoj naunoj irini: ne bi uopte odgovaralo ovdje istraivati da li je njen relativni znaaj zaista saglasan ovom redu nabrajanja, ili sva kom drugom. Ba i kad ovo odreenje ne bi oigledno bilo neumjes no u stanju raanja nauke, zakoni metode bi bar primoravali da mu se odgodi neposredno izlaganje poslije ispitivanja glavnog pred meta da bi izbjegli neracionalnu konfuziju izmeu osnovnih poja va i njihovih razliitih promjena, kao to sam to napomenuo u slu aju klime u prethodnom poglavlju. Uostalom, jedno takvo razvrs tavanje mora imati danas utoliko manje praktinog interesa uko liko je uticaj politikih kombinacija, od ova tri uzroka promjena, sam dovoljno pristupaan za nau intervenciju, i zato e se nu no ka njemu morati upraviti opta panja, ma da on ima jednu ozbilju naunu manu da unaprijed pretpostavlja, iz jednog razloga to je njegov stvarni znaaj zaista nadmoan, prejudicirajui po grenim zanosom-krajnji rezultat jedne take neposredne kompa racije, ije ispitivanje mora ostati rezervisano za kasnije. Ali. ako ova komparacija nije jo na odgovarajui nain pripremljena tre ba takoe priznati da njeno sadanje izvrenje nije uopte vano za opte ustanovljenje pravog duha pozitivne politike. Jer je, u ovom pogledu, dovoljno, kao to sam to uradio, da bude postavljen nauni princip koji karakterie i ograniava promjene koje su kom patibilne sa prirodom drutvenih pojava, ma kakvi mogli biti pra vi i razlriti izvori ovih, bilo kojih, promjena. Ako je u ovom po gledu izgledalo da ja naroito imam u vidu pravu politiku akciju, to je jedino zbog neracionalnog preimustva. koje joj se jo, po obi aju, pripisuje, i koje danas tei da neposredno sprijei svaki pra vi pojam sociolokih zakona. U vezi sa ovim zadovoljiu se da uka zem, osim toga, prema ukupnim prolim objanjenjima, na poseb ni Drincip veoma prirodne iluzije koji odrava sada ovaj nehotian sofizam kod istih onih koji vjeruju da su potpuno osloboeni od teoloke filozofije, odakle su oigledno proizali. Ova iluzija se sa stoji u tome da razliite politike operacije, bilo zemaljske ili du hovne, mogavi imati drutvene efikasnosti samo ako budu sag'as165

164

ne sa odgovarajuim tenjama ovjeanstva, lie na preuranjene ili nepromiljene posmatrae koji kao da su proizveli ono to moe jedino bitno odrediti, jedna spontana ali malo jasno evolucija. Pos tupajui tako oigledno se zanemaruju brojni i karakteristini slu ajevi, kojima istorija obiluje, u kojim najvia politika vlast nije mogla ostaviti skoro nikakav duboki trag najenerginijeg i naj bolje podranog razvoja, jedino zato to je bila upravljena u sup rotnom smeru od opteg kretanja savremene civilizacije, kao to to svjedoe neodbacivi primjeri Julija, Filipa II, Bonaparte, itd. Mo gu se ak u tom pogledu posmatrati kao jo, sa naunog stanovi ta, presudniji obrnuti sluajevi, naalost mnogo redi, ali ipak veo ma znaajni u cjelini ljudskog razvoja, gdje se politika akcija, takoe podrana monom vlau, ipak izjalovila, u jurenju za preu ranjenim poboljanjima, uprkos progresivne tendencije koja bija e njoj u prilog: intelektualna isto kao i prava politika istorija nam nude za to neosporne primjere. Ferguson je otroumno p r mijetio da ak uticaj jednog naroda nad drugim, bilo osvajanjem ili drugaije, miada najjaa od svih slinih sila, moe uopte tu ostvariti uglavnom samo promjene koje su saglasne njihovim sopstvenim tenjama, iji razvoj se tako nalazi samo malo vie ubrzan ili malo vie usporen, nego to bi to mogao biti spontano. U politi ci, kao i u naukama, glavni oportunizam uvijek sainjava glavni uslov svakog velikog i trajnog uticaj a, kakva god da moe biti li na vrijednost najmonijeg ovjeka, kome prost narod pripisuje dru tvenu aciju, ije orue on samo moe biti. Ova, bilo koja vlast individue nad rodom je uostalom realno podinjena ovim optim granicama, ak i onda kad se samo radi posljedicama koje je naj lake proizvesti, bilo na dobro ili ak na zlo. U revolucionarnim epohama, na primjer, oni koji sebi pripisuju, sa tako udnim po nosom, laku zaslugu da su razvili kod svojih savremenika polet za anarhine strasti, opaaju samo da se, ak i u ovom sluaju, nji hov jadan prividni trijumf duguje samo jednom spontanom sta nju koje je odreeno cjelinom odgovarajue drutvene situacije, koja je proizvela privremeno i djelimino poputanje opte harmo nije: kao to se lako to moe potvrditi danas, u pogledu glavnih drutvenih zabluda koje su derivati moralne rasputenosti, a ona je proizala iz nae intelektualne anarhije; tako je isto bilo u svim vremenima. Uostalom, poto je prirodna saradnja, iz toliko razlii tih razloga, priznala dakle stvarno postojanje optih granica prom jena koje su svojstvene drutvenim pojavama, i naroito, promje na koje zavise od sistematizovane politike akcije, zemaljske ili du hovne; poto je, istovremeno, ustanovljen pravi nauni princip na mijenjen da odredi i da ogranii takve promjene; oigledno je da direktan razvoj drutvene nauke odreuje, u svakom sluaju, pra vi uticaj i aktuelni znaaj od ovog opteg principa, koji se ne mo e, ni na koji nain osloboditi od neposredne i djelimine procje166

ne odgovarajue situacije. Ba, pomou slinih procjena, empirij ski izvrenih, mogao je biti voen do sada odlian instikt genijalnih ljudi, koji su stvarno izvrili veliki i duboki uticaj na ovjeanstvo u nekom svojstvu i u ma kom pogledu: jedino su tako oni mogli ispraviti grubo iluzorna ili pogrena obavjetenja iracionalnih i he ikih doktrina, koje najee vladaju njihovim umom. U svakoj vrsti kao to sam to utvrdio od poetka ovog djela, predvianje je pravi izvor akcije. Neodreene intelektualne navike koje jo preovlauju u poli tikoj filozofiji mogle bi danas veoma dovesti, prema razliitim prethodnim razmatranjima, do potpunog neshvatanja praktinog znaaja jedne nove nauke koja bespovratno razbija, u svojim spe kulativnim osnovama, ove ambiciozne iluzije koje se odnose na nedefinisanu akciju ovjeka prema civilizaciji: treba li zbog toga so cijalna fizika da eka da bude najprije nekoliko puta optuena da nam svodi na prostu pasivnu observaciju ljudske dogaaje, bez ikakve mogue stalne intervencije. Ipak je sigurno da gore postav ljeni princip u vezi sa racionalnim granicama politike akcije, na suprot tome. utvruje neposredno, na najneosporni]i i najtaniji nain, pravu fundamentalnu taku kontakta izmeu drutvene teo rije i drutvene prakse. Naroito tako politika vjetina moe naj zad poeti da dobija ispravno sistematski karakter, prestajui da se bitno upravlja prema samovoljnim principima koji su ublaeni empirijskim pojmovima; samo tako bi se. jednom rijeju, mogao dokazati jedan preobraaj slian onom koji se danas deava u me dicinskoj vjetini, kojoj od svih, priroda pojava, moe najvie doz voliti da ga prisvoji. Jer, zaista, naa, ma koja politika intervenci ja bi, u svakom sluaju, mogla imati prave drutvene efikasnosti, bilo u odnosu na poredak ili na progres, samo oslanjajui se direkt no na odgovarajue tendencije politikog organizma ili politikog ivota kako bi pomogla otroumnim vjetinama spontani razvoj, treba, dakle, stoga, znati prije svega, toliko precizno koliko je mo gue, ove zakone prirodne harmonije i sukcesije koji, u svakoj epo hi, i u svakom drutvenom pogledu, odreuju ta je ljudska evolu cija spremna da proizvede, naznaavajui ak glavne prepreke ko je su pogodne da se prebrode. Jednom rijeju, onako kako sam to pokazao u mom spisu iz 1822.. hod civilizacije se ne vri, pravo go vorei, pravolinijski, ve serijom oscilacija, nejednakih i promjen ljivih^ kao kod ivotinjskog kretanja, oko jednog srednjeg pokreta, koji tei uvijek da prevlada i ije tano poznavanje dozvoljava da se unaprijed uredi prirodna premo, umanjujui ove oscilacije i manje ili vie nesrena lutanja koja im odgovaraju. Bilo bi, bez sumnje, precjenjivanje stvarnog znaaja jedne takve vjetine, koja je usavravana racionalno, kojoj se pripisuje sposobnost da sprije i, u svakom sluaju, nasilne revolucije koje raaju zapreke, to do kazuje spontani tok ljudske evolucije. U drutvenom organizmu, 167

zbog njegove vrhunske komplikacije, bolesti i krize su, nuno jo neizbjenije, u mnogim pogledima, nego u individualnom organiz mu. Ali, ak i onda, kad je stvarna nauka prinuena da sutinski prizna svoju trenutnu nemo pred dubokim neredima ili neodolji vim silama, ona moe jo korisno doprinjeti, da ublai i, naroito, da skrati krize, prema tanoj procjeni njihovog glavnog karaktera i racionalnim predvianjem njihovog konanog ishoda, ne odriu i se nikada jedne pametne intervencije, sem zbog nemogunosti ko ja je na odgovarajui nain utvrena. Ovdje kao i na drugom mjes tu, i ak vie nego drugdje, ne radi se uopte upravljanju poja vama, nego samo promjeni njihovog spontanog razvoja; to oig ledno zahtjeva da se prethodno znaju njihovi stvarni zakoni. Ovakvim skupom prethodnih pojmova, najprije statikih, a za tim dinamikih, izgleda mi od sada dovoljno okarakterisan pravi opti duh svojstven novoj politikoj filozofiji tako da uvruje ra cionalnu poziciju sociolokih pitanja. Ne divei se, ni proklinjui. politike injenice, i gledajui u njima iznad svega, kao u svakoj drugoj nauci, proste predmete posmatranja, socijalna fizika razma tra dakle, svaku pojavu sa dvostrukog osnovnog gledita: njene har monije sa koegzistirajuim pojavama; i njene povezanosti sa pret hodnim i sa kasnijim razvojem ovjeanstva; ona se trudi, i zbog jednog i zbog drugog, da otkrije, koliko je to mogue, prave opte veze koje meusobno povezuju sve drutvene pojave; svaka od njih njoj izgleda objanjena, u pravom naunom smislu izraza, kad je mogla biti na odgovarajui nain dovedena u vezu, bilo sa ukup nou odgovarajue situacije, bilo sa cjelinom prethodnog kreta nja, odbacujui uvijek briljivo svako uzaludno i neprihvatljivo is traivanje intimne prirode i bitnog naina proizvodnje ma kojih pojava. Razvijajui do najvieg stepena drutveni osjeaj ova no va nauka, po uvenoj Paskalovoj formuli, koja je od tog doba pot puno ostvarena, nuno predstavlja, na neposredan i stalan nain, itavu ljudsku vrstu, bilo sadanju ili prolu, ili ak buduu, kao da obrazuje, u svakom pogledu, i sve vie i vie. u prostoru ili u vremenu, ogromnu i vjeitu drutvenu cjelinu, iji razliiti organi, individualni ili nacionalni, neprekidno ujedinjeni prisnom i uni verzalnom solidarnou. uestvuju neizbjeno, svaki u odreenom obliku i stepenu u glavnoj evoluciji ovjeanstva, koncepcija koja je zaista kapitalna i sasvim savremena; koja treba kasnije da posta ne glavna racionalna osnova pozitivnog morala. Vodei najzad, isto tako kao i svaka druga stvarna nauka, sa preciznou koju dopu ta pretjerana komplikacija svojstvena ovim pojavama, ka tanom sistematskom predvianju dogaaja koji modu proizai, bilo iz da te situacije, ili iz date itave prolosti, politika nauka neposredno snabdijeva i politiku vjetinu, ne samo sa neophodnim prethodnim odreenjima razliitih spontanih tendencija koje ona mora sponta no pomoi, nego i sa optim obavjetenjem glavnim sredstvima 168

koja tu moe primijeniti, tako da izbjegne, koliko je to mogue, sva ku nevrijednu ili prolaznu, i prema tome, opasnu akciju, jednom rijeju, svako pogreno troenje ma kojih snaga. Poto smo tako zavrili neophodno prethodno ispitivanje pra vog opteg duha koji mora karakterisati novu politiku filozofiju, to je moralo biti mnogo tee nego kod nauka koje su ve kon(;ituisane, treba sada pristupiti, kao i kod prethodnih djelova ove Rasprave, racionalnoj procjeni cjeline razliitih osnovnih sredsta va koja odgovaraju prirodi i namjeni socioloke nauke, koje su od sada dovoljno odreene. Prema jednom filozofskom zakonu utvr enom naroito u dvema prethodnim knjigama, mi moramo naj prije oekivati zbog najvee komplikacije pojava da naemo u so ciologiji jedan sistem naunih sredstava, neposrednih ili posred nih, raznovrsnijih ili razvijenih od ijedne druge glavne grane pri rodne filozofije, ne izuzimajui ak ni biologiju. Ovaj nuan za kon nastavlja zaista da postoji i u ovom novom sluaju, koji ko nano predstavlja njegovu najpotpuniju moguu primjenu, a da, uostalom, jedno takvo proirivanje sredstava ovdje takoe ne mo e kompezirati, zaista, nuno rastuu nesavrenost razliitih nau ka ukoliko njihove pojave postaju sloenije. Ali krajnja novost predmeta mora uiniti tu danas ovu neizbjenu ekstenziju mnogo osjetljivijom za verifikaciju nego kod svake druge nauke, i, iako je to ovdje moram napomenuti, objanjavajui je ukratko, sa svakog razliitog glavnog aspekta, mogu se jedva nadati da e ona biti dovoljno priznata prije nego joj postepeni razvoj nauke spontane reprodukuje potvrdu, sa nekom loginom energijom koju ona stvar no izvodi iz prirode jedne takve studije. Socijalna fizika mora biti, svom nunou, duboko podinjena sistemu temeljnih nauka koje se odnose na razliite uzastopne vrs te pojava, koje su optije i manje komplikovane, prem.i naunoj hijerarhiji koju sam ustanovio, treba tu najprije razlikovati dvije glavne vrste neophodnih sredstava: jedna, direktna koja se sastoji od razliitih sredstava istraivanja koja su mu primjerena; druga, indirektna, ali nita manje neophodna proizilazi iz nunih odnosa sociologije sa sistemom prethodnih nauka, koje je moraju, zbog toliko razloga snabdijevati dragocjenim stalnim obavjetenjima. Mo ra zavriti ovu lekciju sumarnim optim miljenjem prvoj vrsti naunih sredstava. to se tie druge, da bih je bolje opisao napraviu od nje poseban i odvojen predmet sljedee lekcije, koja e. dakle, predstavljati racionalnu dopunu ove lekcije. U sociologiji, kao i u biologiji, nauno istraivanje upotreblja va zajedniki tri osnovna naina koja sam razlikovao od druge knji ge ove Rasprave, u optoj vjetini posmatranja: tj. isto posmatranje, eksperimentisanje u pravom smislu, i najzad, komparativnu metodu, koja je veoma prilagoena svakom, bilo kojem, prouava nju ivih bia. Radi se, dakle, ovdje sumarnoj procjeni relativ169

nog znaaja i pravog karaktera ova tri uzajamna postupka u ono me to se odnosi na prirodu i namjenu, koje su prethodno definisane, ove nove nauke. Sto se tie obinog posmatranja, prave se sigurno, jo veoma ne potpuni pojmovi, i ak, potpuno pogreni u mnogim pogledima, tome ta ono moe i treba biti u drutvenoj sociologiji. Anarhian drutveni uticaj metafizike filozofije prolog vijeka, irei se od doktrine ka metodi, doprineo je slijepim instiktom destrukcije da se, na neki nain, sprijei kasnija intelektualna reorganizacija, ru ei unaprijed same logike osnove na kojima su mogle poivati prave naune analize, onom apsurdnom teorijom istorijskom pironizmu, koji produava jo danas svoju nezdravu aktivnost, iako njegov princip nije, oigledno vie odriv. Precenjujui, do stepena najvie zbrke, u pogledu drutvenih dogaaja, opte tekoe za jednike svakom, ma kojem, tanom posmatranju, a naroito po sebne tekoe koje se moraju spontano pojaviti kod tako komplikovanih pojava, ne vodei rauna razliitim predostronostima. eksperimentalnim ili racionalnim, koje nam tu mogu biti dovoljna garancija, ove namjerne ili nenamjerne sofistike zablude su esto bile dovedene do dogmatskog negiranja svake prave sigurnosti u drutvenim posmatranjima, ak i direktnim. Prethodna objanjenja data na poetku ove Rasprave (vidjeti drugu lekciju) neophodnoj i stalnoj razlici izmeu pouzdanosti i preciznosti u pogledu bilo kog sadraja, dozvolie da se lako rijee ovi razliiti sofizmi, na kojima ne treba da insistiram, i koji, pripisujui im, sav znaaj ko ji im se ne moe, bez nedoslednosti odbiti, doprinose isto tako potpu nom razaranju sigurnosti nauka i to onih koje su u odnosu na ove za drutvena dokazivanja, ak najprostije i najsavrenije, uticajem koji je zajedniki iskljuivo metafizikim koncepcijama. Otkada ova osnovna zabluda nije vie otvorenije predavana, utvrdio se siste matski skepticizam, zamjenjujui neposredna posmatranja samo po srednim, iza osnovne nesigurnosti ljudskih svjedoenja da bi nas tavio da porie pozitivnu vrijednost razliitih istorijskih obavje tenja. Neki geometri su ak pustili zadovoljstvu ili naivnosti na volju da dokau u vezi s tim, prema njihovoj iluzornoj teoriji an si, tekim i smijenim raunima, nuan porast ove tobonje nesi gurnosti samim vremenskim protekom: to je. osim ozbiljne dru tvene opasnosti da pomae duboko tetne zablude, dekoriui ih ta ko impozantnim prividom racionalnosti, nudilo vie nego jedanput, uvredljivu nepristojnost da potpuno diskredituje matematiki dun razumnih ljudi koji su suvie obrazovani da ga sude direktno, ali su opravdano revoltirani takvim zloupotrebama. Filozofi koji su manje, pogreno zaokupljeni sofistikim deklaracijama protiv nau ne vrijednosti svjedoenja, su im, meutim, pripisali dosta ugleda, da bi iz njega izveli ponekad princip jedne iracionalne podjele nau ka, na testimonijalne i netestimonijalne: to jasno dokazuje alosno 170

povjerenje koje takvi sofizmi jo uvaju u izvjesnom stepenu, ak kod izvanrednih duhova, ali koji su veoma slabo shvatili itavu du hovnu oblast. Razlika na koju smo se malo prije pozvali, spontano e biti dovoljna da, sa ovog drugog, kao i sa prvog aspekta, razbi je konfuziju ideja koja predstavlja prvi logiki izvor ovih prostih greaka, protiv kojih je obian razum, sreom, uvijek protestovao.' Zbog jednog i drugog, nehotinom nedosljednou ograniava se, jedino drutvenim prouavanjima destruktivan znaaj jednog tak vog paradoksa koji, kad jednom bude potpuno prihvaen primjenjivae se, uglavnom, svom nunou, na razliite, ma koje vrste naih stvarnih saznanja; kao ljudski duh moe ikada biti zaista dos ljedan do kraja kad postupa prema neobinim principima. Jer je oigledno, uprkos iluzornoj podjeli koju sam naveo, da sve razlii te nauke, ak najprostije, imaju neophodnu potrebo za onim to se zove: testemonijalni dokazi, tj. da prihvataju neprekidno u fun damentalnoj elaboraciji njihovih najpozitivnijih teorija posmatra nja koja ne mogu biti direktno izvrena, niti pak, ponovljena od onih koji ih koriste, i ija realnost poiva samo na vjernom svjedo enju prvobitnih istraivaa; to nikako ne spreava da se nepre kidno koriste uz sudjelovanje sa neposrednim posmatranjima. Jed na takva neophodnost je veoma oigledna, ak u astronomiji, i jo vie u naukama koje su sloene, a manje razvijene, da bi zahtije vala ovdje ikakvo objanjenje: sama matematika nauka nije si gurno od toga uopte jo osloboena kao to se to obino pretpos tavlja, a da, uostalom, ova vrsta spontanih izuzetaka, ne moe nika ko ponititi neospornu tanost ovog stalnog zahtjeva. Koja nauka moe izai iz stanja nastajanja, koja se prava podjela intelektual nog rada moe izvriti, ak pretjerano smanjujui opseg sopstvenih spekulcija, ako svako hoe da koristi samo svoja lina posmatra nja? ak se niko ne usuuje to direktno podrati meu najdoslednijim pristalicama istorijskog pironizma. Odakle proizilazi, dakle, to, da se jedan takav paradoks primjenjuje stvarno danas samo na drutvene pojave? To je uglavnom, zato to je taj paradoks sastav ni dio filozofskog arsenala, koji je konstruisala revolucionarna me tafizika da bi intelektualno razorila stari politiki sistem. Mnogi duhovi koji su malo napredni smatrali su se skoro obaveznim da se vrate u jaram, koji je previe urno i previe nepotpuno stresen, katolike filozofije, da prihvate, na primjer, pravu autenti nost biblijskih pria, ija je metodska negacija bila prvi razlog ovih logikih zabluda: takva je, obino, opasna sadanja teta od svakog antiteolokog raspoloenja koje uopte ne poiva na. prethodno do voljno razvijenom, pozitivnom duhu. Sa tim zabludama, koje su jo veoma tetne, mijeaju se da nas sve vie i vie greke koje su manje tetne, ali isto tako nepri jatne, sistematskom empirizmu, koji se trude da nametnu dru tvenim posmatranjima. naroito istorijskim, kada im se dogmatski 171

zabranjuje, u ime nepristrasnosti, u p o t r e b a ma koje teorije. Bilo bi, bez sumnje, teko zamisliti j e d n u logiku d o g m u radikalnije su p r o t n u p r a v o m osnovnom d u h u pozitivne filozofije, k a o i poseb noj prirodi koju on m o r a vriti u sopstvenom p r o u a v a n j u drutve n i h pojava. bilo kojoj vrsti pojava da se radi, ak i najprostijih, n i k a k v o p r a v o p o s m a t r a n j e nije mogue, ako nije prvo usmjereno i zatim i n t e r p r e t i r a n o ma kojom teorijom: t a k v a je, zaista, logika p o t r e b a koja o d r e u j e u djetinjstvu ljudskog uma, prvi polet teo loke filozofije, k a o to sam to ustanovio od poetka ovog djela, i kao to u to u s k o r o objasniti, na j e d a n struniji nain. Daleko od toga da se oslobodi ove glavne obaveze, pozitivna filozofija je, na suprot, samo razvija i zadovoljava sve vie i vie. u mjeri u kojoj u m n o a v a i u s a v r a v a odnose izmeu pojava. Od s a d a je oigled no da je, sa p r a v o g n a u n o g stanovita, svako izolovano, p o t p u n o empirijsko, p o s m a t r a n j e v e o m a t e t n o i ak p o t p u n o n e s i g u r n o : n a u k a bi mogla upotrijebiti s a m o ona, koja se, b a r hipotetiki ve zu za neki z a k o n ; i upravo, j e d n a takva veza predstavlja glavnu k a r a k t e r i s t i n u razliku izmeu p o s m a t r a n j n a u n i k a i obinih posm a t r a n j a . koja m e u t i m o b u h v a t a j u bitno iste injenice sa j e d i n o m razlikom u gleditima; p o s m a t r a n j a koja su na drugi nain voe na, mogu samo sluiti jedva kao p r i v r e m e n i materijal koji, naje e sam zahtijeva kasniju n e o p h o d n u reviziju. J e d a n t a k a v logiki propis mora, po svojoj prirodi, postati utoliko neophodniji ukoliko se radi komplikovanijim pojavama, gdje, bez jasnog obavjetenja j e d n e teorije, koja je, uostalom, efikasnija k a d je stvarnija, posm a t r a ne bi ak, najee, znao ta t r e b a da p o s m a t r a u injenici koja se p r e d njegovim oima deava; onda se, pomou veza p r e t h o d n i h injenica ui zaista da p o s m a t r a sljedee injenice. Ne moe se u tom pogledu izraavati n i k a k v a s u m n j a kod uzastopnog raz m a t r a n j a astronomskih, fizikih i hemijskih prouavanja, a naroi to u pogledu razliitih biolokih prouavanja, gdje su, zbog krajnje zamrenosti pojava valjana istraivanja t a k o t e k a i jo t a k o rijet ka, ba zbog najvee nesavrenosti pozitivnih teorija. P r a t e ' ovu neodoljivu n a u n u analogiju, unaprijed je oigledno, di ma koja d r u t v e n a posmatranja, statika ili dinamika, koja se odnose na najvii stepen mogue komplikacije p r i r o d n i h pojava, m o r a j u t r a iti, jo neminovnije od svih ostalih, stalnu u p o t r e b u f u n d a m e n t a l n i h teorija koje su o d r e e n e da stalno povezuju injenice koje se deavaju sa gotovim injenicama, s u p r o t n o pravilu, koje je d u b o k o iracionalno, iako doktorski p o d r a n o u nae vrijeme, i ija nas l a k a p r i m j e n a zapljuskuje sa toliko neupotrebljivih opisa. Sto se vie razmilja ovoj temi, jasnije e se shvatiti da, naroito u ovoj vrsti, to su bolje povezane izmeu sebe poznate injenice, bolje e se moi, ne samo procijeniti, nego ak i uoiti jo neistraene inje nice. S m a t r a m da, u odnosu na te pojave, jo vie nego u odnosu na sve ostale, ova logina nunost m o r a ozbiljno poveati ogromnu 172

glavnu tekou, koju ve predstavlja, po prirodi stvari, p r v o ra cionalno zasnivanje pozitivne sociologije, to nas na n e k i nain p r i m o r a v a da i s t o v r e m e n o k r e i r a m o p o s m a t r a n j a i zakone, zbog njiho ve n e o p h o d n e povezanosti, koja predstavlja j e d n u v r s t u zaaranog kruga, iz kojeg se moe izai samo sluei se najprije materijali ma koji su slabo r a z r a e n i i d o k t r i n a m a koje su loe shvaene. i tava o v a knjiga uinie da se prosudi k a k o s a m izvrio j e d n u t a k o delikatnu i n t e l e k t u a l n u funkciju, ija e mi pravina p r e t h o d n a procjena, n a d a m se vredjeti kao n e k i oprotaj. Bilo k a k o bilo, oig ledno je, da je odsustvo svake pozitivne teorije d a n a s to to ini d r u t v e n a p o s m a t r a n j a t a k o n e o d r e e n a i n e k o h e r e n t n a . injenice, bez s u m n j e uopte ne nedostaju, budui da su, u ovoj vrsti pojava, jasnije nego i u jednoj drugoj, najprostije n u n o najvanije, u p r kos djetinjastih zahtjeva t a t i h sakupljaa tajnih a n e g d o t a : ali o n e ostaju duboko sterilne, i ak apsolutno neprimijeene, iako smo u njiih zaronjeni, zbog n e d o s t a t k a i n t e l e k t u a l n i h sposobnosti i spektak u l a t i v n i h objanjenja, koja su n e o p h o d n a za njihovo p r a v o n a u no istraivanje. 1 Zbog p r e t j e r a n e komplikacije t a k v i h pojava nji hovo statiko p o s m a t r a n j e moe postati zaista efikasno, samo ako

1 Ove iracionalne primjedbe su, zaista, sposobne samo za neki to bonji domet u pogledu sporednih pojedinosti koje, zbog prirode drut venih pojava, ne mogu uopte ovdje biti, zaista, poznate sa punom si gurnou. Ali, prema prethodnim objanjenjima iz ove lekcije, oigled no je, da previe specijalizovane injenice ne mogu precizno imati, u sociologiji nikakvu pravu naunu vrijednost, naroito pristupajui im od cjeline ka djelovima, kao to sam to dokazao. injenice odreenog stepena optosti ili sloenosti, jedine koje nauka treba da obuhvata, ne mogu biti nikako upotrebljavane kao razliite anse za tako pretjerane greke, u ovoj vrsti, od tobonjih filozofa. 1 esto se vjeruje da drutvene pojave moraju biti veoma lake za posmatranje, jer su vrlo obine, a da posmatra, najee u tome su djeluje, vie ili manje, sam. Ali to je doista, ta obinost i taj personalitet, ono to mora nuno doprinijeti da, uz veu komplikaciju, posta ne tea ova vrsta posmatranja, direktno udaljavajui posmatrau odgo varajue intelektualne dispozicije za jedno pravo nauno istraivanje. Dobro se, uopte, posmatra samo kad samo izvan njih, i odluujui uticaj jedne, ma koje teorije, naroito pozitivne, moe sam proizvesti i odrati, u drutvenim pojavama jednu takvu obinu inverziju, sa spon tane take gledita. Ja, uostalom, govorim ovdje samo spekulativnim uslovima, ne razmatrajui ak, manje ili vie duboku halucinaciju koju zanos strasti odreuje tako prirodno u jednom takvom predmetu, i ko ja oigledno moe biti na zadovoljavajui nain sprijeena ili odagnata samo dubokim i prisnim bavljenjem najpozitivnijim teorijama.

173

se od sada usmjeri ka saznanju, koje je bar skicirano u glavnim crtama, bitnih zakona drutvene solidarnosti; a to je jo oigled nije potrebno u vezi sa dinamikim injenicama, koje ne bi imale nikakav utvren smisao, ako najprije ne budu dovedene u vezu. makar obinom privremenom hipotezom, sa osnovnim zakonima drutvenog razvoja. Znai, duh cjeline nije dakle samo neophodan u socijalnoj fizici, da se shvate i na odgovarajui nain postave nauna pitanja, tako da dozvole istinski napredak nauke, kao to sam ve objasnio u ovom poglavlju: sada se vidi da on mora takoe veoma upravljati ak direktnim istraivanjem da bi ono mog lo stei i sauvati pravi racionalni karakter i ostvariti legitimna oekivanja koja mu se najprije postavljaju. Jedino tako, drago cjena bdjenja, tako esto izgubljena u napornoj elaboraciji jedne savjesne ali sterilne uenosti, mogu najzad biti korisna za razvoj zdrave socijalne filozofije, i za rastui ponos potovanih duhova koji joj se predaju, kad e uenjaci voeni pozitivnim teorijama znati najzad ta treba posmatrati usred injenica koje sakupljaju, i za koju racionalnu upotrebu oni mogu namijeniti svoje istraiva ke radove. Daleko od toga da, i na koji nain propisuje pravu ue nost shvaenu sa razliitih moguih aspekata, nova politika filo zofija e joj neprekidno isporuivati, podjednako spontanim podsticanjem i hranjenjem novim i veim temama, sa neoekivanih taaka gledita, dragocjeniju namjenu i time, vie nauno dostojan stvo. Ona e iskljuivo odbaciti samo radove bez cilja, bez princi pa i bez karaktera koji tee samo da prepune nauku praznim i dje tinjastim disertacijama ili pogrenim i nekoherentnim sumarnim pogledima; kao to savremena fizika osuuje obine kompilatore isto empirijskih posmatranja: i pored toga, to se tie prolosti ona vraa pravdu potovanom aru onih koji su uprkos tatim filozof skim prezirima, i, iako voeni samo iracionalnim koncepcijama, odravali, instiktivnom upornou, bitnu naviku za vrijedna istorijska istraivanja. U ovoj vrsti pojave, bez sumnje, kao i u svakoj drugoj, i ak vie nego u ijednoj drugoj zbog njene velike kompli kacije, moe postojati bojazan da direktna i stalna upotreba nau nih teorija ne oslabi ponekad stvarna posmatranja, dokazujui u nevrijeme neostvarivu verifikaciju nekih spekulativnih predrasu da lienih dovoljne osnovanosti. Ali ova spontana neprilinost ra cionalnog istraivanja moe biti apsolutno izbjegnuta, u svim bit nim sluajevima uz pomo predostronosti koje uvijek sugerie stvarno usavravanje nauke, li, podinjavanjem prvih povezivanja kasnijim ispravljanjima, koja su zasnovana na cjelini veeg broja injenica. Ako se u jednoj takvoj opasnosti moe vidjeti dovoljan razlog da se ponovo uspostavi odluujui uticaj tobonjeg empiriz ma, treba, ustvari, samo zamijeniti inspiracije doktrina koje su iz nad svega metafizike, ija primjena ne sadri nikakvu stabilnost, teorijskim obavjetenjima, manje ili vie racionalnim, ali koja se

neprekidno ispravljaju; jer bi odsustvo svake koncepcije koja up ravlja, bilo, uostalom, nuno nestvarno. Prebacujui, uobiajeno, na razum iz domena idealnosti u podruje stvarnosti, pozitivne teorije se, oigledno, moraju, po svojoj prirodi, izloiti, beskrajno manje od svih ostalih, opasnosti, da vide u injenicama, ono ega uopte nema. Poto se karakteriu stalnom i sistematskom podreenou imaginacije observaciji, njihova iskljuiva upotreba direktno pri prema posmatraa da se uva neprestano od jednog takvog postup ka, i, mada slabost naeg razuma ne dozvoljava uopte da se garantuje da e mu on uvijek uspjeno odoljeti; jedno takvo pravilo je ipak najpodesnije, bez ikakve sumnje, da predvidi ovu ozbiljnu opasnost, koja tei, svojom neizbjenom osnovom, da oslabi itav sistem realne nauke. Bilo bi, naravno, jako udno da razmatranje ove opasnosti moe danas dovesti do toga da poslui osnov, u poli tikoj filozofiji, za odranje metafizike metode, koja, po svojoj pri rodi, u nju nuno zaranja na razum skoro neogranieno, nudei uvijek plauzibilne anse za jednu neodreenu istorijsku verifika ciju, ma kojim, najnerazumnijim predubjeenjima. Vidi se dakle da, zbog same prirode drutvene nauke, posmatranje u pravom smislu ima, nuno, potrebu, na jedan jo dublji i posebniji nain nego u ijednom drugom sluaju, za tijesnom stal nom podinjenou cjelini pozitivnih spekulacija stvarnih zakona solidarnosti ili sukcesije pojava koje su tako izuzetno komplikovane. Nijedna drutvena injenica ne moe imati pravo nauno zna enje, a da ne bude odmah povezana sa nekom drugom drutve nom injenicom: potpuno izolovana, ona neizbjeno ostaje u steril no stanje proste anegdote, pogodna, u najboljem sluaju da zadovo lji jednu praznu radoznalost, ali nesposobna za ikakvu racionalnu tetu. Jedna takva podinjenost mora, bez sumnje direktno pove ati osnovnu tekou, ve i onako izraenu koja karakterie dru tvena posmatranja, i mora tako doprinijeti danas da uzmiu iz obe struke dobri posmatrai, koji su jo vrlo rijetki, mada ih ona mo ra, nasuprot, kasnije umnoavati u mjeri u kojoj e se stvarna nau ka razvijati. Ali, ovaj intelektualni uslov je, tako oigledno, na metnut prirodom predmeta, da u prethodnoj primjedbi treba samo vidjeti novu potvrdu nunosti, ve vie no dovoljno dokazane, tako rei od poetka ove knjige, da se od sada povjerava uobiajeno ob razovanje drutvenih teorija samo najbolje organizovanim duho vima, koji su na odgovarajui nain pripremljeni najracionalnijim vaspitanjem. Uostalom, logiki propis na kojem insistiram je, pra vo rei, samo prirodni slijed i neophodan dodatak osnovne obave ze, ranije ustanovljene u ovoj lekciji, da se uini duh cjeline aspolutno nadmonijim u sociolokim prouavanjima, polazei naroi to od sistema ka elementima. Najzdad, sam ovaj propis, shvaen sa jednog drugog aspekta, predstavlja u, mojim oima koliko od luno toliko neposredno, oiglednu optu potvrdu, u odnosu na is-

174

175

to posmatranje, ove neizbjene ekstenzije glavnih sredstava istraivanja, na koju sam gore podsjetio da mora priori karakterisati socioloku nauku. Jer tako prouene sa racionalnog gledita soli darnosti ili sukcesije, drutvene pojave sadre, bez ikakve sumnje, sredstva za posmatranje mnogo raznovrsnija i mnogo ira nego sve ostale, manje komplikovane pojave. Tako, ne samo neposredan nadzor ili direktan opis ma kojih dogaaja, nego razmatranje naiz gled najbesmislenijim obiaja, miljenje razliitim vrstama spo menika, analiza i uporeenje jezika, itd. i jedno mnotvo drugih puteva, manje ili vie vanih, mogu ponuditi sociologiji korisna stal na sredstva za pozitivno istraivanje: jednom rijeju svaki razuman duh, pripremljen odgovarajuim vaspitanjem, doi e, poslije do voljno vjebanja dotle da moe trenutno da preokrene spontane impresije koje dobija od skoro svih dogaaja koje mu drutveni ivot moe nuditi, u dragocjena socioloka obavjetenja, prema takama dodira, manje ili vie direktnim, koje e uvijek znati otkri ti, sa najviim pojmovima nauke, zbog univerzalne povezanosti raz liitih drutvenih aspekata. Ako, dakle, ova karakteristina pove zanost obrazuje najprije glavni izvor tekoa koje su svojstvene drutvenim posmatranjima, vidi se, konano, isto tako da, jednom vrstom nepoptune kompezacije, ona nuno tei da proiri, i u nji ma da varira u najviem stepenu, glavne postupke naunog istra ivanja. Drugi glavni nain vjetine posmatranja, ili eksperimentisanje u pravom smislu, izgleda po prvoj procjeni da mora biti potpuno zabranjen novoj nauci koju mi ovdje osnivamo; to je, uostalom ne bi ni malo spreavalo da bude potpuno pozitivna. Ali, paljivo posmatrajui, moe se lako priznati da ova nauka nije, u stvarnosti, potpuno liena, svojom prirodom, jednog takvog opteg sredstva, ma da ono nije, daleko od toga, glavno koje ona moe upotreblja vati. Dovoljno je zato ovdje na odgovarajui nain razlikovati, pre ma prirodi pojava, direktno i indirektno eksperimentisanje, kao to sam to uradio u dvjema prethodnim knjigama. Mi smo, naro ito, dopustili, u treoj knjizi, da se pravi filozofski karakter ekspe rimentalnog naina ne sastoji bitno u tom vjetakom ustanovlja vanju sluajeva pojave, koje, za obinog naunika predstavlja da nas glavni atribut jedne takve vrste istraivanja. Bilo da je sluaj prirodan ili vjetaki, mi znamo da posmatranje tu zasluuje stvar no uvijek pravo ime eksperimentisanja, svaki put kad normalno izvrenje pojave dokae, na ma koji nain, mijenjanje koje je do bro odreeno, a da spontanost ovog mijenjanja ne moe razruiti naunu efikasnost svojstvenu svakoj promjeni uobiajenih uslova pojave da bi joj bolje osvijetlili stvarno proizvoenje. Eksperimen talni nain, naroito u tom smislu, moe stvarno pripadati sociolo kim istraivanjima. U odnosu na isto bioloka prouavanja, konstatovali smo da, prema komplikovanosti i nunoj solidarnosti nji-

hovih pojava, neposredna iskustva vjetakim putem ovdje naje e mogu biti veoma teko ustanovljena i veoma protivrjeno tu maena, da bi se tu moglo, razumno mnogo raunati na njihovu uobiajenu upotrebu. Poto su, ova komplikacija, i ova solidarnost, bile ovdje jo izraenije, oigledno je da jedna takva vrsta iskustva nikako ne moe odgovarati sociologiji, ak i ako bi bila moralno prihvatljiva i stvarno izvodiva. Vjetaki poremeaj u jednom, ma kojem od drutvenih elemenata, morae se, neizbjeno, bilo zako nima harmonije ili zakonima sukcesije, prenijeti uskoro na sve os tale; iskustvo e tada, bez obzira na njegovo himeriko postavlja nje, biti potpuno lieno svakog bitnog naunog znaaja, zbog neodbacive nemogunosti da dovoljno izoluje ijedan od uslova, niti ije dan od rezultata pojave: tako da malo treba aliti to jedan takav nain istraivanja postaje ovdje iskljuivo neprimjenljiv. Ali, ja sam dokazao, u biolokoj filozofiji da patoloki sluaji obrazuju uopte, ak zbog svoje spontanosti, pravi nauni ekvivalent istom eksperimentisanju, u onome to, iako indirektni, nam prirodni eks perimenti nude, jer su izvanredno prilagoeni prouavanju ivih bia, shvaenih sa bilo kog aspekta, i to utoliko vie ukoliko se ra di sloenijim pojavama i viim organizmima. Dakle, ista filozof ska razmatranja su utoliko vie apsolutno primjenljiva na sociolo ka prouavanja, i ovdje moraju dovesti do slinih zakljuaka, i jo bolje obrazloenih od nune nadmoi patoloke analize kao indirek tan nain odgovarajueg eksperimentisanja najviim organizmom i najsloenijim pojavama koje se mogu zamisliti. Ovdje se ova pa toloka analiza sastoji bitno na ispitivanju sluaja, na nesreu veo ma estih, gdje osnovni zakoni, bilo harmonije, bilo filijacije, doka zuju, u drutvenom stanju, manje ili vie izraene poremeaje, zbog sluajnih ili prolaznih uzroka, inae, posebnih ili optih, kao to se to naroito vidi u razliitim revolucionarnim epohama, i naroito danas. Ovi, ma koji poremeaji, predstavljaju za drutveni organi zam, analogiju koja je vjerna bolestima u individualnom organizmu u pravom smislu rijei: a ja se ne plaim da tvrdim da e to filo zofsko poreenje biti u svakom pogledu utoliko bolje procijenje no, vodei rauna nejednakim komplikacijama organa, ukoliko se podini jednoj produbljenoj diskusiji. I u jednom i u drugom slu aju, to bez, sumnje, znai uiniti uzvienu uslugu ljudskom umu, kao to sam to naveo u prethodnoj knjizi, koja se sastoji u njego voj primjeni za bolje otkrivanje stvarnih zakona nae prirode, in dividualne lili drutvene, naunom analizom nereda, manje ili vie ozbiljnih, kojima je njihov razvoj nuno praen. Ali, ako smo ve, u pogledu biolokih istraivanja u pravom smislu, priznali da je patoloko istraivanje tu do sada jako nepotpuno postavljeno, moe se unaprijed shvatiti koliko ono mora biti jo nepotpunije u pogle du samih sociolokih pitanja, iz kojih ono nije nikad, istinu govore i, izvuklo nikakvu znaajniju pomo, iako obiluje takvom graom.

176

177

Ova potpuna sterilnost se naroito odnosi na to da se, ma koje eksperimentisanje, direktno, ili indirektno, moe jo manje deavati nego prosto posmatranje bez jedne osnovne podinjenosti racional nim koncepcijama, da bi steklo pravu naunu korisnost. Budui da su razlozi za ovu neophodnu podinjenost nuno isti kao i u pret hodno raspravljenom sluaju, bilo bi potpuno suvino da ovdje na vodimo kratki opis za koji nam drutvena praksa nudi samo veoma jasnu svakidanju potvrdu. Ne vidimo li mi, naroito danas, najuasnija politika iskustva koja se neprestano obnavljaju, sa promje nama koje su isto toliko beznaajne koliko nepametne, mada je njihovo prvo izvrenje moglo biti dovoljno da se potpuno procije ne neefikasnost i opasnost predloenih sredstava? Znam koliki je u tom pogledu glavni udio koji treba dati neizbjenom uticaju ljud skih strasti, ali se ipak esto zaboravlja, s druge strane, da nedo statak jedne, dovoljno nadmone, racionalne analize, mora pred stavljati direktno jedan od glavnih uzroka neplodnog obrazovanja, toliko kuenog u drutvenim iskustvima, iji bi spontani tok. bez sumnje, postao pouniji da je mogao biti bolje posmatran. Misli se istina, da su, sluaji drutvenih poremeaja nesposobni da otkriju glavne zakone politikog organizma, na koje se onda gleda kao da su razoreni ili bar privremeno prekinuti: to je ista greka kao i prema individualnom organizmu; a ona je ovdje mnogo vie oprostiva, jer i samo normalno stanje nije jo dovoljno shvaeno kao podinjeno pravim zakonima. Ali je, uglavnom glavni princip, us postavljen naroito radovima uvenog Bruse namijenjen unaprijed da karakterie filozofski duh pozitivne patologije, po svojoj priro di, isto tako primjenljiv na drutveni kao i na individualni orga nizam. Kod oba, patoloki sluajevi ne mogu initi nikakvu stvarnu povredu osnovnih zakona normalnog organizma, kod kojeg su bitne pojave onda samo promijenjene u njihovim razliitim stepenima, a da to nikada ne moe biti promjena njihove prirode, ni njihovih od nosa, kao to sam to objasnio u biolokoj filozofiji. Posebno su dru tveni poremeaji nuno istog reda kao i promjene koje su, u sasta vu sociolokih zakona odreene razliitim sporednim uzrocima, ko jima sam gore omeio opti uticaj neizbjenim granicama: moe se u ovom pogledu ustanoviti stvarna razlika, samo kao diskontinuitet jednih u kontinuitetu drugih, to sigurno ne moe mijenjati princip. Zato, dakle, to osnovni zakoni uvijek apsolutno opstoje, u ma kom stanju drutvenog organizma, ima mjesta da se razum no izvodi, sa odgovarajuim predostronostima, nauna analiza po remeaja u pozitivnoj teoriji normalne egzistencije. Takva je filo zofska osnova glavne koristi koja je svojstvena ovoj vrsti indirekt nog i nevoljnog eksperimentisanja da otkrije stvarnu ekonomiju drutvenog tijela na jasniji nain, na koji to ne moe uraditi obi no posmatranje, koje predstavlja, kao u svakom drugom predmetu njen neophodan opti dodatak. Ovaj postupak je, po svojoj priro178

di, primjenljiv na sve vrste sociolokih istraivanja, bilo da se ra di egzistenciji ili kretanju, razmatranju jednog ili drugog sa ma kog aspekta, fizikog, intelektualnog, moralnog ili politikog, i svim moguim stepenima drutvene evolucije, gdje poremeaji nijesu, naalost, nikad nedostajali. Sto se tie njegovog stvarnog op sega, bilo bi preuranjeno htjeti ga ovdje uopte mjeriti, jer ovaj po stupak nije mogao jo stvarno biti primijenjen ni na jedno istrai vanje politike filozofije i moi e postati uobiajen samo kasnijim razvojem nove nauke, koju se trudim da osnuj em. Ali je, ipak, ne ophodno ovdje ga istai, opisujui ga ukratko kao jedno od osnov nih sredstava istraivanja koja su svojstvena socijalnoj fizici. Razmatrajui, najzad, komparativnu metodu u pravom smislu, moram najprije s tim u vezi uputiti itaoca na osnovna objanjenja koja sam dovoljno dao u biolokoj filozofiji, da bih dokazao nunu nadmo jednog takvog postupka, u ma kojem prouavanju, u ko jem iva bia mogu postati njegov predmet, i sa jednom oigl^dnou koja se, utoliko vie ne moe odbaciti, ukoliko se pojw? vie komplikuju, ili je organizam vii. Budui da su ovi gluvni razlozi ovdje bitno isti u jednom izraenijem stepenu, mogu skratiti nae sadanje ispitivanje, teretei itaoca da uz odgovarajue promjene sam izvri tu spontanu reprodukciju. Ja se sada moram ograniiti da dovoljno oznaim same glavne razlike po kojima se nuno ra zlikuje opte primjena komparativne vjetine na ukupnost socio lokih istraivanja. Slijepa imitacija biolokog postupka dovela bi nerazumno naj prije do poricanja pravih logikih analogija izmeu dvije nauke, jer komparacija razliitih djelova ivotinjske hijerarhije koju smo vi djeli da se konstituiie u biologiji, moe, nasuprot imati u sociolo giji samo sporedni znaaj. Ali, to, uglavnom, kao to smo priznali, nije uopte za ovu zadnju nauku pravi nauni ekvivalent osnov nog shvatanja organske serije. Meutim, ja sam ubij eden da pre vie produena predominacija teoloko-metafizike filozofije u jed noj takvoj vrsti ideja inspirie danas i jedan jako iracionalan pre zir protiv svakog naunog pribliavanja ljudskog drutva ijednom drugom ivotinjskom drutvu. Kada pozitivnih duh bude, najzad, na odgovarajui nain, upravljao drutvenim prouavanjima, nee, bez sumnje, ekati da se prizna stalnu korist i, u vie sluajeva, nunost da se u njih uvede do izvjesnog stepena, socioloka kompa racija ovjeka sa ostalim ivotinjama, naroito sa najviim sisarima, bar poto ivotinjska drutva, jo slabo poznata, budu najzad bolje posmatrana i boje ocijenjena. Razlozi za jednu takvu kompa raciju su veoma slini razlozima koje smo objasnili u prethodnoj knjizi, veliki znaaj za prouavanje individualnog ivota u onome to se odnosi na intelektualne i moralne pojave, iji su nuan na stavak i prirodan dodatak drutvene pojave. Poto su dugo poricali ovaj znaaj u prvom sluaju, svi valjani duhovi poinju danas da

179

osjeaju njihovu s t v a r n o s t i znaaj j e d n o g t a k o k a p i t a l n o g p o s t u p k a : isto e biti kasnije u pogledu drugog sluaja, m a d a ovaj nain kod njega m o r a biti manje bitan. Glavni n e d o s t a t a k j e d n e takve vrste sociolokih p o r e e n j a e biti, bez sumnje, da su ona. zbog svoje prirode, ograniena samo na statika r a z m a t r a n j a , da ne mo gu dosei do d i n a m i k i h r a z m a t r a n j a , koja t r e b a da predstavljaju, naroito u nae vrijeme, n a d m o a n i n e p o s r e d a n p r e d m e t n a u k e . Ovo ogranienje oigledno proizilazi iz toga to je d r u t v e n o stanje ivotinja, iako u stvarnosti nije t a k o apsolutno nepromjenljivo kao to se to zamilja, v e o m a izloeno, od k a d se ljudska n a d m o pot p u n o razvila, samo neopazivim p r o m j e n a m a , koje nijesu n i k a k o us poredive sa stalnim n a p r e d o v a n j e m ovjeanstva, shvaenog ak u njegovom p r v o b i t n o m razvoju, koji je n a j m a n j e izraen. Ali svede n a n a d r u t v e n u s t a t i k u n a u n a korist j e d n o g takvog poreenja m i izgleda zaista n e o s p o r n o m da bi se mogli bolje opisati najelementarniji zakoni osnovne solidarnosti, pokazujui d i r e k t n o , neodolji vom oiglednou, njihovu s p o n t a n u p o t v r d u u stanju d r u t v a koje je najnesavrenije, t a k o da, osim toga, moe ak p o n e k a d inspirisati korisne zakljuke ljudskom d r u t v u . Nita manje nije pode sna, naroito da se jasno uoe k a k o su p o t p u n o p r i r o d n i glavni dru tveni odnosi za koje toliko sofistikih filozofskih d u h o v a vjeruje jo d a n a s da se mogu mijenjati po volji njihovih n e o s n o v a n i h p r e tenzija: oni e, bez sumnje, p r e s t a t i da p o s m a t r a j u kao vjetake i svojevoljne osnovne veze ljudske porodice kad ih n a u , istog bit nog k a r a k t e r a , kod ivotinja, i na nain koji je utoliko izraeniji ukoliko organizam postaje razvijeniji, pribliniji ljudskom orga nizmu. J e d n o m rijeju, za sve ono to se tie p r v i h klica d r u t v e n i h odnosa, p r v i h institucija koje su s p o n t a n o osnovale jedinstvo poro dice ili plemena, u ovom osnovnom dijelu sociologije koji se skoro mijea sa i n t e l e k t u a l n o m i m o r a l n o m biologijom, ili b a r sa onim to se zove p r i r o d n a istorija ovjeka, ije je ona izgleda prosto opte produenje, imae ne samo velike n a u n e koristi, ve i p r a v u filo zofsku n e o p h o d n o s t da se koristi, na odgovarajui nain, racionalno poreenje ljudskog d r u t v a sa d r u g i m ivotinjskim d r u t v i m a ; ma da njihovo r a z m a t r a n j e m o r a biti, zbog ovog razloga veoma predom i n a n t n o , n a u n i d u h e, irei j e d a n t a k a v nain istraivanja do svoje zadnje logike granice, moi nai t a k o e n e k u korist, u tom pogledu, da se spusti do istraivanja ovih udnih drutava, svojstve n i h niim ivotinjama, gdje j e d n a nedobrovoljna kooperacija proi zilazi iz neraskidivog organskog jedinstva, bilo p r o s t o m p r i p a d n o u, bilo zbog s t v a r n e n e p r e k i d n o s t i . 1 Pretpostavljajui da n a u k a ne

m o r a n e p o s r e d n o izvui n i k a k v u d i r e k t n u korist iz ovog itavog racionalnog razvoja socioloke komparacije, ne bi, doista, bilo t a k o za m e t o d u koja bi dobila o d m a h j e d n u potpuniju homogenost, p r e ma t o m e j e d n o tanije u p o r e i v a n j e sa n a i n o m na koji se p r i s t u pa u biolokim prouavanjima. Uobiajena n a u n a komparacija, k a k o d r u t v e n a t a k o i individualna, ovjeka sa d r u g i m ivotinjama, je izuzetno pogodna, po svojoj prirodi, da bolje o d s t r a n i ovaj ap solutni d u h , koji jo d a n a s predstavlja glavni n e d o s t a t a k politike filozofije. ini mi se, uostalom, ak i u p r a k t i n o m pogledu, da drs ka oholost koju nose izvjesne kaste, da se smaraju, u n e k u r u k u , kao j e d n a druga vrsta, nego ostalo ovjeanstvo, nije u s t v a r i bez nekog i n t i m n o g filozofskog srodstva sa iracionalnim prezirom p r o tiv svakog stvarnog pribliavanja ljudske p r i r o d e i ostalih p r i r o d a ivotinja. Ipak, ma k a k a v da je n a u n i znaaj ovih razliitih raz m a t r a n j a , ona mogu bitno odgovarati samo jednoj posebnoj m e t o dolokoj raspravi socijalne filozofije, takvu k a k v u je ona ve obja vila, na koju e ta r a z m a t r a n j a izvriti kasnije n e o p h o d a n uticaj. Ali ovdje, u prvoj koncepciji n a u k e , zbog p r e t h o d n o objanjenih razloga, m o r a m naroito imati u vidu d r u t v e n u d i n a m i k u , na koju je ova v r s t a p o r e e n j a skoro neprimjenljiva oigledno je da joj ne mogu uiniti n i k a k v u znaajnu primjenu, b a r n e p o s r e d n o . I p a k bi, iz istog razloga, bilo, t a k o mi se ini. utoliko vie n e o p h o d n o ovdje, opisati, sa vie insistiranja, ovaj dio k o m p a r a t i v n e m e t o d e da ne bi u o p t e ostala nezapaena, to bi imalo ozbiljne n a u n e tete, k a o to sam na to u p r a v o ukazao. Logiki postupci koji su esto u u p o trebi su obino dovoljno o k a r a k t e r i s a n i s t v a r n o m primjenom, te bi se p r e t h o d n o opte miljenje njima moglo n a s u p r o t , svesti na n a j neophodnije ispitivanje njihovih osnovnih osobina. Da bi, glavni razliiti oblici, koji su svojstveni k o m p a r a t i v n o j metodi u sociologiji bili ovdje uvijek r a z m a t r a n i u sukcesivnom re du njihove r a s t u e vanosti, m o r a m opisati glavni oblik koji se sa stoji u j e d n o m r a c i o n a l n o m poreenju razliitih stanja koja koeg zistiraju u ljudskom d r u t v u na razliitim djelovima zemljine p o vrine, r a z m a t r a n i h naroito kod stanovnitava koja su p o t p u n 3 je sa drugom, koja je mnogo manje poznata, stvarno svjedoi jednom vrlo nepotpunom filozofskom miljenju nae drutvene solidarnosti, i naroito velikom biolokom nepoznavanju naina ivota koji je svoj stven polipima. Ona vodi izjednaavanju jednog dobrovoljnog i neoba veznog udruivanja sa jednom nedobrovoljnom i neraskidivom partici pacijom; na taj nain je jedan sistem, iji razliiti elementi, uprkos njihovoj pravoj originalnosti, meusobno uzajamno uvijek vre uticaj, izjednaen sa jednim sistemom koji je apsolutno obrnut, gdje djelovi ma da neodvojivi, ne vre nikada neposredno nijednu uzajamnu radnju, do take kad jedni propadaju dok se drugi raaju, a da ostatak ne bude u tome uopte promijenjen.

Nekoliko puta je uporeeno itavo ovjeanstvo sa jednom vrstom ogromnog polipa koji se prostire po itavoj zemlji. Ali ova sitniava metafora, koja se trudi da opie jednu vrlo poznatu pojavu poreujui

180

181

nezavisna jedna od drugih. Nita nije podesnije nego jedan takav postupak da jasno okarakterie razliite glavne faze ljudske evolu cije, od sada pristupane da budu istovremeno istraivane tako da se uoe na jedan najneposredniji i najjasniji nain njihove predominantne osobine. Mada je glavni napredak ovjeanstva nuno je dinstven u onom to se tie cjelokupnog razvoja, ipak je neosporno da su, zbog ejstva drutvenih uzroka, koji su do sada veoma slabo analizirani u veini sluajeva, stanovnitva, veoma-ugledna, i na roito veoma razliita, dostigla samo nejednako niske stupnjeve ovog opteg razvitka, tako da se, zbog ove nejednakosti, razliita prethodna stanja najcivilizovanijih nacija danas ponovo nalaze, i pored neizbjenih sporednih razlika,1 na razliitim stranama zemalj ske kugle, kod savremeniih naroda. Kao posmatranje u pravom smislu rijei, ovaj komparativni metod koji ini njegovu najspontaniju modifikaciju, predstavlja najprije oiglednu korist da moe biti paralelno primjenljiv na dva reda vanih sociolokih spekula cija, statikih i dinamikih, tako da podjednako verifikuje zakone egzistencije i zakone kretanja, ili ak da u tom pogledu ponekad dade dragocjene neposredne zakljuke. Drugo, on se danas jako i ri u stvarnosti, na sve mogue stepene socijalne evolucije, ije sve karakteristine crte mogu tako biti zaista podreene naoj nepo srednoj observaciji: od nesrenih stanovnika Ognjene zemlje do najnaprednijih naroda zapadne Evrope, ne bi se mogla zamisliti ni jedna socijalna nijansa koja se ne nalazi sada ostvarena na izvjes nim takama globusa, i ak skoro uvijek na vie jasno odvojenih lokaliteta. U istorijskom dijelu ove knjige imau priliku da poka em da, izvjesne interesantne, iako sporedne, faze drutvenog raz vitka, kojima istorija nae civilizacije ne ostavlja nikakve znat nije tragove, mogu biti poznate samo ovim neophodnim kompara tivnim istraivanjem: i to nijesu, kao to bi se to moglo vjerovati, najnii stupnjevi ljudske evolucije, u pogledu kojih jedna takva osobina nije danas vie sporna. Cak i za faze koje su najvie istorijske, ima uvijek brojnih posrednika koji doputaju samo, takoe,

1 Ne izlazei iz iste nacije, m o g l e bi se, do izvjesne t a k e , p o r e d i t i j e d n i m jo b l i i m s r a v n j i v a n j e m , g l a v n e faze l j u d s k e civilizacije, r a z matrajui drutveno stanje razliitih Masa koje su veoma nejednako s a v r e m e n e . G l a v n i g r a d civilizovanog svijeta s a d r i d a n a s u sebi, m a n j e ili vie v j e r n e p r e d s t a v n i k e s k o r o s v i h p r e t h o d n i h s t u p n j e v a d r u t v e n e evolucije, n a r o i t o u i n t e l e k t u a l n o m p o g l e d u . Ali u p r k o s n j i h o v e o i g l e d n e lakoe, t a k v a p o s m a t r a n j a su, p o svojoj p r i r o d i , v e o m a m a l o p r e s u d n a d a b i i k a d a d o b i l a j e d n u p r a v u n a u n u v a n o s t , zbog n e i z b j e nog z a j e d n i k o g uticaja, k o j i v r i a k i t a d a , opati diuh e p o h e , i koji dozvoljava j e d n u t a n u a n a l i z u o v i h n e o s p o r n i h r a z l i k a s a m o u z p o m o j e d n e socioloke teorije, v e v e o m a r a z v i j e n e , bez koje bi se t a k o izloilo o z b i l j n i m p o g r e k a m a .

ovaj indirektan nain posmatranja. Takve su glavne osobine koje u sociologiji karakteriu ovaj drugi bitni dio komparativne meto de, tako sreno namijenjene da potvrdi neposredne opise istorijske analize u pravom smislu, a naroito, ak da ispuni dovoljno njene neizbjene praznine. Opta upotreba ovog sociolokog postupka je izuzetno racionalna, jer poiva neposredno na gore ustanovljenom principu nune i stalne istovjetnosti glavnog razvoja ovjeanstva prema neodoljivoj predominaciji opteg tipa ljudske prirode, usred ma kojih raznolikosti klime i, ak, rase, a stvarne razlike e samo moi odreivati stvarnu brzinu svake drutvene evolucije. Ali, poto budu na odgovarajui nain ocijenjeni dragocjeni at ributi jednog takvog postupka, veoma je vano za racionalno konstituisanje nove politike filozofije predvidjeti u tom pogledu jed no, danas veoma prirodno, pretjerivanje, upozoravajui sada, sa ni ta manje savjesti na ozbiljne naune opasnosti koje su mu svoj stvene, i, koje, uprkos svim njegovim stvarnim prednostima, nee nikako dozvoliti da mu se povjeri glavno usmjeravanje sociolokih posmatranja. Njegova prva mana, istovremeno najozbiljnija i najneizbjenija, se sastoji u tome, da po svojoj prirodi, on nema nika kvog obzira prema nunoj sukcesiji razliitih drutvenih stanja ko ja, nasuprot, on direktno nastoji da predstavi kao da postoje zajed no. Iskljuiva upotreba, ili samo ak suvie predominantna, ovog naina istraivanja, mogla bi, dakle, esto dovesti do odricanja, na jedan manje ili vie pogrean nain, fundamentalnog reda prema kojem su ovi razliiti stupnjevi ljudske evolucije morali proizai jedni iz drugih; i moe se dodati da bi on neminovno doveo dotle da ovaj red nije bio ve bitno ustanovljen jednim najboljim nau nim putem: dakle mi znamo koliko je jedan takav pojam znaajan u sociologiji da mora izvriti ocjenu svakog znaaja jedne sline tetne posljedice. Da bi bolje razumjeli znaaj ovoga, treba, na dru gom mjestu, uvaiti da spontana nekoherentnost koja je svojstvena ovoj \'rsti komparativnih sociolokih posmatranja. malo dozvolja va, kada su ona zasebno upotrebljavana, da se tano otkrije stvar na povezanost razliitih sistema drutva, ak i pod pretpostavkom da je pozitivni red bio prethodno poznat. I iz jednog i iz drugog razloga, bilo bi lako navesti ovdje mnotvo primjera sa slinim gre kama, koji se ne mogu odbaciti, kod najeminentnijih filozofa; ali izriito dogmatska priroda ovog djela me primorava da se uzdrim od slinih kritikih opisa, za koja e se italac lako pobrinuti. Na stavljajui da se drim pravila, moram najzad upozoriti na, ne ma nje karakteristinu, tetnu posljedicu ovog komparativnog naina, da tei da uini slabo procjenjivim razliite tako posmatrane slu ajeve, uzimajui kod njih obine, sporedne promjene za glavne fa ze drutvenog razvitka. Naroito zbog toga je dolo do formiranja najpogrenijih pojmova politikom uticaju klime, pripisujui nje nom dejstvu drutvene razlike koje se naroito odnose na nejedna183

182

kost evolucije; ponekad je, ali ree, prezir koji je uvijek na isti nain nerazuman, bio obrnut: zaista je jasno da u samoj upotrebi jednog takvog postupka nita ne moe direktno ukazati kojoj od dvije vrste treba stvarno da pripada svaka konstatovana razliitost. Ista pogrena tendencija se manifestuje takoe, u jednom obino iz raenijem stepenu u odnosu na razliite ljudske rase. Jer se ova simultana socioloka poreenja moraju esto, naroito u vanim sluajevima, vriti izmeu stanovnitava koja pripadaju razliitim varijetetima ljudske vrste, poto se ova fizioloka promjena ini kao da je, u mnogo sluajeva bila jedan od bitnih uzroka, ako na ak i najglavniji, nejednake brzine jedne evolucije koja je uvijek nuno zajednika. Na taj nain smo dakle veoma izloeni opasnosti da se mijea uticaj rase sa uticajem drutvenog doba, bilo da se pretjeruje, ili da se ne poznaje ni jedno ni drugo. Treba, uostalom, dodati da klima takoe obino uvodi i trei izvor interpretacija kom parativnih pojava koji, naizmjenice saglasan i suprotan svakom od dva ostala, tei da uvea neizbjene anse za socioloku iluziju i ini skoro nerazmrsivom komparativnu analizu od koje je oekivao znanja koja se ne mogu odbaciti. Prema ovoj dvostruko protivrjenoj procjeni, dovoljno tanoj, iako veoma sumarnoj, mi smo spontano dovedeni do toga da po sebno potvrdimo za ovaj uobiajeni oblik komparativne metode u sociologiji, to je ve jasno konstatovano gore, najprije u vezi sa posmatranjem u pravom smislu, a zatim sa eksperimentisanjem. to jest, jaku nemogunost da se korisno upotrebljava jedan takav po stupak, a da njegova prvobitna primjena i njegova krajnja inter pretacija ne budu stalno usmjeravane jednom osnovnom racional nom koncepcijom, koja je, bez sumnje veoma opta ali potpuno pozitivna cjelini glavnog razvitka ovjeanstva. Nita ne moe biti izuzeto od jednog takvog filozofskog uslova, koji je tako jas no reprodukovan u razliitim oblicima, da paljivo ispituje prirodu sociolokih istraivanja. Njegovo stalno izvravanje e moi samo preduhitriti ili dovoljno ublaiti ozbiljne tetne posljedice, koje smo priznali da su svojstvene ovom nainu istraivanja, i dozvolie od tada da se slobodno razvijaju dragocjene osobine koje ga karakteriu. Tako se sve vie i vie vidi koliko su apsurdne i opasne bilo za metodu ili za praksu, u odnosu na nauku ili na metodu, prazne sofistike deklamacije pristalica sistematskog empirizma, ili slijepi klevetnici nezavisni od svake drutvene spekulacije; jer ba u mje ri u kojoj se one uzdiu i uoptavaju, postaju, osnovni pojmovi po litike filozofije istovremeno stvarniji i efikasniji, a iluzija i steril nost bivaju rezervisane za veoma uske i posebne koncepcije, bilo naune, bilo logike. Ali slijedei taan tok nae teme, oigledno dolazimo do prethodnog zakljuka, da ova prva neophodna skica opte sociologije, koja mora nuno usmjeravati uobiajenu primje nu razliitih naina istraivanja, gore promiljenih, i sama poiva 184

neposredno na poetnoj upotrebi jedne nove metode posmatranja, iji racionalniji karakter, bolje prilagoen prirodi pojava, mora spon tano osloboditi ozbiljne opasnosti na koje drugi, iz razliitih ra zloga ukazuju i, koji su do sada dovoljno ispitani. Dakle, to je to to zaista postoji, i mi smo najzad tako dovedeni, postepenim to kom, do direktne procjene ovog zadnjeg dijela komparativne me tode, koji moram u sociologiji razlikovati pod imenom istorijske me tode u pravom smislu u kojoj se apsolutno nalazi, zbog same pri rode jedne takve nauke, jedina glavna osnova na kojoj moe stvar no poivati sistem politike logike. Istorijska komparacija razliitih uzastopnih stanja ovjean stva ne sainjava samo glavnu naunu vjetinu nove politike fi lozofije: njen racionalan razvoj e direktno formirati i sami temelj nauke, u onome to e ona moi ponuditi kao najkarakteristinije u svim pogledima. Upravo tako e se socioloka nauka morati naj prije duboko razlikovati od bioloke nauke u pravom smislu, kao to u to objasniti posebno u sljedeoj lekciji. Zaista pozitivni prin cip ovog neophodnog filozofskog odvajanja proizilazi iz nunog uticaja razliitih ljudskih generacija na sljedee generacije, koji, po stepeno akumuliran na jedan stalan nain uskoro zavrava konstituisanjem nadmonog razmatranja direktnom prouavanju dru tvenog razvitka. Dok ova nadmo nije dovoljno neposredno prizna ta, ovo pozitivno prouavanje ovjeanstva mora racionalno izgleda ti kao prost spontani produetak prirodne istorjje ovjeka. Ali, ovaj nauni karakter, jako podesan kad se ogranii na prve generacije, nuno se povlai sve vie i vie ukoliko se drutvena evolucija po inje due manifestovati, i mora se konano, kad jednom ljudsko kretanje bude zaista uvreno, preobraziti u sasvim novi karak ter koji je direktno svojstven sociolokoj nauci, u kojoj dstorijski razmatranja moraju neposredno preovladati. Iako ova istorijska analiza, po svojoj prirodi, izgleda namijenjena samo dinamikoj so ciologiji, ipak je neosporno da se ona nuno iri na itav sistem na uke, bez ikakvog razlikovanja djelova zbog njihove potpune soli darnosti. Pored toga to socijalna dinamika sainjava konano glav ni predmet nauke, zna se uostalom, kao to sam to prethodno ob jasnio, da je socijalna statika od nje, uglavnom, racionalno neodvo jiva, uprkos stvarne koristi od jedne takve spekulativne distinkcije, jer se zakoni egzistencije naroito pokazuju za vrijeme kretanja. Ne samo da, sa naune take gledita u pravom smislu, nad mona upotreba istorijske metode mora dati sociologiji njen glavni filozofski karakter: nego to mora jo, i moda ak na jedan izrazitiji nain, sa isto logikog aspekta. Treba zaista priznati, kao to u ja to utvrditi direktno u sljedeoj lekciji da e, spontanim stvaranjem ove nove glavne grane osnovne komparativne metode, sociologija takoe, sa svoje strane usavriti, pratei nain koji je za nju iskljuivo rezervisan, cjelinu pozitivne metode, za optu ko185

rist itave p r i r o d n e filozofije, i na nain iji veliki nauni znaaj teko mogu naslutiti danas najbolji duhovi. Od sada moemo po kazati da ova istorijska m e t o d a n u d i najprirodniju verifikaciju i najiru p r i m j e n u one k a r a k t e r i s t i n e osobine, koju smo gore do kazali kod uobiajenog razvoja socioloke n a u k e , koja se sastoji u t o m e da se p r i s t u p a naroito od cjeline ka pojedinostima. Ovaj neophodan, stalan uslov se, za doista racionalna d r u t v e n a proua vanja, s p o n t a n o pojavljuje u najviem stepenu i na n a j n e p o s r e d n i ji nain u svakom, s t v a r n o istorijskom r a d u , koji bi se bez toga n e izbjeno izrodio u obinu kompilaciju provizorne grae, i sa bilo kojim talentom, uostalom, da je u r a e n . Poto su, naroito u svom razvoju, razliiti drutveni elementi n u n o solidarni i neodvojivi, slijedi da n i k a k v a djelimina fiilijacija, p o t p u n o izolovana, ne bi mogla imati realnosti, i da svako objanjenje te vrste, prije nego bi postalo posebno, u bilo kojem pogledu, m o r a najprije poivati na jednoj optoj i istovremenoj koncepciji osnovne evolucije. ta moe na p r i m j e r znaiti posebna istorija, i naroito parcijalna, j e d n e je dine n a u k e , ili j e d n e j e d i n e vjetine, a da p r e t h o d n o ne b u d e pove zana sa takvim p r o u a v a n j e m itavog ljudskog n a p r e t k a . 1 Isto je i
1 Nedavno je objavljen jedan rad istoriji matematikih nauka u Italiji u 17. vijeku, koji je neobino pogodan da. zbog svoje pretjerane specijalnosti okarafcterie na jednom veoma jasnom primjeru ovu ne izbjenu potrebu duha za cjelinom u svakom pravom istorijskom pro uavanju. Ne radi se ovdje nika'ko ozbiljnim grekama u pojedino stima, na koje su ve upozorili, u pogledu ovog djela, razliiti naunici, a naroito jedan, uen koliko i skroman geometar, (M. asl.) koji se u svojoj, uopte, veoma racionalnoj kritici pokazao jako superioran u od nosu na autora to se tie pravog razumijevanja istorije matematike. Samo shva'tanje sadraja dovoljno je, u mojim oima, da oigledno svje doi jednom dubokom nepoznavanju pravog karaktera istorije koje se naroito sastoji u optoj i stalnoj predominaciji filijaeije nad deskri pcijom; osobini koja mora prirodno izgledati kao najznaajnija u i tavoj intelektualnoj istoriji. Moe se oprostiti, zbog vladajuih predra suda, svoenje ovih istorijskih istraivanja na same matematike nau ke, ma da je njihov razvoj bio stvarno vezan naroito onda, za razvoj drugih nauka, i ak za ukupnost ljudskog napretka. Ali se ne moe uz drati da se ne osudi visoko nerazumno ogranienje predmeta na jed nu naciju i jedan vijek, u jednom radu koji je umjesto skromnog na slova Anali, ambiciozno nazvan Istorija: kao da su matematiki napredci izvreni s jedne strane Alpa, mogli biti tada nezavisni od napredaka koji su se istovremeno vrili, na jedan tako izvanredan nain, s druge strane; i kao da se. uostalom, geometrijsko stanje u sedamnae stom vijeku moglo izolovati od cjeline prethodnog napretka. Ako je ovaj nerazuman izbor mogao biti inspirisan jednim tatim duhom uske nacionalnosti, to mu se vie ne bi moglo oprostiti, naroito danas, i. ne, nauniku. Takvom vrstom sredstava gdje zaista nazaduje matematika istorija, u razliitim znaajnim pogledima, ispod nivoa filozofskog ka-

u ma kojem d r u g o m sluaju, poglavito za ono to se t a k o pretjera no zove politika istorija u p r a v o m smislu, kao da j e d n a prava, ma koja istorija moe da ne bude, vie ili manje, politika. Iracionalan d u h nesnoljive posebnosti, koji u nae doba dobija j e d a n t a k o a losno prolazan uspon, imao bi kao krajnji rezultat svoenje isto rije na j e d n o p r a z n o gomilanje n e k o h e r e n t n i h monografija, gdje bi se svaka ideja s t v a r n e povezanosti i n u n e istovremenosti razlii tih ljudskih dogaaja neizbjeno gubila, u s r e d jalovih z a p r e k a ovih konfuznih opisa. Bitno je. dakle, za cjelinu d r u t v e n e evolucije da se, ova istorijska poreenja najprije m o r a j u u p r a v i t i na razliite pe riode civilizacije, da bi i m a l a p r a v i n a u n i k a r a k t e r koji je saglasan p r i r o d i i n a m j e n i n a u k e ; jedino t a k o e se moi stii do kon cepcija koje su sposobne da dobro upravljaju kasnijim prouava njima razliitih posebnih t e m a : umjesto pogrenog p u t a koji inspirie d a n a s slijepu apsolutnu imitaciju jednog n a i n a koji je izuzet no podesan u n e o r g a n s k o j , i koji ne moe odgovarati organskoj fi lozofiji, naroito u odnosu na d r u t v e n e pojave. Najzad, t r e b a ovdje primijetiti, sa p r a k t i n e take gledita da,, opta n a d m o istorijske m e t o d e u p r a v o m smislu u d r u t v e n i m p r o u a v a n j i m a i m a t a k o e i z v r s n u osobinu da razvija s p o n t a n o d r u tveni s e n t i m e n t , istiui, koliko n e p o s r e d n u toliko i stalnu, ovu n u nu povezanost razliitih ljudskih dogaaja, koja n a m d a n a s podstie n e p o s r e d a n interes ak i za najudaljenije dogaaje, opominju i nas na s t v a r a n uticaj koji su oni izvrili na postepeni dolazak nae civilizacije. P r e m a lijepoj primjedbi Kondorsea. nijedan obra zovan ovjek ne moe d a n a s misliti na primjer b i t k a m a kod Ma r a t o n a ili Salomine. a da o d m a h ne zapazi vane posljedice za sa danju sudbinu ovjeanstva. Bilo bi nekorisno insistirati vie na jednoj takvoj osobini, koja e, p r i r o d n o , dobiti u itavom ostalom dijelu ove knjige, n e p r e k i d n u , bilo eksplicitnu ili naroito implicit nu primjenu. N i k a k v a f o r m a l n a p o t v r d a nee ovdje postati n e o p h o d n o m da bi se konstatovala s p o n t a n a sposobnost istorije da se jasno istakne tijesna opta podinjenost razliitih d r u t v e n i h p e r i oda. Vano je s a m o u vezi s tim ne mijeati j e d a n t a k a v osjeaj d r u t v e n e solidarnosti sa ovim srodnim interesom koji moe sponraktera koji je ve bila stekla, ostalo bi samo da se spusti, u ime jedne potpunije specijalnosti na, istoriju jedine provincije u jednoj godini! Zaista, ako se sistematski smilja najjaa mogua kondezacija simptoma iracionalnosti, u obinom naslovu jednog djela, teko bi bilo dotle bo lje stii nego ovim spontanim poletom jedne pogrene filozofije. Da li je, takoe, ovaj proizvod, mada prijatan, slijedei iskustvo, koncertom zanosne pohvale, uglavnom, izvrio, iznad izvjesne klike, ikakav stvar ni uticaj na sadanje kretanje ljudskog duha: ve, veoma zaboravljen, on e, bez sumnje, ostati definitivno svrstan kao Obian rad benediktanaca, izuzev tvrdoglave revnosti i savjesne skromnosti koje obino karakteriu ove potovane kompilatore.

186

187

tano izazvati sve, ma koje, slike ljudskog ivota, a one mogu ak na isti nain inspirisati obine izmiljotine. Osjeaj kome se radi ovdje je istovremeno dublji, jer postaje u neku ruku, lian, i smiIjeniji jer proizilazi naroito iz jednog naunog ubjeenja: njega nije mogla na odgovarajui nain razviti prosta istorija u jedno isto deskriptivno stanje, ve iskljuivo racionalna i pozitivna isto rija shvaena kao stvarna nauka koja raspolae cjelinom ljudskih dogaaja u koordiniranim serijama, koje pokazuju oigledno nji hovu postupnu povezanost. Rezervisana najprije za elitne duhove, ova nova vrsta drutvenog sentimenta e zatim moi pripadati sa manjim intezitetom, sveukupnosti shvatanja, u istoj mjeri u kojoj opti rezultati socijalne fizike, budu postali dovoljno popularni. Ona e tu nuno dopuniti jasniji i elementarniji pojam uobiajene soli darnosti izmeu individua i savremenih naroda, ukazujui jo ple menitijom i potpunijom koncepcijom ljudskog jedinstva da razliite uzastopne generacije ovjeanstva sarauju, doprinosei istom kona nom cilju, ije postepeno ostvarenje zahtijeva od svake od njih odreeno uee. Ova razumna sklonost da se vide saradnici u lju dima svih vremena se jedva danas izraava u pogledu nauka, i je dino ak, za najnaprednije: filozofska premo istorijske metode da e joj sama sav svoj razvoj irei je u svim moguim aspektima drutvenog ivota, tako da se odraava na odgovarajui nain, pre ma jednom razboritom sudu ovo osnovno potovanje prema naim precima, koje je neophodno za normalno stanje drutva, i koje je tako jako uzdrmala danas metafizika filozofija. Ispitajmo sada na jedan neposredan, iako sumaran, nain istin ski osnovni razvoj komparativne metode koja je tako izuzetno bo gata bitnim osobinama. Glavni duh ove istorijske metode u pra vom smislu, ini mi se da se sastoji u racionalnoj primjeni drutve nih serija, tj. u jednoj uzastopnoj ocjeni razliitih stanja ovjean stva, koja pokazuje, prema ukupnosti istorijskih injenica, stalni porast svake, ma koje, sposobnosti fizike, intelektualne, moralne ili politike, kombinovan sa neogranienim opadanjem suprotne sposobnosti, odakle treba da proizae nauno predvianje kona nog uspona jedne ili definitivnog pada druge, samo ako jedan ta kav zakljuak bude potpuno saglasan sa sistemom optih zakona ljudskog razvoja, ija neophodna socioloka nadmo ne moe nikad biti osporena. Budui da se mora nuno vriti vrlo iroka i vrlo razliita primjena jednog takvog naina istraivanja, dovoljno je ovdje da ukazem u vezi sa njim na brzinu, na princip ija je ra zumnost toliko malo sporna kao i korisnost. Samo tako kretanja drutva i ista kretanja ljudskog duha mogu biti stvarno predvie na, do izvjesnog stepena za svaku odreenu epohu i u svakom glav nom aspektu, ak u onom to najprije izgleda najporemeenijl, prema jednom tanom prethodnom poznavanju slinog smisla po stepenih promjena na koje ukazuje jedna otroumna istorijska ana188

liza, polazei uvijek, prema duhu nauke, od sloenijih ka pojavama koje su manje sloene. Jednom srenom koincidencijom, ova nau na predvianja moraju biti zaista, utoliko priblinija stvarnosti uko liko se radi znaajnijim, optijim pojavama, jer tada stalni uzro ci vie preovlauju u drutvenom kretanju i poremeaji imaju tu onda manji udio. Zakoni solidarnosti mogu zatim voditi do irenja iste racionalne sigurnosti u prouavanju sporednih i posebnih aspekata. prema njihovim statikim vezama sa prvim tako da tu djelimino kompeziraju manju sigurnost koju u njihovom pogledu moe izazvati direktna upotreba ovog naina postupnog istraivanja: Tru dei se da se dobije uopte jedini stepen preciznosti koja odgovara krajnjoj komplikovanosti ovih pojava, na koje stalno djeluje toliko uticaja, jednih redovnih drugih sluajnih, moi e se tako stii do zakljuaka koji su sasvim dovoljni da korisno usmjere sve primjene. Glavne od ovih primjena, one koje se odnose na politiku vjetinu, imae naroito visok stepen racionalnosti, jer dio osnovnog kreta nja od kojeg one najvie zavise, mora, uglavnom biti manje poreme en nego ijedan drugi od razliitih nepravilnih uticaja, kao to sam objasnio gore. uprkos suprotnoj predrasudi. Da bi se upoznali, na odgovarajui nain, sa ovom istorijskom metodom, tako da se do bro shvati i otroumno razvija njen pravi duh, nephodno je najprije primijeniti na prolost, nastojei da se izvede svaka istorijska dobro poznata situacija iz cjeline njenih postepenih prethodnih dogaa ja, pod uslovom da se sauva dovoljno od empirijske perspektivne jednog prvobitnog rezultata. Ma kako udno najprije izgledao je dan takav put, ipak je nesumnjivo da se, u ma kojoj nauci, ne ui prvo da se racionalno pretskazuje budunost, prije nego to se, u neku ruku. pretskae prolost, jer je, uglavnom, takva prva neop hodna primjena odnosa koji se posmatraju izmeu svrenih inje nica, ija prethodna uzastopnost omoguava da se otkrije budua uzastopnost. Stigavi do ispitivanja savremene epohe, sa intelektu alnim autoritetom koji je nuno dobila ovim postepenim usklai vanjem svih prethodnih epoha, istorijska metoda e moi sama do zvoliti da se sa uspjehom vri njena tana glavna analiza, gdje e svaki elemenat biti zaista ocijenjen kao to i treba biti, prema socio lokoj seriji iji je dio. Uzalud dravnici insistiraju na neophodno sti politikih posmatranja: poto oni posmatraju iskljuivo sada njost i, manje ili vie, veoma blisku prolost njihovo pravilu nuno ne uspijeva u primjeni. Po prirodi takvih pojava, posmatranje sa danjosti je potpuno nedovoljno; ono ne dobija pravu naunu vri jednost, i moe postati siguran izvor racionalnih predvianja samo poslije poreenja sa prolou koja je i sama shvaena u njenoj potpunoj ukupnosti. Strogo izolovano posmatranje sadanjosti bi po stalo veoma moan uzrok politikih zabluda, izlaui se opasnosti da neprestalno mijea glavne sa sporednim injenicama, i da stavi burne prolazne manifestacije iznad glavnih tendencija, koje su obi189

no slabo izraene, i, naroito da posmatra kao da su u usponu vla sti, institucije ili doktrine, koje su, nasuprot, u opadanju. Oigled no je, po prirodi stvari da, produbljeno poreenje sadanjosti sa prolou predstavlja glavno sredstvo istraivanja koje je sposob no da predvidi ili koriguje ove glavne tetne posljedice. Dakle ova komparacija moe biti samo potpuno jasna i presudna kad, iznad svega, obuhvata itavu prolost, postupno promiljenu; ona se izla e utoliko ozbiljnijim grekama ukoliko se zaustavlja na blioj epo hi. Naroito danas gdje smjesa razliitih drutvenih elemenata, jed nih spremnih na pobjedu, a drugih na propast, mora najprije iz gledati tako duboko konfuzna, moe se rei, posebno kad se veina lanih politikih procjena uglavnom odnosi na to da uobiajene spe kulacije uopte ne obuhvataju jednu iru prolost, skoro svi nai dravnici, u razliitim savremenim partijama ne penju se uopte iznad prolog vijeka, izuzev najmisaonijih meu njima, koji rizikuju ponekad da dou do prethodnog vijeka, i samih filozofa, koji se jedva usude da rijetko preu esnaesti vijek: tako da cjelinu revo lucionarne epohe nijesu ak pravilno shvatili oni koji uzaludno trae njen zavretak, iako jedna takva cjelina odgovara, uglavnom, jed noj obinoj prolaznoj fazi glavnog kretanja. Bilo kako da je velika prava superiornost ove socioloke meto de, ona, meutim, moe, kao i ma koji drugi nauni postupak, do vesti do ozbiljnih greaka, duhove kojii su malo racionalni ili slabo pripremljeni. Sama matematika analiza, danas tako opravdano, pre poruena, moe ipak dovesti, na primjer, do velikih tetnih poslje dica, koje se esto deavaju kad se uzmu znaci za ideje: ne moe se negirati da, naroito u nae vrijeme, ona ne slui ponekad da prikrije, pod impozantnim verbalizmom, nitavost koncepcija. Nema uopte naune metode, meu najpreporuljivijim, koja. na svoj na in, ne nudi sline opasnosti, a da njihovo postojanje ne teti ni kako povjerenju u ova logika sredstva, jer ove opasnosti mogu uvijek samo, proizai, iz jedne nepotpune procjene, ili jedne pogre ne primjene odgovarajue metode. Ista razmiljanja treba proiriti i na razliite socioloke metode, a naroito na istorijsku metodu u pravom smislu, koja, slino, moe zavesti, ukoliko nije na odgova rajui nain shvaena i upotrijebljena. Ona ima samo, u tom pogle du do sopstvenih tetnih posljedica najveu tekou da ispuni uvijek ovaj neophodan uslov, zbog bitnijih prepreka koje za nju predstav lja izvanredna komplikacija predmeta istraivanja. Ne nadajui se da e iluzije, koje ona moe inspirisati, biti ikada pogodne da se potpuno izbjegnu, bilo kakva predostronost da se upotrijebi, kori sno je bar, ukratko, upozoriti, na njenu glavnu osobinu. Ona se sa stoji naroito u tome da se stalno opadanje uzima kao tendencija ka potpunom unitenju, ili obratno, prema ovoj vrsti matematike mudrosti (na koju je ve ukazano u slinom sluaju u prethodnom poglavlju) koja predstavlja mijeanje, vie ili manje stalnih promje190

na, sa neogranienim promjenama. Jedan veoma jasan primjer e biti dovoljan, zbog same svoje neobinosti, da ovdje upozori na jednu takvu opasnost metode istorijskih serija, jasnije nego ijedno apstraktno objanjenje, ukazujui uostalom spontano, na opti na in, da se, u brojnim sluajevima, sprijee sline iluzije, gdje se se rije ne mogu najprije tako brzo uvidjeti. Razmatrajui cjelinu dru tvenog razvoja u pogledu vrlo prostog reima ishrane ovjeka, ne bi se moglo po mom miljenju odricati stalna tenja civilizovanog ovjeka za sve manje i manje obilnom hranom. Neka se, u ovom pogledu, uporede necivilizovane nacije sa kulturnim narodima, Bilo u homerovskim spjevovima ili u priama naih putnika; neka se, isto tako, poredi ivot na selima sa ivotom u gradovima; i neka se. najzad, razmatra ak, znatna razlika izmeu nae dvije uzastopne generacije. Svuda e se vidjeti da komparativno posmatranje veo ma potvruje ovaj neobian rezultat, koji se, uostalom, povezuje sa jednim irim sociolokim zakonom, kao to u imati prilike da' to pokaem kasnije. S druge strane, jedno takvo opadanje je u potpunoj harmoniji sa osnovnim zakonima ljudske prirode, prema tome sa jednom rastuom predominacijom intelektualne i moralne prakse ukoliko se ovjek vie civdlizuje. Nita nije dakle bolje konstatovano ni eksperimentalnim, ni racionalnim putem. Da li bi se", meutim, ovdje iko usudio da zakljui da je ovo neosporno stalno opadanje, tako oigledno odreeno, jedno pravo kasnije gaenje? Dakle, vrlo gruba greka, ako ne bi bila odmah ispravljena, moe, u mnogo drugih sluajeva postati prividno istinitija, a ponekad sko ro neizbjena, a da se ak i ne oslanja na tako vjerodostojne raz loge, zbog najvee komplikacije sluajeva koji su tada istraivani. Prethodni primjer dovoljno upuuje na neizbjeno obraanje, koje je odsada potrebno, stalnim zakonima nae prirode, ija cjelina, uvijek odravana, za vrijeme itavog toka drutvene evolucije, snab dijeva neposrednu socioloku analizu neophodnim optim sredstvom stalne verifikacije, kao to u to, posebno, objasniti u sljedeem poglavlju. Poto je drutvena pojava, shvaena u cjelini, samo, uglavnom, jedan prost razvoj ovjeanstva, a ne nikakav stvarni proizvod ma kojih sila, kako sam to naprijed, utvrdio, sve stvarne sposobnosti koje e socioloko posmatranje uzastopno razvijati, mo i e se, dakle nai, bar u klici, u onom prvobitnom obliku koji je biologija unaprijed konstruisala za sociologiju, da bi ograniila svoje spontane zablude. Tako, nijedan zakon drutvene sukcesije, objanjen ak sa najveim moguim autoritetom, istorijskom me todom, nee biti konano prihvaen dok ne bude racionalno pove zan, na jedan, uostalom, neposredan ili posredan, ali uvijek neo sporan, nain, sa pozitivnom teorijom ljudske prirode: svi zaklju ci koji ne budu mogli izdrati jednu takvu kontrolu, nuno e za vriti u razilaenju sa jednim zrelijim sociolokim ispitivanjem, da bi odmah bili priznati kao iluzorni, bilo da su posmatranja bila su191

vie parcijalna, ili premalo produena. Upravo se na ovoj egzaktnoj i stalnoj harmoniji izmeu neposrednih zakljuaka istorijske anali ze i prethodnih pojmova bioloke teorije ovjeku, mora naroito, sastojati glavna nauna snaga sociolokih dokazivanja. Tako se, u svim aspektima, vidi sve vie i vie potvrda ove filozofske nadmo i duha cjeline nad duhom pojedinosti, za koju sam se toliko trudio da je, u ovom poglavlju uinim, jasno izraenom, kao glavnu inte lektualnu osobinu ove nove nauke. Takav je, dakle, opti nain istraivanja, najbolje prilagoen pravoj prirodi sociolokih istraivanja. Njegova nadmo je ovdje, zbog bitnih svojstava potpuno ekvivalentna prethodnim opisima nadmoi koju ima zooloka komparacija u prouavanju individual nog ivota. Stalna upotreba, koja e se spontano vriti, u itavom ostalom dijelu ove knjige, veoma e potvrditi ovo logiko uporeivanje, pokazujui da neophodna sukcesija razliitih drutvenih sta nja tano odgovara, sa naune take gledita, postepenom usklai vanju razliitih organizama, uzimajui u obzir razliku izmeu dvije nauke: drutvena serija na odgovarajui nain oformljena, ne mo ra biti, naravno, ni manje stvarna, ni manje korisna, od ivotinjske serije. Kad stvarna primjena ovog novog sredstva bude dosta raz vijena da bi njegove karakteristine osobine mogle postati, kod svih prosveenih ljudi, dovoljno izraene, smatram da e se priznati od luujua promjena osnovnog pozitivnog istraivanja, da bi ga na kraju svrstali, poslije istog posmatranja, eksperimentisanja i poreenja u pravom smislu, kao etvrti i zadnji glavni nain vjetine posmatranja, namijenjen, pod posebnim imenom istorijske metode, analizi najkomplikovanijih pojava, a koja ima filozofski izvor u nainu koji joj neposredno prethodi, u biolokoj komparaciji doba. Sljedea lekcija e mi, prirodno, pruiti vanu priliku da neposred no obrazloim ovu zakljunu tendenciji. Zavravajui ovu prethodnu optu ocjenu istorijske metode u pravom smislu, kao sastavnog i najboljeg naina sociolokog istra ivanja, ne mogu propustiti da primijetim, ovdje da nova politika filozofija, opravdajui, prema slobodnom racionalnom ispitivanju, stara obavjetenja politikog uma, vraa najzad istoriji itavu pu nou njenih naunih zakona, da bi skuila kao prva neophodna os nova cjelini razumnih drutvenih spekulacija, uprkos, jo zvanino veoma priznatim mudrostima jedne prazne metafizike koja tei da u politici odstrani svako iroko razmatranje prolosti. Tako su nam u ostalim, ma kojim, granama prirodne filozofije, razliiti prethod ni djelovi ove Rasprave uvijek do sada predstavljali pozitivan duh, tako nepravilno optuen za buntovniku tendenciju, koji je, napro tiv, veoma sposoban da potvrdi u osnovnom stanju svake nauke, dragocjene prvobitne inspiracije dobrog obinog smisla od kojeg stvarna nauka moe biti u svakom pogledu, samo jedno posebno si stematsko produenje, a koji jalova metafizika moe samo dovesti 192

do preziranja. Daleko od toga da se ovdje ograniava nuan uticaj koji ljudski razum, u svim vremenima, pripisuje istoriji u politi kim kombinacijama, nova socijalna filozofija ga bitno uzdie na jedan vii stepen: ne radi se vie tako savjetima ili lekcijama koje politika trai samo od istorije da bi usavrila ili ispravila podsticaje koji joj nijesu uopte otud dolazili: nego sopstvenom optem pravcu koji e ona od sada iskljuivo traiti u cjelini istorijskih od luka. Poto smo tako, u ovom poglavlju, dovoljno izvrili neophodno preliminarno ispitivanje pravog opteg duha koji mora karakterisati sociologiju i razliite glavne naine istraivanja koji su joj svoj stveni, ostaje mi da dopunim ovaj posao, razmatrajui bre, u slje deoj lekciji, njene razliite nune veze sa drugim glavnim naukama da bi njeno pravo filozofsko konstituisanje bilo najzad neopo zivo osnovano, tako da nam najzad dozvoli da neposredno pristu pimo sa pravom naunom sigurnou, potpuno racionalnoj elabo raciji ove velike teme.

193

ETRDESET DEVETA LEKCIJA

Sadraj Neophodne veze socijalne fizike i drugih osnovnih grana pozitivne filozofije Ma koliko nastojali da se pridravamo skrupulozne preciznosti u novoj politikoj filozofiji koja je, po optem duhu i nauna i lo gika, to sam upravo precizirao, bitni uslovi pozitivnosti ne bi, u stvari, mogli biti ispunjeni na zadovoljavajui nain sve dok se dru tvena nauka koncipira i njeguje potpuno izolovano, bez odgovara jueg uvaavanja neminovnih odnosa koje odreuje njen stvarni enciklopedijski rang. Racionalna zavisnost socijalne fizike od svih drugih fundamentalnih nauka, prema naunoj hijerarhiji koju sam izradio, predstavlja, za mene, princip koji je toliko znaajan da na neki nain, implicitno i indirektno, ali neophodno, sadri sve razne filozofske odredbe koje se odnose na karakteristini sistem opteg os nivanja te nauke, a njega ne moe ni jedna od njih zamijeniti. Sa da moemo tvrditi, bez ikakvog pretjerivanja, da je, u stvari, neispunjavanje tog velikog preduslova, kojemu se nita ne bi moglo oduzeti, do danas bitno paralisalo sve pokuaje koji su preduzimali najvii umovi da se drutvena pitanja tretiraju na zaista pozitivni nain transformaciju ija se neophodnost, pa ak i mogunost, u sutini, sada vie ne mogu prihvatiti ni putem direktnog suprotstav ljanja iako jo niko do sada nije preuzeo, na odgovarajui nain sve intelektualne obaveze koje namee jedan takav preporod. Bilo da se posmatra sistem raznih neophodnih podataka koje neposred no izgledaju sociologiji razne ranije nauke, ili da se razmotre, to je bez sumnje jo vanije, zdrave spekulativne navike ime se je dino moe razviti njihovo uvodno prouavanje, svakodnevna ocje na aktuelnih pokuaja da se stvori prava pozitivna filozofija ne do puta da se oklijeva da se ta kapitalna praznina gleda kao glavni uzrok njihovog radikalnog neuspjeha i pogrenog pravca koji na kraju, nehotice slijede, u tom smislu, umovi koji su u poetku iz195

gledali najbolje raspoloeni. Dakle, mnogo je znaajno da se ovdje d i r e k t n o ispitaju svi p o t r e b n i odnosi, a k o je njihovo objanjenje p r e utno s a d r a n o u a n a l o g n i m r a z m a t r a n j i m a koja su ve p r e d s t a v ljana u pogledu d r u g i h osnovnih n a u k a , naroito u p r e t h o d n o j knji zi, sa biolokom n a u k o m , to e n a m omoguiti da sada dosta skra t i m o t u n e o p h o d n u operaciju n e nanosei t e t u njenoj sutinskoj efikasnosti. O v a i n t i m n a filozofska potinjenost n i k a d a nije mogla biti nepobitnija i izraenija nego u a k t u e l n o m sluaju u kojem je, ipak d u b o k o n e p o z n a t a do sada. Ona, u stvari, n e p o s r e d n o proizilazi iz neospornog r a n g a koji n a a osnovna hijerarhija, nuno, dodjeljuje d r u t v e n i m p o j a v a m a poslije svih d r u g i h glavnih kategorija pri r o d n i h pojava zbog v r h u n s k e komplikovanosti, potpunije specijalDa bismo bolje okarakterisali ovo znaajno zapaanje, mislim da treba da iz njega navedem neki istaknuti i svje primjer koji mi izgle da dvostruko presudan, bilo da se odnosi na duh koji predstavlja ne osporne simptome jedne prave naune sile uprkos alosnom metafi zikom vapitanju koje njime, u sutini, dominira, bilo zato to zablu da kojoj je rije proistie iz zloupotrebe istorijske metode u uem smislu, koja, meutim, najbolje odgovara zdravim sociolokim istrai vanjima. U jednoj znaajnoj diskusiji koja se vodila 1831. godine u Francuskoj, pravu naslijeivanja perskog dostojanstva, jedan od najeminentnijih zagovornika tog prava (g. Guizot) nastojao je, trudei se da svom miljenju da nauni aspekt, da diskusiju podkrijepi tobonjim istorijskim pokazateljem koji ukazuje da. na osnovu cjelokupne pro losti, napredno kretanje ljudske civilizacije, nuno, tei da stalno pove ava drutveni i politiki uticaj prava naslijeivanja. Takav argumenat koji je dao jedan takav duh, bez sumnje, se ne bi mogao smatrati jed nostavnom trenutnom smicalicom; on predstavlja iskreno i duboko li no ubjeenje, bar u tom trenutku: meutim, teko bi se mogle zamisliti zapaanje koje je u radikalnijoj i direktnijoj suprotnosti sa univerzal nom realnou drutvenih pojava. Imajui na umu da su. u osnovi, raz ni stalei svuda, u sutini, nasljedni, da se nalijeivalo i ropstvo i slo boda i da je, donedavno, porijeklo znailo glavni uslov neke moi; ka da se, jednom rjeju, razmotre razni i odluujui i mnogobrojni doka zi koji, naprotiv, pokazuju da je tokom evolucije ljudskog duha. drut veni uticaj prava nasljeivanja stalno opadao, gotovo je nemogue shva titi jednu takvu kompletnu zaslijepijenost kod jednog tako otmenog du ha koji je, koristei za svoju temu najbolji direktni istraivaki metod, meutim v i d i o , u tako okarakterisanim pojavama nalije realnosti koje je najmanje dvosmisleno. Ova presudna zabluda mi izgleda po sebno zgodna da istakne koliko pretjerana komplikovanost drutvenih posmatranja nuno zahtijeva da se duh racionalno pripremi da v i d i . ne samo na osnovu neophodne prethodne koncepcije cjelokupnog ljud skog razvoja, ve, prije svega, i kroz prethodno i postepeno prouava nje raznih sistema naunih posmatranja koja su ve podvrgnuta jed nom potpuno pozitivnom istraivanju u odnosu na najjednostavnije po jave.
1

nosti i direktnije osobenosti koje ih t a k o j a k o izdvajaju ak i od najviih pojava individualnog ivota. Da bismo, u g l a v n o m shvatili k a k o ove n e p o b i t n e osobine odreuju t a k o u s k u r a c i o n a l n u zavis nost socioloke n a u k e od raznih d r u g i h ranijih g r a n a p r i r o d n e filo zofije, dovoljno je, prije svega, da se p r i h v a t i da pozitivno p r o u avanje d r u t v e n o g razvoja n u n o pretpostavlja s t a l n u korelaciju ta dva n e m i n o v n a pojma, ovjeanstva, koje ostvaruje fenomen i svih stalnih spoljnih uticaja ili n a u n e sredine, u uem smislu koja vla da t o m djeliminom i s e k u n d a r n o m evolucijom j e d n e od ivotinjskih rasa. Bez stalnog p r a k t i k o v a n j a takvog filozofskog dualizma, ni k a k v a d r u t v e n a spekulacija, oigledno, n i k a d a ne bi mogla pod nositi p r a v u pozitivnost. Dakle, p r v i t e r m i n tog f u n d a m e n t a l n o g dualizma d i r e k t n o potinjava sociologiju cjelokunoj organskoj filo zofiji p r e k o koje se jedino upoznaju pravi zakoni ljudske p r i r o d e ; drugi t e r m i n je, isto t a k o neizbjeno povezuje sa cjelokupnim si s t e m o m n e o r g a n s k e filozofije iz koje jedino moe proizai p r a v a ocjena spoljnjih uslova egzistencije ljudskog roda. J e d n o m rjeju, j e d a n od ta dva velika odjeljka p r i r o d n e filozofije odreuje, u soci ologiji, agens pojave, a drugi, s r e d i n u u kojoj se ona razvija. K a k o bi prouavanje takve evolucije uopte moglo postati pozitivno k a d a bi se nastavilo ne obraajui panju na tu d v o s t r u k u korelaciju? T a k a v je. s isto n a u n e take gledita, pravi i d i r e k t n i princip n e ophodnog potinjavanja d r u t v e n e n a u k e cjelokupnoj p r i r o d n o j fi lozofiji. Vidi se da smo, u t o m smislu, s p o n t a n o voeni da zajed nikom k r a t k o m ocjenom o b u h v a t i m o tri sutinska dijela organske filozofije u uem smislu, hernije, fizike i astronomije koje su, s v a k a podjednako, vezane za prouavanje d r u t v e n e sredine. Ova p r i r o d n a koncentracija t e m e koja e omoguiti da z n a t n o s k r a t i m o nau lek ciju, ne bi. inae sutinski mogla uticati na jasnou glavnih r a z m a tranja, s obzirom da je, u odgovarajuem v r e m e n u , nain filozof skog uea svojstven za ove t r i n a u k e , dovoljno i s t a k n u t . to se tie m e t o d e u u e m smislu, n e o p h o d n e obaveza da se d r u t v e n a p r o uavanja, na odgovarajui nain, potine sistemu postepenih d r u gih f u n d a m e n t a l n i h prouavanja, proizilazi, jo direktnije i, jo oiglednije, iz v r h u n s k e komplikovanosti k a r a k t e r i s t i n e za t a k v e pojave ijem se uspjenom n a u n o m ispitivanju moe p r i s t u p i t i je dino n a k o n racionalne p r i p r e m e koja p o d r a z u m i j e v a p r e t h o d n o p r o uavanje drugih sukcesivnih, m a n j e k o m p l i k o v a n i h kategorija p o java. T a k v a je d v o s t r u k a filozofska ocjena kojoj se m o r a m o p r i kloniti, u g r a n i c a m a koje su u p r a v o p o m e n u t e , prilazei iz s u p r o t nog p r a v c a naoj enciklopedijskoj seriji da bismo prvo razmotrili n a j e m i n e n t n i j e i najdirektnije relacije kao i sve analogne sluajeve t r e t i r a n e u p r e t h o d n i m tomovima. Osim toga, da bismo dopunili tu n e o p h o d n u operaciju, m o r a e m o o k a r a k t e r i s a t i n e o p h o d n u reak ciju, bilo n a u n u ili logiku, na sve ranije n a u k e , koju e sociologi-

196

197

ju kasnije, poto se ustanovi, ispitati, reakciju u koju se danas jo manje sumnja nego u samu glavnu akciju. U pogledu biologije, duboka filozofska potinjenost drutvene nauke toliko je nepobitna da se niko vie, ubudue, ne bi usudio da ne prepozna njen oigledni princip meu onima koji u stvarnoj primjeni nita bitno ne uzimaju u obzir. Ova gotovo univerzalna kontradikcija izmeu maksime i primjene ne potie danas samo od radikalno manjkave koncepcije drutvenih prouavanja; ona je, isto tako, rezultat suvie nesavrenog filozofskog karaktera kojega jo predstavlja sama bioloka nauka u oima veine dananjih du hova, osim malog broja jasnih izuzetaka, kao to sam to posebno ustanovio u etrdesetoj lekciji. Sa te take gledita, nedovoljnu aktuelnu premo bioloke filozofije, u svim drutvenim teorijama, po sebno treba pripisati naglaenoj nesavrenosti koja karakterie ve i dio biologije koji se odnosi na opte prouavanje intelektualnih i moralnih pojava. U stvari, preko tog dijela, treba ustanoviti glav nu direktnu potinjenost sociologije biologiji ije se druge grane, ipak, ne bi mogli odmah zanemariti. Dakle, budui da je cerebral na fiziologija mlada institucija, njen se nauni status tek raa i jo je u nagovjetaju, i jedva da je i najnapredniji duhovi priznaju, (vidi lekciju 45), ne bi se trebalo uditi to osnovne relacije izmeu sociologije i biologije nisu do sada mogle biti organizovane na odgo varajui nain. Kada se time budemo direktno pozabavili moraemo razlikovati, polazei od dvije glavne take gledita, isto tako neosporne, jedne poetne i druge nastavljene, neizbjenu zavisnost zdravih sociolokih prouavanja od ranijeg prouavanja ljudske prirode. Polazei od prvog gledita, biologija prvo mora stvoriti potrebnu polaznu taku za sve drutvene spekulacije na osnovu fundamentalne analize ljudske drutvenosti i raznih organskih sta nja koja odreuju njen pravi karakter. Osim toga, poto najelementarnijii termini socijalne serije ne mogu podnijeti gotovo nikakvo direktno istraivanje, oni se, u sutini, moraju izgraditi kroz prim jenu pozitivne teorije ljudske prirode na svim odgovarajuim okol nostima shvatajui slabe izolovane informacije koje ta prva skica drutva moe dopustiti kao odreene da olakaju i usavre to ra cionalno odreivanje, radije nego da sami sugeriraju pravi karak ter takvog djetinjstva ovjeanstva. Onda, kada je drutveni raz voj postao suvie naglaen da bi se i dalje mogao izvoditi slian za kljuak, to u kasnije objasniti, zapoinje prema onoj drugoj taki gledita, nepromjenjivo socioloko uee bioloke teorije ovje ka, iako ne tako direktno i posebno, sa kojom evolucija ljudskog drutva uvijek mora biti u skladu. Iz toga proizilazi, u cjelokupnom sistemu sociolokih prouavanja, statikih ili dinamikih, stalne dragocjene provjere, a ponekad ak i srene opte indikacije, to sam ve naveo pri kraju prethodne lekcije. Te indikacije vrsto ra cionalno temelje na neophodnoj nepromjenjivosti ljudskog organiz198

ma ije razne karakteristine dispozicije, fizike, moralne ili inte lektualne moraju, u sutini, biti iste na svim stupnjevima drutvene ljestvice i meusobno povezane uvijek na isti nain poto vei ili manji razvoj koji im omoguava drutveno stanje, ne moe nikada uticati na njihovu prirodu, pa prema tome ni stvoriti ni unititi b i o koje osobine ili pak poremetiti njihovu uzajamnu poetnu rav noteu. U svakoj epohi ljudske evolucije, direktan socioloki prikaz ne bi mogao hiti nauno prihvaen, ma koliko, inae, snano djelo vale istorijske indikacije na koje se on oslanja, ako protivrjea. po znatim zakonima ljudske prirode: ako, na primjer pretpostavlja da veina ljudi ima naglaeno dobar ili lo karakter, ako osjeanja sim patije prikazuje, obino, jaim od osjeanja ljubavi, ako navodi efi kasnu i optu premo intelektualnih sposobnosti nad ulnim pre moima itd. U svim slinim sluajevima, koji su, da pravo kaem, jo u poetku brojniji nego to izgleda u prikazu krajnje nesavr ene bioloke teorije ovjeka, sve socioloke propozicije e morati da se podvrgnu, na osnovu samo te kontrole, neophodnom kasnijem ispravljanju, bilo da pretpostavljaju ogromnu trajnost ljudskog i vota ili da se, s obzirom na sasvim drugi materijalni pogled, proti ve fizikim zakonima ljudskog roda: jer intelektualni i moralni uslovi ljudske egzistencije, makako ih bilo teko ocijeniti, zbog ega su i manje poznati do sada nego materijalni uslovi svakako nisu, u osnovi, ni manje realni ni manje autoritativni kada uspijemo da ih jasno sagledamo. S takve bioloke take gledita, na primjer, na osnovu samo tog jednog naunog obrazloenja, sve aktuelne poli tike doktrine bi trebalo smatrati potpuno pogrenim, poto one u svojoj iracionalnoj procjeni politikih pojava, sadanjih ili kas nijih, dovode do toga da uvijek doputaju, jedne kod vlada, a dru ge kod onih kojima se vlada, uobiajeni stepen nastranosti tili im becilnosti, duh dogovora ili prorauna, to je gotovo nespojivo sa najpozitivnijim pojmovima ljudskoj prirodi koja je, prema tome, stvorena kod itavih grupa u stanju stalne patoloke mostruoznosti, to je oigledni apsurd. Jedan tako presudan primjer moe da ti tanu predstavu dragocjenim optim izvorima koje e pozitivna sociologija morati stalno da izvlai iz svoje osnovne zavisnosti od biologije, naroito kada cerebralna fiziologija, koju je tako uspje no osnovao genijalni GALL, bude njegovana na odgovarajui na in. Bez obzira na krajnji realni znaaj takvih indikacija, prvobit nih ili nastavljenih, ne moe se sakriti da su ih glavni filozofi bio lozi uvijek zamiljali na jedan pretjerano nezdrav nain to bi tre balo da utie na potpuno iezavanje sociologije kao direktne i po sebne nauke kada se svede na jednostavni zakljuak nauke ov jeku, bez obzira na sva istorijska zapaanja u uem smislu. Ova vei ka filozofska zabluda posebno je naglaena kod uvenog Cabanis-a, a ni sam GALL nije umio da se od nje sauva. Jedna takva 199

intelektualna dispozicija, iako, svakako, nije tako duboko iracio nalna kao analogna tendencija veine fiziara i hemiara da treti raju biologiju kao prosti derivat neorganske filozofije, nije, moda, manje tetna za stvarni progres ljudskog duha jer kada bi mogla prevagnuti, ona bi, sigurno, sprijeila neminovni razvoj drutvene nauke. Smatra se, u stvari, na osnovu ranijih objanjenja, da prva skica socijalne serije razmatrana u svojim originalnim terminima, treba posebno da proizae, zbog direktnog zakljuivanja, iz biolo ke teorije ovjeku, nezavisno od istorijskog istraivanja koje je tada bilo nemogue ili veoma manjkavo. Ali, takav bi postupak si gurno postao iluzoran za kasnije prouavanje drutvene evolucije kada bismo i dalje uporno priori odreivali efektivni razvoj, um jesto da ga prouimo na osnovu neposrednih i posebnih posmatranja. Glavna pojava sociologije, koja najjasnije utvruje njenu na unu svojstvenost, t.j. postepeni i stalni uticaj koji ljudske genera cije vre jedna na drugu, naao bi se prema tome, u cjelini apsorbovan ili pak skriven do te mjere da bi bio potpuno nepoznat usljed oigledne nemogunosti u kojoj bi se time nalazio na um da po kree glavne stvarne faze jedne tako sloene evolucije bez neop hodne direktne prevage istorijske analize u pravom smislu. Ipak osnovni zakoni ljudske prirode bi postali jednog dana mnogo po znatiji nego to su ikada mogli biti, a naa mo zakljuivanja bila bi, sigurno, nesposobna da iz njih izvue tako teke i tako daleke zakljuke. Kada socijalna evolucija kod prvih ljudskih generacija tek poinje da pokazuje neka nejasna i neodreena svojstva napre dovanja koje je jo uvijek nesigurno i neprimjetno, ovaj se zaklju ak moe izvesti do odreene granice, pa ak postaje i neophodan do te mjere da, kao to smo to vidjeli, u poetku dominira u direkt nom zapaanju. Ali, nasuprot tome. im se stvarno drutveno kre tanje uvrsti, sukcesivni i rastui uticaj ranijih generacija uskoro postaje glavni uzrok postepenih promjena koje ono predstavlja, pa se. prema tome, sutinski nain istraivanja mora radikalno izmije niti kako bi uvijek na racionalni nain odgovarao pravoj prirodi odgovarajuih procesa. Tada istorijska analiza, svakako, postaje zauvijek nadmona, a isto bioloke indikacije, i pored njihovog ne izbjenog znaaja, ne mogu se vie korisno upotrijebiti osim kao dragocjena opta pomo, a posebno kao obavezna osnovna kontro la. Tako odgovarajue i neposredno posmatranje usmjerava, sve do neorganske filozofije, kod pojava koje su beskrajno manje komplikovane u sutini, istraivanja ba kad su, kao u astronomiji, njeni elementarni zakoni izvanredno poznati, im sluaj postane dovolj no sloen da bi se koristilo samo obrazovanje: tim prije, to treba da uini jednu takvu naunu potrebu neospornom kada se radi naj sloenijim pojavama koje na razum moe istraiti. U jednostav noj istoriji individualnog ivota, biolozi ne smatraju da su oslobo eni obaveze da se ne slue direktnom analizom godina starosti kao

osnovnim sredstvom istraivanja, iako prvobitno stanje organizma u kombinaciji sa stvarnom prirodom odgovarajue sredine, bez sum nje predstavlja prvi opti uzrok nastavljanja kasnijih promjena. Koja bi to udna nedosljednost uticala da se oni osjeaju osloboe nim jedne takve naune obaveze, kada se radi evoluciji prilino komplikovanoj na drugi nain, koja je u isto vrijeme i ira i dua i u kojoj sudjeluju, sve intenzivnije i sve raznovrsnije, razni poje dinci i razne generacije? Zato se ti uzaludni pokuaji nikada nisu mogli ostvariti i sluili su samo da jae istaknu oiglednu hitnost osnovne regeneracije drutvenih prouavanja kojima se. u dananje vrijeme, prilazi na mnogo raznih naina. Ali i u stanju jednostav nog projekta oni su ve duboko tetni poto utiu da jedina kate gorija posmatranja. na kojoj stvarno moe poivati drutvena nau ka, bez obzira na pomo koju treba da koristi od svih ranijih nau ka, a naroito od same biologije, potpuno iezne, ili je sputaju na sporedni nivo, to je. u sutini, isto. Daleko od mogunosti da, kao to se pretpostavlja, izdigne sistem drutvenih prouavanja na stvar no pozitivnf nivo, takva filozofska zabluda, direktno se pretvara jui da ne poznaje stalni razvoj ljudskog roda, ili pak svodei ga na malo poznato napredovanje koje je nejasno definisano. oigled no direktno nastoji da produi uopte, ne raunajui neka nevana poboljanja, sadanje djetinjstvo politike filozofije. Glavni inte lektualni porok ove filozofije je, u dananje vrijeme, kao to smo to ustanovili, taj apsolutni duh kojega ona stavlja ispred svih dru tvenih spekulacija. Dakle, takav duh je obavezno podravan bes korisnom teorijom koju ispitujemo i koja nastoji da direktno potini, poto se zanemari svako odreeno drutveno stanje, sva drut vena razmatranja apsolutnoj koncepciji jednog nepromjenjivog po litikog tipa koji je, bez sumnje, bolje definisan nego isto teoloki ili metafiziki tip, ali koji je. u sutini, suprotan izvanredno rela tivnom duhu prave politike filozofije. Tako je veina biolokih fi lozofa nehotice dovedena do te kobne praktine zablude da posmatra stvarne privremene drutvene promjene, koje su svojstvene od reenom stanju razvoja ovjeanstva kao neodvojive od osnovne ovjekove prirode i prema tome kao neunitive. Moe se na prim jer, vidjeti kako je sam uveni GALL i pored svoje filozofske pro nicljivosti, bio uvuen, po pitanju rata prenebregavajui u nevri jeme drutvena razmatranja i koristei samo nesavrene filozofske pojmove koji su, inae, bili deplasirani, u jednu vrstu naune de klamacije, potpuno nedostojne njegovog genija, elei da utvrdi to bonju postojanost militaristikih tendencija kod ljudskog roda iako sva istorijska svjedoenja, s mnogo oiglednosti dokazuju da je s ljudskim razvojem opadao ratniki duh. to se, inae, u potpuno sti slae sa produbljenijim sistemom osnovnih zakona nae priro de. Mogli bi se navesti mnogi drugi analogni sluajevi, jae ili sla bije izraeni u kojima je tetna prevaga biolokih razmatranja kao 201

200

i iracionalno preziranje istorijskih pojmova, p a r a l e l n o dovelo do du bokog n e s h v a t a n j a p r a v e d r u t v e n e evolucije i do pripisivanja var ljive postojanosti b i t n o promjenjivim dispozicijama. Ovaj d v o s t r u ko tetni uticaj, ija je d i r e k t n a tendencija da istovremeno uniti i p r a v u filozofsku koncepciju d r u t v e n e n a u k e i n j e n u glavnu p r a k tinu namjenu, posebno je naglaen kod veine teorija koje se od nose na obrazovanje na koje se, gotovo uvijek gleda, na n a i n teoloko-metafizike filozofije ne obazirui se na korelativno stanje ljudske civilizacije. ini mi se da sva p r e t h o d n a objanjenja, iako vrlo saeta, ne mogu ostaviti n i k a k v u s u m n j u u n e m i n o v n u osnovnu potinjenost sociologije biologiji, niti u r a d i k a l n o pogreni pojam koji fiziolozi sebi t o m e stvaraju, u dananje vrijeme. Umjesto da predstavlja j e d n o s t a v n u d o p u n u biologije, socijalna fizika se mora, svakako, shvatiti k a o p o t p u n o posebna n a u k a koja j e d i r e k t n o z a s n o v a n a n a sopstvenim osnovama, ali koja je d u b o k o vezana, bilo u svojoj po laznoj taki ili u svom s t a l n o m razvoju, za cjelokupni sistem biolo ke filozofije. M o r a o sam, ranije, posebno ispitati taj n u n i odnos sa n a u n e take gledita u uem smislu koja je j e d i n o mogla zah tijevati j e d n u p r a v u optu diskusiju. to se tie metode, logina analogija dvije n a u k e je toliko oigledna da je bilo p o t r e b n o da sociolozi posebno insistiraju na neospornoj potrebi da se p r v o nji hov um p r i p r e m i za odgovarajue produbljeno prouavanje biolo kih m e t o d a . I pored a k t u e l n e nesavrenosti tih razliitih n a i n a is traivanja iji je k a r a k t e r do sada malo poznat, j e d i n o p r e k o njih moemo p r e t h o d n o ocijeniti s t v a r n i opti d u h koji t r e b a da usmje r a v a sva p r o u a v a n j a vezana za iva bia i da p o s t a n e jo n a d m o nijim u d r u t v e n i m p r o u a v a n j i m a . J e d i n o e na taj nain biti m o gue da se dovoljno isprave rigoroznije ali suvie u s k e n a v i k e koje bi r a z u m p r v o t r e b a l o da same kroz iskljuivo prouavanje neorganske filozofije, m a k o l i k o bio neizbjeno n u a n uvod za to. Nita posebno ne bi moglo sprijeiti da se na t a k v o m izvoru p r o u a v a k o m p a r a t i v n a m e t o d a u p r a v o m smislu, na kojoj, u sutini, t r e b a da poiva, k a k o u sociologiji t a k o i u biologiji, racionalno istrai vanje iako na sasvim drugaiji nain koji je dovoljno objanjen u p r e t h o d n o j lekciji. Dakle, sociologija t r e b a na slian nain da uzme od biologije vrlo dragocjeni filozofski princip koji t r e b a da joj veo ma koristi i koji e k r o z to doivjeti jo potpuniji n a u n i razvoj : rije je onoj srenoj transformaciji dogme krajnjih u z r o k a koja sadri neosporni princip uslova egzistencije, d i r e k t n o objanjen u p r e t h o d n o j knjizi. P o z n a t o je da taj princip, nuni rezultat opteg razlikovanja statikog i dinamikog stanja, posebno p r i p a d a p r o u avanju ivih bia u kojem je ovo razlikovanje izraajnije nego na d r u g o m mjestu i kojoj, u stvari, ljudski d u h duguje zahvalnost za tu znaajnu filozofsku operaciju: dakle, to je jedini n a i n na koji se d a n a s moe doi do tog opteg pojma. Ali, m a k o l i k o on bio di-

r e k t n o k o r i s t a n za p r o u a v a n j e individualnog ivota, d r u t v e n a n a u k a t r e b a da ga, zbog njegove prirode, jo ire i temeljnije koristi. Zbog tog zaista osnovnog principa, n o v a politika filozofija e, di 1 r e k t n o pribliavajui dva filozofska p r i h v a t a n j a rijei neophodan s p o n t a n o nastojati da, b a r to se tie svih d r u t v e n i h sposobnosti od velikog znaaja, n e p r e k i d n o prikazuje kao neizbjeno ono to se u poetku manifestuje k a o n e o p h o d n o , i o b r n u t o . T a k a v d u h t r e b a da b u d e apsolutno svojstven prirodi d r u t v e n i h prouavanja j e r je ovjek u njemu v o e n p o t p u n o s u p r o t n i m filozofskim putevima, kao to to lijepo kae politika izreka uvenog M a i s t r e - a : Sve to je n e o p h o d n o postoji. Poto je t a k o r a c i o n a l n o u t v r e n a n e o s p o r n a opta zavisnost so ciologije od cjelokupne bioloke filozofije, ona se i s a m a s m a t r a n a uno vezanom, p r e k o i n d i r e k t n e , ali s p o n t a n e i neizbjene veze, za cjelokupni sistem n e o r g a n s k e filozofije za koji je, k a o to ve zna mo, n e p o s r e d n o vezana i biologija. To je, u stvari, glavno svojstvo pozitivne hijerarhije koju smo izgradili izmeu r a z n i h osnovnih n a uka, t a k o da bi. u s v a k o m sluaju, bilo p o t p u n o dovoljno da se na odgovarajui nain p o d s t a k n e najdirektnije povezivanje k a k o bi se
1 Ne mogu da se uzdrim, u ovoj prilici, da ne navedem saeto op tu misao jednog potpuno novog rada filozofiji jezika ija mi racio nalna izrada ne bi mogla pripadati, po mom miljenju, treba da bude od velike koristi. Ovaj bi se rad sastojao od operacije koja je suprotna onoj koja se primjenjuje, obino, kada se radi sinonimima u uem smislu. Umjesto da se priblie razliite rijei koje imaju ista znaenja ili su potpuno analogne, predloio bih da se napravi jedna vrsta rje nika dvosmislenih rjei u kojem bi se vrilo uporeivanje razliitih glav nih znaenja jedne iste rijei. Dvostruko znaenje rijei neophodan ko ju sam upravo naveo, ini ml se da nudi jedan od najbolje okarakterisanih primjera bilo prirode te nove operacije, bilo srenog uticaja koji bi ona, alko se izvede na odgovarajui nain, mogla da vri na postepe ni razvoj i univerzalno irenje stvarnog filozofskog duha. U stvari, ne treba vjerovati da je ta vidljiva konfuzija sluajna; u njoj uvijek tre ba gledati dragocjeno i neosporno svjedoanstvo izvjesne fundamental ne koincidencije izmeu dvije tako pribliene ideje, koju javni razum izvanredno osjeti. Kada bi se kod svalkog glavnog sluaja moglo poi od prvog faktikog vremena takve jezike promjene, dolo bi se, u da nanje vrijeme, do znaajnog izvora novih istorijskih dokumenata progresivnom obrazovanju ljudskog uma. Datkle, jedan takav posao, oba vljen komparativno izmeu raznih savremenih jezika, pruio bi, bez sumnje, nova interesantna zapaanja intelektualnom svojstvu raznih naroda. Osim posebnih filolokih znanja, ovu filozofsku operaciju bi trebalo da usmjerava, kao i svaki postupak drutvenog istraivanja, pozitivna koncepcija pravog sutinskog kretanja ljudskog duha i dru tva, u protivnom ona hi samo pretrpala nauku iracionalnoin graom koje, i inae, ima previe, do te mjere da bi takav rad malo odgovarao i naim prostim literatama i eruditama.

202

203

steklo pravo odreivanja stvarnog enciklopedijskog poloaja, bez ikakvog posebnog ispitivanja manje bliskih veza. Ali, nezavisno od te oigledne neposredne potinjenosti. socijalna fizika je vrlo na glaeno povezana sa cjelokupnom neorganskom filozofijom preko znaajnih prikladnih i neposrednih veza, iji sam obavezni princip ranije naveo, a sada se radi kratkom opisu. Na prvom mjestu, ova filozofija sama moe, na odgovarajui nain, analizirati itav sistem raznih spoljnih hemijskih, fizikih i astronomskih uticaja pod ijom vlau se odvija drutvena evolu cija i koji treba da imaju premoni uticaj, kako bi se zajedno sa organskim uslovima odredila njena osnovna brzina. Kako bi se ra cionalno mogle zamisliti drutvene pojave kada se ne bi tano procjenila, u tim razliitim sutinskim vidovima, stvarna sredina u ko joj se one razvijaju? Opti sklad koji uvijek mora postojati izmeu civilizovanog ovjeanstva i poprita njegovog kolektivnog napredo vanja, neminovno proistie iz istog filozofskog principa koji nam je direktno pokazao stvaranje pravog sutinskog duha biologije u uem smislu, kada se radi stalnoj korelaciji, koja je, u isto vrije me i neizbjena i neophodna, izmeu individualne prirode svakog ivog bia i karakteristinog sastava odgovarajue sredine. Sva bi lo kakva spoljnja previranja koja bi uticala na individualnu egzi stenciju ovjeka, isto tako bi neprekidno mijenjala i njegovu drut venu egzistenciju; i obrnuto, nju, bez sumnje ne bi teko uznemi rilo mijenjanje sredine koju nikako ne bi ometala individualnu eg zistenciju ovjeka. Zbog tog neminovnog identiteta mogu, dakle, sebe osloboditi, da bih ubrzao na rad, od posebnog ponavljanja metodskog ocjenjivanja tih razliitih neorganskih uslova drutve nog ivota koji, inae, nisu uopte pogodni za ozbiljno osporavanje im se direktno podvrgnu naunom ispitivanju iji se razvoj mora vratiti na Posebnu raspravu politike filozofije koja je jo ranije najavljena. U prethodnoj knjizi su dovoljno opisani ti razni spoljanji uticaji kada je u pitanju individualni ivot; kada se radi astonomskim uslovima koji su najmanje poznati od svih i onih ija je prevaga vrlo izraena, moram uputiti na etrdesetu lekciju. Po kazao sam, dakle, da egzistencija ivih bia, a naroito ljudska, ne minovno zavisi od svih raznovrsnih astronomskih podataka, stati kih ili dinamikih, koji su karakteristini za nau planetu, posmatranu sa aspekta njene dnevne rotacije ili godinjeg okretanja; a naznaio sam. uglavnom, vrstu biolokog uticaja svojstvenih svakom od tih glavnih uslova. Dakle, oigledno je da e italac, tu znaaj nu ocjenu, ne reprodukujui je u novom vidu, lako prenijeti na aktuelni sluaj, pa samim tim, takva razmatranja treba da postanu, isto tako, neophodna za racionalnu koncepciju svih drutvenih po java. To isto vai. prema analognim motivima, za fizike uslove in dividualne egzistencije, pa prema tome. i drutvene kada se radi termometarskom, barometarskom, hidrometrijskom, elektrinom i

drugom stanju ambijentalne sredine, a slina je situacija i u pogle du osnovnih hemijskih uslova koji se odnose na sastav atmosfere, na vrstu voda, terena i drugog. Makoliko mogao biti interesantan metodski pregled vrlo sloenog sistema neorganskih uslova drutve nog razvoja, njegova neizbjena irina ne doputa ovdje da se na pravi bilo kakva njegova skica. Ali, ini mi se da takvo gledite tre ba samo da se posebno naznai, da bi ovo poglavlje postiglo svoj cilj. i da istakne, preko posebnih pregleda koji se lako mogu dopu niti, visoku direktnu zavisnost pozitivne filozofije od cjelokupne neorganske filozofije. Pozivajui se, u tom smislu, na dovoljne indi kacije iz prethodne knjige, samo moram, uopte ukazati da je socio loki uticaj svojstven tim raznim spoljnjdm uticajima, nuno, jo naglaeniji od njihovog isto biolokog uticaja mada je, inae, u sutini, analogan. Sa naune take gledita, ovaj visoki intenzitet je samo prirodni nastavak sve vee prevage jednog takvog reda uslo va kako se organizam vie komplikuje ili kako se u njemu posmatraju vie pojave; to se, direktno i stalno, dogaa na najviem ni vou u racionalnom prouavanju drutvenih pojava u kojima se od mah uoavaju najsloeniji organizam i najistaknutije manifestaci je. Uostalom, treba pomenuti, kada je rije tome, da je jedan takav organizam koji nastoji da to potpunije razvije tu neminovnu prevagu, isto tako posmatran kao organizam koji moe, na neki na in, neodreeno trajati, tako da utie na osjetljivost postepenih promjena, koja se, inae, ne bi mogla dovoljno manifestovati zbog kratkoe individualnog ivota. Astronomski uslovi posebno, jo oi glednije dokazuju to poveanje prirodnog uticaja kada se sa indi vidualnog prelazi na drutveni sluaj. Prihvatajui razna razmatra nja, u tom smislu, navedena u etrdesetoj lekciji, italac e lako uvidjeti da bi razni hipotetiki poremeaji, statiki ili dinamiki, koji ne bi bili dovoljno visokog intenziteta da teko povrijede in dividualnu egzistenciju, naprotiv duboko izmijenili drutvenu eg zistenciju koja zahtijeva savrenije sudjelovanje povoljnih okolno sti. Na primjer, nije samo oigledno da odgovarajue dimenzije nae planete imaju vie naunog znaaja za sociologiju nego za biologi ju, jer, prije svega, oznaavaju nepremostiva opta ogranienja za kasnije irenje ljudske populacije, to se mora vrlo ozbiljno razmo triti u pozitivnom sistemu politikih spekulacija; ista je situacija i u mnogim drugim sluajevima koji se ne mogu odmah ocijeniti. Lako e se osjetiti da bi, kada bi svi ti osnovni podaci, meu dina mikim uslovima koji, pored ostalog, ispituju, sa tog stanovita, stvarni stepen nagiba ekliptike, sutinsku stabilnost rotacionih po lova, a posebno malu ekscentrinost orbite, bili znatno narueni, ali ne u mjeri koja bi dovela u nepriliku individualnu egzistenciju, na drutveni ivot bi morao pretrpjeti duboke odgovarajue promjene. Ovakva e razmiljanja dovesti do toga da se shvati, direktnom provjerom neminovne zavisnosti prave nauke ljudskom razvoju

204

205

od opteg sistema neorganske filozofije, a posebno to se tie astro nomske filozofije koja je njen neosporni temelj, da pozitivna filo zofija nije bila racionalno mogua bez prethodnog usavravanja te filozofije na viem stepenu nego to se to, u poetku, mislilo. Sto se tie astronomije, vidi se, u stvari, da je nauna koncepcija dru tvenog razvoja razmatrana u itavom svom trajanju sutinski bila nemogua dok osnovna stabilnost naeg astronomskog ustrojstva, bilo u odnosu na rotaciju ili translaciju, nije bila dokazana na od govarajui nain, prema optoj primjeni zakona gravitacije, jer kontinuitet te evolucije zahtijeva najprije jednu takvu stabilnost u odreenim granicama. Slina ocjena se moe donijeti za fizike i hemijske uslove da bi se utvrdilo da je povrina nae planete u svakom pogledu, dola u sutinski normalno stanje, izuzev nekih, vrlo rijetkih, suvie djeliminih ili suvie nepredvidljivih nezgoda da ih ljudska mudrost ne bi mogla, u poetku, zanemariti; ili pak, da se u zemljinoj kori deavaju samo promjene koje su tako raznavrsne i tako postepene da ne bi mogle tetno uticati na prirodni tok drutvene evolucije ija se misao, sigurno, ne bi sloila sa nag lom i estom erupcijom vrlo rasprostranjenih fiziko-hemijskih po remeaja na popritu ljudskog ivota. Dakle, umjesto straha da se prava pozitivna filozofija nikako ne moe izolovati od neorganske filozofije, mnogo bi se vie trebalo plaiti da ona nije, iz posljednjih razloga, dovoljno napredovala danas da bi obezbijedila pozitivnoj filozofiji osnovne uvodne pojmove koji su joj potrebni, kada se ne bi moralo, pratei osnovno kretanje koje je dosta pomdnjano u pret hodnom poglavlju, prvo prii najoptijem odreivanju zakona svoj stvenih drutvenom razvoju, mudro odbacujui sporedna ili pret hodna pitanja koja bi bila slabo pristupana ili preuranjena, a da ih kasnije razmatra postepeno se uputaju u savreniju tanost. Na prvi pogled, izgledalo bi da ta neminovna zavisnost zahtijeva u neorganskoj filozofiji, radikalno usavravanje koje ona ne bi nikada mogla prihvatiti, kao to sam ve pokazao u drugoj knjizi, kada je rije najoptijim astronomskim zakonima koji se odnose na uza jamno dejstvo raznih svjetova. Ali obavezna harmoja koju smo, u svakom pogledu, uvijek uoavali izmeu mogueg i neizbjenog, ne govori u stvari, ovdje nikakvoj promjeni; jer, ako su ti kosm'iki pojmovi duboko nedokuivi, u to ne bi trebalo sumnjati, njihova faktika beskorisnost oigledna je i u sociologiji i u biologiji, zbog cjelokupne, strogo konstatovane zavisnosti, unutranjih pojava na eg svijeta koje su jedino osjetljive na drutveni uticaj, ovih optih pojava koje su sutinski nepoznate pozitivnoj astronomiji. Ista ova kva razmiljanja se mogu primijeniti na mnoge druge uobiajene, mada manje izraene sluajeve i svuda e se pokazati da je ona, kada se uzme u obzir sigurna osnovna zavisnost socioloke filozofi je od raznih grana neorganske filozofije, i pored svoje trenutne ne savrenosti, prilino napredovala, polazei od svih glavnih gledi-

ta, da bi bila sutinska prepreka za racionalno konstituisanje dru tvene nauke, pod uslovom da se uvijek posjeduje mudra sposob nost da se privremeno uklone pogrena istraivanja. Da bi se, u granicama mogunosti, predvidjelo svako neisprav no tumaenje te zavisnosti, koja je sada neosporna, treba vie pre cizirati opti pojam pravog drutvenog uticaj a koji je svojstven raznim neorganskim uslovima, primjeujui da ne bi on, po svojoj prirodi, mogao uticati na zakone karakteristine za ljudski razvoj, koji su, u sutini nepromjenjivi, ve samo na stvarnu brzinu opte evolucije ili njenih raznih faza, ako se ograniimo bar na var^ranja vezana za postojanje pojava. Uglavnom, vidjeli smo u prethodnom poglavlju, da svi uzroci koji izazivaju poremeaje samo bi mogli ne posredno djelovati na tu brzinu. Dovoljno sam pokazao, u etrde set drugoj lekciji, da se ljudska bia, emu se toliko govori, ne mogu beskrajno mijenjati zbog djelovanja raznih spoljnjih okolno sti; da te promjene okruene uskim optim granicama, koje su, ina e, do sada malo poznate, mogu samo uticati na nivo raznih pojava, a da nikako ne izmijene njihovu prirodu: i kada ti uticaji koji iza zivaju poremeaje preu granice, umjesto da se izmijeni, organizam biva uniten. Dakle, poto se taj vani princip bioloke filozofije, zbog svoje prirode, jo prije moe primijeniti na sloeniji organi zam i izuzetniji ivot, iako se bie tada lake moe mijenjati, ne ophodno je potrebno da se podvrgne, iz jaih razloga, pozitivnom prouavanju drutvenog razvoja. Dakle, treba smatrati da osnovno kretanje tog razvoja, u sutini, zavisi od iste pojave, pa je, prema tome, identino u svim moguim hipotezama odgovarajuoj sre dini. Bez sumnje, lako se moe zamisliti, na osnovu prethodnih uputstava, da jednu takvu delikatnu evoluciju radikalno onemogu avaju razne spoljnje perturbacije, posebno astronomske, koje ni bi ile ak do unitenja ljudske vrste. Ali dok je evolucija mogua, uvijek treba smatrati da e ona biti potinjena istim bitnim zako nima i da se jedino njena brzina moe mijenjati poto ona, sa ma njom ili veom brzinom, prolazi kroz sva posredna stanja od kojih se sastoji, a da se njihovo nuno smjenjivanje i njihove krajnje namjere nikada ne mogu izmijeniti. Takva izmjena prerasla bi, ina e, samu snagu biolokih uzroka; kada bi se na primjer, prihvatile neke izrazite promjene u ljudskom organizmu, ili kad bi se tak.) mislilo, to bi s naune take gledita bilo isto to hipotetiki dru tveni razvoj neke druge ivotinjske rase, uvijek bi trebalo pretpo stavljati da postoji jedno osnovno kretanje za ukupan razvoj : takav je bar filozofski uslov koji namee priroda jednog takvog pitanja i koji ne moe postati potpuno pozitivan sve dok se ne bude mogao tako shvatiti; dakle, iz jaeg razloga, takvu ocjenu treba prenijeti na isto neorganske uzroke. Uostalom takva intelektualna dispozi cija je, u osnovi, spontani nastavak i neosporna dopuna opteg du ha koji nam je pozitivna filozofija jasno pokazala, u tom smislu, u

206

207

mnogim drugim ranijim prilikama, u kojima smo uvijek uviali, nastavljajui posebno provjeravanje moje naune hijerarhije da, ako se u cijeloj hijerarhiji, manje opte pojave obavezno dogaaju uz neizbjenu prevagu optijih pojava, ta zavisnost nikako ne moe mijenjati njihove sopstvene zakone, ve samo tok i vrijeme trajanja njihovih stvarnih manifestacija. Da bih dopunio svoj uvodni kratki pregled opteg odnosa socio loke filozofije i cjelokupne neorganske filozofije, moram ukazati, kada je rije tome, na jedno novo direktno gledanje, utoliko zna ajnije ovdje to se primjenjuje, zbog svoje prirode, na fiziko-hemijska znanja koja su, u prethodnim navoenjima, mogla biti za nemarena u poreenju sa astronomskim doktrinama. Rije je stvarnom djelovanju ovjeka na spoljnji svijet iji postepeni raz boj, bez sumnje, predstavlja jedan od glavnih aspekata drutvene evolucije bez ijeg razvoja, moemo rei, cjelokupna evolucija ne bi bila mogua, jer bi, u samom zaetku, bila zaustavljena nadmonou materijalnih prepreka koje su karakteristine za ljudsko sta nje. Jednom rjeju, napredak ovjeanstva, politiki, moralni ili intelektualni, neminovno je vezan za materijalni napredak zbog bli ske uzajamne solidarnosti koja karakterie prirodni tok drutvenih pojava, prema prethodnoj lekciji. Dakle, oigledno je da djelovanje ovjeka na prirodu bitno zavisi od steenih znanja, vezanih za stvar ne zakone neorganskih pojava, iako bioloka filozofija, bez sumnje, u tome ne moe biti nepoznata. Osim toga, treba shvatiti, u tom pogledu, da fizika u uem smislu, pa ak jo i vie hernija, poseb no ine karakteristinu bazu ljudske moi, dok astronomija, i po red svog kapitalnog uea, moe samo predvidjeti, a ne direktno mi jenjati sredinu ambijenta. Eto dakle, novog, neosporno oiglednog motiva na koji je dovoljno ovdje ukazati da bi snano dola do iz raaja radikalna nemogunost racionalnog prouavanja drutvenog razvoja bez neposredne i stalne kombinacije sociolokih spekulaci ja sa svim doktrinama neorganske filozofije. U svemu to prethodi, morao sam se paljivo uzdrati od tak vog razmatranja te filozofije u vezi sa metodom, da bih pojedno stavio nau ocjenu, svodei ovdje ispitivanje samo na one pojmove koji se danas ozbiljno mogu negirati. Na ovom mjestu ove raspra ve, nema vie potrebe da se namjerno zaustavljam da bih pokazao neospornu loginu potrebu da se, na odgovarajui nain, pripremi mo za normalna socioloka prouavanja kroz upoznavanje osnov ne pozitivne metode u njenim najbolje okarakterisanim primjena ma. I pored svoje vane prevage, ovaj uslov toliko ovdje proistie iz prirode predmeta, tako se ve snano oslanja na analogna raz matranja koja su obavljena u drugim djelovima ovog rada, da je, jednostavno, dovoljno da se navede neki filozofski predlog, u po gledu ega prethodni dio ove knjige ne bi trebalo da ostavi nikakvu sumnju, pa da se nastavljanje naeg rada spontano, sve vie, pot-

vruje. U tom smislu, samo upuujem itaoca na razne opte motive izloene u prethodnoj knjizi smatrajui da je to isto nuno za biolo ku nauku u uem smislu. Aktuelni sluaj ne bi mogao imati drue primjedbe, u tom smislu, osim to su ta razliita razmatranja ovdje jo vie oteana zbog vrlo velike komplikovanosti pojava, ak ne zavisno od drutvenog nereda koji ljudske strasti uveliko nastoje da unesu u takva prouavanja. Da bi proirivanje logikih izvora uvijek bilo dovoljno usklaeno sa poveanjem naunih potekoa, prema filozofskom zakonu koji sam utvrdio, u tom smislu, i ija su odgovarajua sredstva za direktno istraivanje posebno provjere na na kraju prethodnog poglavlja, potrebno je stvarno smatrati srenim zbog te duboke zavisnosti koja racionalno povezuje socio logiju sa cjelokupnom prirodnom filozofijom. Ako se ocijeni na od govarajui nain i mudro koristi, ova glavna relacija, koja u po etku izgleda kao da poveava prirodnu komplikovanost predmeta, naprotiv, predstavlja, logiki gledano, glavni temelj njene srene pozitivne obrade spontano uvodei neophodnu intelektualnu pri premu iji ogromni znaaj ljudski duh, koji je ak i danas lo pro cjenitelj iste metode, ne bi mogao direktno dovoljno osjetiti. Da kle, potrebno je, u tom smislu, posebno primijetiti ne manje spon tano proirivanje takve pripreme na sve ranije djelove pozitivne filozofije, a posebno na neorgansku filozofiju. Jer, jedino se preko tog potpunog proirivanja prethodno dovoljno moe upoznati pozi tivna metoda da bi se stvarno mogla koristiti za prouavanje tako oito komplikovanih pojava, prema principu koji je postavljen u poetku ove Rasprave i koji je otada stalno provjeravan; a, svaka bitna grana prirodne filozofije mora posebno razvijati, kako smo to esto puta konstatovali, jedno od karakteristinih svojstava os novne metode koje se moe procijeniti kako treba samo ako se pro uava na svom pravom izvoru. Dakle, nee biti dovoljno da se so ciolozi pripreme za svoje teke spekulacije tako to e prvo uiti da razvijaju, uz duboko potovanje bioloke filozofije, opti duh svojih radova i glavna sredstva za istraivanje koja im odgovaraju za ma nje komplikovane sluajeve, kao to sam ranije naveo. I pored toga to ni biologija ne bi mogla biti racionalno zamiljena bez svoje ne minovne zavisnosti od cjelokupne neorganske filozofije, jedino di rektnim prouavanjem te filozofije, sociolozi mogu dovoljno upo znati najelementarnije osobine pozitivne metode koje se bolje mogu uoiti kod manje komplikovanih pojava. Jedino se na taj nain mo gu dobiti prave opte predstave bitnih osobina naune pozitivnosti, onoga to predstavlja pravo objanjenje bilo koje pojave, neprom jenjivih uslova jednog zaista racionalnog istraivanja, bilo putem istog posmatranja ili eksperimentisanja, i, na kraju, pravoga du ha koji treba da predvodi stvaranje i korienje bilo kojih naunih hipoteza: dakle, jasno je da su sociologiji, gledano sa tih aspekata. neophodno potrebni pojmovi, a posebno prethodne navike koje se

208

209

ne bi mogle stvoriti na drugi nain. Stvarno neispunjavanje tog velikog logikog uslova, predstavlja, po mom miljenju, kao to sam to ve naveo, glavni intelektualni uzrok radikalnog neuspjeha po kuaja koji su do sada pravljeni u cilju regeneracije drutvenih pro uavanja ija je pozitivnost, da pravo kaemo, danas veoma trae na, a da se prethodna sredstva jo nisu ocijenila na odgovarajui nain. Dakle, ta kapitalna priprema naeg uma, ne treba samo da obuhvati opte prouavanje svih raznih glavnih djelova prirodne filozofije da bi bilo potpuno efikasno; za uspjeh jedne takve ope racije, isto tako je znaajno da se njeno odvijanje postepeno ukla pa u hijerarhijski red rastue komplikacije koji sam uspostavio me u njima, u poetku ove Rasprave. Stalno potovanje tog reda ima tendenciju da postepeno dovede na um preko itavog niza skoro neprimjetnih nijansi, od divne jednostavnosti koja karakterie as tronomske spekulacije, do pretjeranog komplikovanja karakteristi nog za drutvene spekulacije; a zna se da su, u stvari, efikasne i ne unitive samo one dispozicije koje se tako neosjetno postepeno uvo de; svaka vea izmjena tog nunog smjenjivanja, neizbjeno bi uni jela u socioloka prouavanja iracionalne navike koje su sasvim pri rodne, naroito danas. To su pravi teki, ali neophodni opti uslovi jednog prethodnog naunog obrazovanja sposobnog da sistematski razvije spontano uvoenje pozitivnog duha u sve drutvene teorije. Neizbjeno nastavljajui tu intimnu loginu zavisnost ne bismo mogli da ne shvatimo, pratei do kraja oigledne posljedice takvog principa, strogu nunost da se prethodno obrazovanje stvarno ra cionalnih sociologa, prije svega, temelji na odgovarajuoj ocjeni ma tematike filozofije ije poznavanje, iako generalno, ne obazirui se na neophodno direktno uee te filozofije u osnovnoj obradi glav nih djelova neorganske filozofije, ne bi moglo biti dovoljno bez odreene posebne pomoi te primarne baze cjelokupne pozitivne fi lozofije. Jedino tako, sociolozi kao i svi oni koji se bave prouava njem prirode, e od poetka moi da razviju stvarni elementarni os jeaj naune oiglednosti i da steknu osnovnu naviku za racional nu i odlunu argumentaciju, jednom rjeju, moie da naue da na odgovarajui nain zadovolje isto logike uslove svake pozitivne spekulacije, prouavajui optu pozitivnost na njenom pravom os novnom izvoru. Ovdje je za sociologiju izuzetna samo oigledna obaveza da uvrsti svoje prethodne odluke, utoliko vie ukoliko vrhunska komplikovanost pojava ini njihovo spontano ispunjava nje u isto vrijeme teim i neophodnijim. Uostalom, poto je svaka ideja efektivnom broju i matematikom zakonu ve direktno za branjena u biologiji, nju treba, iz jo jaeg razloga iskljuiti iz jo komplikovanijih spekulacija sociologije, bez potrebe da se, inae, ovdje posebno insistira na takvom filozofskom akciomu po pitanju koje se ograniava na to da uputim itaoca na osnovna objanjenja u etrdesetoj lekciji.

Jedina zabluda te vrste koja je mogla zasluiti da se ozbiljno prodiskutuje, da nas toga nije u cjelini, unaprijed oslobodio ovaj Traktat, je beskorisna pretenzija jednog velikog broja matematia ra da uine pozitivnim drutvena prouavanja na osnovu himerinog potinjavanja iluzornoj matematikoj teoriji vjerovatnoe. Ilu zija svojstvena matematiarima u politikoj filozofiji, kao i iluzija biologa sastoji se u elji, kao to sam to ranije objasnio, da ugrade sociologiju u jednostavni zakljuak ili dodatak biologije, odbacu jui, i u jednom i u drugom sluaju, neminovnu prevagu istorijske analize. Ipak se treba sloiti da je zabluda matematiara, u svakom pogledu, mnogo neispravnija i mnogo tetnija nego ona druga; a osim toga, bilo koje filozofske greke su, uglavnom, uporne na je dan drugi nain kod matematiara koji su direktno osloboeni, zbog visoke apstrakcije njihovih poslova, svake stroge potinjenosti real nom prouavanju prirode. Makoliko oigledno gruba bila takva ilu zija, ona se, ipak, u sutini, mogla opravdati kada je eminentni fi lozofski duh uvenog Jacques-a Bernouilli-a prvi zaeo tu optu mi sao iji je nastanak, u to vrijeme, predstavljao stvarno dragocjen i neopoziv simptom potrebe, koja se ve predosjeala, da se, poto tada nije bilo boljeg naina u koji se ne bi moglo posumnjati, gla vne drutvene teorije uine pozitivnim; jedne potrebe, koja je, za to vrijeme preuranjena, ali koju nije mogla dokazati ak ni jedan tako vrhunski um. Daleko se manje mogla opravdati greka kada je, kasnije Condorcet ponovio, u direktnijoj i sistematinijoj formi, istu varljivu nadu iji izraz, ve duboko proet njegovim uvenim posmrtno objavljenim radom jasno potvruje neodlunost njegovog uma kada je u pitanju osnovna koncepcija drutvene nauke, kako je to direktno objanjeno u pretproloj lekciji. Meutim, kod Laplace-a je, zaista, nemogue opravdati beskorisno ponavljanje jedne takve filozofske zablude, mada je opte stanje ljudskog razuma ve poelo da doputa naziranje pravog osnovnog duha zdrave politike filozofije koji je veoma dobro pripremljen kao to sam ve poka zao, u djelima Montesquieu-a i samog Condorcet-a, i snano podr an radikalnim potresima drutva. Ne bi se moglo, iz jo jaeg raz loga, nikako prikriti stvarno produavanje te apsurdne iluzije me u drugorazrednim oponaaocima koji, ne dodajui nita sutini predmeta, samo ponavljaju, preko tekog algebarskog naklapanja, zastarjeli izraz za te beskorisne pretenzije, grubim iskoriavanjem povjerenja koje se, s pravom, ubudue ukazuje pravom matemati kom duhu. Umjesto da ukae, kao prije sto godina, na preuranjeni instinkt za neminovnu modernizaciju drutvenih prouavanja, ova zabluda predstavlja, po mom miljenju, samo odluni nehotian do kaz duboke filozofske nemoi, obino kombinovane s jednom vrstom algebarske manije koja je sada suvie bliska prostoti matematia ra, a ponekad, moda, podstaknuta eljom da se sebi stvori, bez mnogo muke, izvjesna efermna ali plodna reputacija visokog poli211

210

tikog dometa. Da li bi se, u stvari, mogla zamisliti radikalnije ira cionalna koncepcija od one koja i m a za cilj da cjelokupnoj d r u t v e noj n a u c i da k a o filozofsku osnovu ili glavno sredstvo za finalnu analizu, j e d n u tobonju m a t e m a t i k u teoriju u kojoj, k a d a se znaci koriste kao ideje na osnovu uobiajenog k a r a k t e r a isto metafizi kih spekulacija, postoji n a m j e r a da se r a u n u potini n u n o sofistiki pojam n u m e r i k e vjerovatnoe koji d i r e k t n o dovodi do toga da se nae sopstveno s t v a r n o neznanje uzima k a o p r i r o d n o mjerilo s t e p e n a vjerovatnoe n a i h razliitih miljenja 1 . Zato nijedan ra z u m n i ovjek nije, u drutvenoj praksi, danas, p r i h v a t i o tu neobi nu zabludu iako nije mogao iz nje izvui osnovni sofizam. Dok su p r a v e m a t e m a t i k e teorije, ve j e d a n vijek biljeile veliki i korisni n a p r e d a k , ova a p s u r d n a d o k t r i n a nije, u stvari, doivljela, za to isto vrijeme, n i k a k v o bitno poboljanje, osim u sluaju a p s t r a k t n o g r a u n a koje je mogla stvoriti, u p r k o s m n o g o b r o j n i m znaajnim po kuajima, pa se i d a n a s nalazi u istom k r u g u poetnih greaka, iako plodnost koncepcija, svakako, predstavlja, u pogledu bilo koje na uke, n a j m a n j e dvosmislen s i m p t o m realnosti spekulacija. R a z n e n a p o m e n e s a d r a n e u ovom poglavlju ne m o g u p r e p u stiti n e k i m filozofskim zabludama, koje je mogla stvoriti pogrena ocjena n e o s p o r n i h odnosa d r u t v e n e n a u k e sa r a z n i m ranijim n a u k a m a , n i k a k v u veu nesigurnost koja se odnosi na s t v a r n o osnov nu potinjenost, u isto vrijeme i n a u n u i logiku, koja utie na p r e t h o d n u zavisnost pozitivnog prouavanja d r u t v e n i h pojava od cjelokupne p r i r o d n e filozofije: t a k o se, na osnovu j e d n o g d i r e k t n o g ispitivanja s m a t r a , od poetka ove Rasprave, da je u t v r e n i enci klopedijski poloaju socijalnoj fizici dovoljno obrazloen u optoj hijerarhiji n a u k a . Osnovne relacije su t a k o oigledno intimne, da je s r a m o t a za sadanje stanje ljudskog r a z u m a da se danas forsira formalno pokazivanje bilo p o t r e b e da se p r i s t u p i prouavanju n a j komplikovanijih pojava tek poto se za to p r i p r e m i m o na odgovara jui nain p r e k o postepenog p r o u a v a n j a najprostijih pojava, bilo, to se tie doktrine, p r e k o n e o p h o d n e opte obaveze da se prvo u p o 1 Ve sam, ukratko, u drugoj knjizi ove Rasprave, naveo poetkom 1835. godiine moje direktno miljenje filozofskoj ocjeni jedne takve teorije preko jedne znaajne napomene iz dvadeset sedme lekcije, u kojoj sam najavio kasniju namjeru da posebno obradim ovu specijalnu temu matematike filozofije, ako ovo djelo doivi drugo izdanje. Pra vinost mi nalae da sada dodam da je, od tog vremena, jedan od najotroumnijih matematiara naeg vijeka (g. Poinsot) svojom lucidnom filozofskom mudrou, koja ga obino karakterie nastavio, u tom smi slu, da sprijei, u jedinoj akademskoj raspravi koja e se pamtiti, mate matiku neukost u odnosu na jednu novu trenutnu invaziju te zastar jele zablude tada reprodukovane na identian nain putem jedne mno go manje racionalne analize, s jednom vrstom naune zbrke.

zna agens pojave koji je predloen za analiziranje, kao i sredina u kojoj se ta pojava deava. Ali k o b n a a k t u e l n a prevaga metafizike filozofije u takvoj temi, toliko je r a d i k a l n o iskvarila ak i najosnovnije pojmove da se. i pored p r i r o d n e snage p r e t h o d n i h r a z m a t r a nja koje je t a k o s p o n t a n o podrala ova Rasprava, plaim od mo gunosti da ova visoka n a u n a povezanost ne postane, u sutini, n a j manje odobravani, a k o ne i najvie osporavani dio moje filozofske d o k t r i n e ak i poto n a s t a v a k ove knjige i n d i r e k t n o potvrdi, u p o gledu sutine, njenu realnost i znaaj. Ovaj mi s t r a h izgleda utoli ko opravdaniji ukoliko se to. veliko pravilo pozitivne filozofije di r e k t n o suprotstavlja jednoj od najtemeljnijih osobina naih politi kih navika, n e p o s r e d n o m apelu, t a k o blagom i za n a u oholost i za nau ljenost. u p u e n e od s t r a n e metafizike filozofije svim umovi ma da bez ikakve r a c i o n a l n e p r i p r e m e t r e t i r a j u r a z n a d r u t v e n a pitanja, na koja se gleda, b a r p r e u t n o , kao na t e m e j e d n o s t a v n e inspiracije. Iz toga razloga sam m o r a o p r i d a t i poseban znaaj k r a t kom objanjenju ovih r a z n i h n e m i n o v n i h relacija na kojima, u p r kos njihovoj velikoj oiglednosti. ne mogu. u to n e m a sumnje, su vie insistirati, iako mi se ini da su svi glavni pojmovi dovoljno naznaeni. Da bih na odgovarajui nain zavrio enciklopedijsku operacju. to je posebna t e m a ovog poglavlja, preostaje mi da iz s u p r o t n o g pravca sagledam tu osnovnu povezanost, ocjenjujui re dom n u n u filozofsku reakciju socijalne fizike na sve starije n a uke, bilo da se radi d o k t r i n i ili metodi. U ovom t r e n u t k u bi bilo p r e u r a n j e n o da se. u tom smislu, ra z m a t r a neizbjeni opti uticaj koji sociologija m o r a kasnije vriti na sistem drugih osnovnih n a u k a , samo p r e k o toga to e dopustiti da ta filozofija, koja predstavlja posljednji bitni elemenat pozitiv ne filozofije, a on je od tog t r e n u t k a neosporno dopunjen, d i r e k t n o racionalizuje k u l t u r u , jo sutinski empiriku, r a z n i h a k t u e l n i h n a uka, utiui da se one p r i h v a t e u b u d u e , i pored njihove neosporne podjele, k a o posebne g r a n e j e d n o g jedinog stabla ije p r e m o n o r a z m a t r a n j e uvijek t r e b a da rukovodi, bez ikakve u z a l u d n e p r e t e n zije na univerzalnost, r a z n i m specijalnim radovima, umjesto a n a r hine rasutosti koja je k a r a k t e r i s t i n a za sadanji nain razvoja p r i r o d n e filozofije. D i r e k t n o ispitivanje ove velike n a u n e regeneracije, iskljuivo dolazi, zbog svoje prirode, na kraj ove knjige ko ji e sadrati k o n a n e zakljuke cjelokupne R a s p r a v e . Za sada, sa mo m o r a m o ocijeniti, polazei od te posebne take gledita, nepo s r e d n u reakciju sociologije na cjelokupni ostatak p r i r o d n e filozo fije, zbog glavnih svojstava bilo n a u n i h ili logikih, koji k a r a k t e ri'u njen sutinski d u h . p r e m a objanjenju iz p r e t h o d n o g poglavIja. . . . Sto se tie doktrine, osnovni princip te univerzalne reakcije je, prvenstveno, rezultat tog oiglednog filozofskog stava da sve n a une spekulacije, k a o ljudska djela, obavezno t r e b a da b u d u pot-

212

213

injene pravoj optoj teoriji razvoju ljudskog roda. Kada bi se, preko neke, svakako himerine hipoteze, mogla zamisliti ta teorija koja nikada nije bila do te mjere savrena da joj nikakva intelek tualna prepreka ne bi ograniila potpunu slobodu njenih najpreciz nijih zakljuivanja, jasno je da bi nauna hijerarhija, otada potpu no poremeena, ubudue a priori predstavljala razne nauke kao proste djelove te velike jedinstvene nauke. Iako slabost naeg uma i krajnja sloenost takvog prouavanja, bez sumnje, nikako ne mo gu dozvoliti ljudskom duhu da ikada realizuje slinu filozofsku si tuaciju, ipak ova pretpostavka omoguava da se odmah shvati op ravdana opta intervencija prave drutvene nauke u svim mogu im vrstama ljudskih spekulacija. Uistinu, izgleda da ova snana intervencija, prije svega, vie pripada biolokoj teoriji naoj pri rodi, pa su zato neki filozofi poeli da u njoj naziru klicu toga. U stvari, nema sumnje, da znanje pojedinaca direktno treba da vri skriveni ali neizbjeni uticaj na bilo koju nauku, budui da naa djela obavezno nose neizbrisivo obiljeje sposobnosti koje ih stvaraju. Ali, produbljujui jo vie to duboko razmiljanje, lako moemo utvrditi da taj univerzalni uticaj mora, u pravom smislu, da mnogo vie pripada teoriji drutvene evolucije, nego teoriji po jedinog ovjeka, iako je, u tom smislu posebno, sociologija prirod no nerazdvojiva od biologije. Ovo preciznije ogranienje, oito, proizilazi iz toga to je razvoj ljudskog duha mogu jedino preko dru tvenog stanja, a njegovo direktno razmatranje mora prevagnuti svaki put kada se neposredno radi bilo kojim rezultatima tog razvoja. Dakle, takav je, u kratkim crtama, prvi filozofski prikaz socijalne fizike i njene neizbjene intelektualne intervencije u stvar noj kulturi raznih djelova prirodne filozofije u uem smislu. Sa da se ograniavam, po tom pitanju, na to da jednostavno postavim nuni princip te velike relacije koja e kasnije biti razmatrana na odgovarajui nain. U ovom trenutku treba razmatrati samo posebnije relacije i one koje se lake mogu ocijeniti, a koje sponta no proizilaze iz naih ranijih objanjenja. Prije svega, jasno je da sociologija treba normalno, da usavri prouavanje pravih sutin skih odnosa koje povezuju meusobno razne nauke, poto je to prouavanje, svakako, znaajni dio drutvene statike ije je du nost da direktno otkrije stvarne zakone jednog takvog poveziva nja kao i zakone svih drugih sluajeva osnovnog povezivanja bilo kojih drugih elemenata nae civilizacije. Jedino tako e uobiaje no prouavanje tih meusobnih veza, koje je odsada neopozivo utvreno na podruju realnosti, moi da ima stvarno pozitivni ka rakter, sposoban da zauvijek odbaci te nejasne i samovoljne spe kulacije koje su odlika mnogih enciklopedijskih ogleda, ne izuzi majui veinu onih koje su naalost izvodili sami naunici, besko risno oponaajui iste metafiziare. Ali, makoliki bio znaaj tog 214

prvog razmatranja, ta srena spontana tenja sociologije da na oigledan nain manifestuje pravi opti duh svake osnovne nauke na osnovu svih njenih odnosa sa svim drugim, svakako e jo jae biti izraena kod direktnog prouavanja socijalne dinamike na os novu tog principa, ve esto korienog u ovoj knjizi, da prirodni tok zajednikog razvoja treba da otkrije pravu koordinaciju. Svi naunici koji su s odreenim naporom razmiljali cjelovitosti svo je sopstvene teme, svakako su osjetili koliku posebno znaajnu po mo mogu pruiti odgovarajua istorijska uputstva da se, do odre ene mjere, regulie spontani razvoj naunih otkria, posebno za to da bi se izbjegli himerini ili preuranjeni pokuaji. Bilo bi bes korisno da se. na ovom mjestu, insistira na jednom takvom svoj stvu istorije nauka koji ne bi mogao danas osporiti nijedan od onih koji su u nekoj nauci napravili stvarna otkria odreenog znaaja: veliki Lagrange je, posebno, bio tako duboko proet tom velikom filozofskom relacijom koju je tako divno koristio i iji je princip spontano formulisao, onoliko koliko su to njegovi radovi doputali, emu u kasnije govoriti. Dakle, jasno je, prema prethodnoj lek ciji, da prava nauna istorija, t.j. teorija stvarne povezanosti glav nih otkria jo uvijek nikako ne postoji. Razni pokuaji, kojima su to ime uzalud davali duhovi koji nisu bili sposobni da shvate njen filozofski domet, mogli su do danas biti samo jednostavne komplikacije, inae privremeno korisne, materijali manje-vie ira cionalni koji se, kako smo vidjeli, ne bi kasnije mogli koristiti za direktnu izradu bilo kakve istorijske doktrine bez neophodne pret hodne revizije i koji, svakako, nisu sposobni da, onakvi kakvi jesu, sugeriraju odgovarajue naune indikacije. Ali, iako jedna takva bibliografska i biografska erudicija nastoji vie da ugui spontani zamah ljudskog genija nego da pomogne njegov razvoj, ime se objanjava instinktivni otpor koji ona obino izaziva kod pravih pronalazaa, ostaje nita manje neosporno nuno svojstvo koje ci jenimo u pravoj istoriji nauka. Dakle, to svojstvo e moi u potpu nosti da realizuje svoj povoljni uticaj, u smislu regulisanja prirod nih progresa raznih nauka, samo preko direktnog osnivanja soci jalne fizike bez koje, kako smo se uvjerili, nijedna posebna istorija ne bi mogla biti racionalno shvaena, i koja takvim radovima od mah mora dati filozofski smjer koji im do sada bitno nedostaje. Bez sumnje, moramo priznati, u tom smislu, posebna poboljanja, koja e ta nova osnovna nauka pokuati obavezno da unese u sve druge nauke kao i u njihovu optu koordinaciju, jer je izvjesno da nijedna nauka ne bi mogla biti duboko shvaena dok se ne oci jeni njena prava sutinska istorija. Produbljeno na odgovarajui nain, ovo razmiljanje nas, nor malno, naposljetku dovodi do ocjene nunog reagovanja sociologi je na sve ranije, nauke, u odnosu na metodu u pravom smislu. Jo 215

se ne moe govoriti o kombinovanju raznih osnovnih pojmova koje su, razni odjelci ovog rada obavezno morali, u tom smislu, poste peno praviti, da bi od njih direktno izradili optu i potpunu teoriju pozitivne metode. Iz razumljivog razloga, ova kapitalna operacija treba da bude na kraju ove knjige, jer spontane indikacije koje je na rad na tu temu trebalo postepeno da razvija, ne bi rflogle biti zavrene sve dok se ne bi ispitala i poslednja bitna grana na eg filozofskog sistema. Meutim, u svim ranijim djelovima ove Rasprave smo priznali da svaka od tih razliitih nauka posjeduje, po svojoj prirodi, znaajnu osobinu da posebno manifestuje jedno od glavnih svojstava univerzalne pozitivne metode, mada se svi nuno moraju nai, do odreene mjere, u svim drugim naukam-i. zbog naeg nepromjenjivog logikog jedinstva. Dakle, sada mora mo samo okarakterisati, u tom smislu, sa stanovita socijalne fizi ke, njeno pravo i direktno uestvovanje u osnovnom sastavljanju zajednikog fonda naih intelektualnih snaga. Prema tome, lako je shvatiti, na nivou do kojeg je ova knjiga dola, da ova logina saradnja nove nauke, bez sumnje, nema manji opti znaaj od onoga koji imaju druge razne starije nauke, ukljuujui i biologiju. U stvari, iz prethodne lekcije proizilazi da osnivanje pozitivne socio logije direktno nastoji da povea sva naa glavna sredstva bilo koje spekulacije, uvodei kao poslednji bitni elemenat, taj opti nain istraivanja koji sam nazvao istorijskom metodom u uem smislu, i koji e poslije odgovarajue primjene, kasnije stvarno predstav ljati etvrti osnovni nain posmatranja, poslije komparativnog pos tupka biologije iju, veliku modifikaciju predstavlja i zasluuje da se od nje konano razlikuje. Ovaj novi nain istraivanja, ija je manifestacija, tako oigledno, bila rezervisana za sociologiju, u su tini se, manje-vie moe primijeniti u bilo kojem redu naunih spe kulacija. Zbog toga je dovoljno, prema neospornom, ranije pomenutom principu, da se svako pojedino otkrie, u trenutku kada do njega doe, shvati kao prava drutvena pojava koja je dio opte serije ljudskog razvoja i kao takva potini zakonima sukcesije i is traivakim metodama koje su karakteristine za tu veliku evolu ciju. Sa takve polazne take ija racionalnost ne bi mogla ostati ne poznata, neposredno je obuhvaena cjelokupna nuna univerzalnost istorijske metode, otada sagledana u svom punom eminentnom in telektualnom dostojanstvu. Zar nije, u stvari jasno da putem te me tode, razna nauna otkria postaju, na odreenom nivou, pogodna za pravo racionalno predvianje prema tanoj procjeni ranijeg kre tanja nauke objanjenog na odgovarajui nain prema osnovnim za konima stvarnog kretanja ljudskog duha? Istorijsko predvianje koje postigne takvu posebnost ne bi moglo sadrati, u to nema sumnje, prema objanjenjima iz prethodnog poglavlja tvrd nje: ali bi, svakako, moglo obezbijediti dobre prethodne poka zatelje opteg smjera neposrednih progresa, na nain koji bi omo216

guio da se, velikim djelom, posebno izbjegne ogromni gubitak in telektualnih snaga koje se danas troe, uglavnom, na sumnjivim pokuajima koji, u veini, realno ne postiu nikakav uspjeh. Ako se na takav odgovarajui nain uporedi sadanje stanje svake nau ke ili pak svake velike naune teme poslije ranijih filozofskih sta nja, bie, bez sumnje mogue potiniti kasnije vjetinu otkrivanja jednoj vrsti racionalne teorije koja bi mogla usmjeravati, kasnije instinktivne napore individualnog genija ije kretanje, u stvari, ne bi moglo biti nezavisno od kolektivnog razvoja ljudskog duha, makoliko prirodno izgledala iluzija koja moe izazvati, u tom pogle du, pretjerano osjeanje line superiornosti koje je, na alost, obi no sklona, posebno u toj vrsti, varljivom izoliranju. Dominirajui, ubudue, sistematski korienjem svih drugih bilo kojih naunih metoda, istorijska metoda moe da im obezbijedi punu racional nost koja im jo uvijek bitno nedostaje, prenosei svima, onoliko koliko je to mogue, taj mudro rasporeeni postepeni razvoj koji danas postoji samo za detalje: uobiajeni izbor istraivakih tema, do sada gotovo samovoljan, ili pak vrlo empirijski, nastojae, pre ma tome, da dobije, do odreene mjere, taj zaista nauni karakter koji, za sada, ini samo djelimino istraivanje svakoga od njih. AH da bi se ta visoka svojstva mogla realizovati na odgovarajui na in, neophodno je da ta nadmona metoda, tako teka i tako prefinjena po svojoj prirodi, bude sama uvijek potinjena filozofskim uslovima koje namee pravi opti duh nauke u kojem se ona radnja, onako kako je to okarakterisano u prethodnoj lekciji. Glavni uslov se sastoji, kako smo utvrdili, u tome da se nikada cjelokupni raz voj svojstven svakoj nauci ne razmatra izdvojeno od cjelokupnog razvoja ljudskog duha niti pak od osnovne evolucije ljudskog du ha. Tako e. dakle socijalna fizika koja spontano prua tu novu me todu, kasnije, morati da manje-vie predvodi njenu postepenu pri mjenu, bar prema optoj koncepciji ljudskog razvoja. 1 Svako suvie djelimino ili suvie izolovano korienje takvog naina istraiva nja bie, zbog iracionalnih disperzivnih tendencija aktuelnih duho va, u sutini, neefikasno ili e moi da realizuje samo mali dio znaU drugoj knjizi ove Rasprave, unapred sam dao jedan primjer karakteristian za naunu primjenu te istorijske metode gradei, po sebno prema njoj, pozitivnu teoriju zaista racionalnih hipoteza u pri rodnoj filozofiji, a posebno u fizici. Sto se vie bude razmiljalo toj velikoj temi, vie e se osjetiti da je, u principu, prava filozofija s\'ake nauke nuno neodvojiva od njene stvarne istanje, t.j. od tane opte ocjene afektivnog slijeda svih njenih glavnih prograsa. Sutinska sli nost koja mora, neizbjeno da vlada izmeu intelektualnog kretanja pojedinca i intelektualnog kretanja vrste, oigledno ukazuje na to da se ne bi mogla, na odgovarajui nain, shvatiti potpuno racionalna koor dinacija raznih naunih koncepcija ako nas ne predvodi prava teorija
1

217

ajnih prednosti koje mora oekivati, zbog toga, za napredovanje nauka i zalaui se, moda ak i nekim posebnim zabludama. Iako sadanje stanje nauka, prema naem nepromjenjivom principu su tinske istovjetnosti pozitivne metode, treba ve obavezno da ponudi neke spontane tragove tog vrhunskog sredstva spekulacije, ipak njegova karakteristina komplikovanost i razvoj koji tek poinje ne bi mogli dozvoliti da se odmah zapaze vrlo izraeni, i posebno prilino raznovrsni primjeri toga da bi dolo do potpuno odlune manifestacije. Cjelokupni sistem naih raznih pozitivnih znanja jo uvijek predstavlja, za mene, samo neosporno svjedoenje koje tre ba iskoriavati. kao to se to oekivalo od matematike tako jasno predodreene, po svojoj prirodi da, zbog svog jednostavnijeg i breg razvoja, unapred, spontano prui nekoliko manje-vie vrijednih pri mjera svih moguih logikih postupaka kao i, uprkos aktuelnoj predrasudi, skoro svih zabluda. Ovaj dragocjeni primjer su mi omo guila ona izvanredna prethodna poglavlja raznih djelova Anali tike mehanike, koju su obino matematiari tako malo cijenili za to to ne sadri nikakvu formulu, a to je, po mom miljenju, naj odluniji dokaz jasne filozofske superiornosti Lagranasa nad svim kasnijim matematiarima do Dekarta i Lajbnica. Izlaui tu divnu vezu glavnih koncepcija ljudskog duha u odnosu na racionalnu me haniku, od nastanka nauke do danas, Lagranov genije je izvjesno predosjetio pravi opti duh istorijske metode, samim tim to je iza brao jednu takvu sutinsku ocjenu za poetnu bazu svih svojih ka rakteristinih naunih spekulacija. Ne bih, dakle, znao, u tom smi slu, ovdje dovoljno jako preporuiti, ne samo matematiarima ko jima su, obino takve misli nepoznate, nego mi svim zaista filozof skim umovima, uporno razmiljanje tim jasnim sastavima u ko jima se nalazi, koliko znam. jedini stvarni primjer koji do danas moe dati odgovarajuu predstavu prave istorije, onako kako sam je ja okarakterisao. iako njihov autor nema nikakve pretenzije na prostu titulu dstoriara. Prethodni navodi, iako nuno veoma kratki, bez sumnje, su dovoljni da se konstatuje da neizbjena univerzalna reakcija dru tvene nauke na sistem ranijih nauka nema manji znaaj sa isto logike take gledita nego sa direktno naunog aspekta. Dok, s jed ne strane, pozitivna sociologija nastoji da duboko meusobno pove e sve druge nauke, bilo putem njihove zajednike filozofske potnjihovog istorijsfcog povezivanja koje jedino socijalna fizika stvarno moe omoguiti svakoj posebnoj nauci. Tako, osnivanje ove posljednje osnovne nauke treba da izgleda direktno neophodno za cjelokupni si stematski razvoj svih ostalih. Iz toga se, takoe vidi, kakvo kapitalno proirivanje naa nova politika filozofija spontano obezbeuje nu nom uiticaju istorije u svim ljudskim spekulacijama, kako sam naveo na kraju prethodnog poglavlja.

injenosti optoj teoriji ljudskog razvoja, bilo putem spontanog i stalnog manifestovanja njihovih pravih uzajamnih odnosa, s druge strane^ se vidi, takoe, da ona sada nastoji da nametne svim njiho vim raznim karakteristinim nainima istraivanja, jednu viu me todu koja e, ako se pametno primijeni, moi da, sa vie efikasnos ti, upravlja njihovim racionalnim korienjem, tako to e, u gra nicama mogunosti, iskljuiti empirizam i lutanje po mraku. Dakle, nuna uska zavisnost u kojoj se socijalna fizika, zbog prirode svojih pojava, oigledno nalazi izmeu svih ranijih nauka, kao to smo to u poetku shvatili, reciprono je praena dvostrukim kapitalnim uticajem koji je i neizbjean i koji ona, sa svoje strane stalno mo ra da na njih vri, tako da im ini sutinski iste usluge kao one koje e ona, iako su drugaije prirode, od njih dobiti. Dakle, ve se moe zapaziti to oigledno karakteristino svojstvo jedne takve nauke da napravi glavni vor, da tako kaemo, od glavnog temelj nog snopa, zbog tih razliitih prirodnih odnosa, bilo potinjavanja ili usmjeravanja svim drugim, kao to u kasnije objasniti. Na taj nain, prava vrsta saradnja naih raznih stvarnih nauka nastoji da spontano proizie iz njihovog pozitivnog razvoja, umjesto da se bes korisno prepusti antinaunim koncepcijama varljivom jedinstvu raznih pojava, kao to. se to do sada iskljuivo pokuavalo. Sva navedena razmatranja u ovom poglavlju dovoljno dopu njavaju veliku filozofsku operaciju, preduzetu u prethodnom pog lavlju, da direktno okarakteriu pravi opti duh poslednje osnov ne nauke, pokazujui njene razne neophodne veze sa svim drugim naukama. Nezavisno od njenog neizbjenog uticaja koji upravlja racionalnim osnivanjem zdrave politike filozofije, ova uska meu sobna povezanost, u isto vrijeme nauna i logika, neposredno pred stavlja, ak i prije nego to se nauka mogla razviti kako treba, tu veliku drutvenu korist tako dragocjenu danas, da se spontano po ne ostvarivati izvjesna intelektualna disciplina tako to e se svi is traivai drutvenih pitanja primorati na dugu i teku naunu pri premu ija savrena racionalnost ne bi mogla ostaviti ni najmanju sumnju, samovolji, kao to sam naveo u etrdeset estoj lekciji. Zbog vrhunske komplikovanosti svojih pojava, kao i zbog svog skoranjeg razvoja, drutvena nauka e, bez sumnje, uvijek mora ti, da, zbog svoje prirode, ostane manje-vie inferiorna u najzna ajnijem spekulativnom pogledu, u odnosu na sve druge osnovne nauke. Meutim, moe se osjetiti, prema jednoj tako cjelovitoj ocje ni, da e odgovarajua primjena sredstava za istraivanje i provje ru, koja su ira nego u bilo kojoj drugoj nauci, moi, prema naem stalnom zakonu da joj obezbijede mnogo veu racionalnost od ono ga to treba da oekuje sadanje stanje ljudskog duha. Savreno spontano jedinstvo jedne takve teme, uprkos njenoj ogromnoj i rini, naglaenija solidarnost njenih razliitih bilo kojih aspekata, njen karakteristini put od najopirnijih pitanja ka postepeno sve

218

219

posebnijim istraivanjima, najzad, ea i znaajnija upotreba a priort razmatranja, prema indikacijama koje daju druge nauke, a na roito bioloka teorija ljudske prirode, moraju doprinjeti da se shva ti da su nade spekulativnog dostojanstva i jedne takve nauke vee nego to e to moi da pokae nesavrena realizacija koju u sada direktno skicirati i koja bi trebala, po mom miljenju da bolje okarakterie, pomou osjetljivije i efikasnije manifestacije, osnovnu skicu prave opte prirode te nove politike filozofije koju sam up ravo zavrio i pravog naunog duha koji se mora nai na elu nje nog kasnijeg sastava.

PEDESETA LEKCIJA

Kratak sadraj. Uvodna razmatranja socijalne statike ili opta teorija spontanog reda ljudskih drutava. Prema raznim sutinskim motivima koji su naznaeni u pret posljednjoj lekciji, posebno dinamiki dio nauke drutvu mora sigurno privui, prevashodno i iskljuivo, nau neposrednu i izri itu panju, ne samo zato to neposredniji i jai interes koji ona, naroito danas, prirodno pobuuje, omoguava da se bolje ocijeni njen pravi filozofski karakter ve i zbog prirodne sklonosti feno mena kretanja da pokau sa neodoljivijom oiglednou realne za kone osnovne solidarnosti. Ipak, specijalna i metodska rasprava po litike filozofije koja je najavljena u poetku ove knjige, treba da kasnije sadri produbljenu i razvijenu analizu svih bilo kojih uslova egzistencije koji su zajedniki svim ljudskim drutvima i odgo varajuim zakonima harmonije, prije nego to pristupi pravom prou avanju zakona sukcesije. Mada prirodne granice ove knjige i optija namjena ove Rasprave koja njoj pripada, moraju da mi ovdje bitno uskrate tu vanu prethodnu operaciju, vjerujem, ipak, da mo ram posvetiti i ovu lekciju da ukratko izloim, ovom prvom os novom aspektu drutvene fizike, neka prethodna razmatranja bez kojih nastavak naeg rada ne bi mogao biti pravilno shvaen, su avajui ih, uostalom, na naj neophodnije na oznake i ostavljajui da italac, sam, postepeno kompletira ove statike pojmove, koliko to doputa poetno stanje nauke, tako da emo, zatim, ocijeniti istorijski razvoj ovjeanstva. Uprkos njenoj sadanjoj neminovnoj brzini, ovaj neophodni statiki uvod moe da dovoljno postigne svoj stvarni cilj samo ako se ovdje on shvati prema istom naunom kretanju koje e kasnije morati da usmjeri, na jednom viem stupnju, jednu takvu sociolo ku analizu. Ovo kretanje se zasniva, prije svega, na postepenom raz matranju triju glavnih redova sociolokih razloga koji su sve slo eniji i specijalniji, koji se nuno veu za jednu takvu temu, ocje njujui opte uslove drutvene egzistencije koji se prvo odnose na

220

221

jedinku, zatim na porodicu i najzad, na drutvo u pravom smislu, iji pojam koji je doao do svog potpunog naunog opsega, tei da obuhvati totalitet ljudske vrste i prvenstveno svu bijelu rasu. Sto se tie jedinke, ovdje moemo prethodno odbaciti, ka danas, na sre u, suvino za sve prosveene duhove, svako formalno dokazivanje osnovne drutvenosti ovjeka. Cerebralna teorija slavnog Gala bi naroito uinila, u ovom odnosu, ogromnu filozofsku uslugu, razbijajuci zauvijek, jedinim putevima koji su sada sposobni da proizvedu realno i trajno uvjerenje, metafizike zablude prolog vijeka ovoj glavnoj temi koje su ve empirijski opisane prema specija.nom i neposrednom istraivanju primitivnog stanja. Ova teorija je utvrdila, ne samo, nauno neodoljivu drutvenu tenju ljudske pr'rode: ona je ak razbila loe ocjene koje su sistematski vodile k'i tome da se ona ne prizna, i koje su se uglavnom sastojale, s jedne strane, da daju intelektualnim kombinacijama varljivu nadmonog u optem ponaanju ljudskog ivota, dok se, sa druge stran?, preu veliavao, do najapsurdnijeg stepena, apsolutni uticaj potreba za takozvano stvaranje sposobnosti. Osim ove dragocjene bioloke nnalize jednostavno razmatranje socioloke filozofije, to smatram korisnim da ovdje naznaim, bi bilo dovoljno da neposredno istak ne visoku iracionalnost koja je potrebna udnoj doktrini koja jedi no doprinosi da drutveno stanje proizilazi iz osnovne koristi koju ovjek otuda izvlai za potpunije zadovoljavanje svojih razliitih linih potreba. Jer, ova neosporna korist, ma kakav uticaj da joj se pripisuje, je realno mogla da se manifestuje samo nakon dugog prethodnog razvoja drutva ije joj se stvaranje tako pripisuje. Je dan takav zaarani krug e izgledati utoliko odluniji to e se vi e razmiljati pravim osobinama prvog djetinjstva ovjeanstva gdje su individualne koristi od udruivanja vrlo sumnjive, da ak ne moe da se kae, u veini sluajeva, da ono poveava mnogo ma nje sredstva nego obaveze, kako se to jo vie dobro vidi u zadnjim redovima najnaprednijih drutava. Dakle, vrlo je evidentno da dru tveno stanje ne bi postojalo nikada da je moglo da proizilazi samo iz bilo kojeg ubjeenja svojoj linoj koristi, poto ovo ubjeenje, daleko od toga da moe da prethodi uspostavljanju jednog takvog naina egzistencije, ma kakve bile sposobnosti koje bi pretpostavi li, ak kod onih kojima pripisujemo ovaj zamiljeni raun, u pro tivnom je moglo poeti da se postepeno razvija samo nakon do vravanja ve vrlo poodmakle drutvene evolucije. Ovo je osjea nje dosta slabo ukorijenjeno da bi smjeli sofisti, danas, mogli a da ne budu proglaeni umobolnicima, da neposredno nastoje da ga po kolebaju poriui dogmatski slinu korist tunom zabludom slobo de koja je nuno proistekla iz nae intelektualne anarhije. Drutve nost, veoma spontana, ljudske vrste, zbog instinktivne sklonosti za zajednikim ivotom, nezavisno od svakog linog rauna i esto mi-

mo najjaih linih interesa, ne bi, dakle, ubudue mogla da bude nikako osporavana, u principu, ak ni od strane onih koji ne bi uopte uzeli u obzir neophodna znanja koja sada prua, tim povo dom, zdrava bioloka teorija naoj intelektualnoj i moralnoj pri rodi. Uostalom, ne bih mogao da se ovdje zaustavim na najmanjoj neposrednoj ocjeni razliitih specifinih svojstava, bilo fizikih, mo ralnih ili intelektualnih, koja, kada je jednom drutvena egzisten cija uspostavljena, tee prirodno da ona uskoro dobije vie prosto ra i vie postojanosti samim razvojem koji ona daje ukupnim ljud skim potrebama. Ova razliita osnovna objanjenja koja su, uosta lom, korisno skicirana sadanjom fiziologijom, mogla bi odgovara ti samo specijalnoj raspravi; ona bi evidentno opteretila knjigu ko ja je ve suvie velika. Pretpostavljajui ih ovdje dovoljno datim, kako to, uglavnom, omoguava sadanje stanje naih biolokih zna nja, moram samo da obavjestim da se tu obino pripisuje pretje rana vanost posebnom razmatranju svakog posebnog uslova, naro ito, to se tie isto fizikih osobina, ak i onih iji je socijalni uti caj najnepobitniji, kao prirodna golotinja ovjeka, njegovo manje zatieno i produenije djetinjstvo itd. Ma kakva bila stvarna sna ga svojstvena svakom od ovih razliitih uslova, a specijalno kod ove zadnje okolnosti, da bi se naa prirodna drutvenost uvrstila i razvila, to je prvenstveno njihov ukupni zbir koji bi odgovarao da se ocijeni, kao jedini potpuno karakteristian, jer se veina ovih pojedinosti, uglavnom, nalaze odvojeno kod drugih drutvenih vrs ta a da tamo ne prouzrokuju sline efekte. Uglavnom, cio ovaj pre liminarni dio sociologije e moi da bude jednog dana vrlo korisno rasvijetljen komparativnom analizom razliitih ivotinjskih druta va, kako sam to naznaio u pretposljednjem poglavlju. Bez insistiranja na ovoj vrlo specijalnoj ocjeni, za moj pred met vai samo da se pokae, prema cjelini jedne takve operacijeneizbjeni uticaj najvanijih optih svojstava nae prirode, da bi ljudskom drutvu dali osnovni karakter koji mu stalno pripada i kojeg njegov, ma kakav razvoj, ne bi mogao izmijeniti. Treba, u tom cilju, najprije razmotriti ovu snanu prevagu uvstvenih spo sobnosti nad intelektualnim, koja manje naglaena kod ovjeka nego kod neke druge ivotinje, odreuje, meutim, tako evident no, prvi glavni pojam naoj pravoj prirodi, danas tako sreno predstavljenom, u tom pogledu, skupom cerebralne filozofije, tako kako smo je razmotrili na kraju prethodne knjige. Mada kontinuitet akcije ini, sigurno, u bilo kojem anru, neop hodan prethodni uslov stvarnog uspjeha, ovjek se, meutim, kao i svaka druga ivotinja, prirodno protivi jednoj takvoj postojanosti i najprije nalazi pravo zadovoljstvo u obavljanju svoje vlastite ak tivnosti samo utoliko ukoliko je ona dovoljno raznolika: ova raz novrsnost vai ak, tom pogledu vie nego usmjerenost intenziteta,

222

223

naroito u najobinijim sluajevima gdje nikakav instikt nije vi soko izraen. Poto su intelektualne sposobnosti prirodno najmanje energine, njihova aktivnost, ma kako malo da se ona identino produava na odreenom stepenu, izaziva, kod veine ljudi, pravi, uskoro nepodnoljivi zamor: tako se prvenstveno na njihov rad primenjuje taj dolce far niente, univerzalni i karakteristini izraz koga su sva doba civilizacije svuda reprodukovala u manje vie naivnim oblicima. Ipak, je naroito, iz odgovarajueg dugotrajnog korienja ovih visokih sposobnosti, evidentno da moraju zavisiti, za vrstu kao i za jedinku, postepene modifikacije ljudske egzistencije u toku pri rodnog toka nae socijalne evolucije: tako da, po jednoj alosnoj koincidenciji, ovjeku je upravo najpotrebnija ona vrsta aktivnos ti za koju je najmanje sposoban. Fizike nesavrenosti i moralne potrebe njegovog poloaja mu nameu, neodoljivije nego bilo ko joj drugoj ivotinji, neophodnu obavezu da stalno upotrebljava svo ju inteligenciju zajjoboljanje svoje prvobitne situacije; tako je on, u tom cilju, najinteligentniji od svih ivotinja u emu mu se mora priznati, bez sutnnje, izvjesna harmonija, ali ova harmonija je, kao i sve druge realne korelacije krajnje nesavrena, poto je ovjekova inteligencija jako daleko od toga da bude spontano istaknuta da bi njena malo trajnija aktivnost mogla da se vjeto podnese bez neodoljivog umora kojeg jaka i stalna stimulacija moe jedino da sprijei ili ublai. Umjesto da uzalud oplakujemo ovaj nesavladivi nesklad moramo ga pribiljeiti kao prvi glavni dokaz koji je bio logija dala sociologiji i koji treba da radikalno utie na opti ka rakter ljudskih drutava, nezavisno od evidentne snage koju emo prepoznati u slinoj stvari, u slijedeoj lekciji, da bi doprinjeli os novnom odreivanju brzine ili bolje sporosti nae socijalne evolu cije. Iz toga ovdje odmah proizilazi da su skoro svi ljudi, po svojoj prirodi, vrlo nesposobni za intelektualni rad a obdareni, uglavnom, za materijalnu aktivnost tako da sve neophodnije spekulativno sta nje moe nastati kako treba i naroito se odrati kod njih, samo poslije snane heterogene pobude koja se neprestano odrava ma nje uzvienim ili jaim sklonostima. Ma kakva bila, u tom pogledu, visoka vanost mnogobrojnih individualnih razlika, ona se neop hodno sastoji u jednostavnoj nejednakosti stepena kao i u svakom drugom sluaju a da najeminentnije prirode nijesu, zaista, nikada osloboene ove zajednike obaveze. U ovom pogledu ljudi mogu biti, prije svega, nauno klasirani prema uzvienosti ili rastuoj specijalnosti osjeajnih sposobnosti sa kojima je zaista nastala in telektualna pobuda. Pregledajui optu uzlaznu ljestvicu ovog sku pa razliitih sposobnosti, prema slavnoj Gall-ovoj teoriji, lako se vidi da se kod najveeg broja ljudi, intelektualna tenzija obino odrava, kao kod ivotinje, osim nekih rijetkih i kratkih zanosa ove iste teorijske aktivnosti koja uvijek karakterie ljudsku vrstu sa-

mo grubom ali snanom stimulacijom, koja proizilazi iz osnovnih potreba organskog ivota i najuniverzahnjih instinkata ivotinj skog ivota iji organi, uglavnom, pripadaju zadnjem dijelu moz ga. Individualna ovjekova priroda postaje, uglavnom, utoliko vie uzviena to ova neophodna udna pobuda rezultira iz uzvienijih sklonosti, svojstvenih naoj vrsti i ije se anatomsko sjedite nala zi u djelovima mozga koji su blii dijelu prednje-gornje frontalne zone a da, meutim, isto prirodna aktivnost ovog uzvienog pod ruja nije nikada dosta naglaena, ak u naj uzvienijim sluajevi ma, da ne bi zahtijevala nikakvu drugu pobudu bar dok navika me ditacije ne postane dovoljno jaka to je, uostalom suvie rijetko. Da bi sprijeili lanu filozofsku ocjenu ovoj evidentnoj osnovnoj inferiornosti intelektualnih sposobnosti koja, kod prve od ivotinja, neophodno podreuje njihovu naglaenu aktivnost neophodnoj ja oj pobudi najprostijih osjeajnih sposobnosti, vano je sada do dati da moe samo da se ali, tim povodom, realni stepen jedne takve inferiornosti iji opti pojam ne bi mogao, uostalom, pod nijeti nikakav racionalni prigovor. Socijalna ekonomija bi bila, bez sumnje, mnogo vie zadovoljavajua, kad bi, u glavnoj ovjekovoj prirodi, ova prevaga strasti mogla biti manje naglaena to naa mata moe lako da pretpostavi. Ali, ako bi se ovo idealno sma njenje rairilo do potpunog preokreta slinog sastava, shvatajui da je na intelektualne sposobnosti prenesen spontani uticaj naih osjeajnih sposobnosti, ovo novo stanje nae prirode, daleko od toga da realno usavrava socijalni organizam, vratilo bi mu radi kalno jasan pojam: kao da (po jednoj korisnoj ali gruboj metafo ri), smanjujui stalno trenje na naim putevima, moglo bi se dos pjeti da ga tamo potpuno nestane, to bi, umjesto da pobolja kre tanje uinilo njegov mehanizam odmah protivrenim sa najosnovnijim zakonima kretanja. Jer, sadanja prevaga naih osjeajnih sposobnosti nije samo neophodna da bi izvlaili stalno nau slabu inteligenciju iz njene uroene letargije, ve, isto tako, da se da njenoj, bilo kojoj, aktivnosti stalni cilj i odreeni pravac bez kojih bi se ona obavezno izgubila u nejasnim i nepovezanim apstraktnim spekulacijama, kao to sam to naznaio u prethodnom poglavlju, sem ako ne pretpostavimo da na razum ima jednu tako superior nu snagu da ne bi mogli njoj imati pojma, ak i tada kad bi za mislili frontalni dio da je postao nadmoniji u cijelom ljudskom mozgu. Najmistiniji napori teoloke ekstaze, da bi se uzdigli do pojma istih duhova, koji su potpuno osloboeni svih organskih pot reba i strani svim ljudskim i ivotinjskim strastima, doveli, zaista, kod najviih umova, kao to svako moe da to prizna, samo do jednostavnog predstavljanja jedne vrste transcendentnog idiotizma vjeito obuzetog kontemplacijom boanske uzvienosti, uglavnom, uzaludne i skoro glupe, tako su naj utopistikija sanjarenja neiz-

224

225

bjeno podreena neodoljivom carstvu realnosti da je ona morala ostati neprimijeena ili nepoznata. Tako, prema ovom glavnom as pektu, elementarna ekonomija naeg drutvenog organizma je si gurno ono to ona mora da bude, osim stepena koji bi jedino mo gao biti drugaije zamiljen a da ne odgovara, uostalom, da se pre pusti jalovim aljenjima na ovu pretjeranu prevagu osjeajnog i vota uporeenog sa intelektualnim ivotom. Treba, najzad, prizna ti, tim povodom, da mi zaista moemo, meu uskim granicama, pos tepeno smanjiti jedan takav neophodni uticaj ili bolje da ova sla bo ispravljanje rezultira prirodno iz kontinuiranog razvoja ljudske civilizacije koja, se uvijek poveanim radom naeg uma, tei sve vie i vie da mu podvrgne nae naklonosti kako u to specijalnije iznijeti u slijedeem poglavlju, mada uostalom, nikada nijesmo sigurni da se bojimo, u tom smislu, realne inverzije osnovnog reda. Drugi glavni karakter prema kome treba da imamo obzira, ra di prethodne socioloke ocjene nae individualne prirode, se sasto ji u tome to, osim opteg uticaja osjeajnog ivota nad intelektual nim, najnii instinkti, upravo najegoistiniji, imaju, u sklopu naeg moralnog organizma, neospornu nadmo nad najplemenitijim sklo-, nostima koje se direktno odnose na drutvenost. Mi smo danas, na sreu, slobodni da metodski raspravljamo zabludama i metafizakim sofizmima koji su u prolom vijeku nastojali da dogmatski svedu sistem nae moralne prirode na sami egoizam nepoznavajui temeljno ovu divnu spontanost koja nas ini da neodoljivo saosjeamo u bilo kojim bolovima svih osjeajnih bia, i, naroito, nama slinim, kao i da hotimice uestvujemo u njihovim radostima da bi ponekad zaboravili, u njihovu korist, stalnu brigu naeg vlastito ouvanja. Skodska kola je ve dobro skicirala opovrgavanje ovih opasnih nastranosti, ali cerebralna fiziologija im je naroito, danas, neopozivo izrekla pravilnu osudu stvarajui, zauvijek, na njihovo mjesto vjernije predstavljanje ljudske prirode. Ma kakva bila ka pitalna vanost ovog neophodnog ispravljanja bez kojeg bi naa moralna egzistencija bila sigurno nerazumljiva, treba ipak prizna ti, prema ovoj zdravoj biolokoj teoriji, ovjeku, da nae razne drutvene naklonosti, na nesreu vrlo inferiorne u dstrajnosti i sna zi prema naim lino istim naklonostima mada zajednika srea mora, iznad svega, zavisiti od stalnog zadovoljavanja prvih koje same, poto su nas prvo spontano dovele do socijalnog stanja, uglav nom je obino odravaju protiv osnovne suprotnosti najjaih indi vidualnih instikata. Ocjenjujui kako treba veliki socioloki uticaj ovog zadnjeg velikog biolokog podatka, treba prvo shvatiti, kao kod prvog radikalnu potrebu jednog takvog uslova iji se sami stepen moe razumno aliti. Po motivima koji su bitno analogni oni ma iz prethodnog objanjenja lako je razumjeti, zaista, da ova neophodna prevaga linih instikata moe sama utisnuti u nau so-

cijalnu egzistenciju jasno odreen i jako naglaen karakter odreu jui stalni i snani cilj u diretnoj i stalnoj upotrebi nae individual ne aktivnosti. Jer, uprkos pravim albama koje moe izazvati pre tjerani uticaj privatnih nad drutvenim interesima, ostaje neospor no da pojam opteg interesa ne bi mogao imati nikakvog razum nog smisla bez pojma posebnog interesa, poto prvi moe eviden tno da rezultira samo iz onog zajednikog to drugi nudi kod raz nih jedinki. Ma kakva mogla biti snaga simpatinih osjeanja u jed nom idealnom popravljanju nae prirode, ne bi mogli, meutim, nikada eljeti drugima ono to elimo nama samima, izuzev rijet kih i jako sporednih sluajeva gdje istananost moralne finoe, uglavnom nemogue bez navike za intelektualnu meditaciju, moe da nam omogui da dovoljno ocijenimo, u odnosu na druge, sred stva za sreu kojima mi ne pridajemo skoro nikakvu linu vanost. Kad bi se, dakle, mogla ukinuti u nama neizbjena prevaga linih interesa radikalno bi se poruila naa moralna priroda umjesto da je poboljamo, poto socijalna osjeanja, od tada liena neophodnog upravljanja, bi uskoro teila, uprkos ovog pretpostavljenog utica ja, da se promijene u nejasnu i jalovu milostinju koja je neizbje no liena svake velike praktine efikasnosti. Kada nam je moral naprednih naroda propisao, uglavnom, striktnu obavezu da volimo nae blinje kao nas same 1 , on je formulisao, na najljepi nain, najosnovnije pravilo sa ovim pravim stepenom pretjerivanja koji neophodno zahtijeva oznaavanje bilo kojeg tipa pod kojim e real nost biti uvijek suvie sauvana. Ali, u ovom uzvienom pravilu lini instinkt ne prestaje da slui kao vodi i mjera drutvenom instinktu, kao to je to zahtijevala priroda subjekta, na svaki dru gi nain, cilj principa bi bio, uglavnom, promaen jer, u emu i kako bi onaj koji sebe ne bi uopte volio mogao da voli drugoga? Tako, daleko da je konstitucija ovjeka, u tom pogledu, potpuno porona, vidi se, u protivnom, da bi bilo nemogue da se jasno shvati, u skupu socijalnih osjeanja, nikakav drugi realni cilj osim onog da se ublai i izmijeni, na manje vie dubokom stepenu, sis tem linih sklonosti ija je uobiajena prevaga toliko neophodna koliko neizbjena bez ega bi socijalna egzistencija mogla imati sa mo nejasni i neodreeni karakter koji bi odbio svako redovno pred vianje serije ljudskih radnji. Dakle, postoji aljenja vrijedan, u ovom odnosu kao i u prvom gore razmotrenom gleditu, samo su1 U ovom lijepom uobiajenom pravilu, potovani Trasi (Tracy) je vjerovao da mora da mnogo vie voli neodreeno pravilo svetog Jova na: Volite jedni druge. Ova udna pretjerana ljubav je, istinu govore i, samo novo nehotino svjedoene tenje koja je karakteristina za nejasne i apsolutne koncepcije, koje svaka metafizika filozofija spon tano uliva ak i najboljim duhovima.

226

227

vie slab efektivni intenzitet ovog neophodnog regulatora iji ja ; glas esto uguen ak i kod najboljih priroda gdje on rijetko usp jeva da direktno upravlja ponaanjem, U tom smislu, jedino prih vaenom, treba shvatiti prema razumnom pribliavanju ova dva sluaja, simpatini instinkt i intelektualnu aktivnost kao naroito odreeni da uzajamno dopune njihov zajedniki socijalni nedosta tak. Moe se, zaista, rei da, kad bi ovjek postao blagonakloniji, to bi uglavnom bilo ravno, u socijalnoj praksi, da ga zamislimo in teligentnijim ne samo zbog bolje upotrebe do koje bi onda spon tano dolo njegove stvarne inteligencije, nego i u tome to ova ne bi vie bila tako apsorbovana od strane discipline, koja je neophod na mada nesavrena, da mora da se trudi da je stalno namee energinoj prirodnoj premoi egoistinih sklonosti. Ali, odnos nije manje taan reciprono mada on tamo treba da bude manje vrije dan panje, jer svaki pravi intelektualni razvoj je na kraju ravan, za opte ponaanje ovjekovog ivota, direktnom poveanju prirod ne naklonosti, bilo da poveava vlast ovjeka nad njegovim stras tima, bilo da ini istijim i ivljim uobiajeno osjeanje odreenih reakcija raznim drutvenim kontaktima. Ako se mora, prema prvom aspetku, jasno priznati da nijedan veliki um, ne bi mogla da se raz vija kako treba bez odreene podloge univerzalne naklonosti koja jedino moe da pribavi njenom slobodnom poletu dosta uzvieni cilj i dosta iroku upotrebu, ak u obrnutom smislu, ne treba vie sumnjati da svaki plemeniti intelektualni polet ne tei direktno da uini prevagu osjeanja opte simpatije, ne samo odstranjujui ego istine impulse ve inspiriui, obino u korist osnovnog poretka, prirodnu mudru osobitu ljubav koja, uprkos, svoje uobiajene hladnoe moe tako sreno da pomogne odranju dobre drutve ne harmonije kao ivljije i manje trdoglavije sklonosti. Moralne zamjerke koje su se najpravednije uputile intelektualnoj kulturi izgledaju mi. uopte, ak i apstrahujui svako iracionalno pretjeri vanje, da poivaju samo na pogrenoj filozofskoj ocjeni: umjesto da odgovaraju istom intelektualnom razvoju, one se, nasuprot, realno primjenjuju, u veini sluajeva, na umove koji su mnogo nii od njihovih socijalnih funkcija ija je malo naglaena spontanost vi e zahtijevala vjetaku stimulaciju koja je prouzrokovana najener ginijim sklonostima, tj. najnezainteresovanijim. Ne moe se, dak le, vie osporavati stalna dupla harmonija koja direktno vee, je dan za drugi, dva glavna regulatora ljudskog ivota, intelektualnu aktivnost i socijalni instinkt iji osnovni uticaj, mada tako ojaan, ostaje, ipak, svom nunou uvijek manje vie potinjen neizbje noj premoi linog instinkta, neophodnog poetnog motora stvar ne egzistencije. Prvi cilj univerzalnog morala to se tie individue se sastoji naroito u poveanju, koliko je to mogue, ovog duplog regulatorskog uticaja ije postupno irenje ini tako prvi prirodni

rezultat opteg razvoja ovjeanstva, kako e to tanije prikazati slijedea lekcija. Takve su, dakle, prema prvom elementarnom aspektu, dvije vrste prirodnih uslova ija kombinacija odreuje, uglavnom osnov ni karakter nae drutvene egzistencije. Sa jedne strane ovjek mo e biti srean, ak ako apstrahujemo neodoljive potrebe njenog materijalnog opstanka, samo kroz stalni rad kojim um, manje vie. upravlja; a, meutim, intelektualni rad mu je spontano antipati an, tj. ima, i tu mora imati duboko aktivnih u njemu, samo isto osjeajnih sposobnosti ija neophodna prevaga utvruje cilj i pra vac drutvenog stanja. Istovremeno, u stvarnoj ekonomiji ovog os jeajnog ivota, drutvene sklonosti su jedine koje su osobito spo sobne da proizvedu i odre linu sreu, poto njihov simultani us pon, daleko od toga da bude savladan od bilo kojeg individualnog antagonizma, se, nasuprot, direktno jaa svojim postepenim sadra jem: i, ipak, ovjekom dominira ili mora, uglavnom, dominirati skup njegovih linih instikata koji su, zaista, jedini sposobni da utisnu na drutveni ivot stalni impuls i pravilan tok. Ova dupla opozicija nam ve oznaava pravu naunu klicu osnovne borbe iji emo stalni razvoj morati uskoro da razmatramo izmeu duha ou vanja i duha poboljanja, prvog obavezno inspirisanog naroito is to linim instiktima i drugog spontanom kombinacijom intelektual nih aktivnosti sa raznim drutvenim instinktima 1 . Sada moramo pristupiti slinoj naunoj ocjeni, drugom optem redu koji je oznaen u poetku ovog poglavlja, elementarnih razmatranja soci jalne statike, tj. to se tie onih koji se odnose na porodicu u uem smislu nakon to su se tako dovoljno razmatrali, radi naeg glav nog predmeta, pojmovi koji se direktno odnose na jedinku, i prije prelaska na definitivna objanjenja neposredno vezana za opte drutvo. Nasuprot, najee se vjeruje da duh inovacije rezultira, naroi to, iz iskljuivo linih interesa. Ali ova iluzija sadri samo pogrenu oc jenu mnogobrojnih intelektualnih i drutvenih reakcija koje obavezno odreuju vrlo razvijenu civilizaciju u samim radnjama koje izgledaju kao najjednostavniji proizvodi direktnog samoljublja. Izuzev neizbje nog kretanja koje je periodino izazvano prvim materijalnim potreba ma, izolovani ovjek i iji um nije uopte probuen, je, po svojoj pri rodi, kao i svaka druga ivotinja, izuzetno konzervativan. To su, obi no, neizcrpne elje koje su inspirisane drutvenim zbliavanjem i uzne mirenim predvianjem nae urna koja, uglavnom sugerie potrebu i misao postepenim promjenama ljudskog poloaja. U svakoj drugoj hipotezi, drutvena evolucija bi sigurno bila bra nego to nam to istorija oznaava, da je njen polet mogao da zavisi iskljuivo od najsna nijih instinkata, umjesto to je morao da se bori protiv politike iner cije koju oni spontano tee da proizvedu u veini sluajeva.
1

228

229

Poto bilo koji sistem koji mora obavezno da bude sastavljen od elemenata koji su uglavnom homogeni sa njim, nauni duh uopte ne dozvoljava da se ljudsko drutvo posmatra kao da je stvar no sastavljeno od jedinki. Pravo drutveno jedinstvo se sastoji si gurno u samoj porodici koja je najmanje svedena na osnovni bra ni par koji ini njegovu glavnu osnovu. Ovo osnovno razmatranje ne mora samo da bude primijenjeno u ovom fiziolokom smislu, da porodice postaju plemena kao ova to postaju nacije; tako da bi skup nae vrste mogao biti zamiljen kao postepeni razvoj u poet ku jedinstvene porodice kad lokalne razlike ne bi suprostavile su vie prepreka jednoj takvoj pretpostavci. Moramo ovdje sagledati ovaj elementarni pojam prema politikoj taki gledita u tome da porodica prirodno predstavlja pravu neophodnu klicu raznih glav nih dispozicija koje karakteriu drutveni organizam. Jedna takva koncepcija predstavlja, dakle, po svojoj prirodi, neophodnog pos rednika izmeu ideje jedinke i ideje vrste ili drutva. Postoji tamo toliko naunih smetnji koje bi valjalo prevazii u teorijskom redu, kao to ima realnih opasnosti u praktinom redu, da se pretenduje da se direktno dotakne drutveni ivot bez neizbjene pripreme do maeg ivota. Sa bilo kog aspekta ga posmatramo, ovaj neophodni prelaz se uvijek reprodukuje, bilo sa aspekta elementarnih pojmo va osnovne harmonije, ili prirodnog razvoja drutvenih osjeanja. Samo tako ovjek poinje realno da izlazi iz svoje iste personal nosti tako to prvo ui da ivi u drugome pokoravajui se svojim najsnanijim instinktima. Nijedno drugo drutvo ne bi moglo biti tako intimno kao ova divna prosta kombinacija gdje se vri jedna vrsta kompletne fuzije dviju priroda u jednu. Radikalnom nesavrenou ljudskog karaktera, individualne divergencije su obino suvie naglaene da bi dopustile, i u jednom drugom sluaju, tako duboko udruivanje. Obino ivotno iskustvo samo suvie potvru je, ustvari, da je ljudima potrebno da uopte ne ive izmeu sebe na suvie familijaran nain da bi mogli podnositi uzajamno razne osnovne nesavrenosti nae moralne prirode, bilo intelektualne, bi lo naroito osjeajne. Zna se da su same religiozne zajednice, uprkos velikoj moi specijalne veze koja ih ujedinjuje, bile iznutra uz burkane dubokim uobiajenim razmiricama koje je, uglavnom, ne mogue izbjei kada se eli ostvariti varljivo pomirenje dva tako nespojiva kvaliteta kao to su intimnost i irenje ljudskih odnos. Ova savrena intimnost je mogla da se uspostavi u obinoj porodi ci samo poslije snane spontanosti zajednikog cilja koji je kombinovan sa osnivanjem, ne manje prirodni, jedne neophodne subor dinacije. Neke varljive pojmove koji se stvaraju danas drutve noj jednakosti, svako drutvo, ak i najskuenije, pripisuje, prema evidentnoj potrebi, ne samo razlikama ve i bilo kojim nejednakos tima koje ne bi moglo tu biti pravog drutva bez stalne saradnje

u optem poslu koji se vri razliitim sredstvima koja su dovoljno podreena jedna drugima. Meutim, naj kompletni ja mogua rea lizacija ovih elementarnih uslova pripada neizbjeno samoj porodi ci, gdje je priroda napravila sve bitne trokove institucije. Tako, pored ispravnih prekora koje je mogla esto zasluiti radi razniz razloga, pretjerana prolazna prevaga porodinog duha nee je uiniti uvijek manje i, u svakom pogledu, prvom glavnom osnovom socijalnog duha, osim redovnih izmjena koje mora postepeno da podnosi spontanim tokom ljudske evolucije. Teki udarci koje da nas prima ova osnovna institucija moraju se. dakle, posmatrati kao najstraniji simptomi nae prolazne tenje za drutvenim poremea jem. Ali takvi napadi koji su prirodni nastavak neizbjenog pretje rivanja revolucionarnog duha zbog nae intelektualne anarhije su, prije svega, zaista, opasni samo zbog sadanje nemone oronulosti vjerovanja na kojima jo iskljuivo poivaju porodine ideje kao i svi drugi socijalni pojmovi. Dok, dvostruki glavni odnos koji sa injava porodicu bude nastavio da se intelektualno zasniva samo na religioznim doktrinama, ona e obavezno uestvovati, na bilo ko jem stepenu. u poveanom nepovjerenju kojeg takvi principi mora ju neopozivo trpjeti u sadanjem stanju ljudskog razvoja. Pozitiv na filozofija, tako prirodno reorganizacijska u ovom pogledu kao i u svim drugim, moe jedina, ubudue, konano prenosei skup so cijalnih spekulacija iz domena nejasnih idealnosti u polje nepobit nih realnosti, uvrstiti na zaista neoborivim prirodnim osnovama, osnovni porodini duh sa izmjenama koje odgovaraju modernom karakteru socijalnog organizma. Prirodnim tokom socijalne evolucije, opti sastav ljudske poro dice, daleko od toga da bude nepromjenljiv, nuno trpi postepeno manje vie duboke izmjene iji mi skup izgleda da prua, u svakoj velikoj epohi razvoja, najtaniju mjeru realne vanosti ukupne promjene koja je tada izvrena u odgovarajuem drutvu. Tako npr. poligamija zaostalih naroda mora tu obavezno utisnuti u porodicu jedan sasvim drugaiji karakter od onog koji ona manifestu]e kod nacija koje su toliko napredne da su ve stigle da ostvare potpuno monomni ivot ka kojem uvijek tei naa priroda. Isto tako, stara porodica, koju je obavezno sainjavao dio robova, morala se. bez sumnje, radikalno razlikovati od moderne porodice prvenstveno sve dene na direktnu rodbinu osnovnog para ili na prvi stepen srod stva i u kojoj je, uostalom, vlast efa mnogo manja. Ali ovdje mo ramo napraviti totalnu apstrakciju od ovih, bilo kojih, razliitih promjena ija realna ocjena pripada direktno istorijskom dijelu ovog poglavlja. U ovom se poglavlju jedino radi posmatranju po rodice sa naj elementarni j eg aspekta, tj. u onome to ona prua, to je obavezno zajedniko za sve socijalne sluajeve posmatrajui do mai ivot kao konstantnu osnovu socijalnog. Prema jednoj takvoj 231

230

taki gledita, socioloka teorija porodice moe biti bitno svedena na racionalno ispitivanje dva osnovna reda neizbjenih odnosa i to: podreenost polova a zatim podreenost starijima, od kojih jedn:i osniva porodicu dok je druga odrava. U svakom ivotinjskom car stvu izvjesni primitivni stepen dobrovoljnog drutva, bar privre menog, u nekom pogledu uporedivog sa ljudskim drutvom, zaista, neizbjeno poinje od ove take bioloke uzlazne ljestvice gdje pres taje svaki hermafroditizam, i tamo je uvijek odreeno prvo polnom vezom a zatim, vaspitanjem mladih. Ako socioloko poreenje ovdje mora, uglavnom, da bude ogranieno na ptice i naroito na sisav ce, to je uglavnom to ove dvije velike klase viih ivotinja mogu same ponuditi dovoljnu realizaciju ovog dvostrukog elementarnog karaktera, obaveznog principa svake domae podreenosti. Ne bi mogli da se suvie s potovanjem divimo ovoj univerzal noj prirodnoj sklonosti, prvoj neophodnoj osnovi svakog drutva po kojoj, u stanju braka, ak i vrlo nesavrenom, najsnaniji instinkt nae animalnosti, zadovoljen i suzdran u isto vrijeme, je spontano upravljan na nain da postaje osnovni izvor najslae harmonije um jesto da uznemiri svijet svojim jakim izlivima. Smjeli sofisti koji danas, obnavljajui, u suvie zgodno vrijeme, antike zablude su direktno pokuali da bace metafiziku sjekiru do ovih elementar nih korijena drutvenog poretka, bili su, bez sumnje, duboko preko reni ako su se samo tako nauno pokoravali oni sami, sramnim strastima za koje su se trudili da izazovu kod drugih, ili alosno slijepi ako su, nasuprot tome, kao u veini sluajeva, samo propu stili nevoljnom irenju anarhine rutine svojstvene naoj nesrenoj epohi. U svakoj hipotezi tuna fatalnost nije uopte dozvoljava la da se nadamo da e osnovna institucija braka sama izbjei revolu cionarni potres koji su svi drugi drutveni pojmovi morali da pod nesu zbog neizbjene dekadencije teoloke filozofije koja im je slu ila tako opasno kao iskljuiva osnova. Kad pozitivna filozofija bu de mogla direktno da preduzme da zauvijek konsoliduje ovu neop hodnu podreenost polova, koja je glavni princip braka, a time po rodice, njeno polazite e biti, kao i kod svakog drugog glavnog pre dmeta, tano poznavanje ovjekove prirode praeno razboritom oc jenom ukupnog drutvenog razvoja i opte faze koju on sada ostva ruje, to e odmah teiti da neopozivo eliminie sve sofistike grd nje inspirisane neznanjem ili izopaenou i iji bi jedini praktini rezultat mogao biti samo degradiranje ovjeka pod izgovorom da ga usavri. Bez sumnje, institucija braka je obavezno izloena kao i sve druge, spontanim promjenama postepenog toka ljudske evolu cije: moderni brak, takav kakvog ga je katolicizam konano nap ravio, radikalno se razlikuje, iz raznih razloga, od rimskog braka kao i to se ovaj ve znatno razlikuje od grkog braka a oba jo vie od egipatskog ili orijentalnog braka, ak i poslije pojave mo-

nogamije. Da bi ove naizmjenine promjene koje neprestano tee da razviju glavnu prirodu ove osnovne veze nijesu danas uopte stigle do njihovog kraja, da velika drutvena reorganizacija odre ena za na vijek mora, isto tako, oznaiti u jednom takoe vanom smislu, njen pravi opti karakter; to ne bi moglo biti nikako ospo reno. Ali apsolutni duh nae politike filozofije koji suvie dopri nosi da se tim povodom pomijeaju jednostavne spontane promjene sa ukupnim poremeajem institucije. Mi smo danas, u tom pogledu, uprkos naem uzaludnom hvalisanju moderne nadmonosti, u jed noj moralnoj situaciji vrlo slinoj onoj iz glavnih vremena grke filozofije gdje je instinktivna i neprimijetna tenja za hrianskim preporodom porodice i drutva ve stvarala, u toku ovog drugog in telektualnog interregnuma uglavnom sline zablude kako to naro ito svjedoi slavna Aristofanova satira gdje je svaka sadanja razvratnost unaprijed tako otro igosana. U emu se, uglavnom mo raju sastojati ove neizbjene kasnije promjene modernog braka, to je ono u emu socijalna fizika mora danas da racionalno zabrani direktno ispitivanje kao jako prevremeno, prema njenoj osnovnoj tenji koja je objanjena u etrdeset osmoj lekciji, da uvijek pristu pi od cjeline ka detaljima, prema oiglednoj prirodi teme iji neodo ljivi nauni autoritet ne bi nikada mogao da bude bolje izraen nego u jednom takvom sluaju, poto posebno prouavanje ovih bilo kojih promjena mora obavezno biti podreen optoj koncepciji jo duboko nepoznatoj, pravog sistema drutvene reorganizacije pod prijetnjom da se zavede ljudska imaginacija u opasnu i iracionalnu potjeru neodreenih i nejasnih utopija koje su jedino pogodne da bezeiljno pomute realni ivot. Sve to moe da se sada garantuje, u tom pogledu, sa punom sigurnou, to je da. ma kako duboke da moemo zamisliti ove spontane promjene, ija e nam istorijska analiza oznaiti, uostalom, uskoro prvi opti smisao, one e, svom nunou ostati, stalno saglasne sa nepromijenjenim osnovnim du hom institucije koji jedini ini ovdje na glavni predmet. Meu tim, ovaj duh se sastoji uvijek u ovoj neizbjenoj prirodnoj podre enosti ene ovjeku iji neizbrisivi karakter reprodukuju sva do ba civilizacije pod raznim oblicima, da e nova politika filozofija znati da ga definitivno zatiti od svake ozbiljne anarhine tenje oduzimajui joj zauvijek ovaj lani religiozni karakter koji moe danas da samo slui da je kompromituje, da bi je odmah vezao za postojanu osnovu koja prua realna poznavanja individualnog i drutvenog organizma. Ve zdrava bioloka filozofija, naroito pre ma vanoj Galovoj teoriji, poinje da nauno izrie pravednu osu du ovih revolucionarnih varljivih dekalamacija tobonjoj jedna kosti dvaju polova dokazujui direktno, bilo anatomskim ispitiva njem bilo fiziolokim posmatranjem, radikalnih razlika, u isto vrije me fizikih moralnih koje kod svih ivotinjskih vrsta a naroito kod

232

233

ljudske rase, duboko razdvajaju jedan pol od drugog uprkos optoj nunoj premoi posebne vrste. Pribliavajui, koliko je to mogue, analizu polova analizi starosti, pozitivna biologija konano tei da enski pol predstavi, prvenstveno kod nae vrste, kao obavezno sa stavljen, uporedno sa drugim, od jedne vrste neprekidnog stanja djetinjstva koje ga udaljava jo vie u najvanijim odnosima, od idealnog tipa rase. Dopunjavajui, na svoj nain, ovu neophodnu naunu ocjenu, sociologija e prvo pokazati radikalno neslaganje svake socijalne egzistencije sa ovom varljivom jednakou polova karakteriui specijalne i stalne funkcije koje svaki od njih mora iskljuivo ispuniti u prirodnoj ekonomiji ljudske porodice koja i ni da spontano doprinose zajednikom cilju duboko razliitim putevima a da njihova obavezna podreenost nikako ne moe da kodi njihovoj stvarnoj srei, izuzetno vezanoj, kod jednog i kod drugog pola, za pametni razvoj vlastite prirode. Glavna razmatranja koja su naznaena u prvom dijelu ovog poglavlja, sociolokom ispitivanju naeg individualnog sastava ve bi omoguila da korisno skiciramo jednu takvu filozofsku rad nju; jer dvije bitne strane ovog ispitivanja mogu. neposredno u principu, uspostaviti, jedna osnovnu inferiornost a druga sekundar nu superiornost enskog organizma posmatranog sa drutvenog gle dita. Najprije uzimajui u obzir opti odnos izmeu intelektualnih i osjeajnih sposobnosti, priznali smo. ustvari, da obavezna prevaga ovih drugih u cjelini nae prirode je, meutim, manje naglaena kod mukarca nego kod bilo koje druge ivotinje i da izvjesni spon tani stepen spekulativne aktivnosti ini glavni cerebralni atribut o vjeanstva kao i prvi izvor duboko oznaenog karaktera naeg so cijalnog organizma. Meutim, u tom pogledu, se ne moe danas oz biljno osporavati evidentna relativna inferiornost ene koja je sas vim drugaije sposobna od mukarca za neophodni kontinuitet kao i za visoki intenzitet mentalnog rada, bilo zbog najmanje unutranje snage njenog uma bilo zbog njene ivlje moralne i fizike osjetlji vosti tako antipatine svakoj apstrakciji i svakom zaista naunom naporu. Najvanije iskustvo je uvijek savreno potvrdilo u jedna kosti poloaja izmeu polova, ak i u umjetnosti, i uz pomo naj povoljnijih okolnosti, ovu organsku neospornu potinjenost enskog genija, uprkos ljubaznih osobina koje obino odlikuju njena duhov na i graciozna djela. Sto se tie bilo kakvih funkcija upravljanja, bile one svedene na najelementarnije stanje i koje se iskljuivo od nose na opte upravljanje obine porodice, radikalna nesposobnost enskog pola je tamo jo vie naglaena, priroda posla tu naroito zahtijeva neumornu panju na skup najkomplikovanijih odnosa iji nijedan dio ne smije biti zanemaren i istovremeno objektivniju sa mostalnost duha prema strastima, jednom rijeju, vie razuma. Ta ko, prema ovom prvom aspektu, nepromjenljiva stvarna ekonomija ljudske porodice ne bi mogla nikako biti realno promijenjena ako

ne pretpostavimo varljivu transformaciju naeg cerebralnog orga nizma. Jedini mogui rezultati jedne besmislene borbe protiv pri rodnih zakona koji bi od strane ena pruili nova nehotina svje doenja njihove vlastite inferiornosti, mogli bi samo da im uskra te, teko naruavajui porodicu i drutvo, jedinu vrstu podnoljive sree za njih, zajedno sa ovim zakonima. Na drugom mjestu smo, isto tako, uvidjeli, ovdje gore, da, u stvarnom sistemu naeg osjeajnog ivota, lini instinkti obavezno upravljaju simpatinim ili socijalnim iji uticaj samo moe i mora da izmijeni bitno utisnuto upravljanje sa prevagom prvih a da ne mogu i ne moraju nikada da postanu uobiajeni motori stvarne egzistencije. Komparativnim ispitivanjem ovog velikog prirodnog odnosa, tako vanog mada sporednog, prema prethodnom, da se moe naroito direktno procijeniti srena drutvena predodreenost izuzetno rezervisana za enski pol. Neosporno je, ustvari, mada ovaj pol neizbjeno uestvuje, u ovom pogledu kao i u drugom, u optem tipu ovjeanstva, da su ene, uopte, tako superiornije nad mu karcima veim prirodnim poletom simpatije i drutvenosti, kao to su one inferiornije od njih to se tie inteligencije i razuma. Tako, njihova vlastita i glavna funkcija, u osnovnoj ekonomiji porodice a zatim i drutva, mora prirodno biti da neprestano mijenja, sna nijim i dirljivijim neposrednim izazivanjem socijalnog instinkta, opti pravac koji se uvijek prvobitno iri, svom nunou iz suvie hladnog ili suvie grubog razuma koji obino karakterie jai pol. Vidi se da. radi ove kratke ocjene drutvenih atributa svakog pola, sam namjerno odbacio vulgarno razmatranje isto materijalnih raz lika na kojima iracionalno poiva jedna takva fundamentalna pod reenost koja, prema prethodnim indikacij ama. mora biti, u pro tivnom, bitno vezana za najplemenitija svojstva nae cerebralne prirode. Od ova dva opta atributa koji razdvajaju ovjeanstvo od animalnosti, najvaniji i naj naglaeniji neosporno dokazuje, sa so cijalne take gledita, neizbjenu i neprocjenjivu nadmo mukog pola, dok drugi karakterie direktno neophodnu regulatorsku funk ciju zauvijek namijenjenu eni. ak nezavisno od materinskih bri ga koje evidentno ine njenu najvaniju i najblau posebnu predo dreenost ali na kojima se insistira obino, ak i suvie iskljuivo nain koji ne omoguava, uopte, da se dosta dostojno razumije so cijalni, direktni i lini poziv enskog pola. Razmotrimo sada, sa sline naune take gledita, drugi osnov ni elemenat ljudske porodice, tj. prirodnu korealizaciju izmeu dje ce i roditelja koja zatim generalizovana u cijelom drutvu uvijek u njemu proizvodi, na bilo kojem stupnju, prirodnu potinjenost sta rijima. Ovdje su zablude, uostalom, vrlo teke, proizile iz nae in telektualne anarhije sasvim druge vrste nego u prethodnom slua ju. Prirodna disciplina je, sa drugog osnovnog aspekta, suvie neo235

234

sporna i suvie neodoljiva da bi mogla ikada biti ozbiljno osporavana, uprkos indirektnim i sporednim napadima koje je duh poro dice morao tako da danas primi u tom pogledu, neizbjenim tokom opteg kretanja socijalnog raspadanja i na isti nain naroito zbog neopozive politike nemoi u koju je nuna stigla teoloka filozofi ja na kojoj je poivao, na tako alosno eksluzivan nain, sav sistem domaih kao i sistem drutvenih pojava. Ma kakva da je stvarna vanost ovih razliitih promjena, nai vatreni ampioni politikih prava ene nijesu se jo dosjetili da izrade analognu doktrinu u korist djetinjstva koje, uostalom, daleko da inspirie isto traenje zbog nedostatka moi da tako jako stimulie spontanu revnost spe cijalnih branitelja. To je ono to e dozvoliti da se ispita ovdje, ukratko, ovaj drugi glavni elemenat socioloke teorije porodici a da se nikako ne nakodi njenoj neophodnoj filozofskoj ocjeni. Uprkos pokretanju analogije i sadanjeg odsustva svake prave duhovne discipline nestvarnoj jednakosti polova, danas se ne mora mo plaiti da duh metafizike zablude moe realno prei ni na ka kvu dogmatsku koncepciju socijalne jednakosti izmeu generacija, poslije koje bi mu ostalo samo da proglasi, sa zadnjim progresom univerzalnu jednakost ivotinjskih rasa. Mada naa intelektualna anarhija moe dati, da tako kaemo, svim ma kakvim tezama, argu mente i ve raspoloive nadrifilozofske javni razum ma koliko mu ipak jo bio nesavren razvoj, nalae obavezno izvjestan kraj uspo nu individualnih zastranjivanja kada one zaista direktno pogaa ju osnovni instinkt. Nijedna prirodna ekonomija ne moe, bez sumnje, zasluiti vi e divljenja od ove srene prirodne podreenosti koja, nakon to je ustanovila ljudsku porodicu, postaje, zatim, neophodni tip svake pametne socijalne koordinacije. Sve epohe civilizacije su odale, u raznim oblicima odlunu poast savrenosti ovog osnovnog tipa ko jeg je ovjek nehotice uzeo kao model kada je htio da mata, u koncepciji vlade provoenja, najsavrenijeg mogueg upravljanja svim dogaajima. U kojem drugom socijalnom sluaju bi se mogla nai, na istom stepenu, od strane potinjenog, najpotovanija po kornost prirodno nametnuta bez najmanjeg ponienja, prvo zbog neophodnosti a zatim zbog zahvalnosti; i kod starjeine, najneogranieniji autoritet sjedinjen sa najpotpunijom odanou, suvie pri rodnom i suvie blagom da bi zasluila, u pravom smislu rijei, ime dunost? Svakako je nemogue da, u najirim i manje intimnim odnosima, neophodna disciplina drutva moe ikada u potpunosti ostvariti ove divne osobine domae discipline: pokoravanje ne bi tu moglo biti tako potpuno niti tako spontano, zatita tako dirlji va niti tako odana. Ali ivot porodice nee, ipak, u tom pogledu, os tati manje vjena kola drutvenog ivota, bilo za pokoravanja ili zapovijedanja, koji se neophodno moraju, u svakom drugom slua-

ju, pribliavati, koliko je mogue, ovom elementarnom modelu. Bu dunost e moi samo, u tom smislu da se ravna, kao prolost, pre ma nepromjenljivoj prirodnoj obaveza sa spontanim izmjenama ko je e postepeni tok socijalne evolucije morati da odredi u ovom di jelu porodinog ustrojstva isto tako kao prema prethodnom; izmje ne kojima bi, uostalom, bilo preuranjeno, u jednom i u drugom sluaju, da se danas preuzme specijalna ocjena. Ipak, u svim epo hama raspadanja, opaki sofisti su direktno pokuali da racionalno porue ovu divnu prirodnu ekonomiju argumentujui, po obiaju, nekim parcijalnim i sporednim potekoama protiv cijele organiza cije. Njihovo tobonje ispravljanje se uvijek svodilo da potpuno preokrenu osnovno poreenje, i, umjesto, da predloe porodicu kao model drutva, oni su vjerovali da odaju velikog politikog genija trudei se, naprotiv, da sastave porodicu prema slici drutva, i to drutva, onda vrlo malo sreenog, ak i zbog izuzetnog stanja ko je je omoguilo uspon takvih matanja. Naa duboka intelektualna anarhija nudi suvie opasna sredstva za neizbjeno obnavljanje ovih starih zabluda da nova politika filozofija morala da prezire da ih direktno podvrgne posebnoj raspravi, nezavisno od njene glavne spontane tenje da uini da prevagne jedan sasvim drugi socijalni duh, tenje koja nas jedino moe ovdje da okupira. Ove lude utopije bi dvostruko zavrile u radikalnom ruenju svake prave domae discipline, bilo oduzimajui roditeljima stvarno up ravljanje i skoro jednostavno poznavanje njihove djece jednim monstrouznim pretjerivanjem neophodnog uticaja drutva na vaspitanje omladine, bilo liavajui sinove nasljednog prenosa oin skih sredstava, uglavnom akumuliranih za tu namjeru ruei tako redom, na poseban nain, pokoravanje i zapovijedanje. Mada je svako formalno ispitivanje takvih pretjerivanja bilo sigurno depla sirano u ovoj Raspravi, morao sam, meutim, ovdje oznaiti, ovom prilikom optu sklonost pozitivne politike da spontano konsoliduje sve osnovne pojmove socijalnog poretka koje samo ona moe danas da titi sa pravom efikasnou, protiv metafizikih zastranji vanja ija je neizbjena dekadencija teoloke filozofije morala omo guiti sve vei i vei razvoj. Cak prije ikakve direktne rasprave, ovo sreno svojstvo bi sigurno rezultiralo, naroito u sadanjem sluaju, iz opteg duha koji karakterie novu politiku filozofiju, prema ob janjenjima iz etrdeset osme lekcije, gdje smo prepoznali njenu stalnu tenju da uvijek podredi koncepciju vjetakog poretka posmatranju prirodnog poretka ija je divna ekonomija ovdje vrlo evidentna. Direktno prouavanje dinamike sociologije e, uostalom, dati mnogobrojne i vane prilike da uvidimo, prema razlonoj istorijskoj analizi, da, u stvarnom razvoju socijalne evolucije, spontane promjene, konano proizvedene postepenim tokom dogaaja, su obi no vrlo superiorne da bi se najeminentniji reformatori usudili da

236

237

unaprijed shvate, to e morati da uine, da se osjeti koliko je va no da se ne anticipira suvie nuna sukcesija raznih djelova reorga nizacije elei da odjednom sve obnovi, sve do najmanjih detalja. prema metafizikoj rutini sadanjih situacija. Da bi kompletirali kratku socioloku ocjenu domae podree nosti, vano je da se tu primijeni i njeno visoko svojstvo, ne manje karakteristino, da se spontano utvrdi prvi elementarni pojam soci jalne trajnosti vezujui na najdirektniji i na najneodoljiviji nain, budunost za prolost. Uopteni koliko je to mogue, ova ideja i ovo osjeanje, poto su preli sa oeva na pretke, transformiu se ko nano u to univerzalno potovanje za nae prethodnike koje mora biti, u svakom pogledu, posmatrano kao neophodno svakoj socijal noj ekonomiji. Nema, uopte, socijalnog stanja u bilo kojim oblici ma koje ne mora da tome stalno nudi vane. Najmanja prevaga tradicije ukoliko se ljudski duh razvija, njeno poveano prvenstvo sa pismenog prenosa na usmeni prenos, moraju, bez sumnje, mnogo promijeniti kod savremenih naroda, ako ne intenzitet ono bar iz raz jednog takvog neophodnog stanja. Ali, na nekom stepenu do kojeg ikada moe doi socijalni napredak, bie uvijek od najvee vanosti da se ovjek ne smatra roen od jue i da skup njegovih institucija i njegovih obiaja stalno tei da povee, odgovarajuim sistemom intelektualnih i materijalnih znakova, njegove uspomene iz cijele prolosti za njegova iskustva bilo koje budunosti. Vrlo re volucionarni karakter naeg vremena morao bi, obavezno, uvesti, u ovom pogledu, direktnije nego u svakom drugom, duboki privre meni potres bez kojeg bi ljudska mata bila suvie sputana u svom elanu ka neophodnom obnavljanju drutvenog sistema. No, nema nikakve sumnje da neogranieno irenje i apsolutna potvrda ovog prolaznog prezrenja politike prolosti ne tee, danas, ozbiljno da direktno izmijene osnovni instinkt ljudske drutvenosti. Bilo bi, zaista, beskorisno ovdje insistirati da bi istakli, tim povodom, spon tanu sklonost nove politike filozofije da uspostavi, kako treba, normalne uslove svake prave socijalne harmonije. Jedna filozofija koja obavezno uzima istoriju za glavnu naunu osnovu koja pretstavlja, u svakom pogledu, ljude svih vremena kao i svih mjesta, kao neophodne peratore u istoj osnovnoj intelektualnoj ili materi jalnoj, moralnoj ili politikoj evoluciji i koja se, u bilo kojem slu aju, uvijek trudi da vee sadanji progres za skup realnih p r t hodnih prolosti mora, sigurno, biti ocijenjena kao sposobnija, danas, nego bilo koja druga da uskladi ideju i osjeanje drutvenog kontinuiteta a da se ne izloi opasnosti ovog servilnog i iracional nog divljenja prolosti koje je moralo nekada, pod vlau teoloke filozofije, toliko sputavati ljudski razvoj. Vidi se lako, npr. da je izuavanje pozitivnih nauka, u ovom trenutku, jedini dio intelek tualnog sistema gdje je ova potovana koordinacija sadanjosti u prolost mogla da spontano i efikasno odoli univerzalnom pokre-

tanju revolucionarne metafizike koja bi, u svakom drugom anru, skoro uinila da se razum i pravda smatraju savremenim tvorevi nama. U specijalnoj raspravi politike filozofije bi, bez sumnje, odgo varalo radi tanijeg ocjenjivanja elementarnog socijalnog uticaja svojstvenog duhu porodice da se tako razmatraju, na drugaiji na in, bratski odnosi koji su za njegov inherentni dodatak. Ali, ma kakvu slast ili suvie esto gorinu ove prirodne veze mogu razliti po privatnom ivotu, one imaju, obino, malo politike vanosti da bi ovdje trebalo da se tu posebno zaustavimo. Kada one dobijaju, u tom pogledu, visoki znaaj one se obavezno veu za znatnu sta rosnu nejednakost doba, i onda se uglavnom vraaju, mada u ma njem stepenu, u vrstu domae podreenosti koja je upravo bila razmatrana. Ustvari, svaki put, kada je bratska koordinacije dosta vrsto uspostavljena da bi vrila pravi politiki uticaj, to je ev ; dentno zbog toga to stariji, uzimajui jednu vrstu oinske vlasti, vjetake ili spontane, odravaju domae jedinstvo pored individu alnih neslaganja tada suvie malo savladanih najmanjim prirod nim osjeanjima. U tom pogledu, kao i u prethodnim, ali na jednom jako niskom nivou, ne bi se moglo sumnjati da poremeeno stanje sadanjeg drutva ne ostavlja nikakvu realnu prazninu u optoj konstituciji ovjekove prirode i da, prema tome, apsolutna bratska jednakost ne mora biti, u osnovi, tako prolazna kao druge i, isto tako, odreena da se kasnije raspri u nekoj novoj spontanoj or ganizaciji domae hijerarhije, shodno novom karakteru koji e os novni tok ljudske evolucije morati da utisne svim, bilo kojim, djelovima socijalnog sistema da bi regulisao izmeu njih tanu homo genost i potpunu solidarnost. Mada ove sekundarne promjene mo raju, zaista, biti jo vie rasvijetljene nego glavne dispozicije za ko je smo ve priznali da bi sadanje ispitivanje bilo, uglavnom, pre uranjeno ne bi ovdje, uopte, bilo nekorisno, da bi bolje okarakterisali, u tom pogledu, neophodni duh nove politike filozofije da se jasno nagovijesti da, ako je tim povodom, kao i u svakom dru gom, neizbjena reorganizacija modernih drutva morala da pone neophodnim prethodnim ruenjem stare discipline, ne bi morala bi ti osuena da se stvarno sastoji od jednostavnih praznina. Ako jed no takvo razmatranje izgleda, prije svega, iskljuivo praktino i zbog toga malo pogodno za isto teorijski rad koji treba da nas sa da okupira, treba, naroito, primijetiti, nezavisno od suvie velike sadanje konfuzije ove dvije take gledita, da prava drutvena na uka, bilo zbog pravilne ocjene prolosti, bilo zbog zdrave koncepci je budunosti, ne bi mogla izbjei filozofsku obavezu da poklanja neophodnu vanost elementima koji, u svako doba, ine uvijek ve i ili manji glavni dio domae hijerarhije. Ne elei da pravi nikak vu utopiju i predlaui nam samo da posmatramo osnovnu ekono miju realnih drutava, moramo oznaiti u naunoj analizi sve, bilo

238

239

koje, dispozicije ije nepromjenjivo trajanje mora da nam dozvoli da dovoljno naslutimo pravu teinu. Skup indikacija izloenih u ovom drugom dijelu ovog poglav lja, ubudue, dosta karakterie kao glavni predmet ove knjige, vi soki socijalni domet direktno svojstven glavnim razliitim aspekti ma spontanog reda ljudske porodice tako ocijenjene, ne samo kao stvarni elemenat drutva ve koji mu, takoe, nudi u svakom po gledu, prvi prirodni tip njegove radikalne konstitucije. Sada nam ostaje, da bi smo ovdje, koliko to doputa duh naeg rada, skicira li elementarnu teoriju socijalne statike, da razmotrimo, na treem i zadnjem mjestu, pod analognom takom gledita, direktnu ana lizu cijelog drutva koje je zamiljeno kao da je formirano od po rodica a ne od jedinki i uvijek razmatrano tako da njegova osnov na struktura obavezno nudi zajedniko za sva vremena i sva mjes ta, kao to smo to inili naizmjenino to se tie jedinke, a zatim porodice. Daleko od toga da je jednostavnost glavna mjera stvarnog sa vrenstva, cio sistem biolokih istraivanja doprinosi da se pokae, nasuprot, da se poveana savrenost ivotinjskog organizma sastoji, naroito, u sve vie i vie naglaenoj specijalnosti raznih funkcija koje vre sve razliitiji organi a, ipak, uvijek tano solidarni koji postaju postepeno sloeniji pribliavajui se vie ljudskom orga nizmu, kombinujui tako sve vie i vie, jedinstvo cilja sa razlii tou sredstava. Takav je, dakle osobito pravi karakter naeg dru tvenog organizma i glavni razlog njegove neophodne superiornosti nad svim pojedinanim organizmom. Mi ne moemo, bez sumnje, da se divimo dovoljno jednom fenomenu koji se stalno vri pred na im oima i u kojem mi sami nuno uestvujemo. Ali, izolujuci se koliko je to mogue, miljenjem, od uobiajenog sistema socijalne ekonomije, moe li se realno razumjeti, u skupu prirodnih pojava, divniji spektakl nego to je ovaj uredni i stalni sklad ogromnog mnotva jedinki, od kojih je svaka obdarena vrlo razliitom egzi stencijom i, do izvjesnog stepena, nezavisna a, ipak, svaka stalno raspoloena uprkos manje vie neujednaenim razlikama njihovih talenata, naroito, njihovih karaktera da spontano doprinese, sa mnotvom razliitih sredstava istom optem razvoju a da, se obi no, uopte nijesu nimalo dogovarale i najee bez znanja veine meu njima koji smatraju da se samo pokoravaju linim impulsima? Takva je, uostalom, nauna zamisao pojave kad je apstraktno, vodi mo od udara i nepovezanosti svakim danom neodvojivih od tako duboko komplikovanog organizma i koji, ak u vremenima najve eg poremeaja nastalog zbog bolesti uopte, ne spreavaju glavno i stalno obavljanje glavnih funkcija. Ovo nepromjenljivo izmirenje podjele poslova sa udruivanjem napora, utoliko naglaenije i ljep e to se drutvo vie komplikuje i vie iri, ini, ustvari, osnovni

karakter ljudskih radnji kada se podignemo sa jednostavnog do maeg gledita na pravo drutveno gledite. Manje vie sloena dru tva koja se mogu posmatrati kod mnogo viih ivotinja predstavlja ve, bez sumnje, u nekom sluaju i naroito kod primitivnog ovje ka, prvi osnovni poetak manje vie dobrovoljne saradnje za lov ili rat, ali na jednom djeliminom stepenu, suvie ogranienom i, uo stalom, vrlo privremenom da bi bila izjednaena na odgovarajui nain sa samim najnesavrenijim stanjem udruivanja svojstvenog naoj vrsti. Na obini porodini ivot koji, u svakom pogledu, oba vezno sadri glavni zametak drutvenog ivota u uem smislu, mo rao je da uvijek pokae mnogo vie spontani razvoj izvjesne indivi dualne specijalizacije raznih zajednikih funkcija, bez koje ljudska porodica ne bi mogla da dovoljno ispuni svoju karakteristinu na mjenu. Mora se, ipak, priznati da podjela poslova tu ne bi nikada bila direktno vrlo naglaena, bilo zbog suvie malog broja jedinki, bilo, naroito, zbog dubljeg i manje poznatog motiva zato to bi jedna takva podjela uskoro teila da postane antipatina osnovnom duhu porodice. Jer, s jedne strane, domae vaspitanje, uglavnom, zasnovano na imitaciji, mora prirodno uputiti djecu da prate oin ske radnje umjesto da preuzmu nove funkcije, i, u isto vrijeme, nema sumnje da svaka vrlo odreena podjela poslova u uobiaje nim poslovima raznih lanova tu ne mora da obavezno pokvari do mae jedinstvo, glavni predmet ovog elementarnog udruivanja. Sto e se vie razmiljati ovoj velikoj temi, bolje e se osjetiti da spe cijalizacija radova koja ini elementarni princip cijelog drutva ne bi u osnovi mogla biti princip jednostavne porodice mada tu mora da se nae u izvjesnom stepenu. Uprkos nesavrenosti jezika koji esto navodi da se pomijea ideja porodici sa idejom drutvu, neosporno je da skup domaih odnosa ne odgovara uopte udrui vanju u pravom smislu rijei ve da sainjava pravi savez dajui ovom terminu svu njegovu unutranju energiju. Zbog njene dubo ke intimnosti domaa veza je, dakle, sasvim druge prirode od dru tvene. Njen pravi karakter je uglavnom moralni i vrlo sporedno intelektualni, ili anatomskim rijeima, ona odgovara mnogo via srednjem dijelu ljudskog mozga nego prednjem. Zasnovan, uglav nom, na privrenosti i priznanju, domai savez je, prije svega, odre en da direktno zadovolji samim svojim postojanjem skup naih simpatinih instikata, nezavisno od svake pomisli za aktivnu i stal nu saradnju u bilo kojem cilju, ako to nije ak cilj njegove vlastite institucije. Mada uobiajena saradnja izmeu razliitih poslova se tu mora spontano uspostaviti na odreenom stepenu, njen uticaj je tu tako sporedan da, poto ona na nesreu ostaje jedini princip udru ivanja, domai savez obavezno tei da se izrodi u prosto udrui vanje i, ak najee, ono uopte ne oklijeva da se bitno raspadne. U drutvenim kombinacijama, u uem smislu, elementarno uree-

240

241

nje neizbjeno predstavlja obrnut karakter; osjeanje za saradnju, do sada sporedno, postaje, kad doe njegov red odluujue i sim patini instinkt, uprkos njegovoj neophodnoj upornosti, ne moe vi e da formira glavnu vezu. Bez sumnje, ovjek je uglavnom dosta sreno organizovan da bi volio svoje saradnike, ma koliko da su brojni i daleki ili ak, ma kakvo indirektno bilo njihovo stvarno uee. Ali jedno takvo osjeanje koje se duguje dragocjeno reak ciji inteligencije na drutvenost, ne bi moglo, sigurno, po svojoj prirodi nikada da ima dosta energije da bi upravljalo drutvenim ivotom. Ipak, odgovarajui trud bi mogao dovoljno razviti skup naih socijalnih instikata, intelektualna osrednjost veine ljudi nji ma uopte ne dozvoljava da formiraju dosta jasnu ideju .-.uvis;? rairenim, suvie zaobilaznim i suvie stranim odnosima da bi se za njih lino zanimali i da bi iz njih mogla rezultirati simpatina stimulacija podlona nekoj trajnoj efikasnosti. Dakle, iskljuivo u porodinom ivotu ovjek mora da trai, obino, puni slobodni us pon svojih drutvenih osjeanja i to je moda zbog specijalnog svoj stva da on najbolje ini neophodnu pripremu za drutveni ivot u uem smislu, jer je koncentracija takoe neophodna za osjeanja kao to je generalizacija za misli. Ljudi, ak najeminentniji koji uspijevaju da okrenu stvarnom energijom prirodni tok svojih sim patinih instikata ka cijeloj vrsti ili drutvu su na to uvijek tamo gurnuti moralnim razoarenjima zbog porodinog ivota iji je cilj promaen zbog nedovoljnog ispunjenja odgovarajuih uslova: i, ma kako im bila onda prijatna jedna nesavrena kompenzacija, ova apstraktna ljubav prema vrsti ne bi nipoto mogla da sadri ovu potpunu satisfakciju naih osjeajnih dispozicija koja jedino moe da prui vrlo ogranienu privrenost a naroito linu. Ma ta bilo, takvi sluajevi su, uostalom, suvie evidentno izuzetni da bi morali da utiu na bilo koju osnovnu prouavanje socijalne ekonomije. Tako. i pored direktno neophodnog uea, bilo poetnog, bilo ne prestanog, simpatinog instinkta u svim moguim sluajevima ljud skog udruivanja, mora ostati neosporno da, kada se prelazi od ra zmatranja jedne jedinstvene porodice na optu koordinaciju raznih porodica, princip koordinacije se obavezno zavrava prevagom. Me tafizika filozofija prolog vijeka naroito u francuskoj koli je, bez sumnje, poinila kapitalnu greku pripisujui ovom principu samu kreaciju drutvenog stanja, jer je, nasuprot, evidentno da saradnja, daleko od toga da je mogla da stvori drutvo, obavezno mu je pret postavljala prethodno spontano osnivanje. Ipak, teina jedne takve zablude mi izgleda, osobito, da zavisi od potpune konfuzije izme u porodinog i drutvenog ivota, suvie uobiajenog za metafi zike spekulacije. Jer, pravilno razdvajajui dva naina udruiva nja tako razliita, ova tvrdnja, briljivo ograniena na najkomplikovaniju kombinaciju, izgledala bi sigurno malo okantna, mada je

ona tu inila jo iracionalno pretjerivanje. Mada razliito i simulta no uee u zajednikom poslu nije nikako moglo odrediti prvobit no zbliavanje ljudskih porodica, ono samo je, meutim, moglo da utisne na njihovo spontano udruivanje naglaeni karakter i trajnu kompaktnost. Paljivo prouavanje najmanjih stepena primitivnog ivota jasno nam pokazuje ovu prvobitnu situaciju gdje se razliite porodice, ponekad, jako vezane nekim privremenim ciljem, okreu skoro kao ivotinje u njihovu izolovanu nezavisnost im je podu hvat, obino rat ili lov, dovoljno obavljen, mada, ve neka zajed nika miiljenja, formulisana u nekom jednolinom jeziku, tee da ih ujedine na stalan nain, u manje vie brojna plemena. To je, dakle, na principu kooperacije, spontane ili konkretizovane, uosta lom, uvijek zamiljene u njenom potpunom filozofskom obimu na kojem e, ubudue, morati da poiva naa nauna analiza za ovaj prethodni nacrt zadnjeg dijela socijalne statike gdje direktno raz matramo osnovnu koordinaciju porodica iji pravi karakter uglav nom zavisi od jednog takvog principa, mada njegovo uspostavljanje i njegovo odravanje se nije moglo dogoditi bez prethodnog i stal nog uea simpatinog instinkta koji je, osim toga, odreen da ra zlije neophodno moralnu privlanost na sve radnje drutvenog i vota. Specijalna rasprava politike filozofije bi jedino mogla omogu iti da se tano razvije irina i domet ovog velikog principa kojem ljudsko drutvo obavezno duguje najvanije atribute koji ga razli kuju od drugih skupina ivotinjskih porodica. Otroumni Ferguson je dostojno naslutio njegovu naunu vrijednost povezujui njegovu klasifikaciju ivotinja, uostalom tako nesavrenu, sa drutvenosti i politikom budui da se ove, uglavnom, karakteriu tenjom za do govaranjem razliitih pojedinanih napora radi obavljanja zajedni kog posla. Ekonomisti su, svojim teorijama podjeli rada, korisno doprinijeli vulgarizaciji jednog takvog pojma ali se pokazalo da ga iracionalno suavaju na mnogo nie sluajeve, tako da mu sugeriu krajnje skuen pojam, ako se, ipak, izuzme slavni Adam Smit i danas Trasi koji su ga mnogo bolje filozofski ocijenili, jedan zbog svoje visoke superiornosti, a drugi prema svojoj intimnoj navici uoptavanja mada metafizikih. Jedan takav evidentan princip ija je sve kompletnija realizacija uvijek inila neophodni uslov svakog ljudskog razvoja, morala je prvo liiti zatiena od svakog tekog napora, na bilo koji stepen na kojem je naa intelektualna anarhija mogla dozvoliti lina zastranjivanja, utoliko vie to je priroda predmeta izgledala onda srenije zatiena od dodira ljudskih stra sti. Ali, poto smo vidjeli kako metafizika filozofija sistematski negira, na glupo zadovoljstvo svih lijepih savremenih duhova, os novnu korisnost samog drutva, to, bez sumnje, mora preutno obuhvatiti sve mogue zablude, da li bi se stvarno mogli zaudi-

242

243

ti o n a s t a n k u bilo kojeg parcijalnog sofizma, ma k a k a v vaan bio njegov p r e d m e t i ma k a k v a a p s u r d n a bila misao njemu. T a k o je. danas, j e d n a vrsta specijalne metafizike dogmatski formulisana, da bi d i r e k t n o n a p a l a s t a r u socijalnu m a k s i m u obavezne podjele ljud skih poslova i odgovarajue specijalizacije individualnih zanimanja. M u d r o omeavanje naih poslova i tvrdoglava postojanost naih n a p o r a nijesu vie p o s m a t r a n i kao n e o p h o d n i uslovi naih, bilo kojih u s p j e h a ; p r a t i t i odjednom m n o g o r a z n i h poslova i proi hotimice od j e d n o g do drugog, svom moguom b r z i n o m : t a k a v je novi plan univerzalnog r a d a koji smo se usudili da d a n a s sistematski prepo r u i m o u n i v e r z a l n o m ovjeanstvu, k a o bitno privlaan1. Moda, uopte, n e m a pogodnijeg p r i m j e r a da se provjeri na neosporivi n a in, koliko p o t p u n o odsustvo i n t e l e k t u a l n e discipline to se tie n a j teih spekulacija, obavezno d a n a s spreava da se odredi i k a k a v re alni kraj s p o n t a n o m t o k u filozofskih zabluda iji p r e t h o d n i u s p o n nije n i k a d a mogao da b u d e t a k o slobodan zato to m e n t a l n a a n a r hija nije n i k a d a bila t a k o k o m p l e t n a . Budui da je j e d a n t a k a v po j a m t a k o n a p a d a n , koja bi socijalna m a k s i m a mogla biti, zaista, p o tovana? Da se ne bi vie zaustavljali na ovim k a r a k t e r i s t i n i m zastranjenjima, p r i s t u p i m o d i r e k t n o k r a t k o j naunoj analizi ovog osnov nog principa n e p r e k i d n e kooperacije svih ljudskih porodica p r e ma njihovoj s p o n t a n o j marljivosti u specijalnim i razliitim poslo vima. Da bi ocijenili k a k o t r e b a ovu kooperaciju i ovu raspodjelu koje su n e o p h o d n e budui da ine najhitniji uslov naeg d r u t v e nog ivota, ne obazirui se na porodini ivot, t r e b a je zamisliti u svoj njenoj racionalnoj irini, t j . primijeniti je na s k u p svih naih r a z n i h radnji, u m j e s t o da je ograniimo, kao to je suvie obino na j e d n o s t a v n e m a t e r i j a l n e u p o t r e b e . O n d a ona o d m a h navodi da gledamo ne samo j e d i n k e i klase ve i sa mnogo gledita, razne na1 Mada ne bi nikako bilo pogodno da se ovdje zaustavimo na naj manjoj posebnoj analizi .takvih sofizama, ne treba, meutim, zabora viti, ak ni u ovom sluaju da opti duh zdrav politike filozofije mora uvijek da pokloni odreenu panju svemu to je moglo, zaista, dobiti neko drutveno povjerenje. Jer, pravilna ocjena svakog slinog utieaja moe obino postati manje vie direktni pokazatelj prave intelektu alne potrebe ije je prividno zadovoljenje omoguilo ovim raznim za bludama da trenuitno stvaraju jednu vrstu nove kole. Drutvo ne bi moglo da se potpuno prevari njegovim pravim potrebama, mada ono esto luta za odgovarajuim sredstvima da ih zadovolji. Tako e italac imati razloga da, ovdje dolje, spontano primijeti da, usred ne obinih koncepcija kojima se ovdje radi, lei izvjesni konfuzni pre dosjeaj pravih optih potekoa koje su bitno vezane za princip podje le ljudskih poslova, mada su ove nezgode ovdje bile, uostalom, smije no pretjerane i naroito iracionalno odvojene od koristi koje su neiz mjerno vee, prema obinoj prirodi metafizikih doktrina.

rode budui da uestvuju, u isto vrijeme p r e m a vlastitom nainu i specijalnom stepenu koji su tano odreeni, u o g r o m n o m ' zajed nikom djelu iji neizbjeni p o s t u p n i razvoj, uostalom, vee t a k o sadanje k o o p e r a t o r e u niz njihovih, bilo kojih, p r e t h o d n i k a i ak u niz njihovih r a z n i h nasljednika. To je, dakle, n e p r e k i d n a podjela razliitih ljudskih r a d o v a koji p r v e n s t v e n o ine socijalnu solidarnost i koji postaju e l e m e n t a r n i razlog irenja i rastue komplikacije d r u t v e n o g organizma, t a k o pogodnog d a b u d e shvaen k a o d a obu h v a t a cjelinu nae vrste. Mada ovjek ne moe n i k a k o opstati u stanju dobrovoljne izolovanosti, m e u t i m , porodica, istinska d r u t v e na jedinica, moe, bez i k a k v e sumnje, ivjeti odvojeno, jer moe ostvariti u svojim n j e d r i m a skicu podjele n e o p h o d n o g r a d a za jed nu g r u b u satisfakciju u njih prvih p o t r e b a kao to n a m p r i m i t i v n i ivot za to n u d i b r o j n e primjere, m a d a uvijek m a n j e vie izuzetne. Ali, sa j e d n i m t a k v i m n a i n o m egzistencije, n e m a jo, uopte, p r a vog d r u t v a i s p o n t a n o zbliavanje porodica je n e p r e s t a n o izloe no neizostavnim p o v r e m e n i m p r e k i d i m a koji su esto izazvani n a j m a n j i m povodima. S a m o onda k a d a j e r e d o v n a podjela ljudskih r a dova mogla da p o s t a n e dovoljno iroka da je socijalno stanje moglo da pone s p o n t a n o stie vrstinu i stabilnost koje su jae od bilo kojeg u s p o n a posebnih nesuglasica. Nikad sofisti koji su najogor enije u d a r a l i protiv d r u t v e n o g ivota ne bi sigurno mogli biti do sta dosljedni njihovoj sopstvenoj d o k t r i n i da daju lino primjer ove usamljene egzistencije koju su toliko propovijedali, m a d a se niko, bez sumnje, ne bi usprotivio njihovom povlaenju: j e d n a t a k v a lo gika bi se p r a k t i k o v a l a samo kod p r i m i t i v n i h k a d bi mogli imati t a k v i h doktora. Obiaj ovakve parcijalne kooperacije, zaista, vrlo pogodan za razvoj, p u t e m i n t e l e k t u a l n e reakcije, socijalnog instin k t a inspiriui s p o n t a n o u svakoj porodici p r a v o stalno osjeanje njene uske zavisnosti od svih d r u g i h i. u isto vrijeme, od svoje li ne vanosti gdje s v a k o moe o n d a da se p o s m a t r a k a o da ispu njava, na izvjesnom stepenu, p r a v u j a v n u funkciju, manje vie n e o p h o d n u optoj ekonomiji, ali neodvojivu od u k u p n o g sistema. T a ko zamiljena, socijalna organizacija tei sve vie i vie da poiva na takvoj ocjeni individualnih razliitosti dijelei ljudske r a d o v e tako da svaki b u d e upotrijebljen za n a m j e n u koju on moe najbo lje ispuniti, ne samo p r e m a njegovoj vlastitoj p r i r o d i koja je n a j ee, suvie m a l o n a g l a e n a i u j e d n o m smislu, ve i p r e m a njego vom s t v a r n o m vaspitanju, njegovoj sadanjoj poziciji, j e d n o m ri jeju, p r e m a cjelini njegovih bilo kojih glavnih osobina; t a k o da sve individualne organizacije na k r a j u b u d u koriene za zajedni ko dobro a da se od njih ne izuzmu ak i najpogrenije ili najnesavrenije, osim s a m i h sluajeva naglaene monstruoznosti : t a k a v je, bar, idealni tip koji se m o r a jo od sada sagledati kao osnovna granica realnog p o r e t k a koji se t o m e obavezno pribliava sve vie

244

245

i vie a da tamo, ipak, ne moe nikada stii, kao to e nam to uskoro objasniti direktna studija postepenog razvoja ovjeanstva. Naroito u ovom smislu drutveni organizam mora uvijek vie li iti porodinom organizmu ije se glavno svojstvo sastoji, u stvari, u divnoj spontanosti dvostruke potinjenosti koja ga karakterie. kao to smo to naprijed priznali: mada, na nesreu, komplikacija irenje tako koje je naglaeno kod prvog ne mogu nikako dozvo liti da ga ikada shvatimo ureenim prema skupu prirodnih razli ka koji se ne bi mogao odbaciti teei da bitno preduprijedi svaku veliku nesigurnost pravoj namjeni svojstvenoj svakom od organa i svaku opasnu diskusiju njihovoj odgovarajuoj hijerarhiji; tako da socijalna disciplina mora obavezno da bude mnogo vie vjetaka i, zbog toga, nesavrenija nego porodina disciplina ija je pri roda unaprijed napravila sve bitne izdatke. Bilo bi, bez sumnje, nekorisno ovdje jo insistirati na optoj in dikaciji osnovnih atributa ove distributivne i specijalne kooperacije, koja je obavezni princip svih ljudskih radova, i kojima duh naeg vremena, izuzev nekih izuzetnih zabluda, je vie sklon da uvelia sebi mo ili bar da porie granice ili uslove. Da bi u tome dopuni li, dovoljno, neophodnu socioloku ocjenu, moramo sada naroito ispitati skup potreba koje on nalae prema bitnim potekoama koje su njemu svojstvene, kako sam to ve skicirao u 1826. godini. u drugom lanku mojih Razmiljanja duhovnoj moi. Prven stveno na jednom takvom ispitivanju mi se ini, da mora da poiva elementarna teorija socijalne statike u uem smislu, poto se tu mora nai prava nauna klica obavezne korelacije izmeu ideje drutvu i ideje vladavini. Neki ekonomisti su ve oznaili neke teke nezgode pretjerane podjele materijalnog rada ali prema mnogo niem aspektu a naro ito da se nijesu nikako podigli do filozofskog principa jedne takve ocjene. Jo od poetka ove Rasprave (vidite prvu lekciju), ja sam lino okarakterisao, u mnogo vanijem sluaju itavog naunog ra da neprijatne intelektualne posljedice duha ekskluzivne specijalno sti koja danas vlada, i za koju su mi prethodna poglavlja dala vie vanih prilika da konstatujem neizostavnu filozofsku opasnost. Ov dje se radi, ne obazirui se na svaku provjeru manje vie proire nu da se direktno ocijeni opti princip jednog takvog uticaja da bi na odgovarajui nain shvatio pravu namjenu spontanog sistema bitnih sredstava za jednu neophodnu stalne predohrane. Svakako, bilo kakvo rastavljanje koje obavezno mora da tei da odredi odgovarajuu disperziju, osnovna podjela ljudskih poslo va ne bi mogla izbjei da ne izazove, na proporcionalnom stepenu. individualne divergencije, u isto vrijeme moralne i intelektualne, iji kombinovani uticaj mora zahtijevati, u istoj mjeri, stalnu dis ciplinu sposobnu da sprijei ili da neprestano zaustavi njihov ne-

skladni uspon. Ustvari, ako s jedne strane, podjela socijalnih funkci ja omoguava duhu detalja srean razvoj, nemogu od svakog dru gog naina, ona spontano tei, s druge strane, da ugui duh cjeline ili bar da ga duboko sputa. Isto tako, s moralnog gledita, istovre meno kada je svaki tako postavljen pod uskom zavisnou prema masama, prirodno je da je on okrenut vlastitim elanom svoje spe cijalne aktivnosti koji ga stalno podsjea na njegov privatni inte res iju pravu vezu sa javnim interesom on samo vrlo nejasno pri mjeuje. I zbog jednog, i zbog drugog glavne potekoe specijaliza cije obavezno se poveavaju kao i njihove karakteristine prednosti a da to nije, uostalom, u istom odnosu za vrijeme spontanog toka socijalne evolucije. Rastua specijalnost uobiajenih ideja i dnevnih odnosa mora neizbjeno teiti u bilo kojem anru, da sve vie i vie ogranii inteligenciju, mada, izotravajui je neprestano samo u jednom pravcu, i da uvijek vie izdvoji posebni interes od zajed nikog interesa koji je postao sve vie i vie nejasan i indirektan; dok. uostalom, socijalna osjeanja, postepeno koncentrisana izme u pojedinaca iz iste profesije, tu postaju sve vie i vie strana svim drugim klasama zbog nedostatka dovoljne analogije obiaja i mi ljenja. To je zato to isti princip koji je jedini omoguio razvoj i irenje opteg drutva, prijeti, prema drugom aspektu, da ga ras tavi na mnotvo nepovezanih drutva koja izgledaju da skoro ili uopte ne pripadaju istoj vrsti: i to je. takoe, zato to prvi ele mentarni uzrok postepenog uspona ljudske sposobnosti izgleda da je odreen da proizvodi ove vrlo sposobne duhove u jednom smislu i uasno nesposobne u svim drugim vidovima, koji su danas suvi e zajedniki kod najcivilizovanijih naroda gdje oni izazivaju opte divljenje. Ako smo esto pravedno oplakivali, u materijalnom redu. radnika koji je iskljuivo zaposlen u toku cijelog svog i vota da proizvodi drke za noeve ili glave za iode, zdrava filo zofija ne mora moda, u osnovi, da manje ali, u intelektualnom ra du iskljuivo i stalno korienje ljudskog mozga u rjeavanju ne kih jednaina ili u Masiranju nekih insekata: moralni efekat u jed nom i drugom sluaju je, na nesreu, vrlo slian; da se uvijek veo ma tei da se inspirie uasna indiferentnost za opti tok ljudskih poslova, samo ako bi neprestano postojalo jednaina za rjeavanje i ioda za proizvodnju. Mada ova vrsta ljudskog automatizma ini. na sreu, samo krajnji disperzivni uticaj principa specijalizacije, njegovo ostvarenje, ve suvie esto i, uostalom, sve vie i vie nei zostavno, morae uiniti da se spoji sa ocjenom jednog takvog slu aja jedna prava nauna vanost kao evidentno pogodna da okarakterie optu tenju i da ivlje pokae neophodnu potrebu nj 3nog stalnog spreavanja. Prema ovoj kratkoj filozofskoj indikaciji koju e italac moi da lako razvije, socijalni cilj vladavine mi izgleda da se naroito

246

247

sastoji u tome da dovoljno sadri i da sprijei koliko je to mogue ovo fatalno opredeljenje za osnovnu disperziju ideja, osjeanja i interesa, neizbjeni rezultat samog principa ljudskog razvoja i koji, kad bi mogao da bez prepreka prati svoj prirodni tok, neizbjeno bi zavrio zaustavljanjem drutvenog napredovanja u svim vanim odnosima. Ova koncepcija ini, po mom miljenju, prvu pozitivnu i racionalnu osnovu elementarne i apstraktne vladavine u uem smislu, posmatranu u najplemenitijem i najpotpunijem naunom opsegu, tj, kao okarakterisana, uglavnom, univerzalnom neophod nom reakcijom prvo spontanom a zatim regulisanom cjelinom nad djelovima. Jasno je, zaista, da jedno realno sredstvo da se sprijei jedna takva disperzia se sastoji u tome da utemelji ovu neophodnu tervenie na odgovarajui nain u uobiajenom obavljanju svih reakciju u jednoj novoj specijalnoj funkciji koja je sposobna da inrazliitih posebnih funkcija socijalne ekonomije da bi tamo nepres tano opominjala na misao cjeline i osjeanje zajednike solidarnos ti, sa utoliko vie energije ukoliko najiri uspon individualne aktiv nosti mora teiti da ih vie izbrie. Na taj nain treba da bude shvaeno, ini mi se, eminentno uee vlade u osnovnom razvoju drutvenog ivota, nezavisno od grubih uticaja materijalnog poret ka pod koje se eli danas svesti njeno opte u odreenje. Mada njim vlada sama ne vri nikakav odreeni drutveni progres, ona obavezno doprinosi od tada svima onima koje drutvo moe proiz vesti u bilo kojem aspektu, i koji bi, bez univerzalne spontane in tervencije postali ubrzo nemogui zbog postepenog brisanja ljudskih sposobnosti nakon jedne nepravilne specijalizacije. Sama priroda jedne takve akcije oznaava dovoljno da ona ne mora biti isto materijalna ve, takoe, i naroito intelektualna i moralna, tako da pokazuje ve dvostruku potrebu razliitu od onoga to se zove privremena vlada i duhovna vlada ije e se racionalna podree nost nama pretstaviti kao najvie poboljanje koje je do sada mo glo biti ostvareno u optem sistemu drutvene organizacije pod srenim uticajem, danas suvie nepoznatim, nadmonog katolicizma. Najzad, intenzitet ove regulatorske funkcije, daleko od toga da mo ra da opada dok se ovjeija evolucija vri, mora, nasuprot, da bi bila shvaena i izvrena na odgovarajui nain, postati sve neophodnija poto je njen glavni princip neodvojiv od samog principa razvoja. To je, dakle, uobiajena nadmonost duha cjeline koja ini obavezno nepromenljivi karakter vladavine pod bilo kojim aspektom ga raz matrali. Poto ne bi mogli, bez sumnje, ni po kakvom osnovu da pravimo izuzetak u ovom pogledu za intelektualnu ili samo nau nu vladavinu, moe se ovdje direktno sagledati anarhijska iracio nalnost ove sistematske antipatije protiv svake obine opte dok trine koja odlikuje tako alosno veinu sadanjih naunika slijepih propovjednika jedne rutinske specijalizacije osloboene svake filo-

zofske discipline i iji e se suvie ekskluzivni uspon zavriti zaus tavljanjem svakog realnog progresa troei snage naeg uma na sve jadnijim i jadnijim sitnicama. Duh cjeline i duh detalja su podjed nako neophodni za socijalnu ekonomiju: oni moraju alternativno prevladavati u spontanom toku ljudske evolucije prema prirodi glavnih progresa koje njen osnovni hod postepeno obezbeuje u svakoj epohi, meutim produbljena analiza najveih potreba sada njeg drutva oznaava nam ve, sigurno, sa neosporivom evidentnou da, ako je u toku tri poslednja vijeka, duh detalja morao da bude nadmoniji bilo radi vrenja krajnjeg raspadanja stare orga nizacije, bilo, naroito, da olaka neophodan razvoj elemenata jed nog novog poretka, sada to iskljuivo pripadne duhu cjeline da up ravlja drutvenom reorganizacijom, kao to u to direktno utvrdi ti prema tanoj istorijskoj ocjeni modernih drutava. Ma ta bi!o. poto sam ovako prethodno oznaio osnovni i stalni cilj vlade, shva en u itavoj svojoj filozofskoj irini treba sada objasniti, sa dru ge strane, kako jedna takva akcija spontano tei da sebe proizve de, nezavisno od svake sistematske kombinacije, prema prirodnom toku socijalne ekonomije; to e dovoljno dopuniti nau prethodnu ocjenu socijalne statike u uem smislu, koliko mogu da to podne su potrebne granice i generalni plan ove Rasprave. Poto je ova univerzalna disperzivna tenja, nerazdvojiva od osnovne specijalizacije ljudskih poslova, morala neophodno, prema prethodnim objanjenjima, neprestano postojati i ak se sve vie i razvijati, trebalo je, takoe, da uticaj upravo odreen da je do voljno neutralise bude isto tako spontan i pogodan za proporcio nalno poveanje da bi socijalna ekonomija mogla opstati a naro ito nastaviti svoj stalni uspon. Moe se, zaista, lako uznati da, posmatrana iz jednog novog generalnog aspekta, ova postepena pod jela ljudskih operacija mora neizbjeno uspostaviti elementarnu podreenost koja se uvijek poveava koja tei sve vie i vie da uini da vladavina prirodno proizie iz njedara samog drutva, ka ko e to direktno pokazati paljiva analiza svake malo naglaenu pod-podjele koja se upravo uvela u bilo koji rad. Ova neophodna podreenost nije samo materijalna kako se to obino vjeruje, ona je, takoe, i iznad svega intelektualna i moralna, tj. da ona zahtije va, osim praktinog pokoravanja, odreeni stepen koji odgovara stvarnom povjerenju, bilo u kapacitet, bilo u potenje specijalnih organa kojima je tako iskljuivo povjerena, ubudue, funkcija ko ja je do tada bila univerzalna. Nita nije, zaista, osjetljivije u vrlo razvijenom sistemu nae socijalne ekonomije, gdje svakog dana, potrebnim nizom velike sadanje pod-podjele ljudskog rada, svako od nas ini da spontano poiva, u mnogo pogleda, samo odravanje svog vlastitog ivota na sposobnosti i moralnosti jedne gomile sko ro nepoznatih agenata ija bi inercija ili pokvarenost mogle izlo-

248

249

iti ljude, vrlo esto, velikim opasnostima. Jedan takav uslov vai obavezno za sve, bilo koje, oblike drutvene egzistencije, ako je ona data u nezgodan as, naroito industrijskim drutvima, to je jedi no zato to ona tu mora biti, obino vie naglaena zbog prisnije specijalizacije, ali ga nalazimo sigurno tako neizbjenog u isto voj nikim drutvima, kako to jasno pokazuje, npr. statika analiza jed ne armije, broda itd. ili svake druge aktivne korporacije bilo koje vrste. Tana nauna ocjena ove elementarne i spontane potinjenosii se sastoji u tome. ini mi se, da jasno otkrije glavni zakon koji mi iznad svega izgleda da se sastoji u tome to se razne vrste posebnih radnji prirodno smjetaju pod stalnu upravu onih operacija koje su vieg stepena superiornosti. Moe se lako u to uvjeriti briljivo analizirajui svaku specijalizaciju ljudskog rada u trenutku kada ona dobija jasno odvojen karakter, poto radnja koja se razvija je uvijek tako obavezno specijalnija nego prethodna funkcija odakle ona proizilazi i prema kojoj njeno svojstveno kontinuirano izvre nje mora ostati kasnije podreeno. Mada ovdje nije mjesto da se razvije kako treba takav zakon namijenjen da ini jednu od naj vanijih finalnih zakljuaka cjeline ovog poglavlja, ne vjerujem da filozofski domet koji tako dobija osnovni princip na koji sam uvijek moram da se uzdrim da ne istaknem jo od ovog momenta, novi oslanjao, jo od poetka ove Rrasprave, naunu hijerarhiju i koja sada, prelazei na politiko stanje, eli konano da da, jednim dru gim poretkom istu glavnu ideju, prvu racionalnu vrstu jedne zdra ve klasifikacije socijalnih funkcija, koja je nuno vezno saglasna sa realnim sistemom ljudskih odnosa. Nastavljajui na rad a naro ito u pedeset sedmoj lekciji, specijalno u objasniti provjeru ovog sociolokog zakona u pogledu industrijskog ivota modernih dru tva; to se tie vojnih drutava, njihova savrenija regularnost ta mo ini ovu potvrdu tako evidentnom da ona ne zahtijeva nikakvo direktno razmatranje mada mi je njihovo posmatranje sugerisalo najprije jednu takvu ideju, uglavnom naunog porijekla. Jedanput prihvaen, ovaj zakon ini da odmah razumijemo spontanu vezu ove elementarne drutvene podreenosti sa politikom podreenou u uem smislu, koja je neophodna osnova vladavine i koja se tako predstavlja kao zadnji neophodni stepen sve vee i vee hi jerarhije. Jer. razliite posebne funkcije socijalne ekonomije koje su od tada prirodno angaovane u odnosima jedne poveane optosti sve moraju postepeno teiti da se pokore konano univerzalnoj upravi koja proizilazi iz najoptije funkcije cijelog sistema koja je di rektno okarakterisana stalnom akcijom cjeline nad djelovima. shodno prethodn ; m objanjenjima. Ra druge strane, potrebni organi ove regulatorske akcije moraju biti mono pomognuti u njihovom sopstvenom prirodnom razvoju, jednom drugom neizbjenom poslje-

dicom poveane raspodjele ljudskih radova koji snano favorizuju osnovni uspon intelektualnih i moralnih nejednakosti. Jasno je, zais ta, da ovaj uspon mora ostati skoro potpuno sabijen dotle dok kon fuzna primitivna koncepcija bilo kojih poslova, primoravajui o vjeka na iskljuivo porodini ivot, apsorbuje svu njegovu glavnu aktivnost zak ontinuirano zadovoljavanje najjednostavnijih potreba same porodice. Mada individualne razlike zaista otre, se sigurno pokazuju u bilo koje socijalnom stanju, meutim, podjela rada i dokolica koju je ona mogla dati su bile naroito neophodne za na glaeni razvoj intelektualnih prednosti na kojima obavezno poiva, u najveem dijelu, trajni politiki uspon. Treba, uostalom, zabilje iti da su intelektualni radovi po svojoj prirodi daleko od toga da mogu podnijeti stvarnu pod-podjeiu tako detaljnu kao onu za ma terijalne radnje, tako da bi oni jednako morali biti manje odree ni disperzivnom tendencijom koja iz njih obavezno proizilazi uprkos nepovoljnom uticaju koji su oni morali iskusiti. Bez sumnje, ne mamo vie potrebe da danas objanjavamo glavno svojstvo civili zacije da uvijek vie razvija moralne i jo vie intelektualne nejed nakosti. Ali je vano da primijetimo, tim povodom, da moralne i intelektualne snage ne sadre uopte u sebi pravi ukupni sastav, na jednostavan nain, kao fizike snage: tako, mada izvanredno podes ne za socijalnu saradnju koju one same mogu organizovati kako treba, one su mnogo manje pogodne za direktnu saradnju; odatle rezultira novi, vrlo moni razlog radikalnije nejednakosti koju one tee da uspostave meu ljudima. Neka se radi samo borbi fizi kom snagom ili ak bogatstvu; ma kakva mogla biti superiornost svojstvena jednoj individui ili jednoj porodici, dovoljno udruiva nje brojnih najmanjih socijalnih individualnosti, tu e se lako posti i: tako da, npr. najvee privatno bogatstvo ne bi moglo izdra ti, ni u kojem pogledu, stvarnu konkurenciju sa finansijskom moi malo vee nacije iji je javni trezor formiran od mnotva vrlo ma lih kotizacija. Ali, nasuprot tome. ako poduhvat zavisi iskljuivo od visoke intelektualne vrijednosti, kao u predmetu jedne velike nau ne ili poetske koncepcije, nee biti skupa obinih duhova, ma ko liko veliki bio kao to se to pretpostavlja, koji bi mogao da se bo ri sa jednim Dekartom ili jednim Kornejom. Bie naravno to isto i u moralnom pogledu kada e npr. drutvo imati potrebu za ve likom odanou, ono nee moi da postigne da je sastavi sa uzalud nom akumulacijom osrednjih vrlo umnogostruenih odanosti. Zbog jednog i drugog, broj pojedinaca moe onda uticati samo na nadu da se tu bolje organ predloene funkcije, veoma jedinstvene; jedan put prikazan nee uopte imati mnotvo koje moe da uspostavi ravnoteu svojoj osnovnoj nadmonosti. Naroito iz razloga ove eminentne privilegije intelektualne i moralne snage obavezno tee, sve vie i vie, da dominiraju socijalnim svijetom od kad jedna od-

250

251

govarajua podjela ljudskih poslova dovoljno dozvoli njihov pravi razvoj. Takva je, dakle, elementarna tenja svakog ljudskog drutva za jednom spontanom vladavinom. Ova potrebna tenja je u skladu, u naoj individualnoj prirodi, sa odgovarajuim sistemom specijal nih sklonosti jednih prema komandovanju, drugih prema pokorava nju. Sa prvog aspekta, najprije ne treba uopte, bez sumnje, gle dati suvie vulgarnu dispoziciju za komandovanjem kao znak pra ve vokacije za vladanjem koja mora biti vrlo rijetka zbog stvarne nadmonosti koju ona zahtijeva. Tako npr. ene. uglavnom pasio nirane za dominacijom su obino tako sasvim nesposobne za sva ko upravljanje ak i upravljanje porodicom, bilo zbog manje raz vijenog razuma, bilo zbog nespokojne razdraljivosti njihovog ne savrenog karaktera. U gomili drugih prilika, moe se, takoe, pri mijetiti ovjekova tenja da se_smatra naroito odreenim za nad lenosti koje mu najmanje odgovaraju prema neprimijeenoj ilu ziji koja ini tako esto da se gleda iva elja kao znak stvarne sklonosti. Bilo kako bilo, a da dispozicija za komandovanjem ne mora po sebi oznaavati nikakvu sklonost za vladavinom, treba, ipak. priznati da je ona neophodna za njeno obavljanje koliko da ulije cijelom drutvu povjerenje koje je nespojivo sa naom sopstvenom neodlunou, kao i da omogui linom sistemu naih po litikih sposobnosti da razviju svu pogodnu energiju da bi mogle savladati neizbjene otpore koje moraju pruiti ak najpovoljniji sluajevi: to kod izvrsne organizacije podie na stvarni i vani kvalitet djetinji ponos vulgarnog. Jednom tako jakom karakteru mo ra odgovarati i odgovara, u stvari, kod veine ljudi, obrnuta sklo nost za pokoravanjem, ne manje naglaenoj kod kompleksnije pri rode ljudskog organizma. Kad bi ljudi bili spontano tako neposlu ni kako se to danas esto pretpostavlja, ne bi se moglo nikako ra zumjeti kako bi mogli ikada biti, zaista, posluni. Nasuprot, evi dentno je da smo svi manje vie skloni da nevoljno potujemo, kod nama slinih, bilo kakvu superiornost, naroito intelektualnu ili moralnu, ak nezavisno od svake line elje da je vidimo kako radi u nau korist: i taj instinkt potinjenosti je, ustvari, samo suvie esto rasipan na lane izglede. Ma kakva bila danas poremeena, zbog nae duhovne anarhije, univerzalna e za komandovanjem. nema nikoga, bez sumnje, koji nije esto osjetio, u tajnom i skrupu loznom privatnom ispitivanju manje vie duboko, koliko je slatko pokoravati se kada moemo da ostvarimo sreu, danas skoro ne moguu, da budemo pristojno rastereeni mudrim i dostojnim vo ama, teke odgovornosti opteg upravljanja naim ponaanjem; jedno takvo osjeanje je moda iznad svega oprobano od strane onih koji bi bili najsposobniji da bolje komanduju. U samom tre nutku najeih politikih trzavica, kada socijalna ekonomija iz gleda trenutno ugroena skorim raspadom, instinkt narodnih masa 252

jo spontano manifestuje na nov nepobitan nain, ovu neodoljivu socijalnu tenju koja, sve do izvravanja najrevolucionarnijih ru enja, njih dobrovoljno inspirie za skrupulozno potinjavanje mo ralnim i intelektualnim superiornostima iji smjer one spontano prate i iju su privremenu dominaciju one ak esto neposredno ubrzale, osjeajui tada, preko svega, hitnu potrebu za jednom ja om vlau. Tako osnovna spontanost raznih individualnih sklonos ti se bitno pokazuje u skladu sa neizbjenim tokom cjeline drutve nih odnosa radi utvrivanja da je politika podreenost tako, uop te, neizbjena kao i neophodna, to ovdje dopunjava elementarnu skicu socijalne statike u uem smislu. Saetost i apstrakcija, moda pretjerane, glavnih koncepcija ko je su oznaene u tri dijela ovog poglavlja e moi da prvo prave smetnju njihovoj pravoj direktnoj ocjeni, ali kontinuiranim korienjem, mada najee limplicitnim koje e se prirodno izvoditi u cijelom ostatku ovog poglavlja e raspriti, nadam se, ovu prvu nesigurnost, samo da se naviknemo, suprotno naim obiajima, da damo na kraju politikim meditacijama vrstu intelektualnog ^na pora koje one zahtijevaju. U ova tri naizmjenina reda statikih razmatranja, lini ivot se vidi naroito okarakterisan sa potreb nom i direktnom prevagom linih instikata, porodini ivot sa stal nim usponom simpatinih instikata i drutveni ivot sa specijal nim razvojem intelektualnih uticaja, a svaki od ova tri bitna stepena ljudske egzistencije, budui da su, uostalom, obavezno odre eni da pripreme slijedei, prema spontanom toku njihovog nepro mjenljivog redosljeda. Jedan takav nauni uzastopni hod predstav lja, u samom sebi, tu dragocjenu praktinu prednost da pripremi od ovog trenutka, racionalnu koordinaciju univerzalnog morala, prvo linog, zatim porodinog i na kraju socijalnog, prvi potinjavajui pametnoj disciplini osnovno ouvanje jedinke, druga teei da prevagne koliko je mogue, simpatija nad egoizmom, i zadnji da upravlja, sve vie i vie, skupom naih sklonosti prema sjajnim indikacijama dovoljno razvijenog razuma, uvijek preokupiranog di rektnim razmatranjima opte ekonomije, tako da obino doprino si zajednikom cilju, svake, bilo koje, sposobnosti nae prirode, pre ma zakonima koji su im svojstveni. Nakon ove prethodne indikacije elementarnih teorija statike sociologije, moramo sada pristupiti, u cijelom preostalom dijelu na eg rada, kratkoj studiji ali direktnoj i kontinuiranoj, socijalne di namike posveujui najprije slijedeu lekciju prvoj osnovnoj ocje ni ljudske evolucije koja je sagledana u cjelini, shodno pravom optem duhu nove politike filozofije koja je dovoljno okarakterisana u predzadnjem poglavlju.

253

PEDESET I PRVA LEKCUA

.1 '

,'j

Kratak sadraj Osnovni zakoni socijalne dinamike ili opta teorija prirodnog napretka ovjeanstva Da bi bolje ocijenili osnovne zakone socijalnog napretka, va no je da njihovom direktnom izlaganju prethodi, ovdje, prvo krat ko objanjenje neophodnog pravca ove velike evolucije kao i njene same brzine i prirodne podreenosti njenih glavnih eleme nata to spontano stvara razne pojmove koji su utvreni ve od poetka ove knjige. Dakle, razmatrajui, sa najvieg naunog gle dita, ukupnu cjelinu ljudskog razvoja prvo smo dovedeni da ga obino shvatimo kao da se bitno zasniva na tome da sve vie i vi e istakne karakteristine sposobnosti ovjeanstva, u poreenju sa sposobnostima animalnosti, a, naroito, u odnosu na sposobnosti ko je su nam zajednike sa svakim organskim carstvom mada ove nas tavljaju da uvijek ine, neophodno, prvobitnu osnovu ljudske eg zistencije kao i svakog drugog ivotinjskog ivota. U ovom filozof skom smislu najuzvienija civilizacija mora biti, uglavnom, ocije njena kao potpuno saglasna sa prirodom, poto ona stvarno ini sa mo naglaenije prikazivanje glavnih svojstava nae vrste koja, u poetku prikrivena neizbjenom tromou, su mogla postati dovolj no izrazita samo na jednom visokom stepenu drutvenog ivota za koji njihova iskljuiva namjena ne bi mogla biti osporena. Cio sis tem bioloke filozofije tei da dokae, kao to sam to objasnio u prethodnoj knjizi, da, u skupu ivotinjske hijerarhije, osnovno dos tojanstvo, svojstveno svakoj rasi, je naroito odreeno optom nad moi ivotinjskog ivota nad organskim ivotom koja je sve vie i vie naglaena to se vie pribliavamo ljudskom organizmu. Sa jednog takvog filozofskog gledita, naa socijalna evolucija ini, dakle, realno, samo krajnji izraz opteg napretka koji se, bez pre kida, nastavlja u svakom ivom carstvu, od jednostavnih biljaka i najmanjih ivotinja, prelazei postepeno na zadnje parne ivoti nje, penjui se, zatim, do ptica i sisavaca, i, kod ovih, postepeno se diui ka mesoderima i majmunima: neophodna nadmo isto or ganskih funkcija postajui svuda sve manje i manje oznaena, i

255

razvoj ivotinjskih funkcija u uem smislu, prvenstveno razvoj in telektualnih i moralnih funkcija, nasuprot, sve vie i vie teei ka ivotnom usponu koja ipak ne bi mogao biti potupno postignut, ak ni u najvioj savrenosti ljudske prirode. Ova neophodna kom parativna ocjena bitno odreuje prvi nauni pojam koji treba da se napravi itavom ljudskom progresu, tako pripojenog univerzal noj seriji ivotinjskog usavravanja iji najvaniji stepen on ostva ruje, Generalna analiza naeg socijalnog napretka dokazuje, us tvari, sa nepobitnom oiglednou, da, uprkos, potrebnoj nepromjenjljivosti raznih osnovnih dispozicija nae prirode, najuzviendje meu njima su u stalnom stanju relativnog razvoja koji sve vie i vie tei da ih postavi, kad na njih doe red, u mone snage ljudske egzistencije, mada jedan takav preokret prvobitne eko nomije ne moe i ne mora nikada biti potpuno postignut. Tako ve izgleda, prema prethodnom poglavlju, bitni karakter naeg socijal nog organizma kada se ograniimo da ga razmatramo prvo u nje govom isto spontanom stanju, ne obazirui se na njegovo oba vezno kretanje. Aid, ova osobina mora biti, prirodno, naglaenija u direktnom prouavanju njegovih stalnih promjena, kako to lako potvruje prva generalna ocena njihove postepene sukcesije. Objanjavajui na viem stepenu koji stalno raste, djelovanje ovjeka ma spoljnji svijet, civilizacija izgleda da mora prvo da sve vie i vie koncentriu nau .panju na brigama za samu nau ma terijalnu egzistenciju ije odravanje i poboljavanje, naizgled i ne glavni predmet veine drutvenih poslova. Ali dublje ispitivanje pokazuje, naprotiv, da ovaj razvoj stalno tei da obezbijedi pre vagu najvanijih sposobnosti ljudske prirode, bilo samom sigurno u koju obavezno uliva u pogledu fizikih potreba ije razmatranje postaje tako sve manje i manje obuhvatno, bilo direktnim i stalnim podsticanjem koje on obavezno daje intelektualnim funkcijama ak i drutvenim osjeanjima iji mu je dvostruki postepeni uspon zais ta neophodan. U naem socijalnom djetinjstvu, instinkti koji se od nose na materijalno ouvanje su toliko nadmoniji da sam seksual ni instinkt, uprkos njegovoj gruboj primitivnoj energiji, je prvo u tome bitno nadmaen 1 : domaa osjeanja su onda, bez ikakve sum nje, mnogo manje naglaena a socijalna su ograniena na jedan neprimjetni dio ovjeanstva van kojeg sve postaje stranac i ak Pretjerana prodrtjivost, estoki ukus za razne fizike stimulanse se stalno javljaju u primitivnom ivotu kada oskudica koju on mora tako esto da stvara tu ne namee nevoljnu suzdrljivost koja je, vrlo esto, obmanjivala. Isto je to tako, u osnovi, uprkos stanju golotinje, to se tie ljubaivi prema ukrasu koji je tada naroito oznaen sa ma nje vie komplikovanim tetoviranjem: on je tu, obino, sigurno mnogo vie naglaen nego ikod civliaovanifa mukaraca.
256
1

neprijatelj ; razne strasti pune mrnje ostaju sigurno, nakon fi zikih apetita, glavna uobiajena pokretaka snaga ovjekove eg zistencije, Sa ovih razliitih aspekata, neosporno je da stalni uspon civilizacije obavezno razvija, sve vie i vie, nae najuzvienije sklonosti i naa najplementija osjeanja koja, kao jedina mogua osnova ljudskih udruivanja, moraju da tu spontano prime sve specijalniju kulturu. Sto se tie intelektualnih sposobnosti, uobiaje na nesmotrenost koja, usred najvanijih potreba, karakterie pri mitivni ivot, konstatuje malo stvarnog uticaja koji razum vri on da na opte ovjekovo ponaanje: ove sposobnosti su tamo, uosta lom, jo veoma umrtvljene, ili bar tu ima naglaene aktivnosti sa mo kod inajinferiornijih meu njima, one koje se neposredno odno se na rad spoljnjih ula; sposobnosti apstrakcije i kombinacije os taju skoro potpuno inertne osim nekih kratkih izuzetnih poleta a gruba radoznalost koju nevoljno uliva spektakl prirode se onda pot puno zadovoljava najmanjim skicama teolokog objanjenja, naj zad, igre koje se prvenstveno odlikuju estokom muskulatornom aktivnou i koje, uzdiui se jedva do jednostavnog pokazivanja jedne isto fizike spretnosti, su tu, obino, tako malo povoljne za razvoj inteligencije kao i za razvoj drutvenosti. Zbog svih ovih razloga, superiornost civilizacije koja se stalno poveava je, si gurno, jo nepobitnija nego u moralnom odnosu tako da ne izisku je, ubudue, nikakvo formalno dokazivanje. Sa bilo kog aspekta da se prouavala egzistencija ovjeka uporeena sa raznim uzas topnim epohama drutva, stalno e se, dakle, uoiti da se opti re zultat nae osnovne evolucije ne sastoji samo u tome da pobolja materijalni poloaj ovjeka stalnim irenjem njegovog djelovanja na spoljnji svijet, nego isto tako i, naroito, da razvije, sve jaom, i jaom vjebom, nae najuzvienije sposobnosti, bilo umanjujui neprestano vladavinu fizikih apetita 1 , i stimuliui vie razne dru tvene instinkte, bilo stalno izazivajui uspon intelektualnih funk cija, ak i najuzvienijih, i spontano poveavajui uobiajeni uticaj razuma na ovjekovo ponaanje. U tom smislu, individualni raz voj u broj i blioj uzastopnosti iji se skup onda moe bolje ocije1 Ljudska priroda ne bi, bez sumnje, nikada mogla realno doi do te prefinjene osjetljivosti kojoj su moda sanjale neke zanesene mate ili bolje boleljive, da se rairi, u neku ruku, na neke uobiajene potrebe inkreta, to osjeanje stida koje, jo od poetka civilizacije pra ti sve vie i vie zadovoljenje raznih potreba ekskreta. Ali nije manje neosporno da stalno odravanje nae materijalne egzistencije dabija sve manje i manje iskljuivu vanost postepenim razvojem ljudske evolu cije i sve manje i mamje okupira nae misli u skupu realnog ivota. Jednom rijeju, razna razmatranja, isto lina, tee sve vie i vie da se izbriu, u svakom pogledu, pred direktno socijalnim razmatranji ma.

257

niti, mada je manje naglaen. Tako, jedan i drugi imaju, bitno, za zajedniki cilj da podrede, koliko je to mogue, normalno zadovo ljenje linih instikata uobiajenom radu socijalnih instikata, i, u is to vrijeme, da potine nae razne, bilo koje, strasti, pravilima ko je je sve jaa i jaa inteligencija nametnula u cilju sve veeg identifikovanja jedinke sa vrstom. Sa anatomskog gledita, mogla bi se jasno okarakterisati jedna takva tenja, predstavljajui da se ona naroito sastoji u tome da se radom odredi sve vei i vei uticaj kod raznih organa cerebralnog aparata to se vie udaljavaju od vertebralne zone da bi se pribliili frontalnoj zoni. Takav je, uos talom, idealni tip ije sve savrenije ostvarenje obavezno karakterie spontani tok ljudske evolucije, bilo kod jedinke bilo, na mno go veem stepenu, kod same vrste, mada, nai, bilo koji napori ni kada ne mogu da nas stvarno dovedu do ove osnovne granice. Je dan slian pojam omoguava da se, obino, lako razlikuju odgova rajui djelovi prirode i vjetina u naem stalnom razvoju koji tre ba da bude ocijenjen kao potpuno prirodan u tome to tei da se sve vie i vie obezbijedi prevagu glavnih atributa ovjenosti ko ja je uporeena sa ahimalnou, uspostavljajui vladavinu sposob nosti koje su, zaista, odreene da upravljaju svima drugima: ali koja se u isto vrijeme pojavljuje kao sasvim vjetaka poto mora da se sastoji u sticanju, sa odgovarajuim radom naih raznih spo sobnosti, jednog uspona koji je utoliko vie naglaen za svaku od njih to je ona prvobitno manje jaka, odatle direktno proizilazi na uno objanjenje ove vjene borbe izmeu nae ovjenosti i nae animalnosti koja je, uvijek, priznata, jo od poetka civilizacije, od strane svih istraivaa ovjeka i ve primijenjena u toliko raznih oblika prije nego to je pozitivna filozofija mogla da utvrdi njen pravi karakter. Poto je neophodan prava cjeline ljudske evolucije tako do voljno definisan ovom prethodnom ocjenom, mi sada moramo razmatratti ovu evoluciju prema njenoj osnovnoj i zajednikoj brzini, ne obazirui se na bilo koje razlike koje mogu nastati, bilo od kli me, bilo od rase ili svih drugih modifikatorskih uzroka kojima sam prethodno utvrdio da je stvarni uticaj morao biti', koliko je to mogue, sistematski ostranjen u prvom racionalnom nacrtu soci jalne dinamike. Dakle, ograniavajui se, u ovom smislu, na same univerzalne uzroke, prvo je evidentno da ova brzina mora da bu de bitno odreena prema kombinovanom uticaju glavnih prirodnih uslova koji se odnose, s jedne strane, na ljudski organizam, sa dru ge strane na sredinu gdje se on razvija. Ali, sama nepromjenjljivost ovih raznih osnovnih uslova, stroga nemogunost da se obustavi ili smanji njihova vladavina, ne dozvoljavaju uopte da se tano iz mjeri njihova odgovarajua vanost, mada mi ne moemo nikako sumnjati da je na spontani razvoj morao biti obavezno ubrzan ili usporen svakom povoljnom ili protivnom promjenom za koju bi 258

pretpostavili da djeluje pod ovim razliitim elementarnim utioajima, bilo organskim, bilo anorganskih, zamiljajui napr. da na ce rebralni aparat ponudi najmanju anatomsku inferiornost frontalne zone ili da naa planeta postane vea ili manje naseljena, itd. So cioloka analiza bi, dakle, mogla po svojoj prirodi da dovoljno pos tigne, u tom pogledu, samo generalne uslove jednostavno sporedne, zbog znatnih promjena na koje oni moraju biti spontano osjetljivi. Meu ovim sporednim ali stalnim snagama koje pomau, da se odredi prirodna brzina ljudskog razvoja, moe se, prvo, nazna iti, prema Zoru Leroju, stalni uticaj dosade, uostalom jako pre tjeran i ak pogreno ocijenjen od strane ovog otroumnog filozo fa. Kao i svaka druga ivotinja, ovjek ne bi mogao biti srean bez dovoljno kompletne aktivnosti njegovih, bilo kojih, razliitih spo sobnosti, slijedei stepen intenziteta i ouvanja koji je pametno srazmjeran sa unutranojm aktivnou svake od njih: ma kakva bila stvarna situacija, on neprestano tei da ispuni, koliko je to mo gue, ovaj neophodni uslov sree. Naglaenija tekoa koju mora da osjeti da bi ostvario razvoj koji se slae sa posebnom superiornou njegove prirode, obavezno ga ini vie podlonim nego druge ivotinje ovom vanom stanju teke malaksalosti koje oznaava is tovremeno, stvarno postojanje sposobnosti i njihovu nedovoljnu aktivnost i koje bi, ustvari, postalo, isto tako, nespojivo bilo sa idealnom snagom koja je spontano osjetljiva na neumorni rad. Jed na takva dispozicija, u isto vrijeme intelektualna i moralna, koju vidimo svakog dana da jo pobuuje, sa toliko napora, sve prirode obdarene nekom energijom, je morala, bez sumnje, snano dopri nijeti, u djetinjstvu ovjeanstva, da se ubrza na spontani uspon nemirnim pokretanjem koje ona nadahnjuje, bilo zbog eljnog is traivanja novih izvora emocija, bilo zbog jaeg razvoja nae vlas tite direktne aktivnosti. Ipak, ovaj sporedni uticaj je mogao pos tati vrlo naglaen samo u socijalnom stanju koje je ve dosta na predno da bi tano osjetili potrebu, prvo tako slabu, da se pokre nu, kad na njih doe red, najvanije sposobnosti nae prirode koje su u tome tako najmanje energine. Najnaglaenije sposobnosti, tj. najmanje uzviene, doputaju jednu tako prikladnu vjebu, da, bi u normalnom stanju, malo mogle da imaju za posljedicu pravu do sadu, pogodnu da proizvede srenu cerebralnu reakciju: primitivni ljudi, kao i djeca, se uopte ne dosauju jer njihova fizika aktiv nost, onda jedino vana, nije uopte sputana; laki i produeni san ih bitno spreava, poput ivotinja, da teko osjete njihovo intelek tualno mrtvilo. Tako, prikazujui dosadu kao glavnog izvornog po kretaa naeg socijalnog razvoja, 2. Leroj je iracionalno pomijeao jedan simptom sa jednim principom, osim evidentne greke koja mu je iskljuivo inila da ovjeku pripie jedino takvo svojstvo. Aid, pored ove pogrene ocjene bilo je, ipak, neophodno da se ovdje uk ratko iznese Visoko obavezno uee ovog opteg uticaja da bi se 259

pletno zbog nemogunosti da se direktno plasira u pravom smislu i u tanom upravljanju prethodnih radova, nemogunost utoliko naglaenija ukoliko novi saradnici imaju lino vie realne vrijed nosti. Kontinuitet stalnih napora moe biti potpuno uspostavljen izmeu raznih individua samo u pogledu krajnje jednostavnih ope racija i skoro potpuno materijalnih, gdje razne ljudske snage mo gu lalko da se dodaju: on ne bi mogao nikada da se organizuje na zaista zadovoljavajui nain za najtee i najvanije radove, gdje nita ne bi moglo dovoljno zamijeniti dragocjeni uticaj jednog pos tojanog jedinstva; intelektualne i moralne sinage ni jesu pogodnije za komadanje i sabiranje izmeu nasljednika nego izmeu savremenika; i bilo ta da tome mogu da misle sistematski branioci bezgraninog rasipanja individualnih napora, izvjesna koncepcija je fetalno neophodna za izvravanje ljudskog progresa. Mi moramo, najzad, da ukratko iznesemo meuglavnim uzro cima koji spontano mijenjaju onovnu brzinu nae socijalne evo lucije, prirodno poveanje ljudske populacije koje naroito dopri nosi stalnom ubrzanju ovog velikog kretanja. Ovo poveanje je uvijek bilo gledano tano kao najmanje dvosmisleni simptom pos r tepenog poboljanja ljudskog poloaja, i nita ne bi moglo, bez sumnje, biti nepobiitnije kada se sagleda ovo poveanje u skupu nae vrste, ili bar izmeu svih zaista solidarnih nacija na izvjes nom stepenu. Ali, ovdje se nipoto ne radi jednom takvom raz matranju koje je suvie neosporno danas, pored pretjeranih ili ak pogrenih kritika naih ekonomista: ono bi bilo, uostalom, oito strano naoj sadanjoj temi. Moram, sada, samo da naznaim pro gresivno zgumenjavanje nae vrste kao zadnjeg generalnog elemen ta koji pomau da se regulie stvarna brzina socijalnog kretanja. Moe se, prvo, lako priznati da ovaj uticaj uvijek mnogo doprinosi, naroito u poetku, da se odredi ukupnom ljudskom radu, jedna sve specijalnija podjela obavezno nespojiva sa suvie malim bro jem saradnika. Osim toga, sa intimnijim i manje poznatim svojst vom, mada jo vanijim, jedno takvo zgumenjavanje stimulie di rektno, vrlo jako, bri razvoj socijalne evolucije, bilo gurajui je dinke da ine nove napore da bi sebi obezbijedile, najprefinjenijim sredstvima, egzistenciju koja bi drugaije postala tea, bilo pri moravajui drutvo da reaguje sa upornijom i bolje konoentrisanom energijom da bi se dovoljno borilo protiv jaeg uspona poseb nih odstupanja. I kod jednog i kod drugog razloga, vidi se da se ne radi ovdje, uopte, apsolutnom poveanju broja pojedinaca ve naroito njihovoj intenzivnijoi saradnji u datom prostoru shodno specijalnom izrazu koji sam upotrijebio i koii je oito primjenjljiv na velike centre populacije, gdie su. u svako doba. glav ni progresi ovjeanstva morali da. zaista, stalno dobiiaju svoju prvu Obradu. Stvaraiui nove potrebe i nove tekoe, ova postepe na aglomeracija razvija, takoe. spontano nova sredstva, ne samo

to se tie progresa, ve takoe za sami poredak, neutraliui, sve vie i vie, razne fizike nejednakosti i dajui, nasuprot, povea ni uticaj intelektualnim i moralnim snagama koje se obavezno odr avaju u njihovoj primitivnoj potinjenosti kod svake suvie male populacije. Takav je, ukratko, stvarni uticaj jednog slinog stal nog zgumenjavanja ne vodei rauna stvarnom trajanju njenog formiranja. Ako se ona sada takoe, sagleda prema ovoj manje vie veoj, brzini, bie lako da se tu otkrije novi uzrok generalnog ubrzanja socijalnog kretanja, direktnim poremeajem koji tako mo ra da bude izloen osnovni antagonizam izmeu instinkta ouva nja i instinkta inovacije, ovaj zadnji morajui evidentno da dobi je, jo od tada, znatno poveanje energije. U tom smislu, socioloki uticaj za brim poveanjem populacije mora biti, po svojoj priro di, bitno analogan ovom to smo upravo ocijenili za trajanje ovje kovog ivota: jer je malo vano da ee obnavljanje jedinki za visi od najmanje dugovjenosti jedinih ili breg poveanja drugih. Nikakvo drugo ispitivanje nije, dakle, ovdje neophodno da bi se okarakterisala i prirodna tenja ovog postepenog smanjenja u pe riodu udvostruavanja populacije da vie ubrza socijalnu evolu ciju, ulivajui novi polet duhu poboljanja. Ipak, zavravajui ove kratke indikacije, ne treba propustiti da primijetimo, kao i u pret hodnom sluaju da, kad bi ovo zgunjavanje i ova brzina uspjeli da preu izvjesni odreeni stepen, prestali bi obavezno da favorizuju jedno takvo ubrzanje i, nasuprot, bi mu prouzrokovale spon tano jake prepreke. Prva bi mogla biti shvaena kao dosta pretjera na da bi ak pretstavljala nesavladive tekoe za odgovarajue od ranje ljudske egzistencije sa nekim mudrim vjetinama za ije smo se posljedice potrudili da ih izbjegnemo; a to se tie druge, mog la bi se, bez sumnje, zamisliti dosta pretjeranom da bi se radikal no suprastavila neophodnoj stabilnosti drutvenih poduhvata, na nain da sa iziednai sa znatnim smanjenjem nae dugovjenosti. Ali, prvo reeno, stvarno kretanie ljudske populacije je uvijek do sada ostalo, ak i u najpovoljniiim sluajevima, pored iracional nih pretjerivanja Maltusa, vrlo podreen prirodnim granicama gdje moraju poeti t a k v e neprilike kojima se moglo empirijski imati jedna slaba predstava samo orema izuzetnim prevratima, ponekad uslovlienim vrlo velikim i suvie naglim migracijama, uostalom, vrlo rijetko izvrenim. Nae potomstvo, u jednoj vrlo dalekoj bu dunosti, da bi moglo danas inspirisati ikakvu razumnu preokupa ,: ciju, mae samo da se mnogo brine ovoi dvostrukoj spontanoj tenji kojoj e malenkost nae planete i potrebno ogranienje bilo kojeg skupa ljudskih resursa, morati kasnije pridavati veliku va nost kada e naa vrsta, dospjela do ukupne populacije, otprilike desetostruke od sadanje stope, biti svuda tako zgusnuta kao to je to ve zapadnoj Evropi. U ovoj neizbjenoj epohi, kompletniji razvoj ljudske prirode i tanije poznavanja pravnih zakona soci-

262

263

jalne evolucije, dae sigurno, da bi uspjeno odoljeli takvim des truktivnim uzrocima, nova sredstva raznih vrsta kojima ne bi mogli jo formirati nikakvu jasnu ideju a da, uostalom, ne treba da se da ovdje, zatim, ispita da li e uvijek tu postojati, u tom smislu, dovoljna ukupna kompenzacija. U jednoj ovakvoj brzoj ocjeni raznih optih elemenata koji doprinose da se promijeni jednim, manje vie mjerljivim utieajem, osnovna brzina ljudskog razvoja, ne bih mogao vjerovati da sam dovoljno okarakterisao niti ak naveo kako treba, sve realne uz roke koji uestvuju u ovom, duboko sloenom odreivanju, i ko jima bi jedna metodska i specijalna rasprava politike filozofije mogla sama ponuditi analizu i koordinaciju. Ali, meu sporednim uticajima, ostranjujui kao to sam to morao, sve to se tie bilo kojih poremeaja i vezujui se jedino za apstraktno prouavanje ove teke teme, vjerujem da sam dosta razmatrao glavne meu njima, bilo radi kasnijeg korienja jednog takvog pojma u nas tavku naeg rada, bilo, ak, da bi unaprijed oznaio prirodni obim jedne sline operacije u svakom drugom analognom razlogu koji bi eljeli da zatim razmatramo. Da bi ovdje potpuno pripremili direktno objanjenje osnovnih zakona socijalne dinamike, sada mi ostaje, dakle, samo da vrlo kratko definiem glavinu podree nost koju moraju stalno imati, meu njima, razni aspekti ljud skog razvoja, kao to sam to najavio u poetku ovog poglavlja. Uprkos neizbjenoj solidarnosti koja neprestano vlada, pre ma ve utvrenim principima meu raznim elementima nae so cijalne evolucije, treba, isto tako, da usred njihovih uzajamnih stalnih reakcija, jedan od ovih generalnih poredaka progresa bude spontano jai, tako da obino utisne na sve druge, neophodni poet ni impuls, mada on mora kasnije da dobije, kad na njega doe red, novi polet od njihove vlastite evolucije. Dovoljno je da se odmah odvoji ovaj jai elemenat ije e razmatranje morati da upravlja cjelinom naeg dinamikog izlaganja, a da se, uostalom, ne okupi ramo izriito specijalnom podreenou drugih prema njemu ili meu njima, to e se, zatim, dovoljno manifestvovati spontanim izvrenjem takvog rada. Dakle, tako smanjeno opredjeljenje ne bi moglo imati nikakvu veliku tekou poto je dovoljno da razliku jemo socijalni elemenat iji bi razvoj mogao biti najbolje shvaen, apstrahujui od njega sve ostale i red njihove univerzalne neop hodne povezanosti, dok bi se pojam tome, naprotiv, neizbjeno stvorio u direktnom razmatranju ovih. U tom dvostruko odluu juem karakteru ne bi mogli oklijevati da postavimo, u prvi red, intelektualnu evoluciju, kao obavezno jai princip itave evolucije ovjeanstva. Ako intelektualno gledite mora da preovlada. kao to sam .to objasnio u prethodnom poglavlju, u jednostavnoj sta tikoj studiji socijalnog organizma u uem smislu, utoliko prije ,bi to moralo biti, isto tako, za direktno prouavanje opteg kretanja

ljudskih drutava. Mada naa slabi um ima tu, bez sumnje, neop hodnu potrebu za poetnim buenjem i stalnom stimulacijom koji pobuuju apetite, strasti i osjeanja, meutim, ba se pod njenom obaveznom upravom to se je uvijek morao vriti sav ljudski nap redak. Samo je tako i pod sve naglaenijim uticajem uma na opte ponaanje ovjeka i drutva, postepeni razvoj nae vrste mogao stvarno dobiti ove osobine stalne regularnosti i postojanog konti nuiteta koje ga duboko odlikuje od nejasnog, nevezanog i jalovog poleta, najuzvienijih ivotinjskih vrsta, mada se, nai apetiti, na e strasti i ak naa primitivna osjeanja bitno nalaze kod mnogih meu njima i sa jaom snagom, bar u vie vanih pogleda. Ako statika analiza naeg socijalnog organizma to pokazuje, oslanja jui se konano, neophodno, na izvjestan sistemu osnovnih milje nja, kako bi postepene promjene jednog takvog sistema mogle da ne vre preovlaujui uticaj na uzastopne promjene koje mora da ima stalni ivot ovjeanstva? Tako u svim vremenima, od pr vog uspona filozofskog genija, uvijek se priznalo, na manje vie razliit ali stalno nepobitan, nain da istorijom drutva prije sve ga vlada istorija ljudskog duha. Javni razum je ak, ve dugo vre mena, duboko potvrdio ovu optu ocjenu, utvrujui spontano, u svim civilizovanim jezicima, karakteristinu sinonimiju izmeu termina koji su odreeni da opiu, u bilo kojem anru, glavni up ravljaki uticaj i rijei posveene za specijalno oznaavanje naeg misaonog organa. Tako prema evidentnoj naunoj potrebi da koor dinira ukupnost istorijske analize u odnosu na najmoniju evolu ciju, da bi sprijeila konfuziju i nejasnou koje bi svaki drugi raz voj neizbjeno proizveo, bilo u izlaganju, bilo ak u koncepciji, jed nog takvog sistema solidarnog i simultanih razvoja, moramo, zais ta, ovdje izabrati ili bolje sauvati optu istoriju ljudskog duha kao prirodnog i stalnog vou svakog istorijskog prouavanja o vjeanstva. Sa manje shvaenim nastavkom istog principa ali, is to tako, strogim i neophodnim, trebae naroito da se veemo u ovoj intelektualnoj istoriji, za prethodno razmatranje najoptijih i najapstraktnijih koncepcija koje specijalnije zahtijevaju rad na ih najvanijih mentalnih sposobnosti iii organi odgovaraju pred njoj strani frontalne zone. To je. dakle, postepena ocjena osnovnog sistema ljudskih miljenja koja se tiu skupa bilo kojih pojava, jednom rijeju, opta istorija f i l o z o f i j e , uostalom, ma kakav bio njen stvarni teoloki, metafiziki ili pozitivni smisao, koja e morati obavenzo da upravlja racionalnom koordinacijom nae isto rijske analize. Svaka druPa bitna grana intelektualne istorije. ak i istorije lijepih umjetnosti (raunajui tu i poeziju). i pored njene velike vanosti, ne bi mogla bez velikih opasnost da bude vjetaki oozvana u ovu neprohodnu funketiu zato to izraajne sposobnosti, ue vezane za osieanie sposobnosti i iji se organi. ustvari, vie pribliavaju srednjem dijelu mozga u uem smislu, su morale bi-

264

265

ti cijelo vrijeme podreene, u stvarnoj ekonomiji socijalnog kreta nja, sposobnostima direktne 'koncepcije, ne izuzimajui epohe nji hovog veeg i stvarnog uticaja. Jedina nauna nezgoda, svojstve na jednom takvom specijalnom izboru, je da odreuje da se pone kad zanemari osnovna uzajamnost, u toku istorijskih radnji, svih razliitih sastavnih djelova ljudskog razvoja: ali bi ova nesrena tenja, isto tako, proizilazila iz svakog drugog analognog izbora, a, meutim, bilo koji izbor je striktno potreban. Slina opasnost mo ra ak biti manje jaka i manje neizostavna kada se radije up ravlja cjelinom istorijske analize prema socijalnom elementu koji je stvarno najvie uticao na ukupnu evoluciju i ije razmatranje mora, ustvari, spontano podsjeati na razmatranje svih drugih. Ali, jedno takvo svojstvo ne bi moglo osloboditi od striktne ra cionalne obaveze da sebi predoi, koliko je to mogue, svim potreb nim sredstvima, direktni i stalni pojam univerzalne povezanosti razliitih aspekata socijalnog razvoja, za koji naa slaba inteligen cija mora biti samo suvie sklona, naroito nakon disperzivnih na vika u nae vrijeme za pretjeranom specijalnou, da izgubi iz vida neophodno jedinstvo. Najbolji kriterijumi koje moe dopustiti, u ovom pogledu, priroda predmeta da bi sprijeila ili ispravila zab lude koje mogu proizii iz suvie izolovane istorijske prevage, se sastoje u estom poreenju meu nj ma, raznih glavnih djelova ovog opteg razvoja da bi se uvjerili da li promjene za koje smo vjerovali da primjeujemo u jednom od njih odgovaraju, ustvari, na promjene koje su ekvivalentne u svakoj od drugih: bez sline provjere, poetne promjene bi bile vjerovatno loe ocijenjene, bilo zbog pretjerivanja, bilo ak zbog iluzije, Priznae se, nadam se, u nastavku ovog poglavlja i sve vie i vie u cijelom preostalom di jelu naeg rada, da se ova racionalna potvrda spontano primjenju je, na najviem nivou, na nau osnovnu konoapciju istorijske ana lize. Da bi istakli, kako treba, jo od poetka, jedno takvo svojst vo, bie mi dovoljno da ovdje dokaem da opti dinamiki zakoni prvo izvedeni iz usamljenog posmatranja intelektualnog razvoja ovjeanstva su potpuno u harmoniji sa ovima koje zatim otkriva specijalno ispitivanje njegovog materijalnog razvoja: jedna takva prirodna veza izmeu dvije najekstremnije granice mora oigled no oznaiti, unaprijed, iz jaeg razloga, analognu pomo svih raz liitih posrednih aspekata. Poto smo prethodno okarakterisali prvo generalno upravlja nje, zatim bitnu brzinu i na kraju neophodni poredak skupa ljud ske evolucije, sada moemo pristupiti, bez ikakvog drugog uvoda, direktnom ispitivanju osnovne koncepcije socijalne dinamike, raz matrajui, naroito, shodno prethodnim objanjenjima, prirodne zakone svojstvene neizbjenom razvoju ljudskog duha. Dakle, pra vi nauni princip jedne takve teorije ini mi se da se u potpunosti sastoji u velikom filozofskom zakonu kojeg sam otkrio 1822. god.

na stalnoj i neophodnoj uzastopnosti tri opta stanja, poetnog teo lokog, prolaznog metafizikog i na kraju pozitivnog, kroz koje na um uvijek prolazi u bilo kojoj vrsti spekulacija. Dakle, ovdje treba da bude prirodno plasirana neposredna ocjena ovog zaista osnov nog zakona koji je odmah namijenjen da slui kao stalna osnova itavoj naoj istorijskoj analiza iji e glavni predmet biti obavez no da joj objasni i razvije opti pojam, postepenim, irim i preciz nijim korienjem u cijelom toku ljudske prolosti. Ma kakva mo ra da bude prikladno, posebna tekoa jednog takvog poetnog is pitivanja, ipak naznaena generalna objanjenja u ovom pogledu, jo od poetka ove Rasprave a naroito, mnogobrojne primjene ta ko odluujue kao i razliite, zakona tri stanja to sam zatim stal no radio u prethodnim poglavljima i prvom dijelu ovoga, moraju da mi, sreom, omogue da mnogo skratim ovdje ovo neophodno direktno dokazivanje a da nikako ne nakodim njegovoj vlastitoj jasnoi i da ne promijenim vie njegovu kasniju efikasnost. Poto se italac tako unaprijed upoznao, kroz ovu dugu poste penu pripremu sa tumaenjem i namjenom jednog takvog zakona, bilo bi potpuno suvino da mu sada tome specijalno ukazujemo na jednostavnu stvarnu provjeru u raznim, bilo kojim, djelovima iz intelektualnog domena. Svi oni koji posjeduju neka realna zna nja optoj istoriji ljudskog duha su morali, bez sumnje, da ve izvre sami ovu neposrednu istorijsku potvrdu koja je prethodno nepobitno oznaena za sve druge duhove, prema sadanjem toku naeg individualnog razvoja, od djetinjstva do zrelosti, kao to sam to pakazao u poetku prve knjige. Na ovu vanu provjeru se mogu primijeniti razna, bilo koja, sredstva racionalnog istraivanja koja smo priznali u etrdeset osmoj lekciji da treba da pripadaju sociolokim prouavanjima, bilo ista observacija, direktna ili in direktna, bilo ak eksperimentisanje, bilo, naroto, svaka od mno gobrojnih formi koje se razlikuju od komparativne metode: se damnaest godina stalnog razmiljanja ovoj velikoj temi kojoj sam raspravljao u svim njenim stranama i koju sam podvrgnuo svim moguim kontrolama, dozvoljavaju mi da unaprijed tvrdim, bez i najmanjeg naunog oklijevanja, da e se uvijek vidjeti ova razliita istraivanja, pojedinana ili ukupna, uraena kako treba, da konano tee prema neodolj'ivijoj potvrdi jednog takvog istorijskog predloga koji mi izgleda sada tako potpuno dokazan kao nijedna od optih injenica koje su sada prihvaene u drugim dje lovima prirodne filozofije. Od otkrivanja ovog zakona tri stanja, svi pozitivni naunici, obdareni za neki filozofski domet, su se za ista sloili njegovoj posebnoj tanosti prema njihovim raznim od nosnim naukama, mada ga svi nijesu. uopte. eksplicitno proglasi li do sada. Jedine stvarne zamjerke koje sam obino sreo, se uopte nijesu odnosile na samu injenicu, ve jedino na njegovu potpunu

266

267

univerzalnost u razliitim, bilo kojim, djelovima intelektualnog do meta. Ova velika opta injenica mi izgleda ve tako implicitno priznata od strane svih naprednih duhova ,u pogledu razliitih na uka koje su danas pozitivne, tj. da je trostruka intelektualna evo lucija sada prihvaena za sve sluajeve gdje je ona mogla da se bit no izvri. Ne izgleda mi da se tu najmanja ikakva druga kapitalna restrikcija osim takozvane nemogunosti da se tako proiri isti po jam na socijalne spekulacije. Ali ovo iracionalno ogranienje kojeg nikakav princip ne bi zaista znao opravdati, realno znai, ustvari, samo sadanje neiz vravanje potpune evolucije u pogledu jednog takvog reda koncep cija, mada je, meutim, socijalna nauka ve izala, i pored njene vee komplikacije iz isto teolokog stanja i da je ona, danas, pot puno dostigla skoro svuda metafiziko stanje u uem smislu a da jo nije, uostalom, direktno uzdignuta, ako to nije u ovoj Raspra vi, na zaista pozitivno stanje. Ma kakva treba da izgleda privre mena situacija koja je prikazana ovim empirijskim polu-uvjerenjem, jedna takva dispozicija bi bila, po svojoj prirodi, bitno ja lova, suprostavljajui se svakoj optoj primjeni ovog zakona ije se glavno filozofsko korienje mora precizno sastojati u stalnoj regeneraciji socijalnih teorija. Ipak. samo vrijemo kojeg ne bi moglo nita potpuno zamijeniti, e morati da postepeno razbije ovo osnovno oklijevanje a da mi nije potrebno da ovdje dodam, to se tie opte injenice koja je shvaena u svoj svojoj racio nalnoj punoi, ikakvo direktno objanjenje neodoljivom dokaziva nju koje bi spontano proizilo, tim povodom, iz itave ove knjige. Zato da se zaustavljam da specijalno uvjeravam one koji bi na kon takvog itanja nastavili da dogmatski podre nemogunost da se drutvena nauka uini tako Do?itivnom kao sve druge manje komplikovane uprkos evidentnoj realizaciji koja se raa iz ove zadnje filozofske transformacije. Iz ovih razloga ne moramo, dakle, insistirati, ovdje, ni na kak vu neposrednu istorijsku provjeru nae trostruke osnovne evolucije ljudskog duha; svaki e italac moi bez muke da spontano obavi ovaj prethodni rad ako ga nije ve dovoljno skicirao u toku pos tupne studije prethodnih knjiga. Ali. u protivnom, mnogo je va no da se specijalna panja direktno koncentrie na filozofskom ob janjenju ovog velikog zakona koji bi u stanju jednostavne opte injenice ostao obavezno lien njegove glavne naune efikasnosti. Ova empirijska optostruna koja bi. u svakoj drugoj nauci mogla ve da ima dovoljnu vrijednost, ne bi mogla da potpuno odgovara pravoj prirodi sociologije prema utvrenim logikim principima, tim povodom u etrdeset o?moi lekciji. U jednoj takvoj nauci, smo priznali karakteristinu mogunost da tu shvatimo a priori sve osnovne odnose fenomena, nezavisno od njihovog direktnog is-

traivanja prema neophodnim osnovama koje su unaprijed date biolokom teorijom ovjeka. Tako, znamo da odgovarajue kori enje ovog vanog svojstva moe samo da sociolokim naukama da svu racionalnu energiju koja im je neophodna da prevaziu do voljno naglaene prepreke koje mora da susretne njihovo realno objanjenje: pored toga to jedna takva kontrola mora sadrati obino naj nepobitni ju potvrdu bitne tanosti istorijskih indukcija u uem smislu. Dakle, jedna takva operacija ne bi mogla, bez sum nje, i zbog jednog i zbog drugog razloga predstaviti ni u kojem sluaju, vaniji interes osim u pogledu najosnovnijeg zakona koja moe ikada biti primijenjen na skup socijalne dinamike. Moramo, dakle, da ovdje paljivo okarakteriemo razne opte motive crplje ne iz tanog poznavanja ljudske prirode koji su morali vratiti jed nim neizbjenim i jednim drugim neophodnim dijelom ovu obavez nu sukcesiju socijalnih fenomena koji su direktno razmatrani to se tie intelektualne evolucije koja bitno dominira njihovim glav nim razvojem. Ipak, poto sam ve dovoljno oznaio, tim povodom, isto logine motive, prvo u prethodnoj raspravi prve knjige, a, zatim, u mnogo vanih prilika u toku cijele ove Rasprave, moi u, vraajui tamo, unaprijed, itaoca, da se pozabavim naroito sada moralnim i socijalnim motivima a da se ne izloim, uostalom, da u nezgodno vrijeme razlanim filozofsko prikazivanje iji su svi djelovi spontano uzajamni. Neizbjena potreba jedne takve intelektualne evolucije ima kao prvi osnovni princip primitivnu tenju ovjeka da nehotino pre nese intimno osjeanje svoje vlastite prirode na univerzalno ra dikalno objanjenje svih, bilo kojih, fenomena. Mada se. upravo, tano upozoreno, od posebnog uspona filozofskog genija, da je os novna tekoa da sebe upoznamo, ne treba upote pridavati ap solutan smisao ovoj optoj napomeni koja se moe odnositi samo na vrlo napredna stanja ljudskog razuma. Coveiji duh je morao, zaista, da dospije do znatnog stepena prefinjenosti u svojim uobi ajenim razmiljanjima prije nego to je mogao da se zaudi od svojih vlastitih djela, odvijajui na njemu samom spekulativnu aktivnost koju je spoljnji svijet morao prvo tako iskljuivo da iza zove. Ako se ovjek, s jedne strane, posmatra obavezno, u poetku, kao centar svega on je onda, s druge strane, ne manje neizbjeno sklon da se izdigne, takoe, u univerzalni tip. On ne bi mogao za misliti drugo primitivno objanjenje za druge, bilo koje, fenome ne osim da ih uporedi, koliko je to mogue, sa svojim vlastitim radnjama, jedinim kojima moe ikada da vjeruje da razumije bitni nain nastajanja prirodnim osjeajem koji ih direktno prati. Moe se, dakle, ustanoviti, okreui obini aforizam da ovjek, nasuprot, poznaje bitno prvo samo sebe: tako, sva njegova primi tivna filozofija mora, uglavnom, da se sastoji od toga da prenese, manje ili vie sreno, ovo jedino spontano jedinstvo na sve druge 269

268

subjekte koji mogu postepeno da privuku njegovu nastalu panju. Kasnija primjena koju on uspijeva da postepeno uspostavi od pro uavanja spoljnjeg svijeta na prouavanje svoje vlastite prirode, ini konano najnepobitniji simptom njegove pune filozofske zre losti, danas ak jo suvie nekompletne, kao to sam to objasnio u dovoljno u etrdesetoj lekciji, gdje smo visoko okarakterisald jed nu takvu podreenost kao prvu potrebnu osnovu pozitivne biolo gije. Ali, u poetku, jedan potpuno obrnut duh neizbjeno upravlja svim ljudskim teorijama, gdje je svijet, nasuprot, uvijek podreen ovjeku, kalko u spekulativnom tako i u aktivnom poretku. Bez sumnje, na um e, najzad, dostii savrenu normalnu racionalnost samo prema osnovnom pomirenju ova dva velika filozofska pravca koja su do sada antagonistiki ali koji mogu postati dovoljno kom plementarni jedna od drugog: nadam se da sam, zaista, prikazao, na kraju ove knjige, da je ovo pomirenje ubudue mogue, a nje gov glavni princip e sainjavati najbitniji zakljuak cijele ove Rasprave. Ma ta da bude, jedna takva harmonija koja danas moe biti jedva nasluena sa najveim naporom filozofskog genija, nee moi, zaista, nikako da upravlja prvim sontanim usponom ljud skog razuma. Dakle, u stvarnoj potrebi da se onda izriito prati jedan od ova dva obrnuta toka, na um ne bi mogao, bez sumnje, da oklijeva, uza sve to je izbor bio fakultativan, da uzme onaj koji direktno proizilazi iz jedinog prirodnog mogueg polazita. Ta kav je, dakle, prirodni poetak teoloke filozofije iji se pravi os novni duh sastoji, zaista, u tome da objasni unutranju prirodu fenomena i njihov nain nastajanja uporeujui ih, koliko je mo gue, sa radnjama koje su nastale ljudskom voljom prema naoj prvenstvenoj tenji da gledamo sva, bilo koja, bia kao da ive ivotom koji je analogan naem i, uostalom, najee vii, zbog nji hove vee uobiajene energije, kako sam to oznaio 1829. god., u prvom lanku mojih Filozofskih razmatranja naukama i nau nicima. Ovo osnovno sredstvo je tako visoko iskljuivo da je o vjek mogao da odoli tome, ak u najnaprednijem stanju njegove intelektualne evolucije, samo realno prestajui da prati ova ne dostina istraivanja da bi se, ubudue, ograniio na sam odrei vanje jednostavnih zakona pojava apstrahujui njihove uzroke u uem smislu: raspoloenje duha koji evidentno pretpostavlja jed no kasno sazrijevanje ljudskog razuma. Kada, jo danas, trenutno oduzet ovoj nedavnoj pozitivnoj disciplini, ljudski genije tei da pree, takoe, ove neizbjene granice, ponovo nevoljno pada. bilo to u pogledu najmanje komplikovanih fenomena, u primitivni cen tar spontanih zabluda, jer ponovo, obavezno, uzima jedan cilj i jednu polaznu taku koji su bitno analogni, pripisujui nastajanje fenomena specijalnim voljama, uostalom, unutranjim ili, manje vie. iSpoljanjim. Da bi se. ovdje, ograniio samo na jedan pot puno odluujui primjer kojem e svako moi da lako doda mnogo

ekvivalentnih sluajeva, bie mi dovoljno da naznaim u jednoj vrlo bliskoj epohi, u jednoj naunoj temi, tako jednostavnoj ka i moguoj, znamenitu filozofsku zabludu slavnog filozofa Malbrana koja se odnosi ina osnovno objanjenje matematikih zakona ele mentarnog sudara vrstih tijela. Kada jedan takav duh, u jednom tako prosveenom Vijeku nije konano mogao da zamisli drugo real no sredstvo da objasni slinu teoriju sem formalno pribegavajui stalnom djelovanju direktnog i specijalnog provienja, slina pro vjera mora, bez sumnje, uiniti potpuno neminovnom neizbjenu tendenciju naeg uma ka jednoj radikalno teolokoj filozofiji, sva ki put sada elimo da prodremo u bilo kojem svojstvu do unut ranje prirode pojava, prema optoj dispoziciji koja obavezno karakterie sve nae primitivne spekulacije. Ova neodoljiva spontanost koja potie iz teoloke filozofije i ni njeno najosnovnije svojstvo i prvi izvor njenog dugog neop hodnog uspona. Karakteristina namjena jedne takve filozofije, jedine sposobne da otvori naem intelektualnom razvoju neophodni prvobitni izlaz, zaista, odmah iz toga proizilazi. Jo od poetka ove Rasprave, a, zatim, u svim njenim raznim djelovima, dovoljno srno priznali primitivnu nesposobnost u bilo kojem predmetu, neke, za ista, pozitivne teorije, tj. svake racionalne koncepcije koja je zas novana na odgovarajuem sistemu prethodnih posmatranja; poto, nezavisno od znatnog vremena koje evidentno zahtijeva spora kumulacija takvih posmatranja, na duh ne bi, ak, mogao da ih preduzme a da nije prvo upuen a, zatim, stalno ubrzavan nekim prethodnim teorijama. iSvaka od bitnih grana prirodne filozofije nam je postepeno pruila nove motive da provjerimo da, ma ta se tome moglo rei, apsolutni empirizam bi bio ne samo potpu no jalov, ve ak radikalno nemogu naem umu koji, ni u kojoj vrsti, ne bi evidentno mogao da se lii bilo koje doktrine, realne ili nestvarne, nejasne ili precizne, koja je naroito odreena da sa kupi i stimulie svoje spontane napore da bi usostavila neophodni spekulativni kontinuitet, bez kojeg bi se mentalna aktivnost oba vezno ugasila. Zato, npr. nae ogromne naune kompilacije to bonjih meteorolokih o b s e r v a c i j a su, danas, tako dubokoliene svake prave koristi i ak svakog ozbiljnog znaenja? To je, bez sumnje, zbog njihovog nesvjesno empirijskog karaktera. One ne bi mogle dobiti stvarnu vrijednost i nee postati osjetljive na spekulativnu efikasnost osim kada budu obino voene teorijom u uem smislu, ma kako da je ona morala da bude u poetku hepotetina. Oni koji bi oekivali, u protivnom, da, u jednoj tako komplikovanoj temi; ova teorija bude sugerisana samim opserva cijama potpuno poriu obavezni tok ljudskog duha koji je, do naj jednostavnijih istraivanja morao da uvijek stavi prije naunih opservacija bilo koju koncepciju odgovarajuih fenomena. Ako i talac sjedini ovdje kako treba mnogobrojne i razliite provjere ko271

270

je nam je sav tok ove Rasprave postepeno ponudio ovoj neop hodnoj intelektualnoj obavezi biemo osloboeni da dalje insistira mo na tako neospornom predlogu. Potsjetiu samo na poseban na in, prema etrdeset sedmoj lekciji, da naglaenija potvrda jedne takve potrebe za socijalnim spekulacijama, ne samo zbog njihodugog prethodnog razvoja ljudskog duha i drutva je samo mogao da dovoljno ustanovi same fenomene, nezavisno od svake pripre me istraivaa i svake akumulacije istraivanja. Na kraju, nije bez koristi da ovdje ukaem, uglavnom, da razne pojedinane provjeza jedinstvom metode i za homogenou doktrina koje bi nam nepo prirodi stvari, da se uzajamno jaaju zbog nae stalne tenje re ovog osnovnog predloga u raznim redovima fenomena moraju, hotino odredile da postepeno proirimo teoloku filozofiju sa jed ne vrste primitivnih spekulacija na drugu vrstu kada, ak, svaka od njih ne bi uopte bila izolovano podvrgunuta vlastitim i direk tnim motivima, ovoj nesavladivoj optoj obavezi. Takva je, dakle, sa prostog logikog gledita neophodna prvo bitna funkcija izriito osjetljiva na teoloku filozofiju u osnovnoj evoluciji naeg uma gdje polet mate mora obavezno, u bilo kojoj vrsti, da uvijek ide ispred poleta opservacije, kako za vrstu tako i za jedinku. Samo ovoj filozofiji je pripadalo zbog njene divne ka rakteristine spontanosti, da stvarno oslobodi ljudski duh radikal no pogrenog kruga gdje je prvo izgledao neopozivo prikovan iz meu dvije suprotne potrebe podjednako neodoljive da prethodno posmatra da bi doao do odgovarajuih koncepcija i da prvo shvati bilo koje teorije da bi efikasno preduzeo redovna posmatranja. Ovaj fatalni logiki antagonizam nije evidentno mogao podnijeti drugo rjeenje osim onog koje je prirodno dao neizbjeni poetni polet teoloke filozofije uporeujui, koliko je to mogue, sve, bilo koje. fenomene sa ljudskim radnjama: bilo direktno prema prvobitnoj funkciji koja animira specijalno svako ivotno tijelo manje vie slinog naem, bilo, zatim, indirektno, prema hipotezi u isto vrije me trajnijoj i plodnijoj koja stavlja na sav vidljiv svijet obino nevidljivi svijet nastanjen nadljudskim, manje vie, plemenitim agensima ija suverena aktivnost odreuje stalno sve ocjenjljive fe nomene mijenjajui po svojoj volji, materiju posveenu bez nje jednoj potpunoj inerciji. U ovom drugom stanju, naroito, bolje poz natom i manje udaljenom od naih ideja, mada on nije nakda mogao biti najvaniji, teoloka filozofija daje najlake i najire izvore da bi se zadovoljile nastale potrebe jednog uma koji je tada sklon da naivno vie voli najiluzornija objanjenja: kod svake no ve zabune koju moe dati prizor prirode, dovoljno je, ustvari, da se suprostavi ili koncepcija nove volje kod odgovarajueg idealnog agensa ili, najvie stvaranje, koje je jeftinije kreacija novog agensa. Ma kako uzaludne moraju da sada izgledaju ove djeje spekulacije, ne treba zaboraviti nijednim povodom da su one uvijek i svuda

same mogle da izvuku ljudski genije iz njegovog prvobitnog mrtvi la nudei njegovoj stalnoj aktivnosti jedinu spontanu hranu koja je mogla isprva da postoji. Osim to izbor nije bio uopte slobodan, treba, uostalom, pribiljeiti, kako sam to ve ukazao u poetku ove Rasprave da se jedna takva vjeba ispostavila onda kao savreno prilagoena optoj prirodi nae slabe inteligencije da su je mogla iskljuivo interesovati najoplemenjenija rjeenja. Danas nam je mogue pod uticajem odgovorajueg vaspitanja da se ivo veemo za samo istraivanje prostih zakona pojavama, bez obzira na nji hove uzroke u uem smislu, prve ili krajnje i jo. pored najmud rijih stalnih predostronasti, vraamo se samo suvie esto djejoj radoznalosti koja tei naroito da upozna porijeklo i kraj svih stvari. Ali ova spasonosna racionalna strogost je sigurno postala primjenjljiva samo od kada je koliina naih stvarnih znanja mog la da bude u svakoj vrsti dosta velika da bi nam uinila da shva timo razumnu nadu da konano otkrijemo ove prirodne zakone za kojim stvarno traganje nije moglo u djetinjstvu ljudskog genija da omogui najmanji uspjeh. Da se naa inteligencija nije, dakle, uopte, prvobitno, izriito primjenjivala neodoljivom instinktiv nom osobitom skolonou na ova nepristupana ispitivanja koji ma iskljuivo odgovara teoloka filozofija, ona bi neizbjeno tra jala u svojoj poetnoj liturgiji zbog nedostatka same vjebe koju je mogla onda podnositi. Sto e se vie razmiljati ovoj ve likoj temi vie e se priznati da priroda pitanja savreno sarauje, sa prirodom metoda, da bi duplo istakli neophodni uticaj teo loke filozofije na djetinjstvo ljudskog razuma. Ovim razliitim motivima, isto intelektualnim pripojie se, ne manje spontano, moralni a naroito socijalni motivi koji bi po sebi uinili visoko neospornom jednu takvu potrebu. Pod prvom takom gledita, teoloka filozofija se karakterie, u poetku, tim srenim svojstvom da moe, dakle, sama da animira ovjeka do voljno jakim povjerenjem ulivajui mu povodom njegove general ne pozicije i njegove krajnje moi, osnovno osjeanje univerzalne nadmoi koja je bila, uprkos nejnog nestvarnog pretjerivanja, dugo neophodna za postepeni razvoj naeg stvarnog djelovanja. Cesto smo posmatrali sa uenjem duboki kontrast, na izgled tako neob janjiv, koji se uvijek javlja u djetinjstvu ovjeanstva izmeu slabog stvarnog dometa naih, bilo kojih, sredstava i bezgranine dominacije koju teimo da vrimo nad spoljnjim svijetom. Ovaj prividni nesklad je savreno anlogan, u aktivnom poretku, onom koji smo upravo ocijenili u spekulativnom poretku. On prirodno proizizilazi, kao i ovaj, iz poetne tenje koja je spontano proizvela teoloku filozofiju i, zatim, ona mora specijalnije da vee ovjeka za takvu filozofiju. Jer, gledajui sve fenomene kao jedine koji ma upravljaju nadljudske volje, on se moe nadati da izmijeni, po volji svojih elja, cijelu prirodu, ne, bez sumnje, linim sredstvi-

272

273

ma ija jedna nedovoljnost mora biti onda suvie oita ve neogra nienom vladavinom koju on pripisuje idealnim imoima, da bi dos pio, pomou odgovarajuih molbi, da stekne njihovu neogranie nu intervenciju. Ako bi, nasuprot mogao da shvati svijet striktno potinjen nepromjenjijivim zakonima, oita nemogunost u kojoj bi se on naao da um nikako ne promijeni djelovanje kao i da ih upozna, ulila bi mu, obavezno, fatalno obeshrabrenje koje bi ga sprijeilo da ikada izae iz svoje primitivne apatije kao i mental nog mrtvila. Od kada nas je spori i teki socijalni razvoj, istovre meno intelektualni i materijalni, teko doveo da vrimo, najzad, nad prirodom dovoljno iroku djelatnost, mogli smo nauiti da se postepeno uzdrimo, radi ublaavanja naih bijeda, od raznih nat prirodnih pomoi, u isto vrijeme kad nam je dugo iskustvo gor ko pokazalo njihovu potpunu jalovost. Ali, u poetku, ljudske dis pozicije su morale biti obavezno obrnute jer je opta situacija ima la bitno suprotan karakter. Povjerenje a, zatim, hrabrost, su nam mogli doi samo odozgo zahvaljujui neizibjenim iluzijama koje su nam obeavale tako skoro neogranienu mo u iju nitavnost nijesmo mogli jo nikako da sumnjamo, vidi se da ja ovdje, ak, ho- ' timice, ne uzimam u obzir uopte razna iskustava koja se tiu budu eg ivota, koja su mogla dobiti samo vrlo kasno visoku socijalnu vanost kako to istorija potvruje, kao sto u to uskoro objasniti. Ranije, kod ovog zadnjeg uticaja. teoloka filozofija je ve bila bit no napravila stalni uspon nae moralne energije istovremeno kad i onaj od nae mentalne aktivnosti, samo sa tim to nam je spontano inila da nazremo, u naim bilo kojim poduhvatima, stalnu mogunost neodoljive pomoi. Ako se, ak i u najnaprednijim epo hama trudimo da ocijenimo jednom dovoljno produbljenom ana lizom, stvarni utlcaj religioznog duha na opte ponaanje ovjeko vog ivota, nai emo uvijek da mono povjerenje koje on uliva esto, proizilazi mnogo vie. u svakom sluaju, iz neoosrednog vje rovanja u aktuelnu i specijalnu pomo, nego iz indirektne i dale ke perspektive, neke budue egzistencije. Takav je, ini mi se, glav ni karakter znaenje situacije to spontano proizvodi, u cjelini ljudskog mozga, vaan fenomen m o l i t v e u isto vrijeme inte lektualan i moralan, koja je dostigla do svoje pune fizioloke efi kasnosti 1 ija su divna svojstva neosporna u prvom periodu nae osnovne evolucije. Od opadanja religioznog duha koji ve dugo vremena pada, morao se naravno, stvoriti pojam u d a u uem smislu, da bi okaraikterisali dogaaje koji su od tada izuzetni, pri pisani jednoj boanskoj specijalnoj intervenciji. Ali, jedan takav pojam jasno oznaava da je opti princip prirodnih zakona ve poeo da postaje vrlo blizak i, ak, u raznim pogledima, jai poto ne bi mogao imati drugog znaenja osim da nam opie antagonis tikim putem trenutno odgaanje. U poetku, i dok je teoloka, filozofija potpuno dominirala, nema uopte uda, jer sve izgle-

274

da divno, kako to neopozivo svjedoe naivne deskripcije antike poezije gdje su najobiniji dogaaji prisno pomijeani sa najmonstruoznijim udovitima i spontano dobijaju analogna objanje nja. Minerva se mijea da bi digla sa zemlje bi jednog ratnika u jednostavnim vojnim igrama kao i da ga titi protiv cijele jed ne armije. Danas, ak, koji je to pravi bogomoljac koji nee skoro toliko dodijavati svom boanstvu zbog najmanjih linih udobno sti kao i povodom velikih ljudskih interesa? U svako doba, svetehnika sluba je morala biti, bez sumnje, mnoga aktivnije zapos lena dnevnim zahtjevima svojih vjernika u vezi sa specijalnim molbama za neposrednu milost Provienja, nego u pogledu vjene sudbine svakog od njih. Ma ta bilo, uostalom, ova razlika ne kva ri nimalo osnovno svojstvo koje ovdje ispitujemo u teolokoj filo zofiji da moemo, prvo, samu animirati i podrati nau moralnu hrabrost kao i da probudimo i upravljamo naom intelektualnom aktivnou. Treba, na kraju, nepomenuti, tim povodom, da bi oci jenili kako treba svu neodoljivu energiju primitivne tendencije ovjeka ka jednoj takvoj filozofiji, da je afektivni utioaj morao da snano uvrsti spekulativni uticaj da bi nas jo vie vezao za sline koncepcije kao to sam to ve ukazao kod raznih specijalnih poglavlja, u prethodnim djelovima ovog rada. Razumije se, ustvari.prema krajnoj slabosti koja se odnosi na isto intelektualne or gane u skupu naeg cerebralnog organizma, kakvu je visoku va nost morala da ima u poetku, to se tie mentalne pobude, privla na moralna perspektiva ove neograniene moi da promijeni, po naoj volji, cijelu prirodu pod vodstvom ove teoloke filozofije, uz pomo uzvienih agensa sa kojima ona okruuje nau egzistenciju koioj je osnovna ekonomija svijeta tako bitno podreena. Jedno vrlo napredno stanje naunog razvoja je moglo omoguiti, na kraju, da shvatimo svakodnevnu kulturu stvarnih znanja bez ikakvog drugog odreujueg motiva do iste direktne satisfakcije koju inspirie pogodno obavljanje nae intelektualne aktivnosti do date slatkom zadovoljstvu koje daje otkrie istine jo da li je vrlo sumnjivo to je ova jednostavna stimulacija mogla obino biti do voljna da nije uopte bila podrana kolateralnim impulsima slave, ambicije ili manje uzvienim i energinijim strastima, ako to nije, ipak, bila kod jednog vrlo malog broja eminentnih duhova, ko jih su, oni morali da se nuno navikavaju. Ali svaka pretpostavka ove vrste bi bila duboko nespojiva sa pravom konstitucijom ljud ske prirode, prvo, u poetnom mrtvilu nae debilne inteligencije koju mogu jedva da pokrenu najjai stimulansi i ak, zatim, do epohe, manje vie kasne, prema predmetu istraivanja, gde je prethodni polet drutva dosta usavren da bi podnio spekulativne uspjehe jednog visokog istog interesa, to sigurno uvijek pretpos tavlja, u najpovoljnijim sluajevima jednu vrlo poboljanu kul-

275

turu. U neophodnom elaboriranju koje mora dugo pripremati jed no takvo spekulativno stanje, naa mentalna aktivnost bi mogla biti dovoljno ohrabrena samo snanim opsjenama teoloke filozo fije u vezi sa univerzalnom nadmonou ovjeka i njegove bezgra nine vladavine nad spoljnjim svijetom, kao to sam to iznio po vodom astrologije i alhemije. Cak danas, gdje kod malo napredni jih duhova, ova (primitivna filozofija vlada bitno samo u pogledu samih socijalnih spekulacija, moe se jo direktno provjeriti, tim povodom, jedna takva tenja primjeujui tu kakvu tekou osje a na um da se odree, u ovoj vrsti, nemani koje su savreno ana logne, koje nam omoguavaju da tako izmijenimo po naoj volji ukupni tok politikih fenomena i bez kojih izgleda da jedan ta kav poredak ispitivanja ne bi mogao vie da nam uliva dovoljan naun unteres. Oito uee ovog svojstava u sadanjem ouvanju teoloko^metafizike politike moe nam dati odmah slabu predstavu primitivnom uticaju slinog karaktera kada se on u potpunosti irio na sve, bilo koje, djelove intelektualnog sistema, i kada, pre ma tome, ovjek nije mogao imati nikakvo redovno sredstvo, ak indirektno, da zatiti svoj razum protiv pokretanja slinih iluzija. Tako, dok je s jedne strane, teoloka filozofija, intelektualno raz matrana, sama ogovarala spontanom nainu ljudskog ispitivanja i prvobitnoj prirodi naih istraivanja, ona sama takoe moralno razmatrana, mogla je prvo da razvije nau aktivnu energiju inei da uvijek, usred dubokih bijeda nae prvobitne situacije, ija na da 'koja odvlai od apsolutne vladavine nad spoljnjim svijetom, kao dostojna nadoknada koja je obeana naim spekulativnim na porima. Sto se tie socijalnih razmatranja koja, kad na njih doe red, uspostavljaju, na ne manje odluan nain, ovu neophodnu primi tivnu potrebu, mi moemo ovdje da se ograniimo, uprkos njiho voj velikoj vanosti, da ih naznaimo vrlo kratko, poto one mo raju, po svojoj prirodi, da se specijalno predstave sa svim odgova rajuim razvojima, u sva tri slijedea poglavlja ispitujui optu istoriju teolokog stanja ovjeanstva; ovo korisno skraenje jednog ve tako irokog prikazivanja e imati utoliko manje nezgoda to je ovaj zadnjd red motiva moda danas najmanje osporavan od strane svih. Treba u tom cilju, ocijeniti kako treba, prema dva glavna gledita, visoku apsolutnu namjenu teoloke filozofije, bilo da bi prvo predvodila osnovnu organizaciju drutva, bilo, zatim, da tako omoguimo stalno postojanje jedne spekulativne klase. Prema prvom aspektu, treba priznati da formiranje svakog stvarnog dru tva koje je osjetljivo na stabilnost i trajnost pretpostavlja stalno jaki uticaj izvjesnog prethodnog sistema zajednikih miljenja ko ja su pogodna da dovoljno sadre silni prirodni polet individualnih neslaganja. Jedna takva obaveza koja, ak, ostaje nepobitna u naj bolje razvijenom socijalnom stanju gdje toliko spontanih unutra-

njih i spoljanjih uzroka sudjeluje sa toliko energije da duboko ve u jedinku za drutvo, bila bi, utoliko prije, nemogua da se ona tu, u poetku, oduzme, kada se porodice jo tako slabo povezuju meu sobom malim brojem odnosa tako privremenih kao i nepot punih. Ma kakva da je Socijalna snaga koja se pridaje ueu in teresa i ak simpatiji osjeanja, ovo sudjelovanje i ova simpatija ne bi mogli, zaista biti dovoljni za osnivanje najmanje trajnog drutva kad intelektualna zajednica, odreena jednoglasnim pri druivanjem nekim osnovnim pojmovima ne uspijeva uopte da tamo pogodno postigne ili tamo ispravi neizbjena uobiajena nes laganja. I pored slabe prirodne energije naih isto intelektualnih organa u stvarnom skupu nae cerebralne ekonomije, priznali smo, meutim, u prethodnom poglavlju, da um mora obavezno da vla da, ne u domaem ivotu, ve u socijalnom, i utoliko prije, u po litikom. Samo se preko nje moe, zaista, organizovati ova opta reakcija drutva nad jedinkama koja karakterie osnovno opredje ljenje vladavine i koja zahtijeva, prije svega, odgovarajui sistem zajednikih miljenja koja se tiu svijeta i ovjeanstva. Ne bi mogli da ne znamo, u principu, neophodnu politiku potrebu jed nog takvog sistema u bilo kojoj epohi ljudske evolucije i jo ma nje u djetinjstvu drutva. Ali, sa druge strane, ne moe se vie po ricati da ljudski duh ije prethodno djelovanje mora dati ovu prvu bazu socijalne organizacije, ne bude, kad na njega doe red, iskljuivo razvijena samo od strane samog drutva iji je uspon ne razdvojiv od uspona uma, mada nauna apstrakcija, uostalom djelimino korisna, tei suvie esto da uini da se zaboravi ova ne pobitna povezanost. Evo, dakle, prema novom aspektu ovjean stvo, u svom poetku jo politiki okovano, kao to je to ve logi no bilo, u jednom stvarno zaaranom krugu, totalnom opozicijom dvije podjednako neopozive potrebe. Dakle, kod ovog drugog po voda, kao i kod prvog, jedini mogui izlaz nastaje onda, evidentno, iz divne spontanosti koja karakterie teoloku filozofiju. Zbog ovog srenog osnovnog svojstva, jedna takva filozofija je zaista namije njena da iskljuivo upravlja prvom socijalnom organizacijom kao jedina sposobna da formira prvo jedan dovoljan sistem zajednikih miljenja. Vano je da se uvidi, u ovom pogledu, da se najee shvata vrlo pogreno, po mojoj volji, ova visoka socijalna funkcija teoloka filizofije kada se ona ini da naroito proizilazi iz vrste dis cipline spontano nastale perspektivom budueg ivota. Ma kakav bio stvarni uticaj ovog zadnjeg vjerovanja njemu se sigurno pri pisuje, u svakom pogledu, pretjerana vanost naroito za prvo do ba ovjeanstva gdje nam istorija pokazuje teoloku filozofiju. ko joj je ve data jedna visoka politika nadmonost, prije nego to je naa spontana tenja da zamisli vjenost postojanja mogla da vri veliku socijalnu aktivnost. Neosporno je, uostalom, po svojoj prirodi, slino vjerovanje nije nikada moglo dati sem visoku potvr-

276

277

du prethodnom sistemu zajednikih miljenja, a da nije moglo ni kako da samo uestvuje u formiranju toga, bilo kojeg, sistema. Dak le, to je spontano formiranje koje po mojem miljenju, ini direkt no pravo socijalno opredjeljenje, svojstveno teolokoj filozofiji, da bi posluilo kao prva osnova za politiki razvoj ovjeanstva kao i za njegov intelektualni i moralni uspon. Ova filozofija je sada dospjela u jedno takvo stanje raspadanja da su, ak, najrevinosnije pristalice morale da bitno izgube stvarno osjeanje svoje prvobitne tenje da prirodno inspiriu zajednicu ideja, dok, ve nekoliko vje kova, one samo suvie doprinose, nasuprot, nastanku dubokih in telektualnih nesloga zbog naraslog nereda. Ipak, ocjenjujui je kao bilo koju drugu instituciju, prema vremenima njene glavne snage a ne spektaklom njene potpune oronulostii, neemo moi vie da ne poznajemo njenu osnovnu sklonost da prvobitno ustanovi, u pogodnim uslovima, dovoljnu intelektualnu zajednicu koja ini, bez ikakve sumnje, naroito onda, svoje najvanije politiko op redjeljenje u poreenju sa kojim direktna pravila budueg ivota su mogla ikada imati samo vrlo sporednu vanost, uprkos obrnutoj predrasudi koja je morala da vlada sa toliko pretjerivanja, od ka da je religija dosta izbrisana da ne ostavlja obino vie pomenu sem one na njene najgrublje impresije. Osim ovog visokog socijalnog davanja, poetna prevaga teo loke filozofije je bila politiki neophodna za intelektualni razvoj ovjeanstva sa jednog drugog generalnog aspekta kao da je je dina mogla da osnuje, usred drutva, specijalnu klasu tano odre enu za spekulativnu aktivnost. Da nije, po svojoj prirodi, tako fundamentalan kao prethodni sa kojim ini, obavezni nastavak, ovaj drugi aspekt nema, u osnovi, najmanju efikasnost za skup na eg velikog sociolokog dokazivanja gdje jo on nudi spontano dvostruku korist lakoj ocjena i duoj primjeni, jer, u ovom pog ledu, socijalna nadmonost teoloke filozofije je trajala, da tako kaem, do naih dana, kod najnaprednijih naroda. Ne moemo sa da da direktno imamo pravu predstavu ogromnim tekoama koje je trebalo da prui, u djetinjstvu ovjeanstva, prvo uspostavlja nje, ak grubo skicirano, izvjesne stalne podjele izmeu teorije i prakse koja je neopozivo ostvarivana stalnim postojanjem jedne prvenstveno spekulativne klase. Ali, naa intelektualna slabost nas tako rasporeuje, u svim vrstama u najmaterijalnijoj rutini da, ak danas, uprkos finoi naih mentalnih navika, mi trpimo najveu tekou da bi dovoljno ocijenili svaku novu operaciju koja nije uopte, odmah podlona praktinom interesu. Ovaj termin poreenja.moe rastumaiti, mada vrlo nesavreno, koliko je bilo mogue, u prvom drutvenom dobu da se direktno ustanovi kod populacije koje su iskljuivo sastavljene od ratnika i robova, drutvo bitno os loboeno od vojnih i industrijskih briga i ija bi karakteristina aktivnost bila naroito intelektualna. U tako grubim vremenima,

jedna takva klasa nije mogla sigurno da bude niti osnovana niti tolerisana da je obavezni razvoj drutva nije ve spontano uveo i ak prije uloio prirodnu vlast koja je manje vie potovana pre ma neizbjenoj prvobitnoj prevagi teoloke filozofije. Takva je, prema ovom drugom gleditu, osnovna politika funkcija ove pri mitivne filozofije osnivajui tako spekulativno drutvo ija socijal na egzistencija, daleko od toga da moe sadrati ikakvu prethodnu raspravu, morala je, nasuprot, da bitno prethodi i ak upravlja re dovnom organizacijom svih drugih klasa, kako e nam to uskoro dokazati isforijska analiza. Ma kakva je morala biti prvobitna kon fuzija intelektualnih radova kod svih svetenikih kasta i pored jednodunosti njihovih glavnih istraivanja, ostaje, ipak, neospor no da ljudski duh njima duguje prvu stvarnu podjelu izmeu teo rije i prakse koju je nemogue realizovati onda ni na kakav drugi nain. Bilo bi, bez sumnje, nekorisno da se ovdje insistira na stvar nom intelektualnom i socijalnom dometu jedne takve podjele, naj vanije i najtee od onih koje je trebalo da zahtijeva, u naoj ukup noj evoluciji, organizacija cijelog ljudskog rada. Mentalni napre dak, odreen da upravlja svima drugima, bi bio, zaista, zaustav ljen, skoro pri roenju, da je drutvo moglo ostati iskljuivo sas tavljeno od porodica koje su jedino preputene, bilo brigama za materijalnu egzistenciju, bilo za pripremanje brutalne vojne aktiv nosti. Sav na duhovni uspon je pretpostavljao isprva spontano pos tojanje jedne privilegovane klase koja je uivala u fizikoj doko lici koja je neophodna intelektualnoj kulturi i, u isto vrijeme, gur nuta svojim socijalnim poloajem da razvija, koliko je to 'mogue, vrstu spekulativne aktivnosti koja se slae sa primitivnim sta njem ovjeanstva: dvostruko svojstvo svjetenike institucije pri rodno utvrene od strane teoloke filozofije. Mada, u neizbjenoj malaksalosti ove antike filozofije, ova teoloka klasa je morala, danas, potpunim obrtanjem njene prvobitne namjene, uprkos do kolici koju nije uopte izgubila, dospjeti postepeno do jedne vrste mentalne letargije, nikada ne treba da se zaboravi to da su svi pr vi intelektualni radovi, u bilo kojoj vrsti, obavezno proizili iz nje. Bez svog spontanog uspostavljanja, sva naa aktivnost, od tada iskljuivo praktina, bi bila ograniena :na izvjesno usavravanje, uskoro zaustavljeno nekim jednostavnim postupcima i vojnim ili industrijskim instrumentima. Najvanije sposobnosti mae prirode koje ostaju zauvijek prikrivene u svojoj primitivnoj obamrlosti, opti karakter drutva bi ostao, ustvari, vrlo malo superioran nad ka rakterom drutva velikih majmuna. Tako teoloka filozofija, poto je obavezno vladala politikom organizacijom u prvo socijalno do ba, je tu spontano ostvarila prethodne politike uslove kasnijeg razvoja ljudskog duha stalnim osnivanjem jedne spekulativne kla se. 279

278

Takva su, letimino gledane, prema ovom skupu indikacija, glavna karakteristina svojstva, intelektualna, moralna i socijalna koja najneodoljiivije doprinose davanju univerzalne nadmonosti teolokoj filozofiji, tako neophodnoj kao i neizbjenoj, u poetku ljudskog razvoja. Ako earn toliko insistirao na ovom prvom dijelu velikog sociolokog prikazivanja koje slijedimo, nije to samo zbog toga to ona mora da danas bude najosporavanija, ili, bolje ree no- jedina sporna za najnaprednije duhove, to moram da imam bitno u vidu. Vjerovao sam da to moram da uinim zato to mi se jedna takva polazna taka ini, po prirodi stvari da sadri osnov ni princip cijelog prikazivanja koje sad moemo brzo zavriti, vra ajui se, uostalom, na mnogobrojne pokazatelje koji su ve iznije ti u prethodnim knjigama i u direktnim razvojima kojima e biti posveen nastavak ovoga. Do take do koje je ova Rasprava sada stigla, bilo bi suvino da se tu dogmatski dokazuje krajnja tenja svih ljudskih koncepcija ka jednom isto pozitivnom stanju. Ona je bila, ustvari, tako pu no konstatovana koliko je to mogue, ukupom prethodnih knjiga, za sve nauke u uem smislu, u pogledu kojih je ona, uostalom, danas prestala da moe da bude nepoznata, i to se tie socijalnih spekula cija jedinih koje jo nijesu pretrpjele jednu takvu transformaciju, cijela ova knjiga je posveena da ih toj promjeni ovdje podini. Tako, stvarni kraj intelektualne evolucije nije vie pogodan za os poravanje kao njegova obavezna polazna taka. Ma kakav neodo ljivi prvobitni uticaj koji smo, u principu, upravo priznali teolo koj filozofiji u vezi sa njenom karakteristinom spontanou, sva ki od osnovnih motiva koji objanjavaju i potvruju jednu takvu intelektualnu vladavinu je pokazuju istovremeno kao obavezno privremenu poto se uvijek sastoje u konstatovanju, u raznim po vodima, savrene prirodne harmonije ove filozofije sa potrebama svojstvenim primitivnom stanju ovjeanstva i koje ne bi mogle biti iste ni, prema tome, sadrati istu filozofiju kada je socijalna evolucija dovoljno razvijena. italac moe lako ponovo uzeti, pre ma svom gleditu, sva ova razliita glavna razmatranja i svuda e priznati da, kada se produava generalna primjena do jednog vrlo naprednog socijalnog stanja, one dokazuju i manje spontano, neop hodnu krajnju dekadenciju teoloke filozofije i brzi dolazak pozi tivne filozofije: u tome se ba, naroito, sastoji velika logina delikatnost jedne takve argumentacije koju bi sofistiki duh mogao tako lako zloupotrijebiti da dogmatski poree, na apsolutan nain, svalku pravu, bilo koju, korist teoloke filozofije na vjenu tetu istorijske nauke, od tada potpuno nemogue. Uzimajui u obzir, prvo. intelektualnu namjenu, stalno e se nai u bilo kojoj temi da spontani uspon teoloke filozofije, ipoto je izriito odredio prvo buenje naeg uma i ak upravljao njegovim postepenim napret kom dok nijedna realnija filozofija nije bila jo postala dovoljno

mogua, je obavezno morao zavriti da svuda tei za saimanim ljudskog duha od kada je njen stvarni antagonizam sa pozitivnom filozofijom mogao da pone da se jasno karakterie. Isto tako, u moralnom redu, bar je tako evidentno da utjeno povjerenje i ak tivna energija tako sreno inspirisane u prvom dobu ovjeanstva, iluzijama jedne takve filozofije su postepeno teile da se promije ne, naposletku pod njenom suvie produenom vladavinom, u na silni teror i apatinu nemo iji su primjeri suvie zajedniki od momenta gdje je, poto je njena nadmo bila kompromitovana, ona morala da se zaustavi umjesto da raste. Krajnja superiornost po zitivne filozofije je tako nesumljiva, u ovom kao i u prethodnom povodu, kao to e sva naa istorijske analize to spontano dokaza ti, samo njoj pripada u muevnom stanju ljudskog razuma da raz vije u nama, usred naih najsmjelijih poduhvata, nesavladivu sna gu i promiljenu stalnost koje su direktno izvuene iz nae vlasti te prirode bez ikakve spoljanje pomoi i bez ikakve varljive smet nje. Najzad, u sociolokom poglodu, mada je stvarni uticaj teolo ke filozofije morao, u tom pogledu, da se vise produi, bilo bi da nas nekorisno da formalno konstatujemo da, daleko od toga da tei da povezujemo ljude prema njenoj prvobitnoj namjeni, ona bitno doprinosi da ih dijeli, isto tako, poto je kreirala spekulativ nu aktivnost, ona je morala da je radikalno sputa. Svojstvo da uje dini, kao svojstva da stimulie i upravlja, pripadaju, ubudue, na sve iskljuiviji nain, od dekadencije religioznih vjerovanja, sku pu pozitivnih koncepcija koje su jedino sposobne da spontano us tanove s jednog kraja svijeta na drugi, na tako trajnim kao i i rokim osnovama, pravu intelektualnu zajednicu koja moe da slu i kao solidna osnova najiroj politikoj organizaciji. Zbog svih ovih razliitih razloga progresivno iskustvo poinje da ini da se dosta jasno predvidi odnosna sudbina dviju filozofija da bih ja morao sa da da vie insistiram na takvoj jednoj ocjeni koja, ve intelektual no napravljena u cijelom toku ove Rasprave, e biti uskoro to mo ralno i politiki na jednom tako odluujuem stepenu u cijeloj ovoj knjizi. Istorijska analiza e nam jasno objasniti, prema itavoj so cijalnoj prolosti, stalnu dekadenciju prve i odgovarajui uspon druge, ak od prvih napredaka ljudskog razuma. Mada mora iz gledati prvo paradoksalno, da gledamo teoloku filozofiju kao da je ve i odavno u punom intelektualnom opadanju u samom momen tu gdje je ona izvravala svoju uzvienu politiku misiju, uskoro emo priznati, sa punom naunom oiglednou da je katolicizam, njeno najuzvienlje socijalno djelo, morao biti tako njen zadnji napor zbog poetnih klica dezorganizacije koja je morala da se od tada razvija na sve bri i bri nain. Moemo, dakle, da se ovdje ograniimo, radi njenog osnovnog prikazivanja, da okarakteriemo opti princip neizbjene osnovne tendencije koja konano povlai 281

280

ljudski duh ka pozitivnoj filozofiji, sve vie i vie iskljuivoj u svim djelovima intelektualnog sistema. Prema osnovnim zakonima ljudske prirode, razvoj vrste kao i razvoj jedinke, nakon dovoljne prethodne aktivnosti svdh naih sposobnosti, mora zavriti spontanim pripisivanjem razumu jedne eve karakteristinije nadmonosti nad imaginacijom mada je uspon ove morao prvo neophodno da bude dugo nadmoniji. Tako, i u jednom i u drugom sluaju, najvaniji atributi ovjeanstva tee postepeno ka optem usponu kojem su hrli namijenjeni jo od po etka, uprkos njihovoj najmanjoj organskoj energiji i koji jedino moe sam do podvrgne cerebralnu ekonomiju trajnoj harmoniji. Isti osnovni motivi koji nameu jedan takav razvoj individualnom organizmu ga takoe odreuju, sa neodoljivdjom moi, drutvenom organizmu zbog njegove vie komplikacije i njegove karakteris tine trajnosti. Uprkos neizbjenom primitivnom utkaju teo loke filozofije, moe se sada potvrditi da taj nain filo zofiranja nije nikada bio za nau inteligenciju osim jedna vrsta naj goreg sluaja ka kojem nas je, u poetku, tako iskljuivo povukla samo radikalna nemogunost jedne bolje filozofije. U bilo kojoj temi, kada je nakon odgovarajue pripreme, konkurencija meto da postala zaista mogua, ovjek nije nikada oklijevao da zamije ni sve vie i vie, istraivanje stvarnih zakona fenomena sa istrai vanjem njihovih bitnih uzroka koje je u isto vrijeme, bolje pri lagoeno njegovom stvarnom dometu i njegovim pravim potreba ma mada je neodoljiva sila prethodnih navika koje nijedno racio nalno vaspitanje nije do sada dovoljno bilo, morala bez sumnje, da ga esto natjera da ponovo padne u prolazno obnavljanje njego vih prvih iluzija. Istinu gvorei, teoloka filozofija, ak u naem prvom djetinjstvu, linom ili socijalnom, nije nikada mogla da bu de strogo univerzalna, tj. da su, za sve bilo koje redove fenome na, najjednostavnije i najobinije injenice uvijek bile posmatrane kao bitno potinjene prirodnim zakonima umjesto da budu pripi sane neogranienoj volji nadprirodnih faktora. Slavni Adam Smit je, npr. vrlo ereno primijetio u svojim filozofskim esejima da se nije naao ni u bilo ikoje vrijeme i ni u jednoj zemlji, bog za zemIjinu teu. To je, uopte, isto ak i u pogledu najkomplikovanijih tema, za sve dosta elementarne i dosta poznate pojave da je savr ena nepromjenjljivost njihovih stvarnih odnosa morala uvijek da spontano pogaa najmanje pripremljenog posimaitraa. U moral nom i socijalnom redu kojeg bi uzaludna opozicija htjela danas da sistematski zabrani pozitivnoj filozofiji, postojalo je obavezno, u svakom vremenu, miljenje prirodnim zakonima koji se odnose na jednostavne pojave iz svakodnevnog ivota, kako to stvarno zahti jeva opte ponaanje nae stvarne egzistencije, idividualne ili so cijalne, koje nikad ne bi moglo da sadri nikakvo predvianje da su sve ljudske pojave bile strogo pripisane nadprirodnim agensima,

poto bi molitva od tada inila jedino zamislivo sredstvo koje bi uticalo na uobiajeni tok ljudskih radnji. Mora se ak primijetiti, tim povodom, da je to, nasuprot, spontana skica prvih prirodnih zakona namijenjenih individualnim i socijalnim postupcima koja je fiktivno prenoena na sve fenomene spoljnjeg svijeta, dala, pre ma naim prethodnim objanjenjima, teolokoj filozofiji pravi os novni princip. Tako je osnovna klica pozitivne filozofije, sigurno is to tako primitivna u osnovi kao i klica same teoloke filozofije, mada se mogla razvijati samo mnogo kasnije. Jedan takav pojam vrijedi neobino za savrenu racionalnost nae socioloke teorije poto ljudski ivot, ne mogavi nikada da ponudi nikakvo pravo ma koje djelo ve uvijek jednostavnu postepenu evoluciju, kraj nji uspon pozitivnog duha bi postao nauno nerazumljiv da jo od poetka nijesu shvatani u svakom pogledu njegovi pravi neophod ni zaeci. Od ove prvobitne situacije, ukoliko su se naa posmatranja spontano irila i uoptavala, ovaj uspon prvo jedva primijetan, je stalno pratio, ne prestajui dugo da bude nii, vrlo spori ali stalni napredak, teoloke filozofije je ostajala uvijek bitno rezervisana prema sve manje i manje brojnim fenomenima iji prirodnizakoni nijesu jo mogli da budu nikako poznati. Moe se, dakle, smatrati sa tanou da ova filozofija nije bila nikada intelektual no namijenjena za velike stalne teme naih spekulacija, sem da ta mo privremeno podri nau mentalnu aktivnost samom osnov nom vjebom koju je onda mogla da dopusti dok nije pristup tu bio postao postepeno pristupaan pozitivnom duhu koji je jedini pozvan, po svojoj prirodi, na jednu strogu finalnu univerzalnost, istovremeno logiku i politiku, irei se na sve ideje kao i na po jedince. Ova je krajnja tendencija ipak morala da pone da se nepobitno odlikuje, sa uvijek rastuom snagom samo, od nedavne gdje su prirodni zakoni mogli da budu najzad otkriveni u vrlo broj nim i vrlo razliitim pojavama da bi ljudski duh mogao, u prin cipu, shvatiti obavezno postojanje analognih zakona prema svim, bilo kojim, fenomenima, ma koliko da je bilo daleko njihovo stvar no otkrie. Mada intelektualna fluktuacija ini, kao to sam to objasnio, glavnu bolest naeg vijeka, nje se. meutim, mnogo vie plai zais ta odluujue miljenje ne osjeajui na kojim osnovama bi ga mog li postaviti. Tako, pored neodoljive oiglednosti ovog postepenog od voenja ljudskog duha, ka pozitivnoj filozofiji htjeli bi da sauva mo teolokoj filozofiji vjeni autoritet, sanjajui meu njima var ljivo pomirenje, zbog pogrene ocjene njihovog osnovnog antago nizma. Ali razliita objanjenja sadrana, s tim u vezi, u tri pret hodne knjige, ne mogu sigurno ostaviti, ubudue, nikakvu sumnju na radikalnu nespojivost dviju filozofija, bilo zbog metode ili zbog doktrine, kada je jednom njihov dotini karaketr dovoljno razvi-

282

283

Jen. Istina je da se u samom poetku ne primjeuje neizbjena an tipatija izmeu istraivanja stvarnih zakona fenomena i istraiva nja njihovih bitnih uzroka tako da fiziko izuavanje ostaje uvijek podreeno, ulavnom, teolokoj dogmi, njegov vlastiti razvoj mo e, zaista, da se prvo vri a da ne vodi nikakvom direktnom su daru jedne od dviju filozofija samo onda kada izgleda odreeno da samo istrauje detalje, manje vie sporedne jednog osnovnog re da, iju cjelinu treba da ocijeni druga filozofija. Stvarni uspon po zitivne filozofije je ipak morao prvobitno zavisiti od ove spontane potinjenasti, jer da je to moglo biti drugaije, ova filozofija, po to je mnogo, i previe slaba u poetku, da bi uspjeno odoljela tre nutnoj koliziji, njen prvi elan bi bio obavezno uguen zauvijek. Ali. odkad su posmatranja. gubei malo po malo njihovu prvobitnu ne povezanost, postepeno teila ka vanim odnosima, osnovno sup rotstavljanje metoda je, sve vie i vie, razvilo meu doktrinama neizbjeno neprijateljstvo u pogledu bilo koje teme. Prije nego to je neki direktni antagonizam postao otvoreno naglaen, ova osnov na antipatija se svuda otkrila, bilo instinktivnom odvratnou po zitivnog duha radi varljivih apsolutnih objanjenja teoloke filozo fije, bilo neodoljivim prezrenjem koje je ova ulivala za obazrivi razvoj i skromna ispitivanja nove kole: ipak je izuavanje realnih zakona izgledala da jo moe da se pomiri izuavanjem bit nih uzroka. Kada su prirodni zakoni izvjesnog dometa mogli da budu otkriveni, ova stalna unutranja opozicija nije oklijevala da pokae, u svakom pogledu, karakteristinu nespojivost izmeu nadmonosti imaginacije i nadmonosti razuma izmeu apsolutnog i relativnog duha, a naroito, izmeu stare hipoteze suverenog up ravljanja neogranienim voljama bilo kojim dogaajima i sve neodoljivijom mogunou da ih predvidi ili da ih izmijeni prema jedinim racionalnim putevima ljudske mudrosti. Dok je osnovna kolizija mogla da se oekuje u svim djelovima intelektualnog sis tema, to se desilo samo u nae vrijeme, neophodna specijalnost raznih naunih istraivanja je morala da krije, ak i od onih koji su ih pratili sa najodlunijom efikasnou, neizbjenu tenju nji hove neprimijeene cjeline ka novoj filozofiji, konano nepomir ljivoj sa stvarnom nadmonou teoloke filozofije. Socijalni du hovi su onda mogli da vjeruju dobronamjerno da, radikalno us kraujui sebi svaiko ispitivanje unutranjoj prirodi bia i bitnom nainu nastajanja fenomena, istraivanja fizike nijesu, u osnovi, bila nikako protivna ispitivanjima teologije. Ali je ova provizorna iluzija morala postepeno da razbije bez povratka dok nauni duh koji je postao manje bojaljiv. Istovremeno i optiji, jer morao da nevoljno diskredituje ove teoloke koncepcije samo zbog toga to ih je proglasio nepristupanim ljudskom razumu. Uvodei sponta no u naa istraivanja sasvim novi tok, napredak takvog duha nije mogao izbjei da visoko istakne, u isto logikom smislu, odluuju-

i kontrast izmeu skrupulozne racionalnosti primijenjenih postupa ka za najdivniji cilj i najfrivolnije smjelosti tendencija koje su na mijenjene da otkriju naj nedokuivije misterije. to se tie dok trine u uem smislu, radikalna nemogunost da se pomire pod reenost fenomena nepromijenjenim prirodnim zakonima sa njiho vim apsolutnim podvrgavanjem izuzetno pokretnim voljama, je mo rala obavezno da postane sve vie i vie neodbaciva, kako sam to toliko puta objasnio u raznim djelovima ove Rasprave, u pogle du svih, bilo kojih, redova fenomena. Privremena koncepcija uni verzalnog proizvoenja kombiinovanog sa specijalnim zakonima ko je bi ona sama sebi nametnula, ini sigurno samo nevoljnu konce siju teolokog duha pozitivnom duhu, jednom vrstom spontanog kompromisa kojeg je morala inspirisati, u pogodno vrijeme, nuna evolucija naeg uma kako e to istorijska analiza uskoro direktno objasniti. Ovaj generalni sporazum koji je katolicizam morao sigur no da organizuje zabranjujui uobiajeno korienje uda i proro anstava, tako mono u cijelom staram vijeku, mi izgleda da karakterie u religioznom poretku, prelaznu situaciju koja je bitno analogna onoj koju oznaava u monarhistikom poretku uspostav ljanje onoga to se zove ustavno kraljevstvo: u jednom i u dru gom povodu, takvi pojmovi treba da budu, po svojoj prirodi ne pobitni simptomi postepenog pada. Ma ta bilo, ba u optoj pri mjeni moraju da spontano postanu neosporne, za prost narod, ra dikalne razlike bilo kojih filozofija, koje tako malo duhova mogu posebno ocijeniti. Dakle, sa ove krajnje take gledita, prepoznali smo ve postepeno, na najodluniji nain, visoku neophodnu ne mogunost za sve ocjenjivim fenomenima, da dovoljno pomiri ijed nu teoloku filozofiju sa ovom osnovnom tenjom da razvije naa racionalna sredstva, bilo da predvidi prirodne dogaaje, bilo da ih izmijeni naom intervencijom koja ini najkarakteristinije opre djeljenje pozitivne filozofije. Zaista, ba prema ovom dvostrukom atributu je ova filozofija morala naroito da spontano dobije, kod svih ljudi, jedan od najiskljuivijih uticaja. Uporeujui svakog dana, jednim i drugim povodom, njegovu srenu i plodnu sposob nost da sve bolje i bolje zadovolji najhitnije intelektualne potre be ovjeanstva sa eventualnom radikalnom jalovou praznih kon cepcija teologije, javni razum, nezavisno od svake direktne bor be nije mogao da se izdri da nehotino osudi ova varljiva obja njenja za sve kompletniju zastarjelost koja je morala da postepeno odredi njihov neopozivi pad, ukoliko jedna iracionalna rasprava di rektno istie njihovu neophodnu prazninu. Takav je glavni aspekt prema kojem je morala da se progresivno pokae, sa najvie jas noe, krajnja ovjekova tenja ka potpuno pozitivnoj filozofiji, ak: kod onih koji su ostali najvjerniji teolokoj filozofiji i koji su, a da je nijesu ipak koristili realnije u svakodnevnom ivotu, njoj jo posvetili, u principu, neodoljivu ljubav, jedino ubudue zasnova285

284

noj na karakteristinoj optosti sve dok je neodoljivom ukupnom sistematizacijom pozitivnog duha ona izgubila zadnji atribut, je dinu legitimnu odredbu koja joj sada ostaje u drutvenoj supre maciji. Poto sam tako dovoljno okarakterisao prvu neophodnu po laznu taku, a zatim, neizbjeni kraj intelektualne evolucije o vjeanstva, nae veliko socioloko prikazivanje zahtijeva samo ge neralnu ocjenu, prema tome, skoro spontanu prelaznom stanju, Ve sam pokazao u mnogo interesantnih prilika, koliko je, u prin cipu vano da se ispitaju u bilo kojem predmetu, bitni prelazni slu ajevi samo pod neophodnim uticajem tane predhodne analize dva krajnja sluaja izmeu kojih su naroito odreeni da vre postepe ni prelaz. Sadanje pitanje nam prua, po svojoj prirodi, najvani ju ocjenu taikvog jednog loginog pravila, jer, kad je jednom pri znato da ljudski duh mora uvijek poi od teolokog stanja i stii stalno do pozitivnog stanja, moe se lako razumjeti potreba, is tovremeno neizbjena i neophodna, koja ga neprestano tjera da pree iz jednog u drugo, pomou metafizikog stanja koje ne bi moglo imati drugo osnovno opredjeljenje. To direktno proizilazi, kako sam to ve naveo u raznim djelovima ove Rasprave, iz su vie radikalne opozicije koja prirodno postoji izmeu teolokog i pozitivnog duha i lanog i nestalnog karaktera metafizikih kon cepcija podobnih da se podjednako adaptiraju na postepeni pad jed nog i prethodni uspon drugog, tako da obezbijedi, koliko je to mo gue, naem umu kome je tako antipatina svaka riagla promjena, skoro neosjetan prelaz. Dok se teologija povlai iz spekulativnog domena i prije nego to fizika moe da se tu definitivno uspostasvakom sluaju, svako osporavanje prevlasti izmeu ove tri filozo fije moe u osnovi da se svede na jednostavno pitanje oportunosti vi, spontani rad metafizike ga privremeno priprema, tako da, u ocijenjene prema racionalnom ispitivanju osnovnog razvoja ljud skog duha. Ova metafizika promjena teoloke filozofije se pri rodno vri, u bilo kojem predmetu, postepenom zamjenom boan stva sa entitetom kada se religiozne koncepcije uoptavaju sma njujui neprestano broj nadprirodnih agenasa kao i njihove aktiv ne intervencije, a naroito kada one dospiju, ako ne u realnosti, bar u principu, do jednog strogo uzvienog jedinstva. Kod ovog zadnjeg opteg stanja teoloke filozofije, nadprirodna aktivnost, gubei svo ju prvobitnu specijalnost, nije obino mogla da napusti neposred no upravljanje pojavama a da tu mije ostavila, na svom mjestu, misteriozni entitet, u poetku obavezno proiziao iz nje ali kojem je svakodnevnom upotrebom, ljudski duh morao pripisati, sve iskljuivije, posebno nastajanje svakog dogoaja. Dakle, ovaj udni nain filozofiranja je morao dugo da bude potreban, bilo radi olak anja postepenog pada teologije, eliminiui malo pomalo specijal nu intervenciju nadprirodnih uzroka, bilo radi olakanja postepe-

nog pada teologije, eliminiui malo pomalo specijalnu intervenciju nadprirodnih uzroka, bilo radi pripremanja progresivnog uspona fizike, navikavajui se uvijek vie na iskljuivu koncepciju feno mena, i zbog jednog i zbog drugog ova prelazna situacija ini isto vremeno i neizbjean simptom i neophodnu pomo. Uostalom, opti duh jedne takve filozofije mora biti sutinski slian to se me tode i doktrine tie, onom iz teoloke filozofije ija bi ona mogla postati samo ista glavna modifikacija. Ona ima samo, po svojoj prirodi, najmanju intelektualnu konzistentnost i prema tome soci jalnu mo mnogo manje jedine tako da odgovara mnogo vie jed nom jednostavnom kritikom opredjeljenju nego ikakvoj pravoj or ganizaciji. Ali, ove osobine, potpuno prilagoene njenoj prolaznoj funkciji, u cjelini ljudske evolucije, bilo individualne bilo socijal ne, ine je samo utoliko manie pogodnom da se duboko odupre posnjihove karakteristine entitete da mogu da se zasnivaju samo na tepenom usponu pozitivnog duha. S jedne strane, poveana sup tilnost metafizikih koncepcija trai tako da smanji sve vie i vie jednostavnim apstraktnim nazivima odgovarajuih fenomena tako da polako guraju najodlunije do smijenog spontanu manifesta ciju od radikalne praznine svojstvene takvim objanjenjima, to nije bilo, bez sumnje, tako mogue prema isto teolokim for mama. Na drugom mjestu, organska nemo sline filozofije, na os novu njene osnovne nedosljednosti, mora sprijeiti, sa politikog aspekta, postepene izmjene koje obavezno donosi u teolokom re imu da moe da se bori sa istom efikasnou kao u poetku, pro tiv socijalnog uspona pozitivnog duha. Ipak, i jednim i drugim po vodom, bitno dvosmislena i nestalna priroda metafizike filozofije u uem smislu je ini pogodnom, zbog neizbjenih izmjena koje ona moe ponuditi da bolje izbjegne od same teoloke filozofije, jednoj racionalnoj raspravi, izgubljenoj pod nejasnim i neuhvatljivim ni jansama, dok pozitivni duh jo nesavreno uopten, nije mogao da direktno napadne sami aktuelni princip njihovog zajednikog au toriteta, prisvajajui najzad potpunu univerzalnost koja im je, isto tako, svojstvena. Ma ta bilo, ne bi moglo da se uopte ne priz na intelektualna sklonost metafizike da privremeno podri, u pog ledu bilo kojeg predmeta, nau spekulativnu aktivnost sve dok ona moe dopustiti bitnije napajanje, udaljavajui nas, ve od is to teolokog reima i pripremajui nas uvijek vie za zaista pozi tivni reim: ova filozofija ima, uostalom, obavezno, isto bitno svoj stvo da bi upravljala politikim prelazom koji prati ovaj veliki logini prelaz. Ne zaboravljajui velike intelektualne i socijalne opasnosti koje, na nesreu, karakteriu i metafiziku filozofiju, jed na takva ocjena objanjava pravi opti princip univerzalnog us pona koji je ona zavrila privremeniim dobijanjem kod najnapred nijih populacija gdje on pretpostavlja, obavezno, instinktivno os jeanje koje ne bi moglo biti potpuno pogreno, izvjesnu neophod-

286

287

nu funkciju koju virai jedna takva filozofija u osnovnoj evoluciji ovjeanstva. Neodoljiva potreba ove prelazne faze je, dakle, sada tako nepobitna da to moe biti prije nego to direktna analiza, bi lo posebna, bilo opta, spontano izvri u cjelini nae istorijske ope racije. Mada se nae veliko socioloko dokazivanje nalazi tako bitno zavreno za ubudue, vjerujem, meutim, da ne bi propustili, ko liko je to mogue, nikakvu bitnu oznaku ovoj taiko vanoj i ta ko tekoj temi, da moramo ovdje direktno preporuiti itaocu po trebu da stalno uzme u obzir moju prethodnu teoriju pravoj na unoj hijerarhiji, u bilo kojem razmatranju ovog velikog zakona trostruke intelektualne evolucije, bilo da je primijeni, bilo ak da je ocijeni. Jo od poetka ove Rasprave (vidite 2. lekciju) ja sam prikazao ovu osnovnu hijerarhiju kao prirodni nastavak i neop hodni dodatak mome zakonu tri stanja: spontana upotreba koju sam vrio ve postepeno, na sve vrste fenomena morala je dovolj no istai ovu unutranju filozofsku povezanost. Ipak, nije nekorisno da se ovdje formalno nje prisjetimo, bilo radi srpeavanja samih tobonjih primjedbi koje bi jedna iracionalna nauna erudicija mogla pobuditi protiv zakona evolucije koji sam direktno utvrdio, bilo da bi dobili kod raznih specijalnih provjera sav njihov logiki domet, rasporeujui ih tako da se bolje razjasne i da se uzajamno uvrste. Prema prvom aspektu, mogu potvrditi da nikada nijesam naao ozbiljnu argumenticiju kao protivljenje ovom zakonu, ve nije ono koje se zasniva na razmatranju simultanosti, da sada ov dje nuno vrlo zajednikoj za tri filozofije kod istih umova. Dakle, jedan takav niz prigovora moe biti rijeen samo racionalnim korienjem nae naune hijerarhije koja, rasporeujui razne bitne djelove prirodne filozofije prema njihovoj komplikovanosti i ras tuoj posebnosti saglasno skupu njihovih pravih afiniteta objanja va da je njihov postepeni uspon morao neophodno da prati isti redoslijed, tako da je jedna faza cijele evolucije mogla privreme no da uini koincidira sa teoloko stanje jedne od njih sa metafizi kim i ak pozitivnim stanjem jednog prethodnog dijela, u isto vri jeme jednostavnijeg i optijeg uprkos stalnoj tenji ljudskog duha za jedinstvom metoda. Budui da su ove vidljive anomalije tako potpuno regulisane, tekoa bi, zaista, bila nerjeiva samo da je simultanost mogla pretstavljati obrnuti karakter, jo ono ega se ja bojim da moe da se naznai kao jedan jedini svarni primjer ko ji, bi uostalom, mogao dokazati samo potrebu za usavravanjem ili najvie ispravljanjem nae hijerarhijske teorije, a da u tome nije morala da se odrazi nikakva legitimna nesigurnost samog za kona evolucije. Na drugom mjestu, reciprone pomoi koje mogu da se tako spontano uspostave izmeu posebnih prouavanja raz nih spektulativnih razvoja nemaju ni najmanju socioloku va nost. Jer, iz toga proizilazi osnovna sposobnost da se sreno doda,

u mnogo sluajeva, nedovoljnost direktnog istraivanja. Kada je jedna takva hijerarhija bila prvo dobro shvaena i potpuno prizna ta, ona mora, zaista, esto omoguiti da se unaprijed odredi, u bi lo kojoj epohi, sa punom racionalnou, opti karakter .izvjesnog niza ljudskih spekulacija prema dovoljnom prethodnom poznava nju stvarnog stanja prethodne kategorije ili, ak, u obrnutom smis lu, mada sa manje preciznosti stvarnog stanja kasnije kategorije. Slina spontana pomo se vee direktno za logiki princip koji je utvren u etrdeset osmoj lekciji, neophodnim rasvjetljavanji ma koje prouavanje harmonija moe da prui prouavanju sukce sija, prema prirodi sociolokih istraivanja. Cijeli nastavak ove knji ge e prirodno pokazati, zaista, mada na implicitan i indirektan na in ali sa stalno rastuom oiglednou, da ova teorija naune hi jerarhije, prema stepenu optosti raznih fenomena, ini glavnu os novu cijele socijalne statike, bar u onome to se tie intelektual nog reda i ak, kao posljedicu na materijalni red, da konano obuh vati cjelinu politikog reda. Nemam potrebu da sad insistiram vie na sociolokoj nunosti jedne tako neophodne teorije bez koje bi istorija ljudskog duha trebalo da ostane, usuujem se da to tvr dim, bitno nerazumljiva i kojoj je italac ve postepeno stekao, u uzastopnom toku tri prethodna poglavlja, taan i uobiajeni po jam; morao sam da ovdje samo posebno opiem neophodnu oba vezu, da je nikada ne propustim, bilo utvrujui bilo razvijajui zdravu istorijsku filozofiju iju smo upravo na kraju, postavili, -ne ophodnu osnovu, ovim velikim zakonom koji se odnosi na trostru ku intelektualnu evoluciju ovjeanstva. Da bi ovaj zakon mogao da ispuni jedno takvu nauno opre djeljenje, ne ostaje mi sada nita vie, da bi kompletirao i potvr dio ovo dugako i teko predavanje, nego da ukratko utvrdim da, u prinaipu, cjelina materijalnog razvoja mora da neizbjeno prati razvoj, ne samo analogni, nego ak onaj koji savreno odgovara ovome kojd smo upravo dokazali, sam intelektualni razvoj kojem je cio sistem socijalne progresije morao biti, po svojoj prirodi, dubo ko podreen, kako sam to objasnio u prvom dijelu ovog poglavlja. Poto je ova dodatna studija danas mnogo bolje shvaena od glav ne teorije, bie mi potrebno nakon brze ukupne ocjene materijal ne evolucije, da samo ovdje insistiram, kako treba, na njenoj ko relaciji koja je vrlo loe shvatana do sada, sa intelektualnom evoluci jom koja e biti od sada potpuno opisana u aktivnom redu kao to je to ve u spekulativnom redu, mada mnogo vea jednostavnost ove po mone operacije nam, na sreu, pomae da je mnogo skratimo a da ne nakodimo nimalo njenoj naunoj namjeni. Radie se naroite tome da se objasni unutranja povezanost koja obavezno vee krajnje granice i prelaznu granicu vremenskog razvoja ljudskih

288

289

drutava za odgovarajue faze iju smo osnovnu sukcesivnost za duhovni razvoj ve -prikazali1. Sva razna opta sredstva racionalnog istraivanja koja mogu da se primijene na politika istraivanja su ve spontano pomogla da se konstatuje isto tako odluno, neizbjena prvobitna tenja o vjeanstva prvenstveno za vojnim ivotom i njegovo krajnje ne ma nje neodoljivo opredjeljenje za bitno industrijskom egzistencijom. Taiko nijedan malo napredniji um ne odbija, ubudue, da prizna manje vie eksplicitno, stalno smanjenje vojnog i postepeno po veanje industrijskog duha kao dvostruke neophodne 'posljedice na e progresivne evolucije koja je bila danas pametno ocijenjena u tom pogledu od veine onih koji se propisno bave politikom fi lozofijom. Uostalom, u jednom vremenu gdje se manifestvuje, pod sve vie i vie razliitim oblicima i sa stalno rastuom energijom, ak i usred armija, karakteristina odvratnost modernih drutava prema ratnikom ivotu; kada je. npr. ukupna nedovoljnost voj nikih poziva postala svuda nepobitna prema sve neophodni]oj obavezi ptrlisilnog regrutovanja koja je rijetko praena vojnom upornou; svakidanje iskustvo bi oslobodilo, bez sumnje, od svakog direktnog dokazivanja jednog pojma koji je tako postepeno pao u javni dornen. Uprkos ogromnog izuzetnog razvoja vojne aktivnosti koji je trenutno zavren u poetku ovog vijeka, neizbjenim pokretanjem koje je moralo zamijeniti neodoljive nenormalne okolnosti. na industrijski i pacifistiki instinkt je uskoro bre povratio redovan tok svog jaeg razvoja, tako da stvarno obezbijedi, u ovom odnosu, osnovni odmor civiMzovanog svijeta mada evropska h a r - . manija mora esto izgledati izloena neprilici, usled privremene greke svake sistematske organizacije meunarodnih odnosa; to je, zaista, bez mogunosti da proizvede rat, ipak, esto dovoljno da inspirie opasne nemire. Ne bi moglo, dakle, ovdje biti nikakvog pi tanja da konstatujemo jednom raspravom, na sreu suvinom, ni prvi termin niti posebno zadnji, socijalnog napretka u vezi sa optim 'karakterom vremenske egzistencije ija e direktna ocjena, uostalom, proizii u est slijedeih poglavlja itave nae istorijske Budui da, politike kvalifikacije v r e m e n s k o g i d u h o v n o g moraju biti naravno esto u upotrebi u est slijedeih poglavlja radi skupa nae i s t o r i j e analize, ja moram ovdje da direktno upozorim, uglavnom, da u im sauvati uvijek tano ispravnu namjenu kojoj ih je katolika filozofija posvetila ve vjekovima. Osim neophodne potrebe, u politikoj filozofiji, za ova dva vana termina koji ne mo:gu jo bi ti stalno zamijenjeni racionalnijim izrazima, nije bez koristi, uostalom, da poveeimo, koliko je to mogue, bez ikakvog uzaludnog prenemaga nja, sadanje formule za stare navike da bi bolje prizvali osnovno osje anje socijalnog kontinuiteta, koje smo danas tako pogreno skloni da preziremo.
290
1

analize. Samo, poto jedan takav razvoj inije nikada bio dovoljno vezan za bitne zakone ljudske prirode i za neophodne uslove so cijalnog razvoja, ostaje nam da dokaemo, u principu, njegovo oba vezno uee u osnovnoj evoluciji ovjeanstva. Neodoljiva antipatija primitivnog ovjeka za svaki redovni po sao ne daje mu, zaista, da obavlja drugu spontanu aktivnost sem aktivnosti iz ratnikog ivota, jedina u koju on moe da bude bit no sposoban i koja, uostalom, ini u poetku najjednostavnije sred stvo da se snabdije svojom prehranom, ak nezavisno od suvie estog ljudoderstva: opti razvoj jedinke je, u tom pogledu, pot puno saglasan sa razvojem vrste. Ma kako da mora da prvobitno izgleda alosna jedna takva potreba, njena karakteristina univer zalnost i njen stalni razvoj, ak i u vremenima dosta naprednim, da bi materijalna egzistencija mogla da poiva na drugim osnovama, moraju pokazati svim pravim filozofima da ovaj vojni reim koje je drutvo bilo tako dugo i tako potpuno potinjeno, treba da je ispu nio vanu i neophodnu funkciju, bar privremenu, u optem prog resu ovjeanstva, Lako je shvatiti, zaista, ma kakva bila sada socijalna nadmo industrijskog duha, da je materijalna evolucija ljudskih drutava morala, u 'protivnom, da dugo zahtijeva isklju ivo poveanje vojnog duha pod jedinom vladavinom od koje se ljudska industrija mogla razviti kako treba. Opti motivi ove neop hodne zatite su, uglavnom, analogni onima iz sline privremene funkcije koju je obavio religiozna duh da bi pripremio kasnije us pon naunog duha, prema prethodnim objanjenjima. Jer, ona na roito smatra da industrijski duh, daleko od toga da moe da prvo upravlja privremenim drutvom, tu nasuprot pretpostavlja, po svo joj prirodi, prethodno postojanje jednog ve znatnog razvoja koji je mogao, dakle, da bude izvren samo pod neophodnim uticajem vojnog duha bez srene spontanosti od koje bi razne porodice osta le vrlo izolovane, tako da bi sprijeile svaku vanu podjelu ljud skog rada a zatim svaki redovni i stalni napredak nae industrije. Drutvene, a naroito politike osobine vojne aktivnosti, mada su morale vriti samo privremenu nadmonost u osnovnoj evoluciji ovjeanstva su, u poetku, savreno jasne i odlune, jednom rije ju, potpuno saglasne sa visokom civilizatorskom funkcijom koju moraju da onda vre. Mnogi filozofi su ve dovoljno priznali, tim povodom, spontanu sklonost jednog takvog naina egzistencije da razvija obiaje regularnosti i discipline koji ne bi mogli prvo da bu du drugaije proizvedeni i bez kojih se nijedan .pravi politiki re im ne bi mogao oigledno organizovati. Nikakav drugi cilj, do voljno jak ne bi mogao, zaista, da uspostavi trajno udruivanje i malo raireno meu ljudskim porodicama kao neodoljiva potreba da se ujedine, prema neizbjenoj, bilo kojoj podreenosti zbog rat ne ekspedicije ili ak radi jednostavne zajednike odbrane. Ni kada predmet udruivanja ne moe biti vie osjetljiviji niti hitniji,
291

nikada osnovni uslovi pomoi ne bi mogli postati neodoljiviji. Sav se ovaj skup atributa divno prilagoen prirodi i potrebama primi tivnih drutava koja nijesu, bez sumnje, mogla da stvarno naue red ni u jednoj drugoj koli osim u ratnoj, kao to se moe, ak i danas tome formirati slaba predstava u pogledu izuzetnih poje dinaca koje industrijska disciplina ne moe dovoljno da savije i ko je nam, u tom smislu pretstavljaju, koliko j to mogue, staru ljud sku vrstu. Tako, pored uzaludnih poetskih snova prvobitnom os nivanju politikih moi ne bi se moglo sumnjati da prve vladavi ne nijesu morale biti, uglavnom, obavezno vojne kada se ograni imo da tu posmatramo samo jednostavna privremena razmatranja, tako da je duhovna vlast tamo mogla prvo samo da bude isto teo loka. Ovo prirodni uspon ratnikog duha nije bio samo neophodan za prvobitnu konsolidaciju politikih drutava; on je naroito up ravljao njihovim stalnim poveanjem koje nije moglo da se vri drugaije bez jedne pretjerane sporosti, kako e nam to jasno po kazati sva istorijska analiza; no, meutim, jedno takvo irenje je prethodno bilo neophodno, na izvjesnom stepenu, za konani razvoj ljudske industrije. Vremenski razvoj ovjeanstva predstavlja, dak le, po svojoj prirodi, u ovom prvom periodu, zaarani krug koji je savreno analogan onome koji smo prepoznali u duhovnom, razvo ju i iji jedini mogui izlaz proizilazi, u jednom i drugom sluaju, iz srenog spontanog uspona prethodne tendencije. Doista, ovaj voj ni reim je morao da svuda ima za neophodnu politiku osnovu, individualno ropstvo proizvoaa da bi omoguili ratnicima slo bodan i puni razvoj njihove karakteristine aktivnosti. Bez ovog neophodnog uslova, velika socijalna operacija koja je morala da se izvri u odgovarajuem vremenu stalnom progresijom vojnog sistema koji je dobro zamiljen i mudro praen, je bila u starim vremenima, sasvim promaena, kao to u to uskoro objasniti. Mada je svaka diskusija na tu temu ovdje preuranjena, tu, me utim, moram da naznaim, s jedne strane, ovu osnovnu instituci ju starog ropstva, kao namijenjenu da organizuje neophodnu pos tepenu pripremu <za kasnije ispunjenje industrijskog ivota koja je tako neopozivo i izriito nametnuta uprkos naoj uroenoj averziji za rad u najveem dijelu ovjeanstva u kojem je radni kontinui tet postao odmah prvi krajnji uslov. Prenosei se, koliko to naa misao moe da uini, u jednu takvu primitivnu situaciju, ne bi mogli da ne priznamo odgovarajuu potrebu ove snane stimulaci je imajui dovoljno u vidu cjelinu stvarnih uslova ljudskog raz voja. Pravi uas ikoji nam uliva danas ova tako dugo univerzalna institucija, odnosi se naroito na to da moramo biti spontano ras poloeni da je ocijenimo prema modernom ropstvu, onom u naim kolonijama koje ini, po svojoj prirodi, pravu politiku grozotu, organizovano ropstvo usred industrije, radnika od kapitaliste, pod jednako degradirajui nain za obojicu: dok je staro ropstvo, pot292

injavajui proizvoaa vojniku teilo da paralelno razvije njihove suprotne aktivnosti, tako da konano odredi njihovo spontano uee u istom socijalnom progresu, kako u to postepeno utvrditi u pedeset treoj lekciji. Ma kako nepobitna morala tako da postane politika potreba za prvobitnom evolucijom ovjeansva, jednog dugog jaeg bav ljenja vojnom aktivnou tako neophodnom kao i neizbjenom, sami principi koje sam upravo naznaio, e nam objasniti kasnije, sa ne manje oiglednosti, bitnu privremenu prirodu jednog tak vog socijalnog opredjeljenja ija je vanost morala da stalno opa da, ukoliko je industrijski ivot mogao da nastavi svoj postepeni razvoj. Dok industrijska aktivnost predstavlja spontano ovo divno svojstvo da moe da bude istovremeno stimulasana kod svih je dinki i kod svih naroda a da uspon jednih ne mora da bude nes pojiv sa usponom drugih, jasno je, u protivnom, da ispunjenost vojnikog ivota u znatnom dijelu ovjeanstva pretpostavlja i ko nano odreuje, u cijelom preostalom dijelu, neizbjeni pritisak ko ji ini ak glavnu socijalnu dunosti jednog takvog reima raz matrajui sav civilizovani svijet. Tako, dok industrijska epoha ne sadri drugi opti tok sem ovog, jo neodreenog, naznaenog u progresivnoj egzistenciji nae vrste sistemom prirodnih zakona, voj na epoha je morala biti, obavezno, bitno ograniena na vremena nedovoljnog postepenog izvravanja prethodnih uslova za koje je bila odreena da ostvari. Ovaj glavni cilj je bio postignut kada se veliki dio civilizovanog svijeta naao najzad ujedinjen pod istom vladavinom, kako se to radilo u naom evropskom nizu progresivnih osvajanja Rima. Od tada, vojna aktivnost je morala evidentno da ostane bez predmeta i hrane, tako je njena nadmonost od ovog neizbjenog toka poela da stalno opada, tako da ne krije postepe ni uspon industrijskog duha iji je progresivni dolazak bio tako ubudue pripremljen kako treba, kako u to. uskoro, objasniti na direktan nain u istorijskom dijelu ove knjige. Ali, pored ove ne ophodne zavisnosti, industrijsko stanje se toliko radikalno razlikuje od vojnog stanja, da opti prelaz iz jednog u drugi socijalni reim nije sadravao sigurno vie neposredno ispunjenje sem odgovaraju u sukoesivnost u duhovnom redu. izmeu teolokog i pozitivnog duha. Otuda proizilazi. na kraju, sa potpunom evidentnou. neop hodna opta intervencija prelazne situacije koja savreno lii na me tafiziko stanje intelektualne evolucije gdje je ovjeanstvo moglo da se oslobodi, sve vie i vie. vojnikog ivota i da uvijek vie pripremi krajnju nadmonost industrijskog ivota. Obavezno dvos mislen i nesiguran karakter jedne takve socijalne faze. gdie su raz ne vrste pravnika morale naroito da zauzmu, na izgled, politi ku scennu. morao je prvo da se bitno sastoji. kako u to objasniti pedeset petom poglavliu. u uobiajenoj zamjeni vo.ine defanzivne organizacije u prvu ofanzivnu organizaciju, a zatim, ak u nehoti-

293

noj optoj podreenosti koja je sve vie i vie naglaena, ratnog duha u instinkt proizvoaa. Ova prelazna faza nije jo potpuno iz vrena, njena vlastita priroda, mada obavezno nejasna, moe danas da bude ocijenjena direktnom intuicijom. Takva je, dakle, u principu trostruka vremenska evolucija ko ja e morati da nam naizmjenino pokae, u itavoj prolosti, osnov ni razvoj ovjeanstva. Ma kako morala ovdje biti kratka ova opta indikacija, bez sumnje, je nemogue svakom filozofskom duhu da ne bude prvo, uopte, jako iznenaen bitnom analogijom koja spontano pretstavlja ovu nepobitnu progresiju sa naim prvobit nim zakonom obaveznoj sukcesiji tri glavna stanja ljudskog du ha. Ali, osim ove oigledne slinosti, naroito je vano za jako so cioloko dokazivanje iji politiki dodatak tako skiciramo, da di rektno prepoznamo osnovnu vezu dvije evolucije opisujui dovolj no prirodni afinitet koji je uvijek morao da vlada, prvo izmeu teo lokog i vojnog duha, zatim izmeu naunog i industrijskog, i, pre ma tome, takoe izmeu dvije prelazne funkcije metafiziara i prav nika. Jedno takvo dodatno objanjenje mora da sadri nae doka zivanje u njegovom najviem stepenu preciznosti i postojanosti, tako da ga uini potpuno pogodnim da odmah poslui kao racio nalna osnova naoj kasnijoj itavoj istorijskoj analizi. Kako uni verzalno iskustvo svjedoi, bez sumnje, dosta visoko realnoj oevidnosti ovog znaajnog slaganja, bitno je dovoljno za na cilj da mu, ovdje, ukratko izloimo neophodni princip. Manje vie naglaeni rivalitet koji je tako esto poremetio optu harmoniju izmeu teoloke i vojne moi, je ponekad, prikrio u oima filozofa, njihov osnovni afinitet. Ali. u principu, bi moglo postojati, zaista, pravog rivalstva samo izmeu razliitih eleme nata istog politikog sistema, nakon ovog spontanog takmienja ko je u svakom ljudskom uestvovanju mora obino dobiti, utoliko vie irine i jaine ukoliko cilj postaje vaniji i indirektniji i uko liko su zatim, sredstva razliitja i nezavisnija a da, meutim, nikad ne spreavaju neizbjeno, voljno ili instinktivno, uestvovanje u zajednikoj namjeni. Sto se tie vlasti koje su uvijek podjednako snane, raaju se, rastu i istovremeno opadaju, uprkos razlici nji hove prirode, moe se biti sigurno da one pripadaju obavezno je dinstvenom reimu. ma kakva mogla da budu njihova uobiajena osporavanja : stalna borba bi dokazala, sama po sebi. stvarnu nes pojivost koja. kad bi se nasuprot desila, u protivnom, izmeu dva elementa pozvana da vre analogne funkcije i da je ona stalno dr ala u zavisnosti postepeno poveanje jedne od stalnog pada dru ge. U sadanjem sluaju, naroito je evidentno da u bilo kojem poli tikom sistemu mora da tu postoji stalno, duboko rivalstvo izme u spekulativne i aktivne moi koje, slabou nae prirode moraju biti tako esto sklone da ne poznaju njihovu neophodnu koordina ciju i da preziru opte granice njihovih uzajamnih prava. Ma kakav 294

bio, meu elementima modernog reima, sami nepobitni socijalni afinitet izmeu nauke i industrije, treba, isto tako, oekivati sa nji hove strane, neizbjene kasnije konflikte to e vie njihov zajed niki politiki uspon postati naglaeniji: oni su ve jasno najavlje ni, bilo unutranojm antipatijom, istovremeno intelektualnom i mo ralnom koja uliva jednoj prirodnu potinjenost radova druge, koja je, meutim, kombinovana sa neizbjenom superiornou bogatstva, bilo takoe, instinktivnom odvratnoa ove za karakteristinu ap strakciju istraivanja prve i radi pravog ponosa koji je animira. Kada su ove neophodne zamjerke tako odstranjenje, nita ne spreava vie da prvo primjetimo direktno osnovnu vezu koja spon tano spaja, sa toliko energije, teoloku i vojnu mo i koju su, u bilo kojoj epohi, jako osjeali i dovoljno potovali svi ljudi viso kog dometa koji su stvarno uestvovali u jednoj ili drugoj, uprkos neodoljive sile politikih rivalstava. Razumije se, zaista, da nijedan vojni reim ne bi mogao da se uvrsti a da, naroito, traje poiva jui prethodno samo na dovoljnoj teolokoj potvrdi, bez koje unut ranja podreenost koju zahtijeva, ne bi mogla biti niti dosta kom pletna niti dosta produena. Svaka epoha namee, u ovom pogle<-.. HDeciialnim putevima, odgovarajue zahtjeve: u poetku, r'--'" smanjenje i blizina cilja ne propisuju, uopte, tako apsolutnog po koravanja duha. malo obine energije sooiialnih veza koie su io nesavrene, ne dozvoljava uopte, da se obezbijedi stalna pomo, drugaije osim preko religiozne vlasti sa kojom su se ratni voe onda prirodno postavile; u naprednijim vremenima, cilj postaje tako irok a uee tako indirektno da, uprkos, obiajima discip line koji su ve duboko saeti, stalna saradnia bi ostala nedovolj na i privremena kad ne bi bila potvrena odgovara ju irn teolo kim uvjetan f m a zavravajui spontano, prema najveim ratnici ma, slijeno i nehotino povjerenje, uostalom, suvie esto pomije ano sa gnusnom servilnou koji nji nikada moffla da bude sem izuzetna. Bez ove unutranje korelacije sa teolokim duhom, oialedno je da vojni duh ne bi nikada moPo iswuniti visoku socijal nu namjenu koja mu je bilo odreena za cjelinu ljudske evoluci je, isto tako njegov plavni cilj je mogao biti potpuno ostvaren sa mo u starim vremenima gdje su se dvije moi nalazile obavezno koncentri'sane, uglavnom, kod istih voa. Vano je, uostalom, da zabiljeimo da bilo koja duhovna vlast ne bi mogla dovoljno od govarati osnivanju i konsolidaciji vojne uprave koja posebno zah tijeva, po svojoj prirodi, neophodno uee teoloke filozofije, a ne nijedne druge. Ma kakve bile, np. nesporne i vane usluge ko je je, u modernim vremenima, uinila prirodna filozofija, ratnoj vjetini, nauni duh, zbog obiaja stvarne rasprave koju obavez no tei da propagira, nije manje prirodno inkapatibilan sa vojnim duhom: zna se, zaista, dosta da ovo postepeno potinjavanje jed ne takve vjetine propisima stvarne nauke je uvijek bilo gorko 295

oplakivano od strane najbolje okarakterisanih ratnika, kao da sas tavni dio rastue dekadencije pravog vojnog reima u postepenom poetku svake glavne promjene. Socijalni afinitet pri vremenskih vojnih moi za teoloke duhovne moi je, dakle, ovdje u principu dovoljno objanjen. Moe se prvo vjerovati da je jedna takva koordinacija, u osnovi, manje neophodna, u obrnutom smislu za po litiki uspon teolokog duha, poto je bilo isto teolokih drutava, dok nijedno iskljuivo vojno nije bilo poznato, mada su stara dru tva morala skoro uvijek da pokau i jednu i drugu prirodu, u ma nje vie naglaenim stepenima. Ali, jedno dublje ispitivanje e stal no uiniti da primijetimo neophodnu efikasnost vojnog reima ra di konsolidacije a naroito radi irenja teoloke vlasti koja je talko razvijena stalnom politikom primjenom kako je sveteniki in stinkt to uvijek stvarno osjetio. Mi emo, uostalom, priznati da je religiozni duh na svoj nain manje antipatian od samog vojnog duha u vrijeme jaeg uspona industrijskog duha. Tako, osim me usobnog stvarnog afiniteta dvaju bitnih elemenata prvobitnog po litikog sistema, vidi se da se zajednike odvratnosti i simpatije, kao i slini opti interesi, obavezno sjedinjuju da bi stalno uspostavili neophodnu kombinaciju, ne manje unutranju nego spontanu, iz meu dvije moi koje su svuda morale da uestvuju u skupu ljud ske evolucije, u istom osnovnom cilju, neizbjenom mada .privre menom. Bilo bi nekorisno da insistiramo, ovdje vie na sociolokom principu ove obavezne solidarnosti dvije politike moi koje e nam istorijska analiza uskoro pretstaviti, sa toliko oiglednosti, kao stalno povezane da se konsoliduju i da se uzajamno isprave. Osnovni je dualizam moderne politike, po svojoj prirodi, jo nepobitniji od onoga koji je upravo opisan. Mi smo, danas, vrlo pogodno postavljeni da ga najbolje ocijenimo, upravo zato to dva elementa nijesu u to jo uloena od njihovog delinitivnog politikog uspona, mada je ve njihov socijalni razvoj dovoljno naglaen. Kada nauna i industrijska mo budu mogle da dobiju, kasnije, sav po litiki uspon koji je za njih rezervisan, i kada, zatim, njihovo ra dikalno rivalstvo bude jednako naglaeno, filozofija e moda os jeati ve prepreka da im prizna slinost porijekla i opredjeljenja, slinost principa i interesa koji ne bi mogli biti ozbiljno ospo ravani, dok zajednika borba protiv starog politikog sistema mora spontano sadrati neizbjena neslaganja. Da se ne bi zaus tavljali ovdje posebno, na osnovnom principu koji je ve im plicitno utvren u itavoj ovoj Raspravi i koji duboko pod reuje jednu drugoj, na direktan kao i na oigledan na in, stvarno poznavanje zakona prirode i djelovanja ovjeka na spoljnji svijet, naroito odgovara, da bi bolje pripremili nau istorijsku analizu, da sada pokaemo vano neophodno uee svake od ove dvije drutvene moi u politiki trijumf druge, pomaui stvarno njene vlastite napore protiv njenog glavnog antagonizma. 296

Ve sam oznaio, ovdje gore, u drugoj namjeri, tajno neslaganje izmeu naunog i vojnog duha. Ne bi se mogla vie osporavati pri rodna antipatija industrijskog duha koji je razvijen do dovoljnog stepena, protiv opteg uspona teolokog duha sa potpuno religioz nog gledita od kojeg su nai najrevnosniji konzervativci obino vr lo udaljeni danas; voljna izmjena fenomena, prema pravilima jed ne isto ljudske mudrosti ne mora izgledati, u osnovi, manje bezbona od njihovog racionalnog predvianja, jer, jedan i drugi pod jednako pretstavljaju nepromjenjive zakone koji su konano nes pojivi sa bilo kojim voljama, kao to sam to objasnio u toliko va nih pogleda, u raznim djelovima ove Rasprave. Prema logici, varvarskoj ali strogoj, zaostalih naroda, svaka aktivna intervencija ovjeka da pobolja, u svoju korist, optu ekonomiju prirode mora sigurno da ini jednu vrstu nepravednog atentata na vladu provi enja. Zaista, nema sumnje, da suvie apsolutna nadmonost re ligioznog duha tei obavezno, u njoj samoj, da umrtvi industrijski uspon ovjeanstva pretjeranim osjeanjem glupog optimizma, kako se to moe provjeriti u toliko raznih krajnjih prilika. Ako ovakva uasna posljedica nije bila ee i naroito potpunije ostvarivana, to je jedino zahvaljujui tehnikoj mudrosti koja je znala da ruku je, pogodnom sposobnou, jednoj tako opasnoj moi. tako da razvije svoj sreni civilizacijski uticaj neutraliui, koliko je to mo gue, neophodnim kontinuitetom mudrih napora, svoju spontano nezdravu aktivnost, kao to u to istorijski objasniti u tri slijede a poglavlja. Ne bi mogli, dakle, ne priznati, uglavnom, visoki po litiki uticaj kojim je postepeni uspon ljudske industrije morao na ravno pomoi progresivni uspon naunog duha u neizbjenom an tagonizmu prema religioznom duhu ne raunajui vanu svakodnev nu stimulaciju sa kojom se meusobno napajaju industrija i nau ka kada su jedna i druga pripremljene kako treba. Politika pro lost ova dva osnovna elementa moderno" sistema koja se mora la ovdje uglavnom sastojati u njihovoj zajednikoj postepenooj zam jeni elementa koji odgovaraju starom sistemu sa socijalnom moi, treba, da je naa panja naroito privuena na neophodnu pomo kojom su se uzajamno snabdjele za jednu takvu prethodnu opera ciju. Ali. ova kritika pomo moe lako da pokae kakvu snagu i kakvu efikasnost e spontano morati da dobiju ove opte veze ka da taj veliki politiki dualizam bude mogao da, najzad, dobije di rektno organski karakter koji mu bitno nedostaje do sada da bi upravljao, kako treba, krajnjom reorganizacijom modernih dru tava, kako u to objasniti posebno, u pedest estoj lekciji, to proizilazi iz nae istorijske analize. Poto sam tako dovoljno opisao dvostruki politiki afinitet za na dananji predmet koji duboko ujedinjuje jedan za drugi dva glavna elementa svakog od dva krajnja stanja svojstvena osnovnoj evoluciji ovjeanstva, bilo bi nekorisno da izriito izvrim istu fi-

297

lozofsfcu radnju prema prelaznom stanju. Spontana uzajamnost dvije konvergentne moi, duhovne i vremenske koje ine prelaznd reim, je, uostalom, neophodan nastavak ove iji smo princip uk ratko ocijenili u pogledu poetnog i krajnjeg reima. Njegova real nost je, uostalom, danas talk nepobitna da ne bi mogla zahtijeva ti, ovdje, nikakvo direktno prikazivanje: samo, gledajui u djelo metafiziara i pravnika bi se mogao krivo shvatiti, uprkos neiz bjenim rivalstvima, njihov osnovni afinitet koji ne bi mogao doz voliti da se stvarno ugasi politika nadmonost jednih a da se ne uniti istovremeno filozofski uspon drugih. Mi sada moemo, dak le, da gledamo kao bitno zavreno neophodno dodatno objanjenje koje je prvo iziskivalo, po svojoj prirodi, na osnovni zakon ljud ske evolucije, prije nego to moe da bude primijenjeno kako tre ba, na direktan nain, u optem prouavanju ovog velikog feno mena kojim e uvijek dominirati, u slijedeim lekcijama, prethod no razmatranje ovog trostrukog postepenog dualizma koji je po mo jem miljenju, neophodna osnova zdrave istorijske filozofije. Ne e biti bez koristi, zavravajui, da upozorim na emplicitnu saglasnost jadnog takvog zakona sukeesjie, istovremeno intelektualnog i materijalnog, kao i socijalnog i politikog, sa spontanom koordinacijm koju je obini instikt javnog razuma uvijek zajedno us postavljao u itavoj socijalnoi prolosti razlikujui tu stari i mo derni svijet, razdvojene i ujedinjene srednjim vijekom. Da ne bih poinjao nikakvu uzaludnu raspravu epoha pribliavanju koje, u njemu samom, ne bi moglo biti precizno, ne moe se, zaista, neznati prava analogija izmeu ovog obinog letiminog pogleda i so ciolokog zakona za koji sam se potrudio da ovdje prikazem i koji, u ovom odnosu, moe da bude posmatran kao naroito namijenjen da uini racionalnom i olodnom. tanom naunom koncepcijom. jedan bezkorisni empirijski pojam koji je do sada ostao bitno ja lov. Daleko od toga da se boiim da jedna takva koincidencija, uos talom, evidentno spontana, moe umaniiti filozofsku zaslugu mo jih teorijskih radova, treba u nasuprot, da se time direktno ponosim, u pogledu visoke op'te potvrde ukupnog sistema mojih istraiva nja u vezi sa ovim vanim aforizmom pozitivne filozofije koji je tako esto rwrodukovan u razliitim djelovima ove Rasinrave koja nala zi", u pHnci'iDU. svim zdravim naunim teorijama, neophodnu oba vezu polazne take koja je dovoljno sagilasna sa spontanim indika cijama javnog razuma kojem bi stvarna nauka mogla, u svakom pogledu, da ini samo jednostavno produenje. Nastavak razmatranja socijalne dinamike koja su naznaena u ovom dugakom i vanom poglavlju, poto sam dosta utvrdio os novni zakon, i. prema tome, glavne osnove prave istorijske filo zofije kojima je etrdeset osma lekcija ve opisala, kako treba, duh i metodu, moramo sada direktno primijeniti ovu veliku socioloku koncepciju na realnu ocjenu cjeline ljudske prolosti. Takav e bi298

ti glavni postupni predmet est sledeih poglavlja prema poredbe nom pregledu koji je priloen u 1830. godini, u prvoj knjizi Rasprave.

ljivo odbacujui svaku suvie detaljnu ocjenu. Ako moja socioloka koncepcija bude uspjela da kroz najpotpunije prouavanje socijal ne serije uspostavi najzad pravu naunu vezu izmeu istorijskih injenica koje su, u tom smislu, danas poznate svim obrazovanim ljudima, usuujem se da unapred kaem da je ona time ve vjerovatno dovoljno realizovala sve ono to je, zbog prirode te teme, naj tee i najznaajnije, bilo za teoriju ili za praksu ; inae, ona je zbog toga neosporno dokazivala svoju spontanu sposobnost da, kroz kas niju obradu, prui sva posebnija i preciznija objanjenja koja e postepeno postati neophodna. Svaki prethodni dio ove Rasprave nauiku sve obine pojave uvijek najhitnije za razmatraje. Dakle, ovo nam je pruilo nove prilike da shvatimo, uopte, da su za pravo razmiljanje, ve tako upadljivo u astronomiji, fizici, herniji i bio logiji jo se prije moe koristiti, zbog svoje prirode, u sociolokim prouavajima jer, oigledno, postaje sve prikladnije ukoliko se po redak pojava komplilkuje i vie specijalizuje. U istraivaju pravih zakona drutvenosti, svi izuzeti dogaaji ili svi podrobni detalji koje su slijepi kompilatori ispraznih anegdota traili u svojoj nez reloj, iracionalnoj radoznalosti, treba da budu. zauvijek, izostav ljeni, kao potpuno beznaajni, a nauka se, posebno, mora vezati za najprostije pojave koje bi svaki onaj koji u njima uestvuje sponta no mogao primijetiti u svojoj okolini kao osnovni temelj uobiaje nog socijalnog ivota. Tano je da je, na osnovu toga, neosporno mnogo tee posmatrati taikve pojave, pa mogu posluiti kao stvar na baza zdravim, naunim spekulacijama. Predrasude i primjene koje, u tom pogledu, gotovo jo uvijek preovladavaju u politikoj filozofiji, ak i kod najboljih duhova, predstavljaju, u stvari, jo jednu potvrdu i dalje nezrelosti tog finalnog dijela prirodne filo zofije: one spontano moraju podsjetiti na nedavna vremena kada su se u fizici smatrali dostojnim panje samo neobini efekti grm ljavine ili vulkana itd.; u biologiji, prouavanje monstruoznosti itd. Ne bi se moglo sumnjati u to da je potpuno mijenjanje tih prvih in telektualnih navika vie bilo potrebno socijalnoj nauci nego svim drugim osnovnim naukama. Estoriiska operacija koju emo sada, ukratko, preuzeti da bis mo stvorili dinaminu sociologiju koja treba da ima, prema svojoj prirodi i namjeni, uglavnom, apstraktni karakter, srenu i nunu koincidenciju, soontano je. prema tome, oslobaa od mase neva nih ili prethodnih potekoa koje su je, sa svakodnevne take gle dita, sputavale i koje se nisu mogle prevazii zbog krajnje aktulne nepotpunosti naih realnih znanja, ak i poto su strogo odba ena sva nepristupana ili nejasna pitanja raznim socijalnim po rijeklima koja, jo uvijek, suvie produavaju nezrelost jednog tak vog prouavanja kod veine savremenih filozofa. Tako, na primjer, kada bi sada trebalo stvoriti stvarno konkretnu istoriju ovjean stva, bilo bi, svakako, mnogo potekoa da se kako treba kombinu302

ju socioloke koncepcije sa geolokim razmatranjima; jer makoliko tada bila potrebna jedna takva kombinacija, u dananje vrijeme se, ipak, ne bi mogla uspjeno realizovati zbog suvie nesavrenog sta nja, ne samo sociologije, to je oigledno, nego i same geologije, iako je ona, na izgled, vrlo napredna. Isto bi tako bilo sa raznim man je-vie povrnim uticajima klime, rase i drugog, koji bi se si gurno pojavili u konkretnom prouavanju ljudskog razvoja i koji, bez sumnje, ne bi mogli sada biti zaista racionalno ocijenjeni, jer e se tek nakon dovoljne obrade sociolokih zakona moi nauno prosuditi, kao to sam pokazao u 48. lekciji. Osnovna razlika iz meu dvije take gledita, apstraktne i konkretne, Uklanja, sre om, ovdje kao i na drugim mjestima na najdirektniji nain, sve, inae, nepremoetive tekoe; to veoma istie krajnji znaaj jedne takve filozofske podjele ije ispitivanje ne bih ba mnogo prepoestiti duhovi, ona ostaje u stvari, nedovoljno ocijenjena ak i kod ruio, jer, poto je u dananje vrijeme nisu, u principu, osporavali najeminentnijih umova. Moraemo, dakle, nauiti da jedan veliki broj nepredvienih pitanja konkretne sociologije, ije bi neposred no razmatranje radikalno ukoilo poetak razvoja apstraktne socio logije, makoliko bio velik interes koji takva istraivanja mogu ima ti, sistematski ostavljamo za neku nauno napredniju epohu. Ljud ski duh, sada naviknut na ta racionalna odgaanja u .pogledu naj prostijih pojava ne bi mogao, bez sumnje, da se, isto tako mudro, oslobodi i najsloenijih pojava ikojima je na um ikada mogao pris tupiti. Da bi se pomou posljednjeg uvodnog razjanjenja, bolje oci jenilo to veliko logiko pravilo, bez kojeg bi, usuujem se rei, so cijalna dinamika bila onemoguena, bie mi dovoljno da ovdje .na vedem samo jedan znaajan primjer tih interesantnih pitanja ko je, danas, treba znati potiniti neophodnom odlaganju koje oprav dava njihova, u sutini, konkretna priroda. U tom smislu, biram, s obzirom na njegov veliki znaaj, posebno objanjenje agensa i pozornice najpotpunije socijalne evolucije, ono koje mora biti, na osnovu prethodno navedenih obrazloenja, gotovo iskljuiva tema nae istorijske operacije. Zato bijela rasa posjeduje vrlo izraenu privilegiju osnovnog socijalnog razvoja i zato je Evropa bila glav no mjesto te nadmone civilizacije? Ova dvostruka tema za uza jamno razmiljanje, morala je, bez sumnje, vie nego jedanput, podstai inteligentnu radoznalost filozofa, pa ak i dravnika. Ali, ma kakav interes i znaaj ovakvo istraivanje, oigledno imalo, tre ba ga mudro odloiti do obavljanja prve apstraktne obrade osnov nih zakona socijalnog razvoja, bez kojih bi ovo pitanje stalno bilo preuranjeno i pored mudrih pokuaja koji bi, u tom smislu, mogli dati samo djelimine i izolovaine preglede koji su, svakako, nedo voljni. Bez sumnje, ve na prvi pogled se primjeuju, u karakte ristinoj organizaciji bijele rase, a posebno kada se radi modanom aparatu, neke pozitivne klice njene stvarne superiornosti ; ipak 303

su svi prirodnjaci d a n a s vrlo d a l e k o od p r i k l a d n e saglasnosti u t o m pogledu. Isto tako, sa d r u g e t a k e gledita, mogu se naslutiti, na nain koji vie zadovoljava, razni fiziki, hemijski, pa ak i biolo ki uslovi koji su, s v a k a k o , m o r a l i u t i c a t i , do o d r e e n o g stepena, na oito svojstvo evropskih zemalja da poslue do sada k a o glav 1 na pozornica te n a d m o n e evolucije ljudskog r o d a . R a d i k a l n o nejasni d u h teoloko-metafizicke filozofije koji jo uvijek vlada u s v i m socijalnim p r o u a v a n j i m a , esto je m o r a o do voditi do toga da se, iz jednog ili drugog razloga, sumnjiva obja njenja jednog takvog pitanja, koje, inae, ta filozofija t e k o moe sebi da postavi, s m a t r a j u zadovoljavajuim. Ali, k a d a bi neki u m , d o b r o p r i p r e m l j e n na osnovu uobiajenih pozitivnih spekulacija d r u g i h p r i r o d n i h pojava, r a z m a t r a l a sve, ve dobijene dokaze po t o m pitanju, o d m a h bi, realno sagledavajui tekou koju na taj nain t r e b a prevazii, shvatila njihovu d u b o k u nedovoljnost. Ta n u n a nedovoljnost nije posljedica toga, t o bi se p r v o moglo pomis liti, da su te informacije, s ovog ili onog gledita, do sada m a l o p r o i r i v a n e i n e p o t p u n e ; nju t r e b a vezati za j e d a n vie u n u t r a n j i i jai uzrok za, odsustvo svake z d r a v e socioloke teorije sposobne da procijeni p r a v i n a u n i d o m e t s v a k o g pogleda, pa ak i da u s mjeri njihovu kasniju o b r a d u ; bez tog opteg i p r e t h o d n o g razja njenja se, oigledno, ne bi moglo, pa ak i a k o se uspiju sakupiti, u j e d n u s t v a r n o racionalnu odluku, svi n e o p h o d n i elementi. Dakle, n e m o g u e je da se ne p r i z n a logika nunost da se ta velika disku sija k o n k r e t n e sociologije, sistematski odlae sve dok se a p s t r a k t n o ne donesu osnovni zakoni drutvenosti, b a r u njihovoj osnovnoj
1

Takve su, na primjer, u fizikom pogledu, pored termolokih pred nosti u umjerenom pojasu, egzistencija divnog mediteranskog basena oko kojeg je, sigurno, prvo dolo do vrlo brzog socijalnog razvoja im je pomorstvo dovoljno napredovalo da omogui korieaije tog drago cjenog posrednika koji je nudio svim primorskim nacijama, istovreme no, kontakte koji su olakali budue odnose, i raznovrsnost koja je uti cala na uzajamni socijalni podsticaj. Slino tome, sa hemijske take gledita, veliko bogatstvo gvoa i uglja u tim privilegovanim kraje vima, svakako, je mnogo doprinijelo da se ubrza evolucija ljudskog roda. I na kraju, sa bioloke take gledita, bilo fitoloke ili zooloke, jasno je da je u toj istoj sredini, koja je, s jedne strane, bila povoljni ja za razvoj glavnih prehrambenih kultura, a s druge, za razvoj najdra gocjenijih domaih ivotinja, civilizacija, samim tim, morala biti podstaknuta. Ali, bez obzira na stvarni znaaj koji se moe pridati takvim pogledima, ovakve skice su jo daleko od toga da budu dovoljne za stvarno pozitivno objanjenje pomenute pojave: a kada odgovarajue formiranje socijalne dinamike, kasnije, bude omoguilo da se direktno prie takvom objanjenju, oigledno je da e biti potrebno da se svaki prethodni navod prvo izloi vrlo ozbiljnoj naunoj reviziji, zasnovanoj na cjelokupnoj prirodnoj filozofiji. 304

cjelini: a ja ne s u m n j a m da s a m o ta indikacija koja se odnosi na t a k o k a r a k t e r i s t i a n sluaj, n e podstie itaoca d a p o s v a k o m a n a lognom pitanju koje bi dalje ideje mogle postaviti ili izazvati, p o s e b n o ocijeni neophodnost filozofskog odlaganja iji s a m s t v a r n i opti princip d i r e k t n o p r e t h o d n o pokazao. Krajnja n o v i n a i v r h u n s k a tekoa n a u k e koju nastojim da stvorim, nee mi, moda, uvi jek dozvoliti da se s a m s t r o g o p r i d r a v a m tog znaajnog pozitiv nog logikog p r a v i l a ; ali, b a r s a m upozorio itaoca koji e t a k o moi s p o n t a n o da ispravi sluajna o d s t u p a n j a koja bi me neosjetno odvukla. Poto je, na osnovu p r e t h o d n i h r a z m a t r a n j a , na odgovarajui nain o k a r a k t e r i s a n p r a v i d u h koji, nuno, m o r a vladati u racio nalnoj primjeni istorijskih p o s m a t r a n j a , preostaje mi jo, prije nego to n a p r a v i m k r a t k u ocjenu socijalnog razvoja, da preciznije dovrim, u cilju sprjeavanja s v a k e b i t n e konfuzije, odreivanje osnovne m e t o d e za definisanje sukcesivnih e p o h a koje emo m o r a ti ispitati, a to n i s a m m o g a o da u r a d i m u p r e t h o d n o m poglavlju. Ali, osnovni zakon evolucije, bez sumnje, s p o n t a n o utvruje, za tien od svake samovolje, glavni a t r i b u t i optu koordinaciju t i h raz n i h faza. vezujui ih uvijek za odgovarajue teoloke, metafiziko ili p o z i t i v n o stanje osnovnog filozofskog sistema ljudskih koncep cija. Ipak, p o o v o m p i t a n j u , ostaje jo j e d n a s e k u n d a r n a nesigur nost k o j u m o r a m , prvo, brzo razbiti, i koja je n u n a posljedica n e j e d n a k o g k r e t a n j a t i h r a z n i h p o r e d a k a misli koji s u morali, n e m o gavi ii u korak, p r e m a h i j e r a r h i j s k o m z a k o n u d o n e s e n o m u p o etku ove Rasprave, do s a d a uticati na esto i s t o v r e m e n o postojanje metafizikog s t a n j a izvjesne i n t e l e k t u a l n e kategorije, na primjer, i teolokog stanja n e k e kasnije kategorije, m a n j e opte i n a p r e d nije kategorije, u p r k o s stalnoj tenji ljudskog d u h a ka j e d i n s t v u m e t o d e i homogenosti d o k t r i n e . Ova p r i v i d n a konfuzija mora, u stvari, da u poetku, izazove m u n u neodlunost u odnosu na pra vi filozofski k a r a k t e r odgovarajuih v r e m e n a k o d onih koji nisu d o b r o shvatili njegov p r i n c i p . Ali da bi se o n a sprijeila ili p o t p u n o razbila, dovoljno j e d a s e ovdje u t v r d i , uopte, n a osnovu koje i n t e l e k t u a l n e kategorije t r e b a p r o v j e r i t i p r a v o s p e k u l a t i v n o s t a nje n e k e epohe. Dakle, svi glavni motivi se, u t o m pogledu, spon t a n o t a k m i e da bi se j a s n o odredio najosobitiji i najkomplikovaniji p o r e d a k osnovnih pojmova, t . j . p o r e d a k m o r a l n i h i socijalnih ideja koje uvijek t r e b a d a b u d u n a d m o n a osnova j e d n e t a k v e od l u k e ; ne s a m o zbog njihovog linog znaaja koji je, s v a k a k o , su p e r i o r a n u m e n t a l n o m s i s t e m u s k o r o s v i h ljudi, ve i kod s a m i h filozofa zbog njihovog racionalnog poloaja na kraju s t v a r n e en ciklopedijske hijerarhije, u s t a n o v l j e n e na poetku o v e Rasprave. P r e k o tog d v o s t r u k o g uticaja, i n t e l e k t u a l n i m k a r a k t e r o m svake epohe, mora, u stvari, s t a l n o d o m i n i r a t i k a r a k t e r t a k v o g t i p a ljud skih spekulacija. Tek poto n o v i m e n t a l n i r e i m b u d e u m o g u 305

nosti da dopre do te krajnje kategorije, odgovarajua evolucija se moe smatrati potpuno realizovanom, bez ikakvog straha ili nade da se moe vratiti u prijanje stanje: bre napredovanje optijih i manje kompliikovaniih kategorija moe, do tada, uglavnom poslu iti samo zato da se, u svakoj fazi, konstatuju neophodne klice sli jedee faze, ali bez bitnog uticaja na njen pravi karakter; ova uz gredna razmiljanja bi se mogla koristiti samo za pod-ipodjelu epo ha do stepena kojem je, za sada, suvie rano brinuti. Tako, na primjer, moramo smatrati da teoloka epoha postoji sve dok moral ne i politike ideje budu uvale bitno teoloki karakter, uprkos prelazu drugih intelektualnih kategorija u isto metafiziko stanje, pa ak i kada za najjednostavnije meu njima zapone pozitivno stanje: slino tome, metafiziku epohu, u uem smislu, treba pro duiti do raanja pozitivnosti tog nadmonog poretka ljudskih kon cepcija. Takav postupak e omoguiti da aspekt svake epohe bude izraen kolikogod je to mogue i da se jasno uoi spontano prip remanje slijedee epohe.

SADRAJ

sociologiji

Ogista

Konta

Kurs (Teaj) pozitivne filozofije Prvo predavanje Drugo predavanje

19 21 23 47
71

Pievo obavetenje uz prvo izdanje

etrdeset esta lekcija etrdeset sedma lekcija etrdeset osma lekcija etrdeset deveta lekcija Pedeseta lekcija Pedeset i prva lekcija KRAJ ETVRTE KNJIGE Pedeset druga lekcija

H3 121
1 9 5

221 225

301

306