Havalandrma ve klimlendirme Prensipleri HAVALANDIRMAYA GR 1.

1 HAVALANDIRMAYA OLAN HTYA Havalandrma herhangi bir blme doal ekim veya mekanik g kullanarak ieri hava verme, dar hava atma ve blmdeki havann yenilenmesi ilemine denir. Kapal bir blmde bulunan; Canllar: Solunum, terleme, s yayma, sigara dumanlar ve dier nedenlerle, letmeler: alma esnasnda kan zararl toz, gaz, kokular nedeniyle, Depolar: Gda ve benzeri maddelerin kard koku, s, dolaysyla bozulan blm havasnn dar atlmas, yerine temiz havann verilmesi gereklidir. 3194 sayl mar Kanununda evlerin yeterli aydnlkta ve havalandrlabilir olmas art koulmaktadr. Ayrca i yerleri ve fabrikalarda gerek ilk kurulu esnasnda ve gerekse daha sonra yaplan denetimlerde ii sal ve i gvenlii ynnden birok ortamda havalandrma yaplmas istenmektedir. 1.2 ENDSTRYEL ORTAMLARDA HAVALANDIRMA TPLER Endstriyel ortamlardaki genel havalandrma iilerin salna ve emniyetine etki edebilecek tehlikeli kimyasal kirleticilerin, kokunun ve snn kontrol amac ile yaplr. Birok durumda snn ve zararl gazlarn kaynanda yakalanarak egzoz edilmesine allr. nk bu durumda ortamn genel havalandrlmasna gre ok daha az miktarda hava ile gerekli kontrol salamak mmkndr. Genel havalandrma, 1 doal ekile, 2 fanlar ve kanal sistemi yardm ile taze hava beslenmesi ve kirli havann egzoz edilmesiyle, 3 sadece egzoz fanlar ile emile, 4 sadece beslenme fanlar ile olmak zere drt ekilde gerekleebilir. Yukardaki aklamalardan da anlald gibi endstriyel havalandrmann iki ana nedeni ve buna bal olarak iki ana kriteri vardr. Birincisi ortamda mevcut kaynaklardan yaylan snn atlmas, ikincisi ise kaynaklardan yaylan zararl gaz ve kirleticilerin atlmasdr. Baz hallerde bu iki kaynak birlikte etkilidir. Bu gibi durumlarda zme lokal ve genel havalandrmann birlikte uygulanmas ile ulalr. Kirletici maddenin veya ortam artlarnn tehlike limitleri klima mhendisinin dndaki kiiler tarafndan belirlenmelidir. Bu deerler tesisat mhendisi iin veridir. Bu veriler salk tekilatlar bltenlerinde ve baz el kitaplarnda bulunabilir.

1.2.1 Doal Havalandrma: Herhangi bir ortamda bir mekanik alet kullanlmakszn hava aknts pencere ve kap aralklarndan, baca ve havalandrma boluklarndan kendiliinden oluuyorsa doal havalandrma sz konusudur. Doal havalandrma iki ekilde gerekleir: Baca ve rzgar etkisi. Baca kyla salanan doal havalandrma u ekilde gerekleir: Bina ina edilirken salon ve odalarn st ksmlarna birer menfez ve bunlarda birer baca vastas ile binann atsna uzatlrsa oda ve salonlar havalandrlm olur. Kirlenme seviyesinin dk olduu ortamlarda tercih edilir ve ses gibi yan problemler oluturmaz. 1.2.2 Mekanik Havalandrma: Havalandrma ileminin, aspiratr ve/veya vantilatr olarak alan bir fan yardmyla zoraki yaplmasdr. Temelde ayr uygulamas mevcuttur: 1)Mekanik Girili Doal k: eriye yalnz temiz hava verilir. Kirli hava tazyik dolaysyla kap ve pencerelerin aralklarndan dar kaar. 2)Doal Girili Mekanik k: eriden sadece kirli hava emilir, temiz hava meydana gelen basn dmesi ile kap ve pencere aralarndan ieri girer. 3)Mekanik Giri ve k: Her an dardan ekilen temiz hava ieri verilir ve i ortamn havas da emilerek dar verilir. Bu tip mekanik havalandrmada kullanlan fan says ve hava kanallar nceki tiplerin iki katdr. Yksek yaplarda st katlarn pencereleri evredeki ar rzgar etkisiyle, alt katlardaki pencereler ise evre grlts nedeniyle alamaz. Bu nedenle byk ve yayg yaplarda yeterli hava deiimi g kullanlarak yaplr. Ayn ekilde kirlenmenin fazla olduu kalabalk ortamlarda mekanik havalandrmaya ihtiya vardr. Sinema, konferans salonu, ameliyathane gibi birok insann bir arada uzun sre kaldklar ve her mevsimde kullanlan yerler. zel bir i kolunda ve fabrikalarda iletmenin verimli olabilmesi iin allan blmlerde nem ile snn belirli bir seviyede tutulmas zorunluluu vardr. 1.2.2.1 Genel Havalandrma: Genel havalandrma; retim srasnda ortaya kan hava kirleticilerini, kaynana doru ynlendirilmi temiz hava akm ile atlye ortamna datarak younluunu drmek ve daha sonra ise ters yndeki veya tavandaki emme azlarndan emerek darya atmak esasna dayanmaktadr. Genel havalandrma ynteminde alan iiler eer hava kirleticilerin kaynanda iseler dorudan, atlyenin dier yerlerinde iseler ortama karm kirli havadan dolayl olarak etkilenirler. Eer uygulanan yntemde emme cebri olarak ve temiz hava girii ise kap girii ve pencerelerden doal olarak gerekleiyor ise alanlarn kirli ve sala zararl havadan etkilenmeleri daha fazla olacaktr. Yksek tavanl, doal hava hareketleri olabilen, geni alma alanlarnda genel havalandrma yeterli olabilir. 1.2.2.2 Yerel (Lokal) Havalandrma: Genel havalandrma ile alma sreleri srasnda oluan hava kirleticilerin salk asndan izin verilen deerlere drlemedii ve genel havalandrmann yeterli olmad alanlarda allan ortam havasn iyiletirmek iin yerel (lokal) havalandrma yntemleri uygulamaya konulmaldr. Yerel emi sisteminin az (emi ucu) alma yaplan noktaya

gaz ve dumann yaylmasn nlemek iin mmkn olduunca yakn olmaldr. Yerel havalandrma uygulamas ayn zamanda genel havalandrma iin gerekli olan temiz havaya daha az gereksinim duyulmasn salamaktadr Yerel havalandrma etkili bir emi salamal ve byk paralarn proses ilemlerinde emi az ark takip etmelidir. Genel ve Yerel (Lokal) havalandrma yntemleri kullanlarak atlyelerde retim sreci boyunca oluan ve eitli salk sorunlarna neden olan toz, duman, gaz, buhar gibi hava kirleticiler iyeri dna atlarak alma ortamndaki sala zararl hava kirleticilerin younluu izin verilen deerlere drlebilir. 1.3 Hava lm malat atlyelerinde alanlar iin en nemli risk grubunu alma srasnda ortaya kan toz, duman, gaz ve buhar gibi hava kirleticiler oluturmaktadr. Hava kirleticilerin olumsuz etkilerini nlemek iin bunlarn ortam havasna yaylmasn engellemek gereklidir. Bunun iin genel ve yerel havalandrma yntemleri kullanlmaktadr. Yaplan iin niteliine, iyerinin zelliine ve ekipmanlarn yapsna gre uygun niteliklerde ve amaca uygun havalandrma sistemlerinin projelendirilerek uygulamaya konulmas gereklidir. Bylece alma ortamnda yeterli havalandrma salanmal, hava kirleticiler solunum blgesinden ve evresinden uzak tutulmaldr. imalat atlyelerinde kaynak ve kesme ilemleri srasnda oluan hava kirleticilerinin nitelik ve konsantrasyonlarnn bilinmesi, ortam havasnn alanlarn salklarn olumsuz ynde etkilemeyecek kalitede olmasn salayacak havalandrma sistemlerinin tasarmlanmasnda nemli bir yer tutmaktadr. Amaca uygun bir havalandrma sisteminin yaplmasnda ana hedef retim srecinde ortaya kan hava kirleticilerin alma ortamna yaylmasn nlemek ve bunlarn alma ortamndaki miktarn eik deerin altna drmek olmaldr. alma ortamnda yaplan lm sonularn doru deerlendirebilmek iin ortam havasnda deiik zelliklere sahip ve alanlar zerinde eitli etkileri bulunan bir ok kimyasaln bulunduu dikkate alnmaldr. Bu amala aadaki formlden yararlanlabilir. (K1/E1) + (K2/E2) + (K3/E3) = 1 K: yeri ortam havasnda lm yaplan her bir kimyasaln konsantrasyonudur. E: lm yaplan kimyasaln eik deeridir. alma ortamndaki havann insan sal asndan risksiz olabilmesi iin solunum dzeyinde alnan lm sonularnn eik deerlerine blmlerinin 1den kk olmas gereklidir. malat atlyelerinde oluan eitli hava kirleticiler bir araya geldiinde salk zerindeki olumsuz etkileri daha da artabilmektedir. Sz konusu bu bileimin salk tehlikesi, onu meydana getiren kimyasal maddelerin tek bana neden olduklar salk tehlikelerinden daha fazla olabilmektedir. Bu nedenle imalat atlyelerinde alnacak salk ve gvenlik nlemleri bu tr etkileri de nlemeye ynelik olmak durumundadr.

HAVALANDIRMA ELEMANLARI 2.1 FANLAR 2.1.1 FAN TPLER Hava hareketini salayan cihazlara fan denir. Havalandrma sistemlerinde radyal ve aksiyal tipli fanlar kullanlabilir. Fan havay ortamdan emiyorsa aspiratr, ortama hava veriyorsa vantilatr adn alr. 2.2 MENFEZ VE ANEMOSTATLAR 2.2.1 MENFEZ VE ANEMOSTAT TPLER Havalandrma kanallarnn son noktasnda menfez veya anemostat ad verilen aklklar bulunur. Bu aklklarn ana grevi, basnl havay ortama dzgn bir ekilde yaymaktr. Odaya hava giri veya kn salayan zgaral kapak biimindeki aklklara menfez denir. Besleme havasn farkl ynlerde ve dzlemlerde datan k elemanlarna anemostat (difzr) denir. Menfezler hem emme hattnda (tek sra ayarl), hem de basma hatlarnda (ift sra-ayarl) kullanlrken anemostatlar, tavan ykseklii dk olan yerlerde, sadece besleme kanallarnda kullanlr. nce ve uzun menfez tiplerine ise lineer menfez denir. Bir damper veya kontrol valfi ile donatlm olan menfezlere de register ad verilir. 2.3 HACM DAMPERLER Hacim damperleri santrala dnen ve santraldan kan hava miktarlarn ve ayrca ana kanallardan ayrlan kollarn hava miktarlarn ayarlamak iin kullanlr. 2.4 YANGIN VE DUMAN DAMPERLER Yangn damperleri hava datm sistemine normalde ak olacak biimde tesis edilirler.Belirli bir snma hissettiklerinde hava akmn ve alev yaylmasn nlemek zere otomatik olarak kapanrlar. Otomatik kapanma genellikle eriyebilir bir balant yardm ile olur. Bu balant damperi yay kuvvetine kar kurulu olarak tutmaktadr. Scaklk etkisi ile eriyince yay boanr ve damper kapanr. Yangn damperleri perde tipi, klape tipi veya ok kanatl tipte olabilir. Duman damperleri duman geiini nlemek zere yaplmlardr. Genel olarak klape tipi veya ok kanatl tip biiminde yaplrlar. almalar genellikle otomatik kumanda ile olur. Bu nedenle motorludurlar. Motorlu duman damperlerinin kumandas; detektrle, elle veya bina otomasyon sistemindeki bilgisayar yardmyla yaplr. 2.5 FLTRELER 2.5.1 FLTRE SEM VE VERM Filtre seiminde dikkate dilecek birinci nokta filtre kullanlacak yerde arzu edilen hava temizliidir. Filtrenin havay temizleme etkinliini tarif etmek iin genel olarak kullanlan standart, ASHRAE 52-76 ve/veya EUROVENT 4/5/BS6540 test metodudur. Bu test metodu ile iki eit deer tanmlanr: Toz Tutma: Filtrenin byk ve ar paralar tutma yetenei. Bu deer, filtrenin tuttuu toz paracklarnn arlk yzdesi olarak aklanabilir. Toz tutma, kaba ve n filtrelerle llr.

Verimlilik: Filtrenin kk ve hafif paracklar, esas olarak da karbonu tutma etkinlii. Bu deer ise, tozun lekeleme (rengi bozma) testi ile belirlenir. Verimlilik terimi orta ve yksek verimlilikteki filtreler iin kullanlmaktadr. KLMLENDRME NEDR? Kapal bir ortamn scaklk, nem, temizlik ve hava hareketini insan salk ve konforuna veya yaplan endstriyel ileme en uygun seviyelerde tutmak zere bu kapal ortamdaki havann artlandrlmasdr. klimlendirme terimi ngilizcedeki air condition (hava artlandrlmas) ve Almancadaki klima terimine karlk gelir. Trkede iklimlendirme ve klima terimlerinin her ikisi de kullanlmaktadr. KLMLENDRMENN NEM Dnyada kabul edilmi aratrmalara gre, insanlar belli bir scaklk ve nem aralnda ve temiz haval ortamlarda rahat etmektedirler. Bu aralk konfor blgesi olarak tanmlanmtr (nem %30 ile %60, scaklk 20-270C). Scakln gereinden fazla veya az olmasnn rahatsz edici olduu aktr. Nem dzeyinin az olmas boaz kuruluu, gzlerde yanma gibi rahatszlklara yol amasnn yannda, fazla nem de terlemeye ve bunaltc bir scaklk hissine neden olur. Ayrca ortamn havas temiz ve taze olmaldr, toz, duman, polen ve dier zararl maddelerin filtre edilmesi ve insann fark etmeyecei ama temiz havay getirip kirli havay gtrecek bir hava dolam gereklidir. klimlendirilmi ortamlar, is gc veriminde art ve salkl bir yasam salar. Yukarda saylan zararlardan kurtulmak ve yararlar elde etmek iin iklimlendirme gereklidir. Bu bilgilerin nda klima bir lks deil, insanca yasamak iin bir ihtiya hline gelmitir. Klima sadece soutma deildir. klimlendirme, kapal mekann havasnn istenen scaklk, nem, hava dolam, temizlik ve tazelikte tutulmasdr. Bunlarn hepsinin olmasa da, birkann kontrol altnda tutulmas da iklimlendirme olarak tanmlanabilir. Bir klima cihaz yazn ierideki fazla sy darya atarak ierisini serinletir. Bu srada havann fazla nemi alnr, ieride gerekli hzda hava dolam salanr ve hava filtre edilir. Cihazn s pompas zellii de varsa, ksn yaz almasnn tersine alarak dardan ald sy ieriye vererek stma da salar. Is, soutulan ortamdan evaporatr (buharlastrc) vastas ile ekilir, kondenser vastas ile stlan ortama verilir. KLMLENDRMENN TEMEL UNSURLARI 1. Scaklk: nsan veya imalat kontrol iin ortam scakl konfor veya tasarm artlarn salamaldr. Bu artlar insan konforu iin 18-27 0C arasnda deimektedir. 2. Nem: nsan konforu iin bal nemin %30--%60 arasnda tutulmaldr. 3. Temizlik: Havann iindeki partikl madde (PM) ve zararl gazlarn (SO2, CO2 vb.) filtrelenmesi gerekir. 4. Hava hareketi: Konfor iin yaz aylarnda daha fazla, ks aylarnda nispeten daha dk hava hareketi gereklidir.

KLMLENDRME LEMLER

Sekil 1. klimlendirme ilemlerinin snflandrlmas KLMLENDRME LE SOGUTMA LSKS

ekil 2. klimlendirme ile soutma arasndaki iliki

KLMLENDRME SSTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI A) MERKEZ SSTEMLER Bu tr sistemler daha ok byk binalarn iklimlendirilmesi iin kullanlr. Bir kazan ve radyatrlerden oluan bir kalorifer tesisatna benzetilebilir. Kazan yerine bir klima santral, radyatrler yerine de havalandrma kanallar, menfezleri ve/veya fanl serpantin niteleri (fan-coil unit) vb. cihazlar bulunmaktadr. Sistemin boru veya kanallar ierisinde su, hava veya bir soutucu akkan dolatrlarak stma-soutma-havalandrma ve nem kontrol salanr. B) BAIMSIZ (YEREL) SSTEMLER a) Paket cihazlar (salon tipi, deme=konsol tipi, at tipi, pencere tipi) b) Ayrk (Split) tip klimalar 1. Duvar tipi 2. Deme tipi 3. Salon tipi 4. Kanal tipi 5. Tavan tipi 6. Gizli tavan (kaset) tipi 7. Portatif Klimalar Nem,Esinti Termal Konfor alma ortamndaki nem, esinti ve termal konfor mutlaka standart snrlar iinde olmaldr. Standart d deerler; alma konforunu ve temposunu olumsuz etkiler. Uygun olmayan koullarda, insann dzenleme ve dengeleme sistemleri bir sre iin olumsuzluklar tolere edebilir. Vcuttaki s transferleri; Konveksiyon Kondksiyon Radyasyon Buharlama olmak zere 4 yolla gerekleir. Konveksiyon: Cilt ile zerine yaylan hava arasnda gerekleir. Kondksyon: Temas ederken gerekleir. Radyasyon: Scak cisimden souk cisime doru yaylma ile olur. Buharlama: Vcuttan buhar eklinde (ter, solunum) su kaybyla gerekleir. (Nemli havalarda buharlama azalr ve terleme artm grnr. Kuru havalarda da terleme fark edilmez)

WHO tarafndan nerilen nem ve hava akm hzlar; Nem: 18.50C de %45-65 Hava Akm Hz: Rahatlatc : 0.11-0.15 m/sn Rahatsz edici:0.5 m/s Uluslar aras standartlara gre; Vcut scaklnn 380C zerine kmamas veya 1 saatte 10C den fazla ykselmemesi nerilmektedir. Hava Akm Oturarak yaplan almalarda 0.3 m/sn, nce ilerde 0.1 m/sn olmas tercih edilmelidir. Radyant s iin ortalama deer 18,30C olmas istenir. st snr 200C, alt snr 16,70C dir. Efektif Scaklk: Hava scakl, havann nem oran ve hava akm hznn beraberce kii zerinde yaratt scaklk etkisine denir. alanlar zerinde eit scaklk etkisi yaratan bu 3 deikenin bileimlerine e deer efektif scaklk denilmektedir. llen deerler, Namagromlar zerinde iaretlenir ve hissedilen deer bulunur.Ancak gnmz teknolojisinde, elle hesap yapmaya gerek brakmadan hissedilen deerleri hesaplanm olarak gsteren cihazlar yaygn olarak bulunmakta ve kullanlmaktadr. 320C scaklk %25 nem oran ve 0,1 m/sn hava akm ortam ile 270C scaklk %75 nem oran ve 0,1 m/sn hava akm ortam alanlar zerinde ayn scaklk etkisi yaratr. Yksek scaklkta; Nabz ykselir Sinirlilik duygusu artar Kan dolam hzlanr Terleme artar Tuz ve sv kayb meydana gelir Is kramplar Susuzluk duygusu Dikkat azalmas Fiziksel ve zihinsel verim dkl Ortaya kar ve hata yaplmaya balanr. Sonuta i kazalarna ak hale gelinir. Dk Scaklkta; Souk algnlklar Donma Souk yanklar Dikkat azalmas Hata art kaza riski art El ayak parmaklarndaki donma nedeni ile verim der ve tepki yetenei azalm olur.

EVRESEL KONFOR 3.1 ISIL EVRE ekil-3.1 termal konforu etkileyen faktrleri gstermektedir. lk olarak vcut, vcut scakln salamak iin metabolik ilemlerle s retir. Metabolik ilemler ya, salk ve aktivite seviyesi gibi faktrlerden etkilenir. rnek olarak verilen bir evre koullar ortamdaki bir kii iin yeterince uyumlu olabilirken dierinin hastalanmasna neden olabilir. Mevsimler deitiinde bir kii giydii elbiseleri ile ayarlamak isteyebilir. Onlar evre artlarn arzu ettiklerinden daha geni kademede konforlu bulabilirler.
Vcut s kayplar

Inm

Buharlama

Tanm

Yaltm faktrleri

Giyim

Aktivite

Ya

Hava scakl

Yzey scakl

Hava hareketi

Salk durumu Bal nem

Termal konfor faktrleri

ekil-3.1 nsan iin termal konforu etkileyen faktrler Vcut srekli s retir, ancak sabit vcut scakln salamak iin s datlmaldr. Bir kimse artlandrlan ortamda kalyor veya hafif bir i yapyorsa, s birincil olarak tanmla (evredeki havaya tanr) ve nmla (gvde scaklndan daha dk scaklklardaki evre yzeylere) s datr. Bu s datm elemanlarndan her biri toplam s kayplarnn

Psikolojik faktrler

yaklak %30unu oluturur. Solunum ve terlemeyle oluan buharlama kalan %40 oluturur. evre artlar olduu kadar aktivite deiim seviyeleri de bu yzdeleri deitirebilecektir. rnek olarak bir kimse zorlu bir i yapyorsa, birincil s datma mekanizmas buharlama ile olacaktr. 3.2 VCUT ISI DAITMA KABLYETN ETKLEYEN FAKTRLER 1. Hava scakl 2. evre yzeylerin scakl 3. Nem 4. Hava hz Giyimin miktar ve tipi ve sakinlerin eylem seviyeleri de bu faktrleri etkilemektedir.

ekil-3.2 Nem ve scakla bal konfor blgesi 3.3 HAVA KALTES nsanolu atei bulduu gnden itibaren i hava sorunlaryla karlat. Maaralarda solunan dumann insan mrn azaltt ksa srede renildi. Maara tavanna alan bir delikten duman uzaklatrmay renen insanolu, sonraki bin yllarda da i hava sorunlaryla uramak zorunda kald. Msr piramitlerinin yapmnda alan iilerden ieride alanlarn, darda alanlardan daha fazla solunum hastalklarna yakalandklar gzlemlendi. Romallar, dumansz snabilmek iin demeden stmay kefetti. 11. yzylda ise bn-Haldun, eseri Mukaddimede hava kirliliinin hastalklara neden olacana iaret etti. 16. yzyla gelindiinde ngiltere Kral I. Charles, binalarda kirli havann etkisini azaltmak iin bir dizi kural getirdi. Bunlar arasnda 3 metreden yksek tavanlar, boyu

eninden daha fazla olan pencereler, oda taban alanna gre pencere alannn belirlenmesi, vb. gibi inaat kurallar hep, ierideki dumann ve kirli havann dar atlmasn amalyordu. 18. yzyla gelindiinde, Lavosierin karbondioksiti bulmasyla, bu gazn hava kirlilii zerindeki etkileri tartlmaya ve aratrlmaya baland. Karbondioksit nceleri zehirleyici bir gaz olarak kabul edildi. 1853te Krm Sava srasnda stanbuldaki hastaneler yarallarla dolup taarken, havasz mekanlarda yarallarn iyilemesinin ok uzun srdn gzlemlendi. nceleri bunun, havadaki youn karbondioksitle balantl olabileceini dnen doktorlar, daha sonra esas nedenin, yarallardan yaylan mikroplarn yetersiz havalandrma nedeniyle uygun yaylma ortam bulmas olduunu anladlar. Karbondioksit, kokusuz, renksiz ve toksik olmayan bir gazdr. Birok kii karbondioksiti zehirli bir gaz zanneder oysa bu, vcudumuzun rettii bir gazdr. Zehirli olan karbondioksit deil, eksik bir yanma rn olan karbon monoksittir. Soluumuzda 38.000 ppm karbondioksit mevcuttur. Karbondioksitin i mekanlardaki kayna yalnzca solunum veya ak atetir. Bunun baka bir kayna yoktur. nsan ortalama olarak saniyede yaklak 0.005 litre karbondioksit retir. Bu nedenle karbondioksit, ierdeki insan saysnn belirlenmesi iin bir faktr olarak kullanlabilir. Bugn kapal konteynerlerdeki kaak gmenleri, snr polisleri karbondioksit detektryle yakalyor. Solunan havadaki karbondioksit miktar ve buna bal olarak gerekli olan taze hava miktarnn saptanabilmesi iin 19. yzyldan itibaren saysz deney yaplmtr. 1836da Tredgold, maden iileri zerinde yapt deneylerde, insann metabolik olarak ihtiyac olan taze hava miktarn kii bana 2,5 lt/sn olarak saptamtr. 1862de Pettenkofer karbondioksitin aslnda havay kirletici bir faktr olmadn, ancak kirliliin bir lt olarak kullanlabileceini ileri srd. Daha sonra yaplan saysz deney de bu sav dorulamtr. 20. yzyl balarnda yaplan kapal oda deneylerinde, insanlarn 10.000 ppm gibi karbondioksit oranlarn tolere edebildikleri, hatta 23.000 ppm gibi ok yksek oranlarn bile hayati bir tehlike oluturmad ispatlanmtr. ASHRAEnin (American Society of Heating Refrigerating and Air Conditioning Engineers) 1989 ylnda yaymlam olduu 62 Nolu Havalandrma Standardnda, ofis alanlar iin karbondioksit limiti 1000 ppm olarak belirlenmitir. ABDde iyeri alma koullarn belirleyen OSHA (Occupational Safety and Health Agency) ise bu limiti haftada 40 saati amamak kaydyla 5000 ppm olarak belirlemitir. ASHRAE Standart 62 ayrca, karbondioksitin kendi bana bir kirletici olmadn, ancak insanlardan kaynaklanan kirli havann bir lt olduunu kabul etmitir. Atmosferdeki karbondioksitin standart lm, Pasifik Okyanusunun ortasnda bir adada yaplmaktadr. Bu oran sanayi devrimi ncesinde 280 ppm civarndayken, gnmzde fosil yaktlarn tketimiyle giderek ykselmektedir. Bunun yol at sera etkisiyle ortaya kan kresel snma gnmzde herkesin gndeminde olan bir konudur.

Bugn atmosferdeki karbondioksit oran 380 ppm civarndadr ve ne yazk ki her yl 2 ppm artmaktadr. ASHRAEnin ve OSHAnn belirlemi olduu karbondioksit limitlerinin iyi bilinmesinde yarar vardr, nk gnmzde baz binalarda hava kirliliinin bir gstergesi olarak llmeye balanan karbondioksit oranna bal olarak klima santrallerinde d hava miktar ayarlanmaktadr. Buna gre karbondioksit oran, 1000 ppmin altnda olduu mddete, d havaya gereksinim yoktur. Oysa birok iletmede, bina otomasyon sistemleri ok daha az karbondioksit oranna ayarlanmakta, bylece hi gerekmedii halde ieriye taze hava pompalanmaya devam edilmektedir. Peki, eer karbondioksitin kendisi bir kirletici deilse o halde gerek kirlilik faktrleri nelerdir? mekanda hava kirliliini oluturan eitli faktrler vardr. Bunlar insan burnunda bulunan Olfactory hcreleri tarafndan alglanrlar. nsan burnu yaklak 500 bin kimyasal ayrt edebilmektedir ve bu koku alglamas iki parametreye baldr: Younluk (kantitatif) faktr (I), ticilik (kalitatif) faktr (K). Alglanan kokunun younluu, Weber tarafndan bu iki parametreyle aadaki ekilde formle edilmitir: S = K log I Buradan grld zere alglanan koku, younluun logaritmasyla orantldr. Bu u anlama gelmektedir ierde herhangi bir kokudan 1 ppm varsa, odaya girer girmez bunu derhal hissedebilirsiniz. Fakat ierde ayn kokudan 100 ppm varsa, bunu 100 kat olarak deil, ancak 10 kat olarak hissediyorsunuz. nsanlarn algladklar koku miktar, aslnda Hava Kalitesinin (HK) dorudan doruya bir lsdr. 1935te Lambert ve Yaglou, insan burnunun hava kalitesi sensr olarak kullanlp kullanlamayacan aratrdlar. Yaptklar deneylerde, bir kanaldan geen belli debideki havaya belli oranda koku moleklleri enjekte ediliyor ve kanal zerindeki deliklerden, koku alma duygular ok kuvvetli 10 denekten, burunlarn kanala sokarak hissettikleri koku derecesini lmeleri isteniyor. Lambert koku indeksi bu ekilde gelitirilmitir. Bu indeks, 0 ile 5 arasnda deiir ve 2 indeksi, normal bir koku olarak kabul edilir. Bu deneyler srasnda, insann kendisinin de bir koku kayna olduu, bunun bir koku lm standard olarak kullanlabilmesi dncesi gelimitir. Aslnda bu kokunun nedeni, koltuk altnda bulunan bir bakterinin salglad asittir. Erkeklerin % 97sinde, kadnlarn ise % 67sinde bu bakteri vardr. Burada standart insan, 3 gnde iki defa banyo yapan, her gn amar deitiren ve normal bir aktivitede (ofis alan gibi) bulunan bir insan kabul ediliyor. te byle standart bir insann yayd koku miktarna 1 olf ad veriliyor.

 Deiik aktivitedeki insanlarn yayd koku miktarnn, aadaki deerlere sahip olduu saptanmtr (olf): Sedanter yetikin (1 Met:58 W/m2) = 1 Aktif yetikin (4 Met) = 5-11 Sigara ien kii (sigara imezken) = 6 Sigara ien kii (sigara ierken) = 25 Dikkat edilirse, sigara ien bir insan, 25 standart insan kadar hava kirlilii yaratmaktadr. stelik bu insan sigara imezken dahi, 6 standart insan kadar kirlilik yaratr. Bu rakamlar, neden birok iyerinde sigarann yasaklandn aklamaya yetmektedir. Sigara ien insann, alt yerin havalandrma faturasna katks son derece aktr. nsan tarafndan retilen kokunun, insan burnu tarafndan alglanmasysa, herhangi bir mekandaki hava kalitesini belirleyen unsurdur yani, mekandaki kokunun alglanma (perception) miktardr. Bu alglama, olf cinsinden retilen kirlilie bal olduu kadar, o mekann havalandrlmas ile de yakndan ilgilidir. Bunu tanmlamak iin gelitirilmi olan birime desipol ad verilir. Tanm olarak: 1 desipol = inde 1 olf koku retilen bir odaya 10 lt/s taze hava verildiinde insan burnunun alglad kokudur. Yani 1 desipol = 1 olf / 10 lt/s = 0,1 olf / lt/s Ksacas desipol, alglanan i hava kalitesinin bir lsdr. Baz mekanlardaki Desipol deerleri yledir: 0,01 desipol: Da veya ak denizlerdeki hava, 0,1 desipol: ehir havas, 1,0 desipol: Salkl bina havas, 1,4 desipol: Kabul edilir bina havas (% 80 tarafndan), 10 desipol: Hasta bina havas. te yandan, baz bina malzemelerinin de hava kirlilii rettii tespit edilmitir. Mesela yaygn olarak kullanlan sunta ve MDFnin yaym olduu kirlilikler olduka fazladr. eitli bina malzemelerinin yaratt hava kirlilik oranlar yledir: Sunta, MDF: 2.4 desipol, Sentetik hallar: 3.4 desipol, Boyanm duvar: 2.1 desipol, Mastik, vb. malzeme: 3.0 desipol, Cila: 3.7 desipol, Ttn duman: 14.4 desipol.

3.4 TAZE HAVA MKTARLARI Sigara iilmeyen ofislerde: 10 l/sn, Lobi, resepsiyon alanlarnda: 7,5 l/sn, Bar, sigara odas vb. yerlerde: 30 l/sn, Snflarda: 7,5 l/sn, Laboratuarlarda: 10 l/sn. Taze hava miktar Fanger tarafndan, desipol ve olfe bal olarak, aadaki gibi hesaplanmtr: Qc = 10 x [(G / (Ci-Co)] x (1/Ev) Qc = Konfor artlar iin kii bana gerekli taze hava miktar (l/sn kii), G = Mekanda retilen hava kirlilii (olf), Ci = erde arzu edilen hava kalitesi (desipol), Co = Dardaki hava kalitesi (desipol), Ev = Havalandrma sisteminin verimlilii (kaaklar, vb.) (genelde 1 alnr). 3.5 HAVA KAYNAKLI HASTALIKLAR Gnmzde insanlar zamanlarnn % 90n kapal mekanlarda geirmektedir. Avrupa Birliinin, talyann Ispra kentinde kurmu olduu Hava Kalitesi Laboratuar Indoortronda yaplan lmler, insanlarn i mekanlarda, darda olduklarndan 2 - 5 kat daha fazla hava kirliliine maruz kaldklarn gstermitir. Bu nedenle, hava kirlilii konusundaki almalar artk yalnzca d hava kirlilii ile snrl kalmamakta, i hava kirlilii zerinde de younlamaktadr. Hava kirliliine maruz kalan insanlarda bir takm rahatszlk semptomlar ortaya kmaktadr. Bunlar esas olarak ikiye ayrlrlar. 3.6 HASTA BNA SENDROMU (HBS) HBS semptomlarna tam bir tehis konamaz, HBS nin nedeni tam olarak tanmlanamaz, HBS, akut (ksa sreli) semptomlar olarak ortaya kar ve binay terk edince genellikle etkisi kaybolur. Hasta Bina Sendromu semptomlarndan bazlar yledir: Gz, burun ve boaz tahrileri (iritasyon), Bulant, Ba ars, ksrk, Kantlar, Uyuklama hali, yorgunluk, Kokulara ar hassasiyet, Grme bozukluklar, Kavramada azalma,

 Astm, Alerjiler, Ate, me. 3.7 BNA BALANTILI HASTALIKLAR (BBH) BBH, tanmlanabilir bir nedene baldr, BBH, klinik olarak tehis edilebilir, BBH kronik (uzun sreli) semptomlar olarak ortaya kar ve ar hastalklara neden olur, BBH tedavisi uzun srelidir. Bina Balantl Hastalklarn semptomlarndan bazlar yledir: Gs skmas, ksrk, Kronik bronit, Lejyonella, Kas arlar, Karacier, bbrek problemleri, Kanser. Hasta Bina Sendromuna neden olan belli bal faktrler Yetersiz havalandrma, eriden kaynaklanan kimyasal kirleticiler, Dardan kaynaklanan kimyasal kirleticiler, Biyolojik kirleticiler, Partikller, tozlar, cam yn, asbest vb. lifli maddeler, Radon gaz. 3.8 NEM Havadaki yksek orandaki nem allerji ve kt kokulara neden olabilen kf ve dier mantarlarn bymesini hzlandrabilir. Dk nem ise insan mukoza ve derisinde tahri yapar. Genelde bal nem %30 ila %70 arasnda iken youmann olmad farz edilir ve ok az problem ortaya kar. Yksek bal nem zellikle evlerde yksek allerji riski gsteren ev tozu haerelerinin (kene vb. gibi) bymeleri iin iyi bir ortam hazrlar. Sulu klima ortamlarnda mantar ve dier mikroorganizmalarn byme riski vardr.