GR

Trkiye'de, zellikle 1950'lerden sonra, sanayileme, ehirleme, gelir seviyesinin ykselmesi ve hzl nfus artna paralel olarak gelien enerji tketimi, yerli kaynak retimi ile karlanamayacak boyutlara ulamtr. Oluan enerji an karlamadaki acil ve en ucuz kaynak ise petrol ve petrol rnleri ithalat olmutur. Ancak ilki 1973 ylnda yaanan petrol krizleri sonucunda, enerji kstlamasna gidilmi ve yerli kaynaklarn retimine hz verilmitir. Hidrolik enerji ve yerli retim linyitlerle elektrik retimi iin yeni santrallerin yaplmas, snmada linyit kullanmnn artmas, bu politikann doal sonucu olmutur. Ancak ksa ve orta vadede alnan bu tedbirlerin sonucunda, zellikle dk kaliteli linyit tketiminin meydana getirdii bir ok evre problemleri de yaanm ve yaanmaktadr. Bu problemlerin azaltlmasnda dk kaliteli yaktlarn ithal takmr ve doal gaz ile ikame edilmesi Ankara'da olduu gibi baz olumlu sonular vermitir. Linyit kullanmnda yakt zenginletirme ilemlerinin uygulanmas, yksek verimli, ileri yakma teknolojilerinin kullanlmas, merkezi stma uygulamalarnn artrlmas, uygun olan her yerde muhakkak syrma sistemlerinin kurulmas ve iletilmesi bir zorunluluktur. Takmr ve linyit rezervlerinin bykl gznne alndnda Trkiye artlarnda bu kaynaklardan vazgeilmesi dnlemez. Ancak maliyetin bete birine kadar indirimli sat yaplmas da srdrlemez. Bu nedenle rasyonel fiyatlandrma ve kaynaklarn rasyonel iletilmesi esaslar mutlaka uygulanmaldr. Dier taraftan petrol ve petrol rnleri tketimi azalmam, aksine artmtr. Ayrca enerji kaynaklar ithalatna takmr ve doal gaz gibi iki yeni kalem daha eklenmitir. Dier taraftan ormanlarn tahribine dek ulaan odun retimi ve tezek kullanm, halen enerji retimindeki temel iki kaynaktr. Trkiye jeotermal, gne, rzgar ve biyoktle gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklar asndan ok iyi bir konumda olmasna karn bu potansiyelin retime kazandrlmas ynndeki almalara henz gereken nemin verildii sylenemez. Enerji retimi srasnda, asidik gazlarn emisyonu ve sera etkisinin azaltlmas gibi evre problemlerine zm olarak nerilen nkleer santraller konusunda ise karar vermeden nce dier tm alternatiflerin dikkate alnmas ve bu alanda yaplmas dnlen yatrmlarn, da bamllk, istihdam olana, ithal yakt sorunu yaratlmas gibi lke karlarn yakndan ilgilendiren konular asndan da deerlendirilmesi gerekli grlmektedir. evre asndan atk retiminin en aza indirilmesi kadar nemli olan bir dier faktr de kaynak kullanmndaki israfn nlenmesidir. Enerji tasarrufu ve verimlilii konusunda alnmas gereken bir ok nlem ve buna paralel olarak byk bir tasarruf potansiyeli mevcuttur. Kaynak kayb sadece dnm ve kullanm aamalarnda deil, ayn zamanda iletim aamasnda da byk boyutlardadr. Elektrik enerjisinin daha ok Gneydou Anadolu Blgesi'nde, tketimin daha ok bat blgelerde olduu gznne alnrsa, enerji iletim kayplarnn temel nedeni kolayca anlalabilir. Bu nedenle enerji tketiminde tasarrufa, retiminde ise desentralizasyona gidilmesi, yeni kurulacak ithal doal gaz, ithal takmr ve nkleer santrallerin bat blgelerine kurulmas bir zm olarak gzkmektedir. Bir dier nemli zm de iletim ve datm hatlarnn yenilenmesidir. 1

Hava kirliliinin azaltlmasna ynelik alnmas gereken nlemlerin, enerji ikmalinin gvenlii, arz-talep dengesinin salanmas, ucuz enerji temini, yatrm ihtiyacnn azaltlmas, da bamlln azaltlmas, gereki fiyatlandrma, kamuoyunun kabul, tkenmekte olan kaynaklarn kontrol, istihdamn artrlmas, srekliliin salanmas gibi teknik, ekonomik, politik ve sosyal faktrlerin de yerald geni bir erevede deerlendirilmesi gereklidir.

A. MEVCUT DURUM
A.1 TRKYE'DE ENERJ SEKTRNN GENEL ANALZ A.1.1 Enerji Kaynaklarnn Rezerv ve Potansiyelleri Trkiye'de birincil enerji kaynaklarnn rezerv ve potansiyelleri izelge 1'de verilmitir [1,2]. Buna gre lkenin mevcut enerji kullanmna ynelik en nemli iki kaynan kmr ve hidrolik enerji olduu grlmektedir. Enerji kaynaklarnn, dnya lsnde zengin kabul edilen lkelerle kyaslanacak boyutta olmad, ancak eitliliin yansra, tketim miktarlar ile de kyaslandnda ok fakir bir lke de olmad aktr. Kmr: Trkiye'nin takmr ve linyit rezervleri srasyla 834.5 ve 1,718 milyon TEP'e karlk gelmektedir. Takmr yataklar asndan en zengin blge Zonguldak havzasdr. Bu havzadaki Armutuk, Kozlu, zlmez, Karadon ve Amasra sahalarnn toplam rezervi 1.368 milyar ton'dur. Rezervin en byk blmne sahip Karadon havzasndan retilen takmrnn ortalama sl deeri 8,400 kcal/kg'dr. Trkiye genelinde hemen her yreye dalm durumda bulunan linyit rezervlerinin yarsndan fazlas olduka dk (1500 kcal/kg ve alt) sl deere sahiptir. 3000 kcal/kg ve st sl deere sahip linyit rezervleri ise toplamn ancak %7'sine karlk gelmektedir. Bu nedenle retilen linyitin byk bir blm snma ve sanayi sektr iin elverili olmayp, elektrik retiminde kullanlmaktadrlar. Asfaltit ve Ham Petrol: Asfaltit ve ham petrol rezervleri genel olarak Gneydou Anadolu Blgesi'nde bulunmaktadr. 1993 yl itibariyle, 39 milyon ton retilebilir petrol rezervi, 9.8 milyar m3 retilebilir doal gaz rezervi kalmtr. Mevcut petrol sahalarnn byk bir ksm tkenme aamasna gelmitir, ancak ikincil ve ncl yntemlerle ilave retim potansiyelleri mevcuttur. Doal Gaz: Doal gaz rezervleri de olduka kstldr. Sahalardan 7'si Trakya'da, 5'i Gneydou Anadolu'dadr. Tesbiti yaplm toplam doalgaz rezervi 17.5 milyar m3 olup, retilebilir rezerv 12 milyar m3'dr. 1993 yl sonuna dek retilmi miktarn 2 milyar m3 olduu bilindiinden, kalan retilebilir rezervin 10 milyar m3 olaca hesap edilebilir. Ancak yine 1993 ylnda, tketilen doal gazn miktar 5 milyar m3 mertebesindedir. Bitml ist: Bitml ist rezervinin byk bir ksm Ankara-Beypazar (328 milyon ton), Bolu-Hatlda (360 milyon ton) ve Eskiehir-Sarcakaya'da (300 milyon ton) bulunmaktadr. Toplam 1.64 milyar ton mertebesinde bulunan rezerv, Anadolu merkezli 11 ayr sahaya dalmtr.

Uranyum ve Toryum: Uranyum ve Toryum rezervlerinin aratrlmas sonucunda bugne kadar 9,129 ton Uranyum ve 380,000 ton Toryum rezervi bulunmutur. Bulunan rezervler genellikle dk tenrl olup, retim maliyetleri yksektir (130 $/kg). En yksek tenrl (U3O8 olarak %0.1) Uranyum sahas Yozgat-Sorgun'dadr. Bu sahadaki rezerv 3,850 ton'dur. Uranyum rezervi tesbit edilen sahalar, aratrmalarn younlat Menderes ve Krehir Masifi ile AfyonEskiehir civarndadr. Dier yrelerdeki arama almalar yetersizdir. Ayrca EskiehirSivrihisar-Beylikahr yresinde bulunan Th2O edeerli Toryum yataklar 380,000 ton olup, dnya Toryum rezervinin %41'ine karlk gelmektedir. Hidrolik Enerji: Hidrolik enerji asndan, ortalama ak koullarnda 433 milyar kWh/yl'lk brt potansiyel belirlenmitir. Teknik olarak retilebilecek miktar, yllk 216 milyar kWh ve ekonomik olarak retilebilecek miktar, yllk 122 kWh milyar olarak saptanmtr. Dou ve Gneydou Anadolu ile Karadeniz blgeleri potansiyel olarak en zengin blgelerdir. 1993 yl sonu itibariyle ekonomik potansiyelin ancak %30'u deerlendirilebilmitir. Jeotermal Enerji: Trkiye'de jeotermal enerji asndan 31,100 MW s ve 4,500 MW elektrik retimi potansiyeli belirlenmitir. Elektrik retimine elverili Denizli-Kzldere, AydnGermencik, anakkale-Tuzla, zmir-Seferihisar, Nemrut-Zilan-Sphan-Tendrek ve NevehirAcgl alanlarndan sadece Denizli-Kzldere'de elektrik retimi yaplmaktadr. ehir ve sera stlmas ile kaplca tesisleri asndan lke sathna daha yaygn kullanm szkonusudur. Ancak jeotermal stma potansiyelinin byk bir blm Ege Blgesi'ndedir. Gne Enerjisi: Trkiye'ye gelen yllk gne enerjisi miktar 87.5 milyar TEP olarak hesaplanmtr. Bu potansiyelin tmnn sl enerjiye dntrlmesi halinde 26.4 milyon TEP/yl, elektrik enerjisine dntrlmesi halinde 8.8 milyon TEP/yl'lk retimler szkonusu olabilecektir. Trkiye'nin tm yzeyinin kollektrlerle kaplanmas dnlemeyecei gibi, u anki yararlanma seviyesi de (1993 yl iin 38,000 TEP) ok dktr. Rzgar Enerjisi: Rzgar enerjisi potansiyeli asndan salkl veriler mevcut deildir. Ancak Marmara Blgesi bata olmak zere bir ok blgede yllk ortalama rzgar gc younluu 20 W/m'nin zerindedir. eitli aratrmaclar, doal potansiyeli 400 TWh/yl, teknik olarak kullanlabilir potansiyeli 120 TWh/yl, bugnk ekonomik artlardaki kullanlabilir potansiyeli ise 12.4 TWh/yl olarak tahmin etmektedir. u ana kadar 55/11 kW ve 1.1 kW glerindeki iki kk demonstrasyon projesi dnda elektrik retimine ynelik bir uygulama da mevcut deildir. Bu konudaki potansiyel belirleme ve uygulama almalarna hz verilmesi gereklidir. Biyoktle: Enerji retim ve tketiminde nemli bir yer igal eden ve yasad kesilen odunun enerji amal tketilmesi muhakkak azaltlmaldr. Bu amala tketilen odun, ormanlarmzdan yllk retilebilecek miktarn ok zerindedir ve orman alanlarnn azalmasna neden olmaktadr. 1993 rakamlar ile 10 milyonu resmi ve 8 milyonu kaak kesim olmak zere toplam 18 milyon ton odun retilmi ve tketilmitir. Hayvan ve bitki artklar ile tezek retimi 1993 yl itibariyle 2.4 milyon ton ve 8.5 milyon ton olarak gereklemitir. Tarm asndan nemli bir girdi olan tezein yaklmas yerine, biyogaz retiminde kullanlmas ve artk maddenin de gbre olarak kullanlmas gerekir. Bu yolla retilebilecek biyogaz'n yllk potansiyelinin yllk 1.4-2 milyon TEP dolaynda olabilecei hesaplanmtr.

A.1.2 Birincil Enerji Kaynaklarnn retim ve Tketim Dengeleri Trkiye'de birincil enerji kaynaklar retim ve tketim deerleri 5'er yllk periyodlar iin izelge 2 ve 3'de verilmitir. Birincil enerji kaynaklarnn TEP karl toplam retim ve tketimi 1970 iin 100 birim kabul edildiinde, 1993 ylndaki retim 185 birime ykselirken, tketim 324 birime ykselmitir. ncelenen dnemde retimdeki en byk artlar linyit ve hidrolik enerji'de meydana gelmitir. 1970 ylnda toplam enerji retiminde takmrnn pay %19 dan, 1993'de %6.4'e, yine ayn yllar iin petroln pay %25.7'den, %15.2'ye, odunun pay %26.5'den, %20.3'e, hayvan ve bitki artklarnn pay %14.7'den %9.3'e derken, linyitin pay %12'den %36'ya ve hidrolik enerjinin pay da %1.8'den %10.9'a ykselmitir. Birincil enerji kaynaklar tketiminde ise en byk artlar doalgaz, petrol, linyit ve hidrolik enerji de meydana gelmitir. 1970 ylnda toplam enerji tketiminde takmrnn pay %15.4' den, 1993'de %10.9'a, yine ayn yllar iin odunun pay %20.4'den %8.9'a, hayvan ve bitki artklar %11.3'den %4.1'e derken, linyit %9.2'den %16.9'a, petrol %42.2'den %46'ya, hidrolik enerji %1.4'den %48'e ykselmitir. Ayrca 1970 ylnda kullanlmayan doal gaz, 1977'de toplam enerji tketiminde %0.1 ile bir pay alm, 1985 ylndan sonra hzla ykselen bu pay 1993 ylna gelindiinde %7.6 mertebesini bulmutur. retimde ticari ve ticari olmayan enerji kaynaklarnn pay 1970 ylnda srasyla %58.8 ve %41.2 iken 1993 ylnda %70.4 ve %29.6 olarak ticari enerji lehine deimitir. Tketim iin bu oranlar 1970 ylnda srasyla %68.3 ve %31.7, 1993 ylnda srasyla %87 ve %13 olarak gereklemitir. Grld gibi 1970-93 dneminde retimde salanan %85 oranndaki arta karlk, tketim art %224 oranndadr. Bu durum ithalatn hzlanmas sonucunu dourmutur. 1970 ylndaki ticari enerji ithalat indeksi 100 birim olarak alndnda, 1993 ylndaki indeks deeri 779'a ykselmitir. Baka bir deyile 1970 ylnda 100 birim birincil enerji tketimi iindeki retim, ithalat ve ihracat indeksleri srasyla 77, 25 ve 2 iken, 1993 ylnda bu deerler 44, 59 ve 4 eklinde ithalat lehine byk bir deiimle sonulanmtr. Szkonusu dnemde tketimin yerli retimle karlanma oran 1970'de %77'den 1993'de %44'e dm, artan enerji ann karlanmasndaki temel kaynaklar petrol, doalgaz ve takmr ithalat olmutur. Ayrca 1975 ylnda 96.2 GWh elektrik ithalat, 1985'de 2142.4 GWh'e ulam, ancak bu dnemden sonra hzla artan kurulu g kapasitesine paralel olarak elektrik retimleri de fazlalam ve 1990 ylna gelindiinde 175.5 GWh ithalata karlk 906.8 GWh elektrik ihracat gerekletirilmitir. A.1.3 Birincil Enerji Kaynaklarnn retim ve Talep Tahminleri Trkiye'de 1995-2010 yllar arasndaki birincil enerji kaynaklar retim ve talep tahminleri, 5'er yllk periyodlar iin izelge 4 ve 5'de verilmitir. izelgelerden grlebilecei gibi artan enerji kayna an kapatmak iin temel girdiler; takmr, doal gaz ve LNG ile petrol ithalatnn, ayrca hidrolik enerji retiminin artrlmas olarak belirlenmitir. Ayrca ilki 2005 ylnda, ikincisi 4

2008 ylnda devreye girecei tahmin edilen iki adet 1000'er MW kapasiteli nkleer santral, elektrik retiminde nemli bir potansiyel art salayacaktr. Takmr retimindeki azalma, verimsiz ocaklarn kapatlmas ve rasyonel iletmecilik artlarnn tesisi sonucunda beklenen olas bir durumdur. Trkiye linyit rezervlerinin iletilmesi konusunda artan zel sektr katks ve kamu sektrnn de retim kapasitelerini artrmas sonucunda linyit retiminin hzla artmas beklenmektedir. 2010 yl iin hedeflenen miktar, 1995 yl hedefinin mislidir. Artan retim zellikle yeni kurulacak termik santrallerin ihtiyacn karlama ynnde kullanlacaktr. Gerek stma ve gerekse santrallerde kullanlacak bu ek potansiyelin deerlendirilmesinde, retimden dnme kadar her admda, evre kirliliinin kontrol iin gerekli nlemler mutlaka alnmaldr. Asfaltit retiminin 750 bin ton/yl olmas hedeflenmitir. Bu retimin 500 bin tonunun evsel stma, 250 bin tonunun da sanayi sektrnde kullanlaca tahmin edilmektedir. Petrol retimi tahminindeki azalmann en nemli nedeni, mevcut petrol sahalarnn on yl iinde tkenecei ve baz sahalarda ikincil retim tekniklerinin uygulanaca gereidir. Ayn ekilde doal gaz rezervi asndan snrl imkanlara sahip Trkiye'de retim hedefi 185 milyon m3 gibi ok dk bir deerde tutulmutur. Olduka byk rezervlere sahip olunan bitml ist asndan retim hedeflenmemitir. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan jeotermal stma konusunda nemli bir art hedeflenmitir. Gne enerjisi ve jeotermal enerji retimi konusundaki artlar ok azdr. Rzgar potansiyelinin deerlendirilmesi konusundaki planlama almalar son gnlerde younlamtr. Hidrolik enerji kapasite ve elektrik retiminde 1995-2010 yllar arasnda %100 dolaynda bir art hedeflenmitir. 1995 yl iin kapasite tahmini 10,079 MW olurken, 2010 yl iin kapasitenin 23,061 MW'a ykselmesi, ayn ekilde retimin de 31,124 GWh'den 77,556 GWh'a kmas hedeflenmitir. Termik santraller asndan bu hedef daha byktr. 1995 ylndaki 10,443 MW'lk kapasitenin 2010 ylnda 36,363 MW'a, retim kapasitelerinin de ayn yllar iin 63,523 GWh'den 234,164 GWh'e ykseltilmesi hedeflenmitir. Ticari olmayan kaynaklarn retiminde dme olmas, odunun kaak kesiminin nne geilmesi gibi tahminlere ramen bu kaynaklar, 2010 yl enerji retim ve tketiminde de nemli bir paya sahip olacaktr. Talebin yerli retimle karlanma oran 1995 ylnda %46 olarak tahmin edilmekte iken, 2010 ylnda bu orann %38'e decei hesap edilmektedir. Bu talep yaps mevcut retim imkanlar, ithalat balantlar ve enerji kaynaklarnn karlatrmal fiyatlar gznne alnarak tahmin edilmitir. Bu tahmine gre 1995 ylnda 36 milyon TEP, 2000 ylnda 51.6 milyon TEP, 2005 ylnda 68 milyon TEP ve 2010 ylnda 96 milyon TEP dolaynda bir enerji ithali szkonusu olacaktr.

A.2 SEKTREL ENERJ TKETMLER A.2.1 Konut Sektr Hzla artan nfus, gelir seviyesi, yaam standart ve ehirleme orannn ykselmesi gibi nedenlerle konut sektr enerji tketiminde hzl bir art yaanmaktadr. Yaltm ve dier tasarruf yntemlerine genellikle uyulmamasndan dolay, birim alana den stma younluu, yaam standart daha yksek olan lkelerin dahi 2-2.5 misline ulaabilmektedir (ekil 1) [3].

ekil 1. Farkl lkelerdeki konutlarn ortalama net stma iddeti (kJ/mderece-gn). Konut sektr enerji tketiminde, 1970 ylnda 71 kWh olan kii bana elektrik kullanm miktar byk bir art gstererek 1993 ylnda 388 kWh/kii deerine ulamtr. Kii bana toplam tketim asndan ayn deerlendirmeyi yapmak mmkn deildir. 1970 ylnda 244 kep (kg edeeri petrol) olan kii bana toplam tketim 1993 ylna gelindiinde ancak 292 kep/kii deerine ulamtr. Ancak yllk %2'nin altna dmeyen nfus art hz da dikkate alndnda, bu art miktarnn da nemli olduu anlalr. Nitekim, 1970 ylnda 8.6 milyon TEP olan konut sektr toplam tketimi 1993 ylnda 17.5 milyon TEP'e ulamtr. Bu rakamn 2000 ylnda 23.9 milyon TEP'e, 2010 ylnda 33.2 milyon TEP'e ulaaca tahmin edilmektedir. 1970 ve 1993 yllarnda srasyla 2.5 TWh ve 23.2 TWh olan elektrik tketiminin 2010 ylnda 82.6 TWh'e ykselecei beklenmektedir (izelge 6 ve 7). Takmr tketimi 1970 ylnda 386 bin ton, 1993 ylnda ise 1.4 milyon ton olarak gereklemitir. 2010 ylnda bu tketimin 2.9 milyon ton'a ulaaca tahmin edilmektedir. 1970 ve 1993 yllarndaki linyit tketimleri ise srasyla 2.4 milyon ton ve 7.8 milyon ton olarak gereklemitir. 2010 ylnda bu tketimin 16.1 milyon ton'a ulaaca tahmin edilmektedir. Konut sektrndeki dier nemli kaynaklar petrol, odun, hayvan ve bitki artklar 1970 ylnda srasyla 1.2, 12.8 ve 9.2 milyon ton tketilmi, 1993'de ise bu rakamlar srasyla 3.3, 18.2 ve 10.8 milyon ton olarak gereklemitir. Ayn kaynaklar iin 2010 yl talepleri srasyla 2.7, 19.8 ve 8.3 milyon ton olarak verilmektedir. 1988 ylnda 1 milyon m3 mertebesinde kullanma giren 6

doal gazn tketimi 1993 ylnda 553 milyon m3 olarak gereklemitir. 2010 ylndaki beklenen tketim miktar 3.8 milyar m3'dr. Konut sektrnde tketilen dier kaynaklar asfaltit, briket, hava gaz, gne enerjisi, jeotermal s olup, bu kaynaklarn toplam tketim iindeki pay ok dktr. Talep tahminlerine gre sadece jeotermal stma nemli bir gelime gsterecek, 1993 ylndaki 30 bin TEP deerinden 2010 ylnda 4.9 milyon TEP deerine ulaacaktr. Konut sektr enerji tketiminde 1970-1993 yllarnda arasnda eitli kaynaklarn ald paylar ekil 2'de verilmektedir.

ekil 2. Konut sektr enerji tketiminde kaynak paylar A.2.2 Sanayi Sektr Sanayi sektr enerji tketimi, 1970 ylnda 4 milyon TEP seviyesinden, byk bir artla 1993 ylnda 16.5 milyon TEP seviyesine ulamtr. Bu tketim trendinin srecei ve 2010 ylnda 57 milyon TEP mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir. Sanayi sektr enerji tketimleri asndan 1970-93 yllar arasnda 3 misli art gsteren takmr tketiminin, 1995-2010 yllar arasnda 20 misli artaca tahmin edilmektedir. Ayn ekilde doal gaz tketiminde de byk bir art gereklemi, 1970 ylnda hi tketilmeyen doal gaz, 1993 ylnda 2 milyar m3 tketilmitir. 2010 ylnda bu miktarn 12.6 milyar m3 mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir. 1970-1993 dneminde tketimi en fazla artan kaynaklardan bir dieri de elektriktir. 1970 ylnda 4.6 TWh olan tketim 1993 ylnda 32.9 TWh'e ulamtr. Sanayi sektr elektrik tketiminin bu art trendini srdrecei ve 2010 ylnda 156 TWh mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir (izelge 8 ve 9).

1970 ve 1993 yllarnda sanayi sektr enerji tketimindeki kaynak paylar ekil 3'de verilmitir. Buna gre, 1970 ylnda petrol'n pay %47'den, 1993 ylnda %35'e dm, doal gaz 1970 ylnda tketimden pay almam iken, 1993 ylnda %11 mertebesinde bir paya sahip olmutur. 1970 ve 1993 yllar itibariyle takmr, linyit, elektrik ve kok tketimlerinde miktar olarak art gereklemesine karlk, tketim iindeki oranlarnda bir dme olduu grlmektedir. A.2.3 Ulatrma Sektr Trkiye'de tama sistemlerine gre yk ve yolcu tamalar izelge 10'da verilmektedir [4]. Buna gre 1993 ylnda toplam yk tanmas 107 bin ton-km, toplam yolcu tanmas 155 yolcukm olarak gereklemitir. Yk tanmasnda karayollarnn pay %91.1 olurken, demiryollar %7.9, denizyollar %0.8 ve havayollar %0.2 pay almtr. Yolcu tanmasnda da arlk yine karayolundadr. 1993 ylndaki yolcu tanmasnda karayolu %94.2 oranna sahip olurken, denizyollar %0.1, havayollar %1.1 orannda pay almlardr.

ekil 3. Sanayi sektr enerji tketiminde kaynak paylar Ulatrma sektrnde gerek enerji tketimi, gerekse hava kirlilii potansiyeli asndan en nemli tama sistemi karayoludur. Motorlu kara tatlar asndan Trkiye'deki durum incelendiinde (izelge 11), 1993 yl itibariyle, 2 milyon 620 bin otomobile karlk, 160 bin minibs, 84 bin otobs, 743 bin motosiklet, 354 bin kamyonet ve 305 bin kamyon olduu grlecektir [5]. Otomobil, motosiklet ve kamyonet'in ounluu zel amal kullanlrken, minibs, otobs ve kamyonlar genellikle ticari amalar iin kullanlmaktadr. Kullanlan yakt cinsi ve motor gcne gre motorlu kara tatlarnn snflandrmas izelge 12'de verilmektedir [4]. Buna gre 1993 yl itibariyle 3.5 milyon motorlu kara tatndan 8

yaklak 3 milyonu benzin, 500 bin'i ise dizel kullanmaktadr. Benzinli aralarn %47'si 71-80, %20'si 61-70, %16's 81-100 beygir gcndedir. Dizel kullanan aralarn ise %59'u 101 beygir gcnn zerinde, %22'si 1-80 ve %19'u 81-100 beygir gcndedir. Trkiye'de 1993 yl itibariyle 3.5 milyon motorlu kara tat bulunmaktadr (izelge 13). Bu miktarn 808 bin adeti stanbul'da, 451 bin adeti Ankara'da, 267 bin adeti zmir'de olmak zere %61'i 10 ildedir. Ulatrma sektrnn enerji tketiminde yeralan kat yaktlarn kullanm 1970-1993 dneminin sonunda hemen hemen sfrlanm, buna karlk zellikle benzin ve motorin kullanm hzla artmtr (izelge 14). Bu iki yaktn kullanmnn 1995-2010 yllar arasnda da hzla artaca ve 1970 ylnda 888 bin ton olan benzin tketiminin 2010 ylnda 6.4 milyon tona, 1970 ylnda 1.3 milyon ton olan motorin tketiminin 2010 ylnda 13.2 milyon ton'a ulaaca tahmin edilmektedir (izelge 15). Ulatrma sektrnde 1970 ve 1993 yllarndaki kaynak paylar karlatrldnda, 1970 ylnda kat yaktlarn (takmr, linyit, kok ve briket) tketimdeki %17'lik pay ve elektrik tketiminin %7 oranndaki pay, 1993 ylnda hemen hemen sfrlanm, petrol rnleri temel kaynak durumunu almtr (ekil 4). 1970 ylnda tketilen 80 GWh elektrik enerjisinin 1993 ylnda 478 GWh mertebesine ykselmesine ramen, genel tketim iindeki orannda bir gelime yoktur. Bununla birlikte ulatrma sektrndeki elektrik talebinin hzla artaca, 2000 ylnda 1424 GWh, 2010 ylnda ise 3065 GWh mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir.

ekil 4. Ulatrma sektr enerji tketiminde kaynak paylar Ulatrma sektr enerji tketiminde 1970-1993 ylnda nemli artlar meydana gelmitir. 19952010 yllar arasnda bu art trendinin daha da ykselmesi beklenmektedir. Yllar itibariyle 9

toplam tketimlere bakldnda, 1970 ylnda 3.2 milyon TEP seviyesinde olan tketim 1980 ylnda 5.2 milyon TEP'e, 1993 ylnda 10.4 milyon TEP'e ulamtr. 1995 yl iin tahmin edilen talep miktar 11 milyon TEP, 2000 yl iin 14 milyon TEP ve 2010 yl iin 21.7 milyon TEP boyutundadr. A.2.4 Tarm Sektr Trkiye'deki tarm ara ve gerelerinden bazlarnn 1985-1993 yllar arasndaki saylar izelge 16'da verilmektedir [6]. izelgeden de kolayca grlebilecei gibi, tarm sektrnde makinalama ve modernizasyon ok yava gelimektedir. nsan ve hayvan emei, tarm sektrnde hala enerji girdisinin nemli bir blmn oluturmaktadr. Bu nedenle tarmsal rn potansiyelinin yksek olmasna karlk, birincil enerji tketimi asndan en az pay tarm sektrne aittir. Tarm sektrnde enerji kullanmnn dk olmasndan dolay, tarm alanlar tam olarak deerlendirilememektedir. Ayrca elde edilen rnlerin depolanmas, saklanmas ve tketim yerlerine salkl artlarda tanmas da enerji youn ilemlerdir. Tarm sektrnde yaanan enerji alndan dolay, rnlerde byk kayplar meydana gelmektedir. Kayp miktarlarnn, patlcan iin %27, domates iin %32, marul iin %46, eftali iin %42, kays iin %28 mertebelerinde olduu belirlenmitir [7,8]. Tarm sektrnde tketilen temel enerji kayna motorin ve elektriktir (izelge 17). 1970 ylnda yarm milyon ton dolaynda olan motorin tketimi 1993 ylnda 2.3 milyon tona ulamtr. 2010 ylnda bu rakamn 5.3 milyon tona ulamas beklenmektedir (izelge 18). 70'li yllarda az miktarda tketilen benzin ve gazya ise yerini motorin ve elektrik kullanmna brakmtr (ekil 5). A.2.5 Enerji evrim Tesisleri Trkiye'de elektrik enerjisi kurulu gc ve elektrik retimleri izelge 19'da grlmektedir. Buna gre 1970 ylnda termik ve hidrolik kurulu gcn dalm srasyla %67.5 ve %32.5 iken, 1993 ylnda bu oran %51.9 ve %48.1 eklinde deimitir. 2010 yl iin yaplan tahminlerde ise ayn orann %61 ve %39 eklinde gereklemesi beklenmektedir. Bylece, kurulu g asndan 1970 ylnda termik santrallarn lehine olan ak fark, 2010 ylnda yeniden tesis edilecektir. 1970-1993 yllar arasnda toplam kurulu g asndan byk bir art gereklemi, 1970 ylnda 2.2 GW mertebesinde olan kapasite, 1993 ylnda 20.3 GW'a ykselmitir. 2010 yl iin hedeflenen kapasite ise 59 GW mertebesindedir. Ayn dnem iinde retim ve tketim de artm, toplam retim 1970 ylnda 8.6 TWh iken, 1993 ylnda 73.8 TWh'a ykselmitir. retim kapasitesinin 2010 yl itibariyle 312 TWh olarak gereklemesi beklenmektedir. Kapasite ve retim tahminindeki bu art, temel olarak, takmr santrallerinin 1993 yl itibariyle 352.6 MW olan kapasitesinin 2010 ylnda 7553 MW'a, linyit santrallerinin 1993 yl itibariyle 5,654.2 MW olan kapasitesinin 2010 ylnda 13,552 MW'a, doalgaz santrallerinin 1993 yl itibariyle 2,700.5 MW olan kapasitesinin 2010 ylnda 11,275 MW'a, hidrolik santrallerinin 1993 yl itibariyle 9,681.7 MW olan kapasitesinin 2010 ylnda 23,044 MW'a 10

ykselmesiyle ve nkleer santrallerin 2005 ylndan itibaren devreye girip, 2010 ylnda toplam 2000 MW kapasiteye ulamasyla salanabilecektir.

ekil 5. Tarm sektr enerji tketiminde kaynak paylar Kurulu gcn birincil enerji kaynaklarna gre dalmlar izelge 20 ve 21'de verilmektedir. Buna gre 1970 ylnda toplam kurulu gcn %15.7'si takmr, %13.7'si linyit, %29.3' fueloil, %32.5'u da hidrolik santrallara ait iken, bu oranlar 1993 ylnda hidrolik ve linyit santrallar lehine, takmr ve fuel-oil santrallarnn ise aleyhine deierek srasyla %1.7, %27.8, %7.5, %47.6 deerlerini almtr. Ayrca ilk olarak 1985 ylnda 100 MW kapasite ile retime balayan doal gaz santrallar, 1993 ylnda 2701 MW kapasiteye ulam ve kurulu g dalmndaki pay %13.3 olmutur. 2010 ylnda kurulu g kapasitesindeki linyit santrallarnn paynn %22.8, doal gaz santrallarnn paynn %19, ithal kmr santrallarnn paynn %10.1, hidrolik santrallarn paynn %38.8 olmas beklenmektedir. 1970-1993 yllar arasnda, elektrik retiminde kullanlan birincil enerji kaynaklarnn paylar ekil 6'da verilmektedir. A.2.6 Sektrleraras Karlatrmalar Birincil enerji kaynaklarnn tketimindeki konut sektrnn pay 1970 ylnda %45.8 iken, 1993 ylnda bu pay %28.9'a dmtr. Bu orann 2010 ylnda %21.3'e decei tahmin 11

edilmektedir. Ayn oranlar 1970, 1993 ve 2010 yllar itibariyle sanayi sektr iin srasyla %21.9, %27.1 ve %,37, ulatrma sektr iin %17, %17.1 ve %14, tarm sektr iin %2.7, %4 ve %3.8, enerji evrim tesisleri iin %10.8, %20.3 ve %22.8, enerji d sektr iin %1.8, %2.9 ve %1.2'dir. Gemi yllardaki enerji tketiminde, arlkl sektr konut olduu halde, bu arlk sanayi sektr ve enerji evrim tesisleri lehine hzla deimektedir (ekil 7).

ekil 6. Elektrik retiminde tketilen kaynak paylar 1970-1993 yllar arasnda enerji tketimleri de byk bir hzla artmtr. 1970 ylndaki, sektrel tketimler 100'er birim kabul edildiinde, 1993 ylnda konut sektr tketimi 202 birime, ulatrma sektr tketimi 325 birime, tarm sektr tketimi 479 birime, enerji evrim tesisleri tketimi 610 birime ve enerji d sektr tketimi 507 birime ulamtr. 2010 yl itibariyle bu miktarlarn, konut sektr iin 384 birime, sanayi sektr iin 1395 birime, ulatrma sektr iin 677 birime, tarm sektr iin 1194 birime, enerji evrim tesisleri iin 1745 birime, enerji d sektr iin 546 birime ulaaca tahmin edilmektedir.

12

ekil 7. Birincil enerji tketiminde sektrel paylar A.3 YAKIT ZELLKLER EMSYONLAR A.3.1 Yakt zellikleri Trkiye'de konut, sanayi, tarm ve ulatrma sektrlerinde tketilen linyit, takmr, fuel-oil, benzin ve dizel yaktlara ait ortalama zellikler izelge 22-26'da, termik santrallarda kullanlan yaktlara ait ortalama zellikler de izelge 27-30'da verilmektedir [9-13]. izelge 22-30'dan grlecei gibi, zellikle yerli retim linyitlerin ve sanayide kullanlan fuel-oil'in kirlilik potansiyelleri fazladr. Benzin ve dizel yaktlar ile evsel tketimde kullanlan fuel-oil'in (kalorifer yakt) zelliklerinde nemli dzeltmeler olmutur. Ayrca kurunsuz benzinin daha fazla miktarlarda retilmesi, mevcut benzin ve dizel zelliklerinin gelitirilmesi konusunda yatrm planlar mevcuttur. A.3.2 Yakt Tketiminden Kaynaklanan Emisyonlar A.3.2.1 CO2 Emisyonlar Trkiye'de enerji tketimi sonucu oluan CO2 emisyonu teorik bazda hesaplanmakta ve hesap deerleri arasnda byk farkllklar bulunmaktadr [14-17]. Burada Enerji Bakanl verileri esas alnacaktr. 13 ve YAKIT TKETMNDEN KAYNAKLANAN

Trkiye'de enerji tketiminden kaynaklanan CO2 emisyonlar 1970 ylnda 75 milyon ton, 1980 ylnda 120 milyon ton, 1992 ylnda 182.5 milyon ton olarak tahmin edilmitir. Enerji tketiminin ve bu tketimdeki fosil kaynaklara bamlln doal bir sonucu olarak CO2 emisyonlarnn da fazlalaaca, 2000 ylnda 350 milyon ton, 2010 ylnda 608 milyon ton mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir. ekil 8 incelendiinde, CO2 emisyonundaki enerji kaynaklar paynn yllara gre miktar ve oransal olarak deitii grlebilir. Takmr tketiminden kaynaklanan emisyonlarn, 1980 ylndaki %10 mertebesindeki paynn, 2010 ylnda %45'e ykselecei, buna karlk linyitin %20 mertebesindeki payn yaklak olarak koruyaca (%19), petroln paynn 1980 ylnda %40 olmasna karlk 2010 ylnda %24'e decei tahmin edilmektedir. Ayrca CO2 emisyonlarna tketim sektrlerinin katksnn farkl yllara gre nemli deiiklikler gsterecei beklenmektedir (ekil 9). evrim sektrnn 1980 ylndaki %20 oranndaki paynn 2010 ylnda %43'e, sanayi sektrnn %16 olan paynn %28'e, tarm sektrnn %2 olan paynn %3'e ykselecei, ulatrma sektrnn %14 olan payn ayn ekilde koruyaca, buna karlk konut sektrnn 1980 ylnda %47 olan paynn 2010 ylnda %12'ye decei tahmin edilmektedir.

ekil 8. CO2 emisyonunda enerji kaynak paylar

14

ekil 9. CO2 emisyonunda sektr paylar A.3.2.2 SO2 Emisyonlar Trkiye'deki enerji kkenli emisyonlar asndan en nemli parametrelerden biri de SO2'dir. zellikle dk kaliteli linyitlerin kontrolsz yaklmas sonucu oluan SO2 emisyonlar, termik santrallar ve youn yerleim blgelerinde youn kirlilik problemleri yaanmasna neden olmaktadrlar. Trkiye'de tretilmi baz emisyon faktrleri [18-20] baz alnarak, yabanc emisyon faktrlerinin [21,22] de destei ile hesaplanan SO2 emisyon deerleri byk boyutlardadr ve srekli artmaktadr. Buna gre, 1985 ylnda 1 milyon ton mertebesinde olan SO2 emisyonlar, 2010 ylnda 3.5 milyon tonun zerine ykselecektir (ekil 10). 1985 ylnda konut sektr enerji tketiminden oluan 369 bin ton SO2 emisyonunun, 312 bin tonu sadece linyit tketiminden kaynaklanmaktadr. Konut sektrnde 2010 ylndaki toplam emisyon 608 bin ton, linyit tketiminin katks 548 bin ton'dur. Tarm ve ulatrma sektrlerinde motorin tketimine bal olarak SO2 emisyonlar hzla artmaktadr. Bununla birlikte bu iki sektrden oluan emisyonlarn toplam iindeki pay olduka dktr. Tarm sektrnde 1985 ylnda 20 bin ton, ulatrma sektrnde 55 bin ton dolaynda olan SO2 emisyonlarnn, 2010 ylnda srasyla 75 bin ton ve 185 bin ton dolaynda gereklemesi beklenmektedir. Sanayi sektrnden oluan ve tahmin edilen emisyonlar, 1985 yl iin 268 bin ton ve 2010 yl iin 1 milyon 24 bin ton dolayndadr. Bu emisyonlarn temel kayna yine linyit tketimidir. Termik santrallardan oluan SO2 emisyonlar 1982-1995 yllar itibariyle ekil 11'de santral baznda verilmektedir. 1985 yl itibariyle 241 bin ton olan termik santral katksnn 2010 ylnda 1 milyon 762 bin ton gibi byk bir deere kmas ve toplam SO2 emisyonundaki arlkl sektr olmas beklenebilir.

15

Ancak kurulmas planlanan deslfrizasyon sistemleri ile bu emisyonlarn ok decei de gerektir.

ekil 10. SO2 emisyonu ve sektr paylar A.3.2.3 NOx Emisyonlar Trkiye'de miktar hzla artan dier bir kirlilik kayna da NOx emisyonlardr. Bu emisyonlar yine Trkiye'de tretilmi baz emisyon faktrleri [18-20] baz alnarak ve yabanc emisyon faktrlerinin [21,22] de destei ile hesaplanmtr. Buna gre NOx emisyonlar asndan nemli iki sektr konut ve ulatrmadr (ekil 12). 1985 ylnda konut sektr enerji tketiminden oluan 95 bin ton NOx emisyonunun, 43 bin tonu sadece linyit tketiminden kaynaklanmaktadr. Konut sektrnde 2010 ylndaki toplam emisyon 140 bin ton, linyit tketiminin katks 76 bin ton olarak hesaplanmtr. Tarm sektrnde 1985 ylnda 28 bin ton, ulatrma sektrnde 173 bin ton dolaynda olan NOx emisyonlarnn, 2010 ylnda srasyla 107 bin ton ve 600 bin ton dolaynda gereklemesi beklenmektedir. Sanayi sektrnden kaynaklanan enerji kkenli NOx emisyonlar, 1985 ylnda 36 bin ton ve 2010 yl iin 146 bin ton olarak tahmin edilmektedir. Bu emisyonlarn temel kaynaklar linyit ve petrol rnleri tketimidir. 1985 yl itibariyle NOx emisyonlar asndan 25 bin ton olan termik santral katksnn 2010 ylnda 225 bin ton'a ulaaca beklenmektedir.

16

ekil 11. Termik santrallardan oluan SO2 emisyonlar

A.3.2.4 Parack Emisyonlar Enerji tketiminden kaynaklanan parack emisyonlar, bir dier nemli kirlilik kaynadr ve miktar srekli art gstermektedir. Trkiye'de tretilmi baz emisyon faktrleri [18-20] baz alnarak ve yabanc emisyon faktrlerinin [21,22] de destei ile hesaplanmtr. Buna gre parack emisyonu asndan nemli iki sektr konut ve sanayidir (ekil 13). 1985 ylnda konut sektr enerji tketiminden oluan 672 bin ton parack emisyonunun, 365 bin tonu odun, 232 bin tonu da hayvan ve bitki artklarnn yaklmasndan kaynaklanmaktadr. Konut sektrnde 2010 ylndaki toplam parack emisyonu 719 bin ton, odun tketiminin katks 415 bin ton olarak hesaplanmtr. Parack retimindeki dier nemli sektr sanayidir ve ilerideki yllarda sektrel katk asndan ilk sray almas beklenmektedir. 1985 ylnda sanayi sektrnde enerji tketiminden oluan parack emisyonlar 230 bin ton, 2010 ylnda beklenen emisyonlar 1 milyon ton dolayndadr. Bu emisyonlarn byk bir ksm linyit tketiminden kaynaklanmaktadr. 1985 ylndaki 230 bin ton'un 213 bin ton'u, 2010 ylndaki 1 milyon ton'un 825 bin tonu sadece linyit tketimi kkenlidir. Termik santrallarda, filtrelerin devrede olmas 17

nedeniyle parack emisyonlar ksmen kontrol altndadr. Bununla birlikte 1985 ylnda 35 bin ton dolaynda olan emisyonlarn, 2010 ylnda 129 bin tona ulamas beklenmektedir. Tarm ve ulatrma sektrlerinde yakt tketiminden kaynaklanan parack emisyonlar, dier sektrlere oranla daha azdr. 1985 ylnda tarm sektrnde 6 bin ton, ulatrma sektrnde 17 bin ton olarak hesaplanan emisyonlarn, 2010 ylnda srasyla 21 bin ton ve 57 bin tona ulamas beklenmektedir.

ekil 12. NOx emisyonu ve sektr paylar A.3.2.5 Kurun Emisyonlar Ulatrma sektrnden kaynaklanan kurun kirliliinin boyutu, bu sektrn yapsn, evre asndan problemlerin boyutunu ortaya koyan nemli bir gstergedir. Kurunsuz benzinin yaygnlatrlmasnn temel amac, aralarda katalitik konverter kullanmn salayarak CO, NOx ve HC gibi temel hava kirleticilerinin emisyonunu en aza indirmektir. Bu amala 1989 ylnda retimine ve datmna balanan kurunsuz benzinin kullanm henz yaygnlaamamtr. 1993 ylndaki toplam benzin retiminde kurunsuz benzinin pay ancak %2 mertebesindedir. Bunun yannda sper benzinin maksimum kurun ieriinin, Haziran 1988'de 0.84 gr-kurun/litre'den, 0.40 gr-kurun/litre'ye drlmesi, normal benzinin maksimum kurun ieriinin 0.84 grkurun/litre'den, nce Ekim 1986'da 0.42 gr-kurun/litre'ye, daha sonra 0.15 litre'ye drlmesi phesiz ok nemli gelimelerdir. Bu snrlamalar sayesinde 1989 ylnda sper benzin'den kaynaklanan kurun emisyonu 940 ton yerine 448 bin ton, normal benzin'den kaynaklanan 18

kurun emisyonu ise 817 ton yerine 306 bin ton olarak gereklemitir. Ancak 1970 ylnda 1083 ton olan kurun emisyonu, 1980 ylnda 1950 ton'a ykselmi, alnan tedbirlerin olumlu etkisi ile 1993 ylnda bu rakam 1108 ton olarak gereklemitir. Trkiye'de kurun emisyonlar asndan 1970-1993 yllar arasndaki gelimeler ekil 14'de gsterilmitir.

ekil 13. Parack emisyonu ve sektr paylar A.3.2.6 Dier Emisyonlar evre bilincinin batl ve endstrilemi lkelere gre daha ge gelimekte olduu Trkiye'de, bilinmektedir. Henz tartma ve kontrol parametreleri olarak SO2, NOx ve tanecik gibi konvansiyonel kirleticiler alnmaktadr. Hatta lke boyutunda ve srekli lmlerin yapld iki konvansiyonel kirletici vardr; SO2 ve duman. Konvansiyonel kirleticilerden SO2 asit yamuruna ve salk problemlerine, CO2 atmosferik snmaya ynelik en nemli iki parametre olarak deerlendirilmektedir. Bu deerlendirmeye neden olan, belki de en nemli etken, bu kirleticilerle ilgili youn uluslararas tartmalar ve basklardr. Ancak baz mikrokirleticiler, gerek atmosferdeki konsantrasyonlar ve gerekse toplam emisyonlar ok dk olmalarna karlk, ok ksa srelerde byk evre problemlerine neden olabilirler. Nitekim insanolunun bildii en byk kanserojen grubunu oluturan "polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH)", yanmann iyi gereklemedii durumlarda tm fosil yaktlardan yaymlanabilir. Trkiye'deki yaktlarla ilgili CO ve HC emisyon faktrleri [18,19], yabanc emisyon faktrleri [21,22] ile karlatrldnda, 10-100 misline varan farkllklarla karlalmaktadr. Bu durum, Trkiye'deki enerji kkenli 19

kirliliin sadece yakt zelliklerinden kaynaklanmadn, ayn zamanda yakc zelliklerinin ve iletme artlarnn da kirlilikte nemli bir pay olduunu gstermektedir. Bu nedenle kat, sv, gaz yakclar ve iten yanmal motorlar nemli PAH kayna olabilir. ngiltere'de 1952 faciasndan sonra, gaz ve kat faznda yaymlanan PAH'larn deriimleri 1960 ylna kadar 1/10 seviyelerine ekilmitir. Hi sphesiz yanma veriminin artrlmas PAH emisyonunu azaltan nemli bir etkendir. Ancak yaktn iyi olmas, yanmann PAH mikrokirleticilerinden arnmas iin yeterli deildir. Etkin ve normlara uygun yanma sistemleri bu kontroln vazgeilmez dier unsurudur.

ekil 14. Kurun emisyonlar ve yakt paylar Enerji tketimi ile ilgili spesifik kirlilik kaynaklarndan bir dieri, zellikle ince toz yaynmnn gerekletii durumlarda, yanma ortamnda, ince tozlar zerinde zenginleen ar metallerdir. Solunum yoluyla dorudan birikime neden olabilen bu kirleticinin yaynm, zellikle kuvvet santrallarnda denetim altnda tutulmaldr. Trkiye'de ileride, tehlikeli atklarn bertaraf edilmesi ilemi (insinerasyon) sonucunda oluacak mikrokirleticiler, evre asndan byk bir problem potansiyeli yaratabilecektir.

20

A.4 ENERJ-EKONOM LKS A.4.1 Enerji Younluu Birim gelir elde etmek iin tketilen enerji miktarna enerji younluu denmektedir ve bu oran lkelerin sanayi yaps ve teknolojik seviyesi ile yakndan ilgilidir. Enerji sektrnde verimlilik arttka bu deer dmektedir. Trkiye'de 1970-1993 yllar arasnda enerji younluu yaklak bir (0.99)'dir [1,2]. Bir baka deyile, Trkiye'de bu dnem iinde GSMH'daki bir birim art, enerji tketimindeki bir birim artla mmkn olabilmitir. Bu oran 1989 yl itibariyle OECD lkelerinde ortalama 0.40, Hindistan'da 0.71, Hong Kong'da 0.25, Arjantin'de 0.77 deerindedir [23]. Trkiye'de enerji younluunun yksek olmas enerjinin ar ekilde israf edildiinin de bir gstergesidir. A.4.2 Enerji Yatrmlar 1970-1993 yllar arasnda yaplan kamu enerji sektr yatrmlarnda arlk elektrik retimi konusundadr. 1970 ylnda cari fiyatlarla 3.6 milyar TL, 1980 ylnda 163 milyar TL, 1990 ylnda 7 trilyon TL, 1993 ylnda 21 trilyon TL yatrm yaplmtr. Toplam kamu yatrmlar iinde enerji sektrnn pay 1970 ylnda %25 iken, 1985 ylnda %39'a ykselmi, daha sonra srekli bir dme gstererek 1993 ylnda %16 mertebesini bulmutur. 1993 ylnda yaklak 21 trilyon TL olan yatrmn 17 trilyonu elektrik, 3.5 trilyon TL's petrol dier ksm ise kmr ve dier enerji yatrmlarna harcanmtr. Genel olarak kamu yatrmlarnn drlmesi ve zelletirme, zel olarak enerji sektrndeki kamu yatrm miktarnn azaltlmas ynndeki almalar srmektedir. Bu erevede gerek yerli zel sektr, gerekse yabanc sermayenin paynn artrlmas ynnde tedbirler alnmaktadr. Ancak zellikle temiz enerji kaynaklarna yaplacak yatrmlar tevik konusunda ek tedbirlerin alnmasna ihtiya vardr. A.4.3 Enerji thal Fiyatlar ve Finansman htiyac Trkiye gemi yllarda zellikle ham petrol, son yllarda ham petrol, kmr ve doal gaz ithal etmitir. 1994-2010 yllarn iine alan tahminler, bu ithalatn artarak devam edeceini gstermektedir. Avrupa Birlii lkeleri baz alndnda ham petrol ithal fiyatlar 1980 ylnda 32.5 $/varil, 1992 ylnda 18.5 $/varil olarak gereklemitir. Dnya Bankas tahminlerine gre [2], ham petroln ithalat fiyat, 1995 ylnda 21.9 $/varil, 2000 ylnda 27.3 $/varil, 2010 ylnda 30 $/varil olacaktr. Takmr ithal fiyatlar ise 1980 ylnda 73 $/ton, 1992 ylnda 61 $/ton mertebesindedir. Dnya Bankas'nn tahminleri [2], bu fiyatn 1995-2010 yllar arasnda 50 $/ton'dan 60 $/ton'a kademeli olarak ykseleceini gstermektedir. Ayn ekilde doalgaz fiyat da 1995 yl iin 119 $/1000 m3, 2010 yl iin 156.5 $/1000 m3 olarak tahmin edilmektedir. 1995-2010 yllar arasnda enerji ve fiyat tahminleri baz alnarak hesaplanm "enerji ithalat iin gerekli dviz miktarlar" [2] ekil 15'de verilmitir. 1995 ylnda gerekli dviz miktar 4.9 milyar $ mertebesinde iken, bu deerin 2010 yl iin 15.6 milyar $ mertebesine ulaaca tahmin edilmektedir. Enerji ithalat tahminlerinde 1995 ylnda petroln pay %77, takmrnn pay %7 ve doal gazn pay %14 iken, 2010 ylnda doal gaz ve takmr ithalatnn paylarnda

21

nemli gelimelerin olaca ve bu oranlarn srasyla %53, %17 ve %30 olarak gerekleecei beklenmektedir. Dier taraftan, (1993 yl fiyatlar ile) 1995 ve 1999 yllarnda srasyla 24 milyar ve 17 milyar TL'nn kmr arama faaliyetlerinde, 2.6 trilyon ve 6.3 trilyon TL'nn kmr retim faaliyetlerinde, 2.3 trilyon ve 2 trilyon TL'nn petrol arama ve retim faaliyetlerinde, 304 milyon $ ve 765 milyon $ doal gaz projesinde, 17 trilyon ve 22.3 trilyon TL'nn elektrik sektr retim yatrmlarnda kullanlmas planlanmtr [2].

ekil 15. Enerji ithalat iin gerekli dviz miktar A.4.4 Enerji retim-Sat Fiyatlar ve Enerji reten irketlerin Mali Yaps Trkiye'de enerji retim, iletim, datm ve sat ilemleri arlkl olarak kamu sektrne ait kurulular tarafndan yrtlmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda ve yeterli sermaye birikiminin olmad dnemlerde devlet eliyle kurulan ve iletilen baz tesisler, halen mevcut yaplarn korumakta, ok yksek maliyetlerde retim yapmaktadrlar. Ar istihdam ve eski teknoloji gibi iletme artlarndaki olumsuzluklarn doal bir sonucu olarak, maliyet ve sat fiyatlar arasnda byk farklar oluabilmektedir. Kamu sektrnn takmr ve linyit (Orta Anadolu LinyitleriOAL rnek alnmtr) retim maliyetleri 100 birim kabul edildiinde, sat fiyatlarnn yllara gre oransal deiimi ekil 16'da verilmitir. Bu maliyet ve sat artlarnda ekonomik faaliyetlerin srdrlebilmesine imkan olmayaca aktr. 22

Dier taraftan Trkiye'deki enerji fiyatlar, Uluslararas Enerji Ajans (IEA)'na ye lkelerdeki fiyatlarla karlatrldnda [2], IEA fiyat ortalamasnn altnda kald sylenebilir (ekil 17). Bu nedenle, uygulanacak evre vergileri ile fiyatlarn ykselmesi, yerli sanayinin uluslararas rekabet ansn zorlamayaca gibi, oluacak fonlarla tasarruf ynnde atlacak admlar desteklenebilecek, yakt iyiletirme ilemleri hz kazanacak, temiz yaktlarn rekabet ans artacak, ayrca enerji konusundaki yatrmlar, zel sektr ve yabanc yatrmclar iin cazip hale gelebilecektir.

ekil 16. Kmr sat fiyatlarnn geliimi (maliyetin yzdesi olarak) Doal gaz, rzgar, jeotermal, gne gibi kaynaklardan elektrik retiminde zel sektrn katklarnn artrlmas, evre kirletme potansiyelleri olduka dk olan bu kaynaklarn mali adan da avantajl duruma gelmesi ile mmkn olabilecektir. Bu nedenle yeni bir fiyatlandrma politikasnn oluturulmas, temiz enerji konusundaki yatrmlarn desteklenmesi ve mali adan da cazip hale getirilmesi gerekmektedir. Bu erevede takip edilecek fiyatlandrma politikalar ve evre maliyetinin "iselletirilmesi", mevcut yaktlarn temizlenmesi, iyiletirilmesi, temiz enerji kaynaklarnn enerji retim ve dnmnde kullanlmas konularnda yatrm yapacak zel sektr destekleyecektir.

23

Not:

Benzin ve dizel fiyatlar $/1000 l, ar fuel-oil (sanayi) ve linyit (sanayi) fiyatlar $/ton olarak, elektrik (sanayi ve konut) $/GWh olarak verilmitir.

ekil 17. IEA'na ye baz lkelerdeki enerji sat fiyatlar (1993 yl itibariyle)

B. HAVA KRLL AISINDAN ACL NLEM GEREKTREN KONULAR

Trkiye'de enerji tketiminden kaynaklanan SO2, NOx, CO2, parack ve dier emisyonlar ehir ve blge baznda nemli evre problemlerine sebep olmann yannda, uluslararas boyutta tartlr seviyelere ulamtr. En son 1994 knda yaanan ve bir ok ehirde hayat tehdit eder boyutlara ulaan hava kirlilii problemlerine, ayrca termik santrallar evresinde srekli ikayet konusu olan ve gerek doal hayat, gerekse evredeki halk, rnleri ve binalar etkileyen hava kirlilii problemlerine en nemli katk enerji tketiminden gelmektedir. Ayrca klim Deiiklii Szlemesi"nin imzalanamamas, Avrupa'daki en fazla kkrt emisyonuna neden olan 100 kaynak arasnda 6 santralmzn bulunmas (Afin-Elbistan 2., Yeniky 18., Seyitmer 32., Yataan 35., Kangal 46., Soma 65. srada), NOx ve kkrt emisyonlarn 1992 ylnda 1980'e gre azaltmayan ender lkeler arasnda bulunmamz [24], problemlerin uluslararas boyutlarnn gelecei hakknda nemli sinyaller vermektedir. Bu nedenle, tasarruf ve verimlilik almalar bata olmak zere, temiz yakt kullanm, emisyon kontrol teknolojilerinin uygulanmas gibi bir dizi nlemin, enerji tketimi ile ilgili her sektrde uygulanmas gerekmektedir. 24

Dier taraftan kirliliin boyutu hava kalitesi lmleri sonucu elde edilen baz rakamlar yardmyla -bir ka parametre iin- tahmin edilebilmekte ve yorumlanabilmektedir. Trkiye'de emisyon miktarlarnn hesabna ynelik yerli emisyon faktrleri derlenmedii gibi, SO2 ve duman konsantrasyonlarnn izlenmesi ile termik santrallardaki lmlerin dnda lm a ve dzenli lm sonucu da mevcut deildir. Bu nedenle sektrel katklarn daha net ortaya konmas, mevcut artlarda mmkn deildir. Bununla birlikte, Trkiye'den derlenmi baz emisyon faktrleri ve yabanc emisyon faktrlerinin yardmyla yaplan hesaplar, SO2 ve NOx emisyonlarndaki temel kaynan dk kaliteli linyit tketimi, parack emisyonundaki temel kaynaklarn linyit, odun, hayvan ve bitki artklarnn yaklmas olduu, ayrca Trkiye iin verilen CO ve hidrokarbon emisyon faktrleri (18) ile yabanc faktrler (21,22) arasnda 10-100 misline varan farkllklar bulunduu grlmektedir. Buradan, enerji tketiminden kaynaklanan emisyonlarn sadece yakt zelliklerinden kaynaklanmad, ayn zamanda yanma artlarnn ve yakc zelliklerinin de gelitirilmesi gerektii sonucu kartlabilir. Enerji kkenli evre kirliliinin kontrol iin alnmas gereken nlemler, sektrel bazda detaylandrlarak aada verilmitir. Belirlenen stratejiler ve uygulanacak eylemler, uluslararas anlamalarla kabul edilen ve emisyonlarn, ksa vadede snrlandrlmas, orta vadede belli oranlarda (%20-%30) azaltlmas hedeflerini de iermektedir. Bu hedeflere ulalmas, eylemlerde kararlln doal bir sonucu olacaktr. Enerji kkenli evre kirliliinin kontrol ve azaltlmas iin yaplmas gereken faaliyetler, tketim sektrleri baznda farkllklar gstermekle birlikte belirli balklar altnda toplanabilir. Bunlar: i. Enerji talebinin ynetimi: Trkiye'de enerji talebinin ynetimi konusunda nemli bir faaliyet yoktur. ok basit baz tedbirlerle enerji tketiminin azaltlmas, enerji etkinliinin artrlmas, dolaysyla evre kirliliinin azaltlmas mmkndr. Btn dnyada arzn gvenlii kadar nemli bir noktaya ulaan talep ynetimi (demand-side management) konusunda sektrel bazda yaplmas gerekenler takibeden sayfalarda verilmektedir. ii. Enerji kullanm yerinin zelliklerinin (konut sektrnde binalarn, sanayide yakma sistemleri ve imalat teknolojilerinin, ulamda ve tarmda aralarn) iyiletirilmesi: Enerji tketimini ve buna bal olarak evre kirliliini etkileyen bir dier nemli husus, dnm ve kullanmdaki verimliliktir. Bu nedenle tasarruf, etkinlik, younluk, spesifik tketim gibi kavramlarla verilen ve ayn iin yaplmas iin kullanlmas gereken enerji miktarnn azaltlmasn hedefleyen faaliyetler bu balk altnda herbir sektr iin verilmitir. iii. Yakt zelliklerinin iyiletirilmesi: Seilen yakt cinsi ve yakt zellikleri evre kirlilii miktarn etkileyen nemli bir faktrdr. Enerji edeeri olarak ayn oranda kullanlan farkl yaktlarn, farkl evre kirlilii potansiyeline sahip olaca aktr. Bu nedenle daha temiz yaktlarn seilmesi; yakt dnm ve mevcut yaktlarn zelliklerinin iyiletirilmesi konusundaki faaliyetler bu balk altnda verilmitir. iv. Standart ve ynetmelikler: Yakt retiminden nihai kullanma kadar enerji evrimi iindeki her noktada uygulanan standartlar, taraflarn alacaklar tedbirleri belirleyen ynetmelikler enerji 25

kkenli evre kirliliinin kontrolndeki dier nemli enstrmandr. Bu erevede uluslararas standartlara ve lkemiz gereklerine uygun olarak alnmas gereken tedbirler, her bir sektr iin "standart ve ynetmelikler" bal altnda verilmitir. v. Fiyatlandrma ve tevik sisteminin gelitirilmesi: Enerji tketiminden kaynaklanan evre maliyetinin enerji fiyatna dahil edilmesi haksz rekabeti nleyecek, daha temiz enerji kaynaklarna, daha ileri teknolojilere ynelii temin edecektir. Tasarruf yaratc tedbirlerin, enerji etkin teknolojilerin uygulanmas, temiz yakt kullanm tevik edilmeli, kirli yakt ve teknolojiler iin caydrc nlemler alnmaldr. Sektrel bazda alnacak tedbirler bu balk altnda verilmitir. Ayrca Trkiye'de enerji ve evre konusunda baz yapsal ve kurumsal dzenlemelere ihtiya vardr. Bunlar; grev alanlarnn yeniden tanmlanmas, ulusal ve uluslararas kurumlar ile ibirliinin artrlmas, finansman ynetimi: enerji ve evre fonunun kurulmas, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin etkinletirilmesi: Enerji Enstits'nn kurulmas, eitim ve bilgilendirme faaliyetlerinin yaygnlatrlmas balklar altnda verilmitir.

C. ENERJ KKENL HAVA KRLLNN KONTROL N STRATEJLER ve EYLEMLER

C.1 SEKTREL BAZDAK STRATEJLER ve EYLEMLER Konut, sanayi, ulatrma, tarm ve termik santrallardan kaynaklanan hava kirliliinin kontrol asndan belirlenecek stratejiler ve eylemler, sektr bazda baz farkl zellikler tamaktadr. Bu nedenle strateji ve eylemlerin her bir sektr iin ayr ayr incelenmesi uygun grlmtr. C.1.1 Konut Sektr Konut sektrnde rasyonel enerji tketiminin salanmas, evre etkilerinin azaltlmas asndan takip edilmesi gereken stratejiler ve uygulanacak eylemlerin listesi aada verilmektedir.

Liste 1. Konut Sektr: Stratejiler ve Eylemler 1. Konut Sektr Enerji Talebinin Ynetimi 1.1 Isnma ve aydnlanma ihtiyalarnn arazi kullanmnn planlanmas ile azaltlmas 1.1.1 Binalarn glgeleme etkisinin azaltlmas 1.1.2 Binalarn gneye ynlendirilmesi, gney cephelerin geni tutulmas 1.1.3 Enerji tketiminin ve evresel etkilerin azaltlmas iin meteorolojik ve topografik verilerden yararlanlmas 1.2 Toplu konut ve merkezi stma uygulamalarnn artrlmas 1.3 Isnma ve aydnlanma talebinin ynetilmesi

26

1.3.1 1.3.2 2.

ve dinlenme saatlerinin, gne dou-bat ile ilikilendirilmesi Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas

Bina artlarnn yiletirilmesi 2.1 Mevcut binalarn enerji etkin hale getirilmesi 2.2 Yeni kurulacak binalarn dk enerjili ve evre dostu binalar olarak kurulmas 2.2.1 Yap malzemesi ve elemanlarnda standardizasyonun salanmas 2.2.2 Binann tm birimlerinde yaltm uygulanmas 2.2.3 Yaltmla birlikte sl ktle kullanmnn salanmas 2.2.4 Projelendirme aamasnda stma, soutma, havalandrma ve aydnlatma amal enerji tketimlerini optimize eden zmlerin seilmesi 2.2.5 Binalarn bir btn olarak pasif gne enerjisi tekniklerini kullanacak ekilde tasarlanmas ve ina edilmesi, gne evlerinin yaygnlatrlmas 2.2.6 Kullanm aamasnda stma ve soutma amal enerji tketimlerinin otomatik kontrol 2.2.7 Uygun olan her yerde yeil alan iin yer ayrlmas Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi 3.1 Halen kullanlan yaktlarn zelliklerinin iyiletirilmesi 3.2 Yakt deitirilmesi 3.2.1 Fosil yaktlarn daha az emisyona neden olacak fosil yaktlarla deitirilmesi 3.2.1.1 Dk kaliteli yaktlarn yasaklanmas 3.2.1.2 Yaktlardan emisyon vergisi alnmas 3.2.1.3 Doal gaz ile ilgili altyap yatrmlarnn enerji ve evre fonundan desteklenmesi 3.2.2 Fosil yaktlarn yenilenebilir enerji kaynaklar ve elektrik ile ikamesi 3.2.2.1 Yenilenebilir enerji kaynaklarnn desteklenmesi 3.2.2.2 Elektriin snma amal kullanmnn artrlmas 3.3 Yakt datmnn kontrol altna alnmas Dnm Sistemlerinin zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi 4.1 Yanma sistemlerinin iyiletirilmesi/deitirilmesi 4.1.1 Merkezi stma uygulamalar 4.1.2 Is-g santral uygulamalar 4.1.3 Yksek verimli/dk emisyonlu soba ve/veya kazan sistemlerinin seilmesi 4.1.4 Yanmann kontrol/iyiletirilmesi 4.2 Is iletim/datm hatlarnn yaltm 4.3 Aydnlatma sistemlerinin iyiletirilmesi/deitirilmesi 4.4 Elektrikli ev ara ve gerelerinin zelliklerinin iyiletirilmesi/deitirilmesi Standard ve Ynetmelikler 5.1 Binalarn enerji tketimi hesabndaki yntem eksikliklerinin giderilmesi 5.2 Ynetmelik ve standardlardaki elikilerin giderilmesi 5.3 Uluslararas standardlarn takip edilmesi, AB ile uyumun salanmas

3.

4.

5.

27

5.4 Yapay aydnlatma armatrleri de dahil olmak zere binalarda enerji tketen tm ev aletlerinin sahip olmas gereken enerji verimliliklerini dzenleyen yeni ynetmeliklerin hazrlanp, yrrle girmesi 5.5 Enerji tketen cihazlarn etiketlenmesi, etiketlerde enerji tketimlerinin belirtilmesi 5.6 lm, test laboratuvarlarnn standart hale getirilmesi, PASSYS Test hcresi ebekesine dahil olunmas 5.6.1 Mevcut binalarn enerji tketimi ve yakma sistemleri asndan kontrol ve iyiletirmelerin salanmas 5.6.1.1 Sabit istasyonlarn yaygnlatrlmas, zel sektrn katlmnn salanmas 5.6.1.2 Gezici istasyonlarn kurulmas ve yerinde lmlerin salanmas 5.6.1.3 Sabit istasyonlarn denetlenmesi 5.6.1.4 Belediyelerin kontrol ekiplerinin glendirilmesi 5.6.2 Yeni binalara "enerji sertifikas" verilmesi ve binalarn enerji tketimlerine gre snflandrlmas 5.6.2 Yeni binalarn kontrol ve ruhsat verme ilemlerinde enerji sertifikasnn aranmas 5.6.3 Binalarn enerji snfna gre yllk vergilerin dzenlenmesi 5.6.4 Yakt zelliklerinin retim ve datmda etkin kontrol 6. Fiyatlandrma 6.1 Yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon vergisinin getirilmesi 6.2 Bina alm-satm vergisinde enerji tketim snf baznda dzenlemelerin getirilmesi 6.3 Yllk bina vergilerinde enerji tketim snf baznda dzenlemelerin getirilmesi 6.3.1 Yllk 50 kWh/m'nin altnda enerji ihtiyac olan binalarn vergilerinin sfrlanmas 6.3.2 Yllk 100 kWh/m'nin zerinde enerji ihtiyac olan binalarn vergilerinin iki misline kartlmas 6.4 Enerji verimlilii yksek ev ara ve gerelerinden KDV alnmamas, gmrk vergilerinin drlmesi 6.5 Binalarda enerji tketimini azaltacak malzeme ve sistemlerin KDV orannn drlmesi 6.6 Enerji tketimini azaltacak harcamalara ucuz kredi ve deme kolaylklar getirilmesi 6.7 Doal gaz sistemlerinden ve ileri yakma sistemlerinden KDV alnmamas Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi 7.1 Binalarda enerji tketimini azaltacak yap elemanlarnn yerli teknoloji ve hammadde ile retiminin desteklenmesi 7.2 Yerli retim elektrikli ev ara ve gerelerinin enerji verimliliinin artrlmas ynnde teviklerin verilmesi 7.3 Yakt reten firmalarn, yakt zelliklerinin iyiletirmesi ynndeki yatrmlarnn tevik edilmesi 7.4 leri yakma sistemi reten firmalarn tevik edilmesi

7.

28

Liste 1'de verildii ve aada detaylandrld gibi, konut sektrnde yakt ve yakc tiplerinin gelitirilmesi/deitirilmesinden, enerji kullanm alkanlklarnn deitirilmesine kadar uzanan, ksa ve uzun vadeli bir ok nlem ve eylemin hayata geirilmesi gerekmektedir. Konut Sektr Enerji Talebinin Ynetilmesi Isnma ve aydnlatma ihtiyalar, arazi kullanmnn planlanmas ve gne ndan/ssndan daha fazla oranlarda faydalanlmas ile azaltlabilir. ehir yerleim planlar oluturulurken, binalarn glgeleme etkilerinin de dikkate alnmas, binalarn gneye ynelik inas, gney cephelerinin gneten en fazla yararlanacak ekilde tasarlanmas gerekmektedir. Ayrca doal glgelemelerin az olduu, meteorolojik faktrlerin enerji kullanmnn azaltlmas ve kirlilik dalmnn salanmas konularnda yardmc olduu blgelere, yerleim yeri seiminde ncelik verilmelidir. Toplu konut ve merkezi stma uygulamalar, i ve dinlenme saatlerinin gne dou-batna gre ayarlanmas, enerjinin etkin kullanlmas amacyla yaam tarzndan baz fedakarlklarn yaplmasn zorunlu klmaktadr. Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas, zerinde nemle durulmas gereken bir baka konudur ve eitimle dorudan ilikilidir. Bina artlarnn yiletirilmesi Gelimi lkelerde stma-soutma-havalandrma amal enerji talebinin, yeni binalarda 100 kWh/m'nin altnda olmas art koulmaktadr. Mevcut almalar ise bu rakamn 50 kWh/m'nin altna ekilmesi dorultusundadr. Bu alanda nemli baarlar elde edilmitir [25]. Enerji etkin tasarmn esas alnd bu binalara "dk enerjili binalar" ve bu binalar uygulayan mimariye "dk enerjili mimari" ismi verilmektedir. Bu mimarinin iki zellii vardr. Birincisi, enerjinin korunumu (yaltm arttrlmas ve sl ktlenin birlikte kullanlmas), dieri ise geleneksel yaktlarn evreye dost enerjiler ile (genellikle gne enerjisi) ikame edilmesidir. Dk enerjili mimarinin amac daha az enerji/fosil yakt ile daha az para harcayarak ve daha az evreye zararl etki ile daha fazla hizmet sunmaktr. Konfor dzeyi drlmeden, daha az enerji tketerek hava kirliliinin kontrol iin ncelikle binalarn enerji ihtiyalarnn dk olacak ekilde tasarlanmas ve ina edilmesi gerekmektedir. Binalarn enerji etkin (enerji verimlilii yksek) tasarm ve inas sonucunda ABD ve Avrupa'da binalarn stma enerjisi iddetleri 1975 ncesindeki binalara nazaran %30-50 orannda azaltlmtr. ABD'de 1973-1985 yllar arasnda 20 milyon yeni konut yapld ve ticari amal alanlar % 40 artt halde, bu sektrdeki enerji tketiminde gnde 1.2 milyon varil petrol, yllk enerji faturasnda 45 milyar ABD dolar tasarruf salanm ve yllk CO2 emisyonunda %20 azalma gereklemitir [26]. Trkiye'de mevcut binalarn ortalama enerji ihtiyac 195 kWh/m olarak hesaplanmaktadr [27]. Bu rakamn 2000 ylna kadar 100 kWh/m, 2010 ylna kadar 50 kWh/m seviyesine ekilmesi hedeflenmelidir. Bu amala, mevcut binalar enerji etkin hale getirilmeli; yaltm seviyelerinin artrlmas, pencerelerin ift cam ve szdrmaz kasalarla deitirilmesi, pasif sistem entegrasyonu salanmaldr. Yeni kurulacak binalarn "dk enerjili binalar" olarak kurulmas, bu amala yap malzemelerinde standardizasyonun salanmas, binalarn tm birimlerinde yaltm uygulamalar, snn depolanmasna imkan verecek sl ktlenin kullanlmas, projelendirme aamasnda stma, soutma, havalandrma ve aydnlatma ihtiyalarnn bilgisayar modelleri ile simlasyonu ve optimizasyonu, enerji tketimlerinin otomatik kontrol sistemleri ile kontrol ve azaltlmas salanmaldr. Ayrca bina artlarnn iyiletirilmesi bal altndaki nemli dier bir konu da,

29

uygun olan her yerde (bina evresi, teras, vb.) yeil alan iin yer ayrlmas, yerleim blgelerindeki yeil alan miktarnn artrlmasdr. Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi Konut sektrnde 1970 ve 1993 yllarndaki enerji tketimleri incelendiinde, hava kirlilii asndan nemli problemlere yol aan linyitin paynn %8'den %13'e ykseldii, buna karlk doal gaz ve elektrik kullanmnn da artarak, hava kirliliinin azalmas ynnde olumlu etkilerde bulunduu grlebilir. Ayrca konutlarda kullanlan ve %3.5 oranna kadar kkrt ieren 5 numaral fuel-oil 1993 ylnda retimden kalkm, onun yerine arlka %1.5 kkrt ieren ve 10,000 kcal/kg sl deere sahip olan kalorifer yakt kullanlmaya balanmtr. eitli illerde zellikle k dneminde yaanan hava kirliliini kontrol etmek amacyla, konutlarda iyi kaliteli linyit, takmr ve doalgaz kullanm zorunlu hale getirilmitir [28]. Petrokok ucuz bir yakt olarak Trkiye'nin gndemindedir. Ancak zellikleri asndan tehlikeli atk snfna girebilecek durumda olduundan, bu yaktn konut sektrnde kullanlmas kesinlikle nlenmelidir. Bu erevede, evre Bakanlnca kartlan 13 Ocak 1995 tarih ve 1995/1 sayl genelge ile snma amal kullanma getirilen yasaklama titizlikle uygulanmaldr. Enerji kkenli hava kirlilii problemlerini azaltma konusunda alnacak en nemli tedbirlerden birisi, kullanmdaki mevcut yaktlarn, daha iyi kaliteli yaktlarla deitirilmesidir. nce Ankara'da, daha sonra ksmen stanbul'da ve dier baz illerde uygulanan doal gaz dnm, evre kirliliinin azaltlmasnda etkileri yaanan en gncel rneklerden biridir. zellikle kmr ve fuel-oil'in, hava kirletme potansiyellerinin drlmesi, yakt kalitesinin iyiletirilmesi amacyla eitli yntemler uygulanmaktadr. Fuel-oil iin deslfrizasyon uygulamas ve kmr zenginletirme ve briketleme uygulamalar Trkiye'deki yakt kkenli hava kirlilii problemlerinin zm iin ok olumlu sonular verecektir. rnek olarak stanbul civarnda retilen kmrlerin ortalama zellikleri, zenginletirilmi kmrn ortalama zellikleri ve briketlenmi kmrn ortalama zellikleri aada verilmitir [29]:

Parametre Rutubet (%) Kl (%) Uucu Madde (%) Sabit Karbon Toplam Kkrt Yanabilir Kkrt st Isl Deer (kcal/kg)

Orijinal 33.5 23.5 39.0 35.4 2.1 1.4 3,580

Zenginletirilmi 17.5 13.5 46.3 38.5 1.7 1.1 4,600

Briketlenmi 10.0 12.0 47.2 39.0 1.8 0.8 5,200

Trkiye'de halen 7 adet kmr ykama tesisi (lavvar) bulunmaktadr [30]. Bunlar: - Zonguldak merkez lavvar (250 t/h kapasiteli, takmr zenginletiren), - Zonguldak-Armutuk lavvar (200 t/h kapasiteli, takmr zenginletiren), - Zonguldak-atalaz lavvar (750 t/h kapasiteli, takmr zenginletiren), 30

- Zonguldak-Amasra lavvar (200 t/h kapasiteli, takmr zenginletiren), - Tunbilek lavvar (700 t/h kapasiteli, linyit zenginletiren), - Tunbilek-merler lavvar (600 t/h kapasiteli, linyit zenginletiren), - Soma mobil lavvar (1.5-2 milyon t/yl kapasiteli, linyit zenginletiren). Grld gibi Trkiye'deki mevcut kmr ykama-zenginletirme tesislerinin say ve kapasitesi, linyit ve takmr retim kapasiteleri ile karlatrldnda ok azdr. zellikle linyitlerden ykama zellikleri iyi olan; TK orum-Alpagut blgesi, TK-Saray ve Keles blgesi, TKSeyitmer blgesi, orum-skilip blgesi ve stanbul-Yeniky blgesi kmrleri iin bu tesislerin en ksa zamanda kurulmas gereklidir. Trkiye artlarnda rnek alnm 600 t/saat kapasiteli bir ykama tesisinin maliyeti yaklak olarak 20 milyon $'dr [31]. Burada -25mm kmrn maliyeti 8 $/ton iken, ykanm kmrn maliyeti 12.56 $/ton, kurutulmu kmrn maliyeti 18.46 $/ton, boyutu kltlm kmrn maliyeti 18.96 $/ton, yar-koklatrlm kmrn maliyeti 35.56 $/ton, briketlenmi yar-kok'un maliyeti 43.56 $/ton, amortismanlar dahil yarkok'un maliyeti 46.98 $/ton olarak hesaplanmtr. Linyitlerden dumansz yakt eldesi hem evre hem de ekonomik adan byk nem tamaktadr. stanbul-Yeniky linyitleri iin deneysel almalar ve ekonomik analiz sonularna [32] gre, zenginletirilmi kmrden 1.9 milyon ton/yl yar-kok briketi, 363 bin ton/yl katran ve 3.9 milyon m3/yl gazn elde edilebilecei grlmtr. Bu artlarda tesisin sabit yatrm tutar 65.5 milyon $, iletme maliyeti 98 milyon $/yl, sat haslat ise 152 milyon $/yl olarak hesap edilmitir. Kmr ykama-zenginletirme ve dumansz yakt retimi ile ilgili tesislerin kurulmas iin zel sektr tevik edilmeli, dk faizli kredi ve vergi indirimi salanmaldr. Elektriin snma amal kullanm, ksa srelerde ve belli blgelerde, hava kirliliinin kontrol iin uygulanabilir. Trkiye'de gnelenme, biyomas ve biyogaz retim potansiyeli, jeotermal s retim kapasitesi, olduka yksektir. Ancak konut sektrnde bu kaynaklarn kullanlmas yaygnlamamtr. Gne enerjisi, belli blgelerde, dk scaklk uygulamalarnda scak su temini iin kullanlmaktadr. Bu amala kullanlan gne kollektrleri uluslararas standardlarn altnda retilmekte, grnt kirlilii bata olmak zere baz dier evre problemlerine neden olmaktadrlar. Hacim stma konusunda gne enerjisi uygulamas bir ka rnek dnda yoktur. Trkiye tarmsal retim potansiyeli yksek bir lkedir. Tarm artklarnn enerji amal kullanlmas yannda enerji bitkilerinin retilmesi de salanmaldr. Trkiye'de C4 bitkilerinin (zellikle tatl sorgum) ve biyogaz retimi konusundaki deneysel almalar ok olumlu sonular vermitir. Ancak bu yaktlarn da retimi ve kullanm yaygnlaamamtr. Jeotermal enerji ile konut stlmasnn en ucuz yntemlerden biri olduu [33] ve hava kirliliinin kontrolnde ok nemli katklar bulunduu bilinmektedir. zmir ve Afyon'da yaplan hacim stma uygulamalarnda jeotermal enerji fuel-oil'e gre 1.5 ylda kendini amorti etmitir. Krehir'de "1.200 konutun jeotermal enerji ile stlmas" projesi kapsamndaki ekonomik deerlendirmede, stma maliyetleri elektrik iin 0.11 $/kWh, kmr iin 0.033 $/kWh, fuel-oil iin 0.007 $/kWh olarak bulunmutur [34]. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl verilerine gre [1,2], Trkiye'de konut sektrnde gne enerjisi tketimi 2000 yl iin 33 bin TEP, 2010 yl iin ise 94 bin TEP olarak tahmin edilmitir. 31

Bu alandaki teknolojik gelimelerin hz ve lkemiz potansiyeli gznne alndnda bu rakamlarn en az be misli fazla olabilecei aktr. Ayrca jeotermal enerjinin konut sektrndeki kullanm oran artrlmal, 2000 yl iin 1.16 milyon TEP olarak tahmin edilen jeotermal s retimi en az 2 milyon TEP, 2010 yl iin tahmin edilen 4.897 milyon TEP retim ise en az 10 milyon TEP olarak hedeflenmelidir. Biyomas ve biyogaz retimi konusunda almalar yaplmal, konut sektrnde bu kaynaklarn kaak odun kesimine mani olmas, hayvan ve bitki artklarn ikame etmesi salanmaldr. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile doal gazn rekabet ansnn artmas iin, enerjinin evre maliyetinin, enerji fiyatna dahil edilmesi gereklidir. Bu amala btn enerji kaynaklarndan emisyon vergisi alnmas gereklidir. Bu verginin, gereki olmayan fiyatlandrmaya yol amamas iin, belli deerleri amamasna zen gsterilmelidir. Kkrt vergisi olarak 20 $/ton SO2, karbon vergisinin 5-10 $/ton CO2 dnyada uygulanm deerlerdir [35]. Yakt datmnn mutlaka kontrol altna alnmas, hangi blgede, hangi zelliklerde ve ne miktarlarda yakt satldnn/satlacann ortaya konmas ve sk bir ekilde denetlenmesi gereklidir. Bu erevede, yetki kargaasnn nlenmesi, merkezi laboratuvarlarn kurulmas ve belediyelerin kontrol ekiplerinin teknik adan glendirilmesi, atlacak baz nemli admlardr. Dnm Sistemlerinin zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi Mevcut haliyle, enerji kkenli hava kirliliinin sorumlusu yalnzca yakt kalitesinin dkl deildir. Yakma sistemlerinin verimli olmay, yanma kontrolnn otomatik olarak yapld ve baca gaz temizleme (syrma) sistemlerinin ekonomik olarak uygulanabildii birleik s-g santral ve merkezi stma sistemlerinin saysnn ok az olmas, s iletim/datm hatlarndaki yaltmn yetersizlii, elektrikli ev ara-gerelerinin verimlerinin dkl gibi nedenler, daha yksek miktarlarda enerji kullanmn ve dolaysyla daha fazla emisyon sonucunu dourmaktadr. Enerjinin ve evrenin korunmas asndan ok nemli olan, dk kaliteli kmrleri dahi yksek verimle yakabilen, ayrca emisyonlar -zellikle SO2 ve NOx emisyonlarn- azaltarak, yanma sonras syrma maliyetini dren baz teknolojiler gelitirilmitir. rnek olarak Trkiye'de gelitirilen dumansz kazanla [36], %25'in zerinde yakt tasarrufu belirlenmi, ayrca kirletici emisyon miktarlarnda %95 orannda azalma salanmtr. TSE s laboratuvarnda yaplan emisyon lmlerinde [37], Aal linyiti (1. kalite) yarm silindirik ve dumansz kazanlarda yaklm, toz emisyonlar srasyla 283 mg/m3 ve 59 mg/m3 olarak llmtr. Bir baka nemli rnek olan, atmosferik akkan yatak, ticari olarak uygulanmakta ve kk nitelerdeki uygulama says her geen gn fazlalamaktadr. Basnl akkan yatak ile ilgili almalar henz deney ve kk demonstrasyonlar aamasndadr. Akkan yatakl yakclar, yakt/kmr taneciklerinin hava ile akkanlatrlm kat taneciklerin bulunduu bir ortamda yakld sistemlerdir. Akkanlatrma, delikli bir plaka zerinde bulunan tanecikler arasndan hava geirilerek salanr. Akkanlatrlm yatakta scaklk, dier kazan tiplerine gre daha dktr. Bu nedenle NOx oluumu daha azdr. Ayrca yataa eklenen kireta gibi bir absorber 32

yardmyla SO2 emisyonlar azaltlr. Bu ekilde SO2 emisyonlarnn %95 oranna kadar azaltlmas salanmtr. Akkan yatak, atmosfer basncnda veya daha yksek basnlarda alabilir. Atmosferik akkan yatakta; s (kabarckl) yatak, derin (kabarckl) yatak ve dolaml sistem olmak zere ayr tip dizayn vardr. Avrupa lkelerinde yaplan uygulamalarda, dolaml sistemde %95, derin yatakta %85 ve s yatakta %60 dolaylarnda SO2 giderimi salanmtr. Ancak, baca gaz deslfrizasyon birimlerine gre, bu sistemlerde kat atk miktar daha fazla olmakta, dolays ile atk depolama maliyetleri fazlalamaktadr. Atmosferik akkan yatakta NOx emisyonlar; giri havasnn ve yanmann kontrol ile azaltlabilir. Bu adan da en iyi performans yine dolaml sistemler gstermekte olup, emisyon oranlar 100-300 mg/Nm3 seviyelerindedir [38]. Atmosferik akkan yatakla ilgili yzlerce ticari uygulama bulunmasna karlk, basnl sistemler henz aratrma aamasndadr. Basnl akkan yatakta dnm verimi %40 gibi yksek deerlerdedir. Ekipman boyutu da atmosferik sistemlere gre daha kktr. Atmosferik sistemlerin bir baka avantajl yn; modler yapda olmalar ve kk boyutlarda da ekonomik olarak retilebilmeleridir. Trkiye'de halen 50 dolaynda akkan yatak baaryla almaktadr. 10 ton/saat buhar ile, 100 m alana sahip yaklak 500 konut tek merkezden stlabilir.Bylece orta boy denilebilecek 20 ton/saatlik tek bir kazan ile 1000 konutluk bir site kolayca stlabilir. 10 ton/saatlik kapasiteli bir stma iin 1995 yl rakamlar ile yaplan ekonomik analiz neticesinde, 1 kg buharn yakt maliyeti, doal gaz yakldnda 384 TL, fuel-oil yakldnda 528 TL, kmr yakldnda 342 TL olarak bulunmutur. Sistemin yatrm maliyetleri, doal gaziin 8 milyar TL, fuel-oil iin 9 milyar TL, kmr iin 15 milyar TL olarak hesabedilmitir [39]. Akkan yatakl kazanlarn Trkiye'deki dalmnn, ucuz kmrn temin edilebildii blgelerde younlat grlmektedir. zellikle an, Soma, Aydn, Karacabey, Keles'ten temin edilen elekalt kmrler fiyat ve evsaf bakmndan akkan yatakl kazanlar iin halen ok uygun bulunmaktadr. Dier taraftan, evlerde kullanlan yeni ara ve gerelerin verimlerinde byk artlar vardr. rnek olarak 1972 ylnda retilen buzdolab ile, 1987 ylnda retilen buzdolabnn arasnda %100'e yakn verimlilik art vardr [40]. Ayn ekilde bu artlar iklimlendirme cihazlarnda %30, dondurucularda %80, gazl stclarda %20 mertebelerindedir (ekil 18). Bu nedenle, yerli reticilerin, enerji verimlilik standardlarn salamas konusunda desteklenmeleri, ithal ara/gerelere, enerji verimlilikleri asndan limitler getirilmesi zorunludur. Eski tip ara ve gerelerin belli bir program dahilinde yenilenmesi iin gerekli vergi indirimi vb. kolaylklar salanmaldr.

33

ekil 18. Elektrikli ev ara/gerelerindeki verim artlar Standard ve Ynetmelikler AB ile uyumun salanabilmesi asndan, AB tarafndan kartlan standardlarn takip ve kabul edilmesinde yarar vardr. Bununla birlikte ksa vadede; mevcut binalarn enerji tketimi hesabndaki eksiklikler (s kprlerinin, buhar difzyonunun ihmali vb.) giderilmeli, TS 825 ile 30 Ekim 1985 tarihli ynetmeliklerde verilen "Trkiye'nin iklim blgeleri" konusundaki farkllklarn giderilmelidir. Yapay aydnlatma armatrleri de dahil olmak zere, binalarda enerji tketen tm ev aletleri ile ilgili standardlar, teknolojik gelimeler dorultusunda revize edilmeli, lm ve test laboratuvarlar standard hale getirilmeli-yaygnlatrlmal, PASSYS test hcresi ebekesine dahil olunmaldr. Mevcut/gelitirilen yap malzeme ve elemanlarnn standard ekilde test edilecei standard deney sistemi (PASSYS Test Cell) Yunanistan'n da dahil olduu tm Avrupa lkelerinde mevcuttur. Yakn bir gelecekte bu sistemden yeterlilik belgesi almayan rnlerin piyasaya girmesi engellenecektir. Ayrca mevcut ynetmelikler, binalarn yllk enerji tketimleri 50 kwh/m2'nin altna ekilecek ekilde yenilenmektedir. Bu erevede mevcut ynetmelikler binalarn enerji tketimini kstlayan maddeler ierecek ekilde yeniden dzenlenmelidir. Ynetmeliklerle ilgili almalar uluslararas platformda 1989 ylnda ISO 9164 -Thermal Insulation-Calculation of Space Heating Requirements for Residential Buildings [41]'in yaynlanmas ile ilk rnn vermitir. Bu ynetmelik kapsamnda, yap elemanlarndan s kayplarnn snrlanmasndan ziyade binalarn toplam enerji tketimleri snrlanmaktadr. Binalarn enerji tketimleri hesaplanrken yap elemanlarndan gerekleen s kayplarna havalandrma ve hava kaaklarndan meydana gelen s kayplar da ilave edilmektedir. kazanlar ve gne enerjisinden elde edilen kazanlarn toplam ise toplam s kaybndan 34

karlmakta ve bylece binann yllk enerji gereksinimi hesaplanmaktadr. Bu ynetmeliklerle getirilen dier bir yenilik, d ortam scakl olarak tm stma sezonu boyunca tek bir deer kullanlmak yerine gnlk ortalama d scaklk deerlerini kullanarak enerji gereksiniminin hesaplanmasdr. ISO standardna uyum salayan ilk lke Almanya olmu ve 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren geerli olmak zere ISO standardnn paralelinde yeni "Is Korunum Ynetmeliini" yrrle koymutur. Avrupa Birlii de benzer bir alma iine girmi ve Avrupa Standardlar Komisyonu CEN/TC 89, yaklak iki yldan beri ISO 9164 normunu esas alarak EN 832'yi hazrlamaktadr. Avrupa Birlii'nin 13 Eyll 1993 tarihinde Bakanlar Konseyi tarafndan kabul edilen CO2 emisyonlarn snrlandrmay amalayan yeni talimatnda, binalara enerji ruhsat verilmesi nemli bir yer igal etmektedir. Bu belge, binalarn enerji tketimleri hakknda kullancya veya alcya bilgi salayacak ekilde dzenlenmekte ve resmi kurulularca kontrol edilip onaylanmaktadr. Proje aamasnda hesap yoluyla belirlenen tketim deerleri, kullanm aamasnda gerek tketim deerleri ile kontrol edilebilecektir. Bina satldnda veya kiraya verildiinde talep edilmesi halinde mal sahibi bu belgeyi gstermek zorundadr. Bunun sonucunda alc deyecei fiyat farkn ksa srede geri kazanacandan emin olaca iin, az enerji tketen binalar, fiyatlar biraz daha pahal da olsa talep edecek; binann enerji verimliliini arttrmak zere ilk yatrm maliyetini gerekletiren satc ise binann enerji ruhsatna dayanarak binann kira veya sat fiyatna bunu yanstabilecei iin, bu binalarn arzn arttracaktr. Avrupa Birlii lkelerinde bu programn uygulanmas ile, ilk 5 yldan sonra ylda 1.5 milyon TEP'in zerinde enerji tasarrufu, CO2 emisyonunda ise 3 milyon tondan fazla azalma beklenmektedir. Trkiye'de de, sabit lm istasyonlarnn yaygnlatrlmas, gezici istasyonlarn kurulmas ve yerinde lmlerin salanmas iin kaynak ayrlmal, bu almalara zel sektrn katks mutlaka alnmaldr. Ynetmeliklerde, yakt zelliklerinin etkin kontrol, Belediye kontrol ve ruhsat ekiplerinin teknik olarak glendirilmesi, yeni binalarda enerji sertifikasnn zorunlu hale getirilmesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Fiyatlandrma Gerek yaktlarn ve yakma sistemlerinin kirletme potansiyelleri, gerek enerji tketen ara/gerelerin enerji verimlilikleri ve gerekse binann enerji etkinlii fiyatlandrma politikalarnda mutlaka dikkate alnmaldr. Bu erevede yaktlara emisyon vergisi uygulanmas arttr. Bina alm-satm vergisinde ve yllk vergilerde, binann enerji snfna gre deerlendirmelerin yaplmas, yllk enerji tketimleri 50 kWh/m'nin altnda olan binalardan hi vergi alnmamas, 100 kWh/m'den fazla olan binalardan iki misli vergi alnmas eklinde bir uygulama getirilmelidir. Enerji tasarrufu salayacak, evre kirliliini azaltacak her trl harcamaya ucuz kredi verilmeli, bu amala kullanlan malzeme, ara/gere fiyatlarna vergi indirimi, gmrk indirimi gibi kolaylklar getirilmelidir. Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi Binalarda enerji tasarrufu salayacak malzemenin, yksek verimli enerji dnm sistemlerinin yerli hammade ve teknolojiyle retilebilmesi, iyi kaliteli yakt, yksek verimli yakma sistemlerinin yurtiinde imali iin yerli sanayi yatrmlarnn desteklenmesi gerekmektedir. Bu erevede ucuz-uzun vadeli kredi ve vergi indirimi gibi kolaylklar salanmaldr. Aksi halde 35

enerji kkenli hava kirliliinin azaltlmas iin yurtd enerji kaynaklarna olan bamllk, yaltm malzemesi, vb. konularda yurtd bamllna dnecektir. C.1.2 Sanayi Sektr Sanayi sektrnde rasyonel enerji tketiminin salanmas, evre etkilerinin azaltlmas asndan takip edilmesi gereken stratejiler ve eylemlerin listesi aada verilmektedir. Liste 2. Sanayi Sektr: Stratejiler ve Eylemler 1. Sanayide Enerji Talebinin Ynetimi 1.1 Sanayinin enerji ihtiyacnn yapsal deiim yolu ile azaltlmas 1.1.1 Enerji youn sanayinin terkedilmesi 1.1.2 Enerji etkin teknolojilerin seilmesi 1.2 Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas 1.3 Tesislerde enerji bilanolarnn kartlmas ve enerji ynetim sisteminin kurulmas 1.4 Yllk enerji tketimi 2000 TEP'in zerindeki tesisler iin enerji ynetim sisteminin zorunlu hale getirilmesi 1.5 Organize sanayi blgeleri kurulmas ve enerji tketiminin ve hava kirliliinin azaltlmas ynnde merkezi tedbirler alnmas 1.5.1 Yer seiminde meteorolojik faktrlerin dikkate alnmas 1.5.2 Merkezi sistemlerin kurulmas Proses ve Isnma Amal Enerji Kullanmnn Azaltlmas 2.1 Enerji dnm, iletim ve datm hatlarndaki kayplarn azaltlmas 2.2 Aydnlatma dahil olmak zere, enerji tketen alet ve cihazlarn verimlerinin ykseltilmesi/deitirilmesi 2.3 Yanma sistemlerinin iyiletirilmesi/deitirilmesi 2.3.1 Kojenerasyon uygulamalar 2.3.2 Yksek verimli/dk emisyonlu kazan sistemlerinin seilmesi 2.3.3 Yanmann kontrol/iyiletirilmesi Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi 3.1 Halen kullanlan yaktlarn zelliklerinin iyiletirilmesi 3.2 Yakt deitirilmesi 3.2.1 Fosil yaktlarn daha az emisyona neden olacak fosil yaktlarla deitirilmesi 3.2.1.1 Dk kaliteli yaktlarn yasaklanmas 3.2.1.2 Yaktlardan emisyon vergisi alnmas 3.2.1.3 Doal gaz ile ilgili altyap yatrmlarnn enerji ve evre fonundan desteklenmesi 3.2.2 Fosil yaktlarn yenilenebilir enerji kaynaklar ve elektrik ile ikamesi 3.3 Yakt datmnn kontrol altna alnmas 36

2.

3.

4.

Emisyon Kontrol ve Syrma Sistemlerinin Kurulmas/letilmesi 4.1 Mevcut sistemlerin etkin kullanlmas 4.2 Syrma sistemi bulunmayan sanayi tesislerinde, mevcut en iyi teknolojilerin kurulmas 4.3 Teknolojik gelimelere bal olarak, mevcut kontrol ve syrma sistemlerinin slah Standard ve Ynetmelikler 5.1 Sanayide enerji tketen cihazlar ve yanma sistemlerinde standartlarn tamamlanmas, uluslararas standartlarn takibedilmesi ve AB ile uyumun salanmas 5.2 Sanayide kullanlan yaktlarn standartlarnn yenilenmesi, ynetmeliklerdeki, yaktlarn tayabilecei minimum zellikleri belirten deerlerin artrlmas 5.3 Sanayi sektrnde enerji tketen tm aletlerin/ekipmanlarn sahip olmas gereken enerji verimliliklerini dzenleyen yeni ynetmeliklerin hazrlanp, yrrle girmesi 5.4 lm, test laboratuvarlarnn standart hale getirilmesi, etkin lm ann kurulmas ve iletilmesi 5.4.1 Mevcut sanayi tesislerinin enerji tketimi ve yakma sistemleri asndan kontrol 5.4.2 Birim retim bana enerji tketimlerinin tesbit edilmesi, enerji tketim snfnn belirlenmesi ve enerji sertifikas verilmesi 5.4.3 Emisyon izni verilmesi konusundaki ilemlerin hzlandrlmas 5.4.4 Yakt zelliklerinin retim ve datmda etkin kontrol Fiyatlandrma 6.1 Yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon vergisinin getirilmesi 6.2 Yllk gelir vergilerinde enerji snfna gre indirimler salanmas 6.3 Enerji verimlilii yksek sanayi ara/ekipmannn KDV orannn drlmesi, gmrk vergilerinin indirilmesi 6.4 Sanayi tesislerinde enerji tketimini azaltacak malzeme ve sistemlerin KDV orannn drlmesi 6.5 Enerji tketimini azaltacak harcamalara ucuz kredi ve deme kolaylklar getirilmesi 6.6 Doal gaz sistemlerinden ve ileri yakma sistemlerinden KDV alnmamas Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi 7.1 leri yakma sistemlerinin yerli teknoloji ve hammadde ile retiminin desteklenmesi 7.2 Yerli retim elektrikli alet ve ekipmann enerji verimliklerinin artrlmas ynnde teviklerin verilmesi 7.3 Yakt reten firmalarn, yakt zelliklerinin iyiletirmesi ynndeki yatrmlarnn tevik edilmesi 7.4 leri yakma sistemi reten firmalarn tevik edilmesi

5.

6.

7.

37

Sanayide Enerji Talebinin Ynetimi Trkiye'de zellikle kamu sektrne ait bir ok sanayi tesisi, gelien teknolojiye uymakta ge kalm, gerekli revizyon ve teknoloji yenileme/deitirme ilemleri zamannda yaplmamtr. Bu nedenle, retimi azaltmadan enerji tketimini drmek iin, baz sanayi tesislerinde revizyon, yaltm gibi nlemler etkin bir sonu verebilir. Ancak baz tesislerde retim teknolojisinin tamamen deitirilmesi gerekmektedir. Bu deiiklikte, enerji etkin teknolojilerin seilmesi, akl ve bilgi youn sanayiye geilip, hammadde ve enerji tketiminin azaltlmas, tkenmekte olan kaynaklarn kontrol, evrenin korunmas asndan ok nemlidir. Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas, organize sanayi blgelerinin yaygnlatrlmas, merkezi kojenerasyon, insinerasyon tesislerinin devreye girmesi, sanayi blgesi seiminde meteorolojik ve topografik faktrlerin dikkate alnarak, hava kirlilii etkilerinin azaltlmas konusularndaki almalar artrlmaldr. Sanayi tesislerinde enerji bilanolar kartlmal, enerji tasarruf frsatlar deerlendirilmelidir. Bu erevede hazrlanan, "sanayi kurulularnn enerji tketiminde verimliliin artrlmas iin alacaklar nlemler" hakkndaki ynetmelik nemli bir admdr. Ynetmelik uyarnca, yllk enerji tketimi 2000 TEP'in zerinde olan tesislerde enerji ynetim sisteminin kurulmas zorunlu hale getirilmekte ve bu fabrikalarda enerji yneticisinin grevlendirilmesi istenmektedir. Proses ve Isnma Amal Enerji Kullanmnn Azaltlmas Sanayi sektr, nihai enerjinin tketiminden ald yksek pay yannda, tkettii enerjinin tamamna yaknnn ticari olmas nedenleriyle, enerji tasarrufu almalarnda ncelik tamaktadr. Eski, ekonomik mrn tamamlam, teknolojisi tarihe malolmu bir ok sanayi tesisinin bulunduu Trkiye'de, enerji kayplarnn yksek olmas da kanlmazdr. Dnya Bankas destei ile yaplan bir alma [42] sonucunda, sanayinin tasarruf potansiyeli dk senaryoda 2.7 milyon TEP, yksek senaryoda 4.8 milyon TEP olarak bulunmutur. Bu tasarrufun mali karl dk senaryo iin 620 milyon $, yksek senaryo iin yaklak 1 milyar $ mertebesindedir (ekil 19). Trkiye'de sanayi tesislerinin buhar maliyetleri zerine yaplan bir almada [43], 1 ton buharn maliyeti 5-21 $ arasnda bulunmutur. Bu kadar byk farklarn oluabilmesi iin, enerji kayplarnn da ok farkl olmas gerekmektedir. Bu nedenle sanayi tesislerinde, enerji dnm, iletim ve datm hatlarndaki kayplarn azaltlmas, enerji tketen tm alet ve techizatn verimlerinin ykseltilmesi veya deitirilmesi, yakma sistemlerinin iyiletirilmesi byk nem tamaktadr. Akkan yatakl sistemler ve birleik s-g santral uygulamalar vb. verimi ykselten ve etkin emisyon kontrol salayan sistemler, yanmann otomatik kontrol bu kapsamda alnacak baz tedbirlerdir.

38

Not: KI, kimya; TO, toprak; ME, metal eya; MA, metal-ara; G, gda; TE, tekstil; KA, kat.

ekil 19. Trkiye'de farkl sanayi alt sektrleri iin tasarruf miktarlar Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi Trkiye'deki rafinerilerde yllk 4 milyon ton fuel-oil no.6 retilmektedir. Sanayide kullanlan ve %3.5 orannda kkrt ieren bu yaktn tketilmesi sonucu hava kirlilii olaca aktr. Bu kirliliin giderilmesi iin her bir sanayi tesisine syrma sisteminin kurulmas ekonomik adan doru deildir. Yaktn deslfrizasyonu veya paallama yolu ile kkrt orannn drlmesi daha anlamldr. Ayrca dk kaliteli linyitlerin tketime sunulmadan nce ykanmas, zenginletirilmesi, gazlatrlmas evre ve iletme artlarnn iyiletirilmesi asndan ok nemlidir. Bu kapsamda, yakt datmnn denetlenmesi, dk kaliteli linyitlerin ve petrokok'un kullanmnn snrlandrlmas/yasaklanmas, fosil kaynaklarn tketimdeki paynn azaltlmas, yenilenebilir enerji kaynaklarndan, zellikle biyomas, jeotermal enerji ve gne enerjisinin kullanmlarnn artrlmas, mevcut fosil yaktlardan doal gaz ve elektie geiin desteklenmesi gereklidir. Emisyon Kontrol ve Syrma Sistemlerinin Kurulmas ve letilmesi Halen, Trkiye'de emisyon izni almas gereken sanayi tesislerinden sadece %20'si bu izni almtr. Ayrca sanayi tesislerinden kaynaklanan emisyonlarn boyutunu shhatli bir ekilde tahmin etmeye imkan yoktur. Ancak kesin olarak bilinen, birok sanayi tesisinde, gerektii halde emisyon kontrol iin ekipman bulunmad, birok baka tesiste ise kontrol ekipman olduu halde dzenli bir ekilde altrlmaddr. Bu nedenle bir program dahilinde emisyon kontrol ve syrma tesislerinin kurulmas, mevcut tesislerin etkin bir ekilde altrlmas ve zaman iinde -teknolojik gelimelere paralel olarak- bu sistemlerin iyiletirilmesi veya deitirilmesi gerekmektedir.

39

Standard ve Ynetmelikler Trkiye'de, birim retim bana harcanan enerji miktarnn, gelimi lkelerdeki miktarlara gre fazla olduu bilinmektedir. Bunun en iyi gstergelerinden biri de nceki sayfalarda verilen "enerji younluu"dur. Ayrca yakt kalitelerindeki (zellikle linyit ve fuel-oil) dklkler, syrma sistemlerinin mevcut olmamas veya iletilmemesi gibi nedenler, sanayi sektrnde enerji tketiminden kaynaklanan kirliliin boyutunu artrmaktadr. Bu nedenle, sanayide enerji tketen cihazlar ile yakma sistemlerinin standardlar yenilenmeli, sanayinin enerji etkin bir yapya kavumas ve teknolojinin yenilenmesi iin mevcut uluslararas standardlar takip edilmeli, AB ile uyum salanmaldr. Sanayide kullanlan yaktlar iin belli kstlar getirilmeli, rafinerilerde zorunlu olarak retilen yllk 4 milyon ton fuel-oil no.6, merkezi sistemlerde, termik santrallarda deerlendirilmeli, her fabrikaya bir deslfrizasyon nitesi kurulmasndan vazgeilmelidir. Kullanlan linyitlere daha sk limitler getirilmeli, bu erevede n ilemden gememi, zenginletirilmemi linyitlerin kullanm yasaklanmaldr. Ayrca en az 6000 kcal/kg sl deeri ve en fazla %1 kkrt ieriini salamayan kmrlerin ithali yasaklanmaldr. Standard laboratuvarlar yurt sathnda yaygnlatrlmal, mevcut sanayi tesislerinde enerji tketimleri ve emisyonlar yerinde belirlenmeli, sanayi tesislerinin birim retim bana enerji tketimleri tesbit edilerek, enerji snf belirlenmeli ve "enerji sertifikas" verilmelidir. Fiyatlandrma Yaktlarn fiyatlandrlmasnda, hava kirlilii etkileri de gznnde bulundurulmal ve emisyon vergisi getirilmelidir. Yllk gelir vergisinde enerji snfna gre belli indirimler uygulanmas da enerji tasarrufunu zendirecek tedbirler arasndadr. Ayrca enerji tasarrufu salayc yatrmlarn desteklenmesi, ileri yakma sistemleri, kojenerasyon uygulamalar ve doal gaz ile ilgili yatrmlara vergi indirimi ve ucuz kredi gibi tevikler salanmaldr. C.1.3 Ulatrma Sektr Ulatrma sektrnde rasyonel enerji tketiminin salanmas, evre etkilerinin azaltlmas asndan takip edilmesi gereken stratejiler ve eylemlerin listesi aada verilmektedir. Liste 3. Ulatrma Sektr: Stratejiler ve Eylemler 1. Ulatrma Talebinin Ynetimi 1.1 Ulam ihtiyalarnn arazi kullanmnn planlanmas ile azaltlmas 1.1.1 Ulam hatlarnn ksaltlmas 1.1.2 Toplu tamann cazip hale getirilmesi, yaygnlatrlmas 1.2 Ulam sistemlerinin iletiim sistemleri ile ikamesi 1.3 Ulatrma hizmetlerine olan talebin ynlendirilmesi 1.3.1 Seilmi sistemlerin pahal ve/veya yetersiz hale getirilmesi 1.3.2 Denizyolu, demiryolu ve havayolu ile ulamn desteklenmesi

40

1.3.3 2.

Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas ve insan gcnn daha fazla kullanm

Ara ve Yol artlarnn yiletirilmesi 2.1 Ulatrma hizmetlerinde yksek verimli ve dk emisyonlu yol ve yntemlerin tercihi 2.2 Ulamda iletme artlarnn iyiletirilmesi 2.2.1 Yol artlarnn iyiletirilmesi 2.2.1.1 Otoban ann ve evre yollarnn lke sathna yaylmas, mevcut yollarn iyiletirilmesi 2.2.1.2 En ksa hatlarn ve optimum hzla seyrin salanmas 2.2.1.3 Transit geilerin ehir dna tanmas 2.2.1.4 Sinyalizasyon sistemlerinin kurulmas/iyiletirilmesi 2.2.1.5 Bisiklet yollarnn yaplmas 2.2.1.6 Alt ve st geitlerin dzenlenmesi 2.2.1.7 Yol kenarlarnda yeil kuak oluturulmas 2.2.2 Yk/yolcu optimizasyonu 2.2.2.1 Tamacln rgtlenmesi 2.2.2.2 Bo veya ar ykl seferlerin denetlenmesi, nlenmesi 2.2.2.3 Ar yk aralarnn ehir iine girmesinin nlenmesi 2.3 Ara filosunun zelliklerinin gelitirilmesi 2.3.1 thal aralara verim/emisyon kstnn getirilmesi 2.3.2 Yerli retim aralar iin verim/emisyon zelliklerine gre tevikler salanmas 2.3.3 En ge 2000 ylndan itibaren sata sunulacak tm benzinli aralarda katalitik konvertr kullanlmas 2.3.4 Emisyon kontrol sistemlerinin tevik edilmesi, yaygnlatrlmas 2.3.5 Elektrikli aralarn tevik edilmesi 2.3.6 Kk aralarn tevik edilmesi 2.3.7 Aralarn aerodinamik zelliklerinin gelitirilmesi 2.3.8 Filodaki yeni ara orannn teviklerle artrlmas, emisyon ve yakt tketimleri uygun olmayan eski aralarn trafikten men edilmesi 2.3.9 Mevcut aralarn motor testlerinin yaygnlatrlmas ve tat pulu kontrollerinin sklatrlmas 2.3.10 Ara bakmlarnn denetlenmesi 2.3.11 Tamirhane ve bakm yerlerine disiplin getirilmesi

3.

Standart ve Ynetmelikler 3.1 Avrupa Birlii lkelerindeki otomotiv sektr ile ilgili ynetmeliklerin kabul edilmesi, dier lkelerdeki standartlarn takip edilmesi 3.2 lm, test laboratuvarlarnn yaygnlatrlmas, zel sektr katksnn salanmas 3.2.1 Mevcut aralarn etkin kontrol 3.2.1.1 Sabit istasyonlarn yaygnlatrlmas 41

3.2.2 3.2.3 4.

3.2.1.2 Gezici istasyonlarn kurulmas ve seyir halindeki aralarn kontrol 3.2.1.3 Sabit istasyonlarn denetimi Yeni aralarn kontrol ve snflandrlmas Yakt zelliklerinin retim ve datmda kontrol

Enerji Tipinin Deitirilmesi 4.1 Daha az emisyon oluturan fosil yaktlarn kullanlmas, kurunsuz benzin kullanmnn tevik edilmesi 4.2 Fosil-olmayan yaktlarn tketimdeki orannn artrlmas 4.3 Benzin kalitesinin iyiletirilmesi 4.4 Motorin kalitesinin iyiletirilmesi Fiyatlandrma 5.1 Yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon vergisinin getirilmesi 5.2 Tat alm-satm vergisinde ya, emisyon, ara bykl ve yakt tketimi baznda yeni dzenlemelerin yaplmas 5.3 Yllk vergilerde ayn esaslarn tesisi Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi 6.1 Yerli otomotiv sektrnn yapsal uyumda desteklenmesi 6.2 Rafinerilerin rn spesifikasyonlarnn uyumu ynnde tevikler gelitirilmesi

5.

6.

Ulatrma Talebinin Ynetimi Trkiye'de, zellikle byk ehirlerde, plansz arazi kullanm sonucu ulamda aksamalarn olduu, trafik skklnn yaand ve ulam ihtiyacnn gereksiz yere byd bir gerektir. Bu nedenle arazi kullanm planlanarak ulam ihtiyalarnn azaltlmas ve ulam hatlarnn ksaltlmas hem trafik sorununun zmne yardmc olacak, hem de enerji kullanm ve evre etkilerini azaltacaktr. Ulam ihtiyalarnn youn olduu blgelerde toplu tama sistemlerinin yaygnlatrlmas, bu sistemlerin cazip hale getirilmesi arttr. Buna karlk, youn enerji tketen, trafik skklna neden olan ve evreyi olumsuz ynde etkileyen sistemlerin kullanm azaltlmaldr. Bu amala park politikalar deitirilmeli, belli blgeler hususi ara trafiine kapatlmal, otoyol ve kpr gei tarifeleri artrlmaldr. Ancak bu sistemler pahal hale getirilmeden nce, muhakkak toplu ulam alternatifleri cazip klnmaldr. Bu erevede demiryollar modernize edilmeli, bykehirler arasnda hzl tren seferleri balatlmaldr. Demiryollarnn yk ve yolcu tamasndaki pay 1993 ylnda srasyla %7.9 ve %4.6'dr. Bu payn, 2000 ylnda en az %10, 2010 ylnda %25'e ykseltilmesi hedeflenmelidir. Ayrca denizyollar ve havayollarnn tamaclktaki pay ykseltilmeli, bu sektrlere zel sektrn katlm artrlmaldr. Trkiye'de ulam sistemlerinin iletiim sistemleri ile ikamesi konusunda byk atlmlar gerekletirilmitir. nternet gibi ileri iletiim sistemleri, bilgiye eriim konusunda seyahat gereksiz hale getirmektedir. Bu ve benzeri iletiim sistemleri konusundaki yatrmlarn artrlarak 42

srdrlmesi gereklidir. Tasarruf dncesinin yaygnlatrlmas iin almalar artrlmal, gnll km azaltma plan uygulanmaldr. nsan gcnn daha fazla kullanm iin uygun alt yap oluturulmal, bisiklet yollar yaplmaldr. 1989 ylnda gnlk yolcu tamaclndaki bisikletin pay, Shengyang (in)'de %65, Groningen (Hollanda)'da %50, Pekin (in)'de %48, Delft (Hollanda)'da %43, Erlangen (Almanya)'da %26, Odense (Danimarka)'da %25, Kopenhag (Danimarka)'da %20, Manhattan (A.B.D.)'de %8 olmutur [44]. Trkiye'de de ehirii ulam iindeki yaya ve bisiklet ile ulam orannn artrlmas iin bir program hazrlanmal, altyap eksiklikleri tamamlanmaldr. Ara ve Yol artlarnn yiletirilmesi Ulatrma hizmetlerinde yksek verimli ve dk emisyonlu yol ve yntemlerin tercihi salanmaldr. Bu amala, yaplacak teviklerde verim/emisyon hiyerarisi baz alnmaldr. Ulamda iletme ve yol artlarnn iyiletirilmesi salanmal, otoban ann ve evre yollarnn lke sathna yaylmas, mevcut yollarn iyiletirilmesi iin altyap yatrmlar hzlandrlmaldr. ehir iindeki emisyon miktarnn azaltlmas amacyla, transit gei yapacak aralarn ehir iine girmemesi salanmal, evre yollar tamamlanmaldr. ehir merkezlerinde trafie kapal alanlar arttrlmal, bu alanlarda motorsuz tatlarla ulam tevik edilmelidir. En ksa hatlarn ve optimum hzla seyrin salanmas iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. 2918 sayl Karayollar Trafik Kanunu'nda ehirii ve ehirleraras yollarda yaplabilecek hzlar belirlenmi olup, bu hz snrlarnn egzoz emisyonlar asndan uygun olup olmad aratrlmaldr. Sinyalizasyon sistemlerinin kuruluu tamamlanmal, mevcut sistemlerin iyiletirilmesi salanmaldr. Alt ve st geitler yeniden dzenlenmeli, yol kenarlarnda yeil kuak oluturulmaldr. Yk ve yolcu optimizasyonu iin tamaclk rgtlenmeli, bo veya ar ykl seferler denetlenmeli, ar yk aralarnn ehir iine girmesi nlenmelidir. Ticari aralarn ehir iinde geliigzel dolamalar nlenmeli, yasal dzenleme yaplarak telsiz veya telefonla gidecekleri yere ynlendirilmelidir. Trkiye'de yk ve yolcu tama ilemleri arlkl olarak karayollarnda gereklemektedir. Karayollarnda seyreden farkl ara tiplerine gre 100 km'deki yakt tketimleri litre olarak aada verilmitir; Otomobil Minibs Kamyonet Kamyon 11.7 14.6 21.8 50.5

Karayolu tat filosu iindeki en nemli pay otomobillere aittir. Otomobillerin 100 km'de yaktklar 11.7 litre yakt miktar dier lkelerdeki tketimlerle karlatrldnda ulatrma 43

sektrndeki tasarruf potansiyeli de ortaya kacaktr. Bu miktar 1985 yl itibariyle Kanada'da 8.6, talya'da 7.5, Almanya'da 8.4, ngiltere'de 7.6 litre/100 km olarak gereklemitir. Filoya yeni giren aralarn tketimi, yurtdnda 1985'lerde ulalan hedefler (8 l/km) baz alndnda otomobil filosu iin verim art potansiyeli %31 olarak bulunur. Ayn ekilde yk ve yolcu tamalarnda anket yoluyla kartlan aadaki deerler incelendiinde; Yakt Tketimi (l/100 km) Trkiye ehir ii yolcu tama irketi ehirleraras yolcu tama irketi ehirleraras yk tama irketi 53 43 52 Avrupa 45 30-31 45

ehirii yolcu tamaclnda %15, ehirleraras yolcu tamaclnda %30 ve yk tamaclnda %13.4 orannda yakt tketim fark olduu grlecektir. Tm filo iin bu rakamlarn arlkl ortalamas alndnda, Avrupa standartlarna ulalmas halinde karayolu tamaclnda ortalama %27 orannda verim art salanabilir. lkemiz petrol tketiminin %35'i ulatrma sektrnde ve bunun %91.2'si de karayolunda tketildiine gre, %27 olarak hesaplanan bu rakam, petrol ithalatnda %8.6 orannda azalmaya sebep olabilir. Bu miktar yllk yaklak 206 milyon $'a karlk gelmektedir. Japonya'da, 2000 ylnda satlacak arabalar iin verilen hedef yakt tketim deerleri aadadr [45]; Ara arl 702.5 kg'n altnda 702.5 kg - 827.5 kg aras 827.5 kg - 1,015.5 kg aras 1,015.5 kg - 2,015.5 kg aras 2,015 kg'n st 2000 yl hedefi (l/100 km) 5.21 5.49 6.13 8.26 17.24

Bu rakamlar Trkiye'deki aralarn mevcut tketimleri ile karlatrldnda, %100'lerin zerinde farklarn bulunduu grlecektir. Ulatrma sektrnde tasarrufun ve verimliliin salanmas, ayrca hava kirletici emisyonlarnn drlmesi iin alnmas gereken nlemler;

44

i. lkemizde retilen aralarn 100 km'deki yakt tketimlerinin drlmesi iin sektrn yaps da dikkate alnarak belli hedefler oluturulmal, yabanc lkelerden gelecek aralar iin de, enerji verimlilii baznda snrlamalar getirilmelidir. ii. Enerji verimlilii yksek olan aralarn filo iindeki oran ykseltilmeli, eski ve fazla yakt tketen aralarn vergi oranlar artrlarak, yksek verimli aralar zerindeki alm-satm ve yllk vergi miktarlar drlmelidir. iii. Otobs ve kamyon iletmeciliinin byk irketler halinde yrtlmesi salanmal, yk ve yolcu tamaclnda doluluk orannn artrlabilmesi iin altyap oluturulmaldr. iv. Yol artlar iyiletirilmeli, bekleme ve yavalama-hzlanma kayplar en aza indirilmelidir. v. Hzl tren, metro ve gelimi deniz ulam aralar gerek ehirii ve gerekse ehirleraras ulamdan pay almal ve bu pay sratle artrlmaldr. vi. vii. thal aralara verim/emisyon kst getirilmelidir. Yerli retim aralar iin verim/emisyon zelliklerine gre tevikler salanmaldr.

viii. En ge 2000 ylndan itibaren tm benzinli aralarda katalitik konvertr kullanm salanmal, enerji-evre konusundaki teknolojik gelimeler takip edilmeli ve emisyon kontrolne ynelik uygulamalar desteklenmelidir. ix. x. Elektrikli aralar tevik edilmelidir. Kk aralar tevik edilmelidir.

xi. Aralarn aerodinamik zelliklerinin gelitirilmesi ynndeki aratrmalar ve uygulamalar desteklenmelidir. xii. Eski aralar ile yeni aralarn emisyonlar arasnda ok byk farklar bulunmaktadr. rnek olarak A.B.D'de 1968-69 ylnda otomobillerin HC emisyonu 5.6 g/mil iken, bu oran 1985-89'da 0.66 g/mil'e, CO emisyonlar ayn yllar itibariyle 69.3 g/mil'den 7.3 g/mil'e, NOx emisyonlar 3.4 g/mil'den 0.9 g/mil'e drlmtr [46]. Bu nedenle filodaki yeni ara oran teviklerle artrlmal, emisyon ve yakt tketimleri uygun olmayan eski aralar trafikten men edilmelidir. Ara filosunun zelliklerinin iyiletirilmesi erevesinde, yeni aralar iin getirilecek dzenlemeler yannda mevcut aralarn zelliklerinin iyiletirilmesi de nemli bir konudur. Bu nedenle; i. motor testleri yaygnlatrlmal ve tat pulu kontrolleri sklatrlmaldr, ii. aralarn bakmlar denetlenmeli, tamirhane ve bakm yerlerine disiplin getirilmelidir. Benzin motorlarnda yakt ve ateleme sisteminin, dizel motorlarda mazot pompas ve enjektrlerin tekniine uygun ayarlanp-ayarlanmad kontrol edilmelidir. Kullanlmakta olan 45

aralarda hava kirliliinin nemli bir nedeni, tekniine uygun olarak yaplmayan ara bakm ve ayarlardr. Bu nedenle, ara muayenelerinin periyodik ve etkili bir ekilde yaplmas salanmal, egzoz emisyon muayenesi, ara muayene istasyonlarnda ara muayenesi ile birlikte yaplmaldr. Dizel motorlu tatlarda, yakt tketimi ve hava kirlilik potansiyeli ok yksektir. Yakt enjeksiyon pompas-maksimum yakt miktar ayar yetkili servislerde yaplmal ve ayar katalog deerlerine gre yapldktan sonra pompa mhrlenmelidir. Standard ve Ynetmelikler Avrupa Birlii ile uyumun salanmas iin uzun vadede otomotiv sektr ile ilgili Avrupa Birlii larnn ve ynetmeliklerinin kabul edilmesi gereklidir. Ayrca dier lkelerdeki standartlar da takip edilmeli, teknolojik gelimeye paralel olarak getirilen yeni dzenlemeler incelenmeli, uyum imkanlar aratrlmaldr. Ancak ncelikli olarak lm ve test laboratuvarlar yaygnlatrlmal, bu amala zel sektrn imkanlar da kullanlmaldr. 13.10.1993 tarih ve 29918 sayl "Karayollar Trafik Kanunu" nun ilgili maddeleri gereince, ara muayene istasyonlarnn lke genelinde kuruluu gerekletirilmelidir. Bu konuda yerli retici firmalarn mevcut imkanlarnn deerlendirilmesi iin gerekli almalar yaplmal, laboratuvarlar, bamsz ve verimli alabilmelidir. Mevcut aralarn etkin kontrol iin sabit istasyonlar yaygnlatrlmal, gezici istasyonlar kurulmal ve seyir halindeki aralarn kontrol salanmaldr. Sabit istasyonlar ok sk bir ekilde denetlenmeli, suistimallere engel olunmaldr. Yeni aralar, emisyon ve verim zelliklerine gre kontrol edilmeli ve snflandrlmal, verimi dk ve yksek emisyonlu aralarn retimi ve ithaline mani olunmaldr. Yakt zelliklerinin retim ve datmda kontrol etkinletirilmeli, ilgili standardlara uygun (rnek olarak, benzin rnleri iin Nisan 1994'de ihtiyari olarak yaynlanan standardlara uygun) retim ve datm salanmaldr. Enerji Tipinin Deitirilmesi Motorlu aralarda kullanlan yaktn nitelii de kirletici emisyonlarnn kaynadr. Bu nedenle; i. Daha az emisyon oluturan fosil yaktlarn (doal gaz, LPG, vb.) kullanlmas, kurunsuz benzin kullanmnn tevik edilmesi, ii. Fosil-olmayan yaktlarn (elektrik, hidrojen, vb.) tketimdeki orannn artrlmas; 1998 ylnda sper kurunsuz benzin ve normal kurunsuz benzin olmak zere 2 tip benzine, 2005 ylndan sonra tek tip kurunsuz benzine geiin alt yapsnn hazrlanmas, Motorin iindeki kkrtn 1998 ylnda arlka en fazla %0.5, 2000 ylnda ise en fazla %0.3 olacak ekilde standard ve rafineri retim programlarnn hazrlanmas, gibi tedbirlere bavurulmaldr.
iii.

Fiyatlandrma

46

Akaryakt fiyat oluumu, datm sektrnn en nemli altyapsn oluturmaktadr. Petrol sektrnde 1989 ylnda balatlan liberasyon uygulamas ile fiyat oluumu, datm irketleri ile bayiler nezdinde serbest braklmtr. Ancak TPRA ve POA'nin sektr iindeki arlkl yerini korumalar sebebiyle hkmetlerin ve bu kurulularn belirleyici olma zellikleri srmektedir. Yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon (karbon, kurun) vergisinin getirilmesi gereklidir. Tat alm-satm vergisinde ya, emisyon, ara bykl ve yakt tketimi baznda yeni dzenlemelerin yaplmasna ihtiya vardr. Bu dzenlemeler, verim/emisyon kstas altnda yaplmaldr. Eski, verimsiz ve yksek kirletme potansiyeline sahip aralardan deil, yeni, az kirleten ve az enerji tketen aralardan alnan vergi kaldrlmaldr. Yllk vergilerde de ayn esaslarn tesisi gereklidir. Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi Yerli otomotiv sektrnn yapsal uyumda desteklenmesi gereklidir. Bu destek rnlerin verim/emisyon zellikleri ile uyumlu ve orantl olmaldr. Ayrca rafinerilerin rn spesifikasyonlarnn uyumu ynnde tevikler verilmeli, gerek yatrm baznda, gerekse kurunsuz benzin vb. rnlerin sat konusunda enerji ve evre fonundan destek verilmelidir. C.1.4 Tarm Sektr Tarm sektrnde rasyonel enerji tketiminin salanmas, evre etkilerinin azaltlmas asndan takip edilmesi gereken stratejiler ve eylemlerin listesi aada verilmektedir.

Liste 4. Tarm Sektr: Stratejiler ve Eylemler 1. Tarm Ara ve Ekipman zelliklerinin yiletirilmesi 1.1 Tarmsal faaliyetlerde yksek verimli ve dk emisyonlu ara/gerelerin tercihi 2.1.1 Tercih srasnda verim/emisyon hiyerarisinin baz alnmas 2.1.2 Tercih srasnda fosil olmayan yaktlara ncelik verilmesi 1.2 Ara filosunun zelliklerinin gelitirilmesi 1.2.1 thal aralara verim/emisyon kstnn getirilmesi 1.2.2 Yerli retim aralar iin verim/emisyon zelliklerine gre tevikler salanmas 1.2.3 Elektrikli aralarn tevik edilmesi 1.2.4 Filodaki yeni ara orannn teviklerle artrlmas, emisyon ve yakt tketimleri uygun olmayan eski aralarn kullanmdan men edilmesi 1.2.5 Ara bakmlarnn denetlenmesi 1.2.6 Tamirhane ve bakm yerlerine disiplin getirilmesi 47

2.

Standard ve Ynetmelikler 2.1 Avrupa Birlii lkelerindeki tarm sektr ile ilgili ynetmeliklerin kabul edilmesi, dier lkelerdeki standardlarn takip edilmesi 2.2 lm, test laboratuvarlarnn yaygnlatrlmas, zel sektr katksnn salanmas 2.2.1 Mevcut aralarn kontrol 2.2.2 Yeni aralarn kontrol ve snflandrlmas 2.2.3 Yakt zelliklerinin retim ve datmda kontrol Enerji Tipinin Deitirilmesi 3.1 Daha az emisyon oluturan fosil yaktlarn kullanlmas 3.2 Motorin iindeki kkrtn azaltlmas 3.3 Fosil-olmayan yaktlarn tketimdeki orannn artrlmas Fiyatlandrma 4.1 Yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon vergisinin getirilmesi 4.2 Tat alm-satm vergisinde ya, emisyon, ara bykl ve yakt tketimi baznda yeni dzenlemelerin yaplmas 4.3 Yllk vergilerde ayn esaslarn tesisi Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi 5.1 Yerli tarmsal ara/gere retim sektrnn yapsal uyumda desteklenmesi 5.2 Rafinerilerin rn spesifikasyonlarnn uyumu ynnde teviklerin getirilmesi

3.

4.

5.

Tarm Ara ve Ekipman zelliklerinin yiletirilmesi Trkiye'de tarmsal faaliyetlerin, artan nfus ve tketim talebi ile doru orantl olarak gelimedii, tarmsal retim potansiyelinin srekli dt bilinmektedir. ehirlere olan youn g, tarmda modernizasyonun salanamamas gibi nedenlerle ne tarmsal retim artmakta ve ne de tarm sektrnn enerji tketimindeki pay fazlalamaktadr. Halen %4 mertebesinde olan bu payn artrlmas gereklidir. Enerji tketim miktar artrlrken evre zararlarnn en az boyutta tutulmas iin en ansl sektr tarm sektrdr. Tarmda modernizasyonun salanmas iin ekipman seimi, yatrmlarn ynlendirilmesi frsat mevcuttur. GAP projesinin de artraca tarmsal retim potansiyeli iin byk ekipman yatrmlar gndemdedir. Bu nedenle; i. Tarmsal faaliyetlerde yksek verimli ve dk emisyonlu ara/gerelerin tercihi; tercih srasnda verim/emisyon hiyerarisinin baz alnmas ve tercih srasnda fosil olmayan yaktlara ncelik verilmesi,

48

ii. Ara filosunun zelliklerinin gelitirilmesi; ithal aralara verim/emisyon kstnn getirilmesi,yerli retim aralar iin verim/emisyon zelliklerine gre teviklerin salanmas, elektrikli aralarn tevik edilmesi, filodaki yeni ara orannn teviklerle artrlmas, emisyon ve yakt tketimleri uygun olmayan eski aralarn kullanmdan men edilmesi gibi uygulamalar iin ge kalnmamtr. Ancak bu sektrn enerji alnn biran nce salkl bir ekilde giderilmesi gerekmektedir. Ayrca her sektr iin gerekli ve geerli olan; aralarn bakml olmas (benzin motorlarnda yakt ve ateleme sisteminin, dizel motorlarda mazot pompas ve enjektrlerin tekniine uygun ayarlanmas, vb.), tamirhane ve bakm yerlerine disiplin getirilmesi gibi konulara da nem verilmeli, nlemler alnmaldr. Standard ve Ynetmelikler Avrupa Birlii lkelerindeki tarm ara-gereleri ile ilgili ynetmelikler kabul edilmeli, dier lkelerdeki standardlarn takibi salanmaldr. Standardlara uyumun kontrol iin lm ve test laboratuvarlar yaygnlatrlmal, bu laboratuvarlarn kuruluunda zel sektrn katks salanmaldr. Bu suretle mevcut tarm aralarnn kontrol, yeni aralarn kontrol ve snflandrlmas, yakt zelliklerinin retim ve datmda kontrol gibi hem yakt, hem de yakc/dntrc baznda denetlemeler yaplmaldr. Enerji Tipinin Deitirilmesi Tarm sektrnde elektrik dnda kullanlan temel enerji kayna motorindir. Bu nedenle dk kkrtl motorin kullanm, SOx emiyonlarnn kontrol iin byk nem tamaktadr. Bu erevede motorin iindeki kkrtn 1998 ylnda arlka en fazla %0.5, 2000 ylnda ise en fazla %0.3 olacak ekilde standard ve rafineri retim programlarnn hazrlanmas gereklidir. Dier taraftan fosil-olmayan gne, rzgar, jeotermal ve biyoktle gibi enerji kaynaklarnn, tarm sektr enerji tketiminde hemen hemen hi bir pay yoktur. Bu kaynaklar, zellikle tarm sektrnn yapsna ve enerji ihtiyalarna ok uygundur. Desentralizasyona imkan vermeleri, modler yapda ihtiya byklnde kolayca kurulabilmeleri, temiz ve ucuz olmalar bu kaynaklarn en nemli avantajlarndandr. Tarmsal rnlerin gne enerjisi ile hijyenik artlarda kurutulmalar, jeotermal enerji veya gne enerjisi ile seralarn stlmas, rzgar enerjisi veya fotovoltaik pillerle sulamann yaplmas bata olmak zere birok tarmsal faaliyette enerji kayna olarak yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas mmkndr. lkemizde hem bu kaynaklar, hem de tarmsal retim asndan nemli bir potansiyel mevcuttur. Ancak iftilerin bu konuda bilinlendirilmesi, demostrasyon projelerinin yaplp, uygulamalarn tantlmas ve ucuz kredi imkanlar ile desteklenmesi gerekmektedir. Ayrca elektrik enerjisi ile alan yksek verimli cihazlarn kullanm artrlmaldr. Fiyatlandrma Enerji kaynaklarnn tketim talebini belirleyen en nemli faktrlerden birisi o kaynan karlatrmal fiyatdr. evre maliyetinin de enerji fiyatna belli oranlarda dahil edilmesi, temiz enerji kaynaklarna olan talebi artrabilecektir. Bu nedenle yaktlarn fiyatlandrlmasnda emisyon (karbon, kkrt) vergisinin getirilmesi gereklidir. Ancak bu oranlarn tarm sektr 49

enerji tketimini olumsuz ynde etkileyecek boyutlarda olmamasna dikkat edilmeli, mutlaka daha ucuz ve temiz alternatifler sunulmaldr. Dier taraftan tarm sektrnde kullanlan tatlarn alm-satm vergisinde ya, emisyon, ara bykl ve yakt tketimi baznda yeni dzenlemelerin yaplmas, ayn ii gren fakat daha az enerji tketip daha az emisyona neden olan aralara baz stnlklerin tannmas gereklidir. Ayn esaslarn tatlarla ilgili yllk vergilerde de tesisi arttr. Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi Yerli tarmsal ara/gere retim sektrnn yapsal uyumda desteklenmesi, vergi ve teviklerle baz stnlklerin salanmas gereklidir. lkemizin gmrk birliine girdii bugnlerde yerli sanayinin desteklenmesi ok daha byk nem tamaktadr. Tarm sektrnde tketilen temel fosil yakt motorindir. Bu rnn kkrt orannn drlmesi konusu bata olmak zere tm zelliklerinin gelitirilmesi ve ileri lkelerde retilen rnlerle uyumu ynndeki planlar ve rafineri yatrm programlar tevik edilmelidir. C.1.5 Termik Santrallar Elektrik retiminde rasyonel enerji tketiminin salanmas, evre etkilerinin azaltlmas asndan takip edilmesi gereken stratejiler ve eylemlerin listesi aada verilmektedir. Bu eylemler hava kirlilii asndan nemli olan, fosil yakt tketen termik santrallar baznda listelenmitir. Bunun dnda, hidroelektrik santrallarla ve kurulmas planlanan nkleer santrallarla ilgili dier evre etkilerinin azaltlmasna ynelik tedbirler anlatlmamtr.

Liste 5. Elektrik retimi: Stratejiler ve Eylemler 1. Termik Santrallarn evresel Etkilerinin Yer Seimi ve Tasarm Parametreleri Yardmyla Azaltlmas 1.1 Yer seiminde blgenin hava kalitesi, meteorolojik ve topografik faktrlerinden yararlanlmas 1.2 Tasarm parametrelerinin kirletici konsantrasyonlarnn azaltlmasna imkan verecek ekilde seilmesi 1.3 Yer seiminde desentralizasyon salanarak, hat kayplarnn azaltlmas Termik Santrallarda Birincil Enerji Kayna htiyacnn Azaltlmas 2.1 Enerji dnm, iletim ve datm hatlarndaki kayplarn azaltlmas 2.2 Yanma sistemlerinin iyiletirilmesi/deitirilmesi 2.2.1 Yksek verimli/dk emisyonlu evrim sistemlerinin kurulmas 2.2.2 Birleik s-g santral uygulamalar Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi 50

2.

3.

3.1 3.2

Halen kullanlan yaktlarn zelliklerinin iyiletirilmesi Yakt deitirilmesi 3.2.1 Fosil yaktlarn daha az emisyona neden olacak fosil yaktlarla deitirilmesi 3.2.1.1 Dk kaliteli yaktlarn yasaklanmas 3.2.1.2 Doal gaz ve iyi kaliteli kmr kullanmnn desteklenmesi 3.2.2 Fosil olmayan enerji kaynaklarnn kullanlmas

4.

Emisyon Kontrol ve Syrma Sistemlerinin Kurulmas/letilmesi 4.1 Mevcut sistemlerin etkin kullanlmas 4.2 Syrma sistemi bulunmayan santrallarda, mevcut en iyi teknolojilerin kurulmas 4.3 Teknolojik gelimelere bal olarak, mevcut kontrol ve syrma sistemlerinin slah Standard ve Ynetmelikler 5.1 Uluslaras standardlarn takip edilmesi ve AB ile uyumun salanmas 5.2 Termik santrallarda kullanlan yaktlarn standardlarnn yenilenmesi 5.3 Dnm ve iletim sistemlerinde kullanlan ekipmanlarn verimleri ile santrallarn toplam verimlerini dzenleyen yeni ynetmeliklerin hazrlanp, yrrle girmesi 5.4 Santrallara emisyon kotas verilmesi 5.4 lm, test laboratuvarlarnn standard hale getirilmesi, etkin lm ann kurulmas ve iletilmesi 5.4.1 Mevcut termik santrallarn emisyonlarnn lm 5.4.2 kWh bana birincil enerji tketimlerinin ve emisyon miktarlarnn lm ve kontrol 5.4.3 Yakt zelliklerinin kontrol Fiyatlandrma 6.1 Emisyon vergisinin getirilmesi 6.2 Birim elektrik retimi bana tketilmesi hedeflenen enerjinin almas durumunda verim dkl cezas uygulanmas 6.3 Emisyon kotalarnn almas durumunda cezai meyyide getirilmesi Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi 7.1 zel sektrn elektrik retimi ve datmndaki paynn artrlmas 7.2 Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retiminin desteklenmesi

5.

6.

7.

Termik Santrallarn evresel Etkilerinin Yer Seimi ve Tasarm Parametreleri Yardmyla Azaltlmas Trkiye'de termik santrallarn yerinin seiminde baz hatalar yapld, Gkova gibi dnyadaki esiz doa gzelliklerinin tahribi pahasna baz uygulamalara gidildii bir gerektir. Bu nedenle ED almalarnda, hat kayplarnn azaltlmas, birincil enerji ikmalinin kolaylatrlmas gibi baz unsurlar yannda, kirlilikten etkilenecek nfus, blgenin doal gzellikleri ve tarmsal rn 51

potansiyeli gibi parametrelerin zerinde de nemle durulmaldr. Youn yerleim ve sanayi blgelerinde elektrik tketiminin fazla olaca aktr. Ancak yine ayn blgelerde hava kirliliinin de fazla olmas beklenir. Bu nedenle yer seiminde blgedeki hava kalitesi, meteorolojik ve topografik faktrlerden de yararlanlmas arttr. Baca ykseklii gibi tasarm parametrelerinin kirletici konsantrasyonlarnn azaltlmasna imkan verecek ekilde seilmesi gerekir. Ancak temel ama emisyonlarn kontrol olmaldr. Kurulacak santrallarn, yakma tesislerinin, boru hatlarnn ve dier enerji ilemlerinin ED uygulamalarnda baz eksikliklerin giderilmesi gereklidir. Bunlar: i. Santral yeri seiminde teknik ve ekonomik faktrler yannda mutlaka evresel faktrler de gznnde bulundurulmal, blgenin kirlilik yk ve mevcut hava kalitesi deerleri dikkate alnmaldr. ii. Sanayi blgeleri, santral yapmna uygun alanlar evresel ynyle proje olarak ayrca incelenmeli, mevcut durum (flora, fauna, background konsantrasyonlar, vb.) hazr bilgi olarak bulundurulmaldr. Ksa sreli ED almalarnda bu tr bilgiler genellikle eksik kalmaktadr. iii. ED almalarnda bir baka eksiklik teknoloji seimi konusunda grlmektedir. Sanayi kurulular veya termik santral yapmnda yabanc teknoloji, genellikle bulduu kredi ile gelmektedir. Krediyi temin eden kurulularn getirdikleri teknolojinin kabul ans ok yksek olmaktadr. Getirilecek teknoloji, kurulacak syrma sistemi ED almalarna braklmamal, mmkn en iyi teknolojinin gelmesi ve Avrupa Birlii lkeleriyle uyumun salanmas iin yeni baz snrlamalar getirilmelidir (Ayn snrlamalarn ithal otomobil, yaltm malzemesi, vb. dier alanlarda da getirilmesi arttr). Yer seiminde desentralizasyon salanarak, hat kayplarnn azaltlmas, tketimin olduu blgelerde retimin de yaplmas gereklidir. Elektrik iletim ve datm kayplar (retimin yzdesi olarak); Bangalde'te %31, Pakistan'da %28, Hindistan'da %22 gibi yksek deerlerde, buna karlk Gney Kore'de %12, A.B.D.'de %8 ve Japonya'da %7 mertebesindedir [47]. Bu rakam Trkiye iin %20 dolayndadr. letim ve datm hatlarnn yenilenmesi, elektrik retim merkezleri ile tketim alanlar arasndaki mesafenin ksaltlmas ve hat kayplarnn azaltlmas zorunludur. Basit bir hesapla, kayp orannn %20'den %10'a drlmesi halinde, 1993 yl itibariyle yaklak 2000 MW kapasiteli termik santraln retimi geriye kazanlm olacaktr. Termik Santrallarda Birincil Enerji Kayna htiyacnn Azaltlmas Termik santrallarda daha az enerji tketilerek ayn oranda enerji retebilmek iin; i. Enerji dnm, iletim ve datm hatlarndaki kayplarn azaltlmas, ii. Yanma sistemlerinin iyiletirilmesi veya deitirilmesi gereklidir. Dnyada, elektrik retiminde yksek verim salayan buna karlk dk emisyon meydana getiren IGCC (entegre gazlatrmal kombine evrimi), IGHAT (entegre gazlatrmal nemli hava trbini) ve basnl akkan yatak gibi dnm teknolojileri uygulanmaya balamtr. Mevcut teknolojinin takip edilmesi, yeni kurulacak santrallarda "uygulanabilir en iyi teknoloji" seimine gidilmesi, bu yndeki teviklerin artrlmas gereklidir. Bu erevede verim dkl cezas ismiyle yeni bir vergilendirme sistemi getirilmeli, yksek verimli teknolojilerin uygulanmas zendirilmelidir. 52

Ayrca kojenerasyon uygulamalar iin sanayiye destek olunmal, seilecek teknolojiler konusunda yol gsterilmeli ve ucuz kredi imkan salanmaldr. Yakt zelliklerinin yiletirilmesi/Deitirilmesi Yanma kkenli hava kirliliinin en nemli nedeni tketilen yaktlarn kalitesidir. Trkiye'de termik santrallarda tketilen yaktlarn zelliklerine bakldnda [13], ok nemli farkllklar gsterdii, ok kalitesiz yaktlarn termik santral girdisi olarak kullanld grlmektedir. Bunun doal sonucu olarak birim elektrik retimi bana oluan emisyonlardan bazlar aada verilmitir [20];

Santral ismi Kemerky Yeniky Kangal Hamitabad

Yakt cinsi Linyit Linyit Linyit Doalgaz

Emisyon faktr (g/kWh) SO2 Parack 60.69 53.99 71.53 eser 1.77 1.97 10.56 eser

Halen kullanlan yaktlarn zelliklerinin iyiletirilmesi salanmaldr. Bu amala; i. Mevcut yaktlarn zelliklerinin, nisbeten ucuz yntemlerle iyiletirilmesi denenmeli, ii. Orta ve uzun vadede mutlaka, daha kaliteli yaktlarn santral girdisi olarak kullanlmas salanmaldr. Bu erevede fosil yaktlarn daha az emisyona neden olacak fosil yaktlarla deitirilmesi hedeflenmi, doalgaz ve ithal takmrne dayal termik santrallarn yapmna hz verilmitir. Ancak dier taraftan, Trkiye'de 1993 yl itibariyle 9,681.7 MW hidrolik kurulu gc mevcuttur [1,2]. Hidrolik enerji yatrmlar srmekte olup, bu gcn 2000 ylnda 12,566 MW ve 2010 ylnda 23,045 MW olmas hedeflenmitir. Trkiye'nin toplam hidrolik enerji potansiyeli 34,736 MW olduu gznne alnrsa, bu potansiyelin daha yksek oranlarda kullanm, 2010 ylndaki hedefin %50 orannda artrlmas mmkndr. Bu erevede, zel sektr ve yabanc sermaye yatrmlarna ncelik verilmesi, destek olmas ve mevcut potansiyele biran nce ulalmas gereklidir. lkemizde bu kadar byk bir hidrolik potansiyel mevcut olduu, iletim, datmda ve tketimde byk kayplar olduu halde bu ilave kaynaklardan tam olarak faydalanlmayp, kaynak ithali yoluna gidilmesi doru deildir. Tm dnyada yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik retiminde kullanlmas iin ok byk destekler yaratlmaktadr. rnek olarak, rzgar enerjisi asndan 1994 yl sonu itibariyle Almanya'da 643 MW olan kapasite, 2000 ylnda 2000 MW'a ykseltilecek, ayn yllar iin Yunanistan'da 27 MW olan kapasite 200 MW'a ykseltilecek, ngiltere'de 150 MW olan kapasite 1000 MW'a ykseltilecektir [48]. 53

lkemizde zellikle jeotermal, rzgar ve gne enerjisinden elektrik retimi iin byk potansiyel mevcuttur. Ancak bu yoldaki abalar ve devlet destei mit krcdr. Bu erevede rzgar enerjisi iin 2000 ylnda 50 MW, 2010 ylnda 250 MW, jeotermal enerji iin 2000 ylnda 200 MW, 2010 ylnda 1000 MW, gne enerjisi (fotovoltaik) iin 2000 ylnda 5 MW, 2010 ylnda 20 MW kapasite hedeflenmeli ve bu hedeflere ulalmas iin gerekli tevikler mutlaka salanmaldr. Ayrca nkleer enerji, lkemizin gndemindedir. Bu konudaki abalar "kurulu kararnn alnmas" aamasna ulamtr. Nkleer enerjinin mevcut hava kirlilii problemlerinin zmnde yardmc olaca aktr. Ancak bu konuda nihai karar alnmadan nce kamuoyu bilgilendirilmeli ve kamuoyu destei mutlaka alnmaldr. Bu erevede hazrlanacak fayda/maliyet analizi kamuoyuna, halk kitleleri tarafndan anlalacak bir dilde sunulmaldr. Emisyon Kontrol ve Syrma Sistemlerinin Kurulmas/letilmesi lkemizde, termik santrallardan oluan emisyonlarn kontrol ve syrma sistemlerinin kurulmas ilemleri yava olmakla birlikte planl bir ekilde srmektedir. Bu konudaki en nemli ihtiya syrma sistemlerinin finansman konusundadr. Ancak hedef olarak Avrupa Birlii ile entegrasyon alndnda yaplan ilerin yetersiz olduu aktr. Termik santrallarda srekli izleme sistemi kurulmutur. Ayrca termik santrallarn tamamnda filtre mevcuttur. Bu filtrelerin etkin kullanm, bakm ve zamannda yenilenmesi sonucu emisyonlar limitlerin altnda kalacak, termik santrallarn parack emisyonu kontrol altnda tutulabilecektir. lkemizde linyite dayal termik santrallarda teetsel yakma teknolojisinin kullanlmas ve yanma odas scaklnn dk olmas nedeniyle termal NOx oluumu dk miktarlarda gereklemekte ve NOx emisyonlar limitlerin altnda kalmaktadr. Doalgaz kombine evrim santrallarnda ise yanma artlarnn kontrol ile NOx oluumunu azaltmak mmkndr. Ancak NOx emisyonlarnda, limitlerin almamas gibi bir hedef yetersizdir. AB ile entegrasyon dnlyorsa, mevcut toplam emisyonlarn bir plan dahilinde, srekli olarak drlmesi hedeflenmelidir. Bu hedef, 5 yl sonraki emisyonlarn, bugnk miktarn yars mertebesinde gereklemesi eklinde olabilir. AB lkelerinde benzer "dondurma ve azaltma" planlar uygulanmakta olup, farkl lkeler iin %70 oranna kadar indirimler hedeflenmitir. Termik santral emisyonlar ile ilgili en nemli problemin SO2 kontrol olduu grlmektedir. Bu erevede ayrhan I-II'ye deslfrizasyon sistemi kurulmu, Orhaneli, Kemerky ve Yataan termik santrallar ile ilgili ihaleler alm ve toplam 13 santral iin 1 milyar 100 milyon $ tutarnda yatrm program balatlmtr. Bu programn en ksa zamanda tamamlanmas gereklidir. Bylece 1996 yl emisyonunun 2000 ylna kadar dondurulmas, bu yldan sonra da azaltma plan dahilinde aaya ekilmesi hedeflenmelidir. Ayrca yeni kurulacak termik santrallarda mevcut en iyi syrma sistemlerinin kurulmas salanmal, teknolojik gelimelere bal olarak, mevcut kontrol ve syrma sistemlerinin slah temin edilmelidir. 54

Standard ve Ynetmelikler AB'de uygulanan ve termik santrallardan oluan emisyonlarn kontroln amalayan emisyon limitlerinin temelinde 24 Kasm 1988 tarihinde yrrle giren 88/609/EEC sayl ynetmelik yeralmaktadr. Buna gre 50 MW'n zerindeki termik santrallarda "lisans ilemi" balatlm ve herbir ye iin -gelimilik seviyelerinin paralelinde- emisyon azaltma plan yrrle girmitir. Bu plan, 1990'l ve 2000'li yllardaki parack, SO2 ve NOx emisyonlarnn, 1980 seviyelerine ekilmesini hedeflemektedir [49]. Bu plana gre, rnek olarak Belika'da 1980 ylnda 530 kt/yl olan SO2 emisyonu ile ilgili tavan, 1993 yl iin 318 kt/yl, 1998 yl iin 212 kt/yl ve 2003 yl iin 159 kt/yl olarak belirlenmitir. NOx emisyonlar ile ilgili olarak yine ayn lke rnek alndnda, 1980 ylnda 110 kt/yl olan emisyonun, 1993 ylnda en fazla 88 kt/yl'a, 1998 ylnda ise en fazla 66 kt/yl'a kmas hedeflenmitir. Trkiye'de de benzeri bir "emisyonlarn dondurulmas ve azaltlmas plan" uygulamaya konmaldr. ABD'de, parack, SO2 ve NOx dnda, insan sal ve evre iin zararl veya toksik olan 189 parametrenin emisyonuna da limit konmutur. Bunlarla ilgili envanterler 1991 ylnda EPA tarafndan derlenmi, termik santrallarda "ticari en iyi kontrol teknolojisi"nin uygulanmas zorunlu hale getirilmitir. Ayrca emisyon limitlerinin al-sat gibi ekonomik aralar, iki fazl teknoloji yenileme plan gibi teknik aralar kullanlmaktadr. Teknoloji yenilemedeki ilk fazda %90 SO2 azaltma teknolojisinin uygulanmas, ikinci fazda ise, 4 yllk bir dnemde temiz kmr teknolojilerine (atmosferik akkan yatak, basnl akkan yatak, entegre gazlatrma kombine evrimi, vb.) gei hedeflenmitir. Ayrca emisyon izni sistemi, ihmal ve art niyet halinde, sorumlulara hapis dahil ar cezalarn verilmesi gibi dier baz uygulama ve yaptrmlar getirilmitir [49]. Termik santrallardan oluan emisyonlarn ncelikle kaynak baznda kontrol gereklidir. Bu erevede kullanlan yaktlarn standardlarnn yenilenerek, sahip olmas gereken minimum zellikler tekrar belirlenmeli, yakt zellikleri kontrol edilerek, kirlilik kaynakta azaltlmaldr. Dnm ve iletim sistemlerinde kullanlan ekipmanlarn verimleri ile santrallarn toplam verimlerini dzenleyen yeni ynetmeliklerin hazrlanp, yrrle girmesi ve santrallara emisyon kotas verilmesi de AB'ne entegrasyon iin gerekli aralardr. Ayrca lm ve test laboratuvarlarnn standard hale getirilmesi, etkin lm ve denetleme ann kurulmas ve iletilmesi gerekir. lm ve denetleme ilemi iin blgesel-standard laboratuvarlar kurulmal, bu laboratuvarlar yerel ynetimlerin gzetiminde belli periyodlarla denetleme ilemini yerine getirmelidir. Bu erevede, mevcut termik santrallarn emisyonlarnn lm, kWh bana birincil enerji tketimlerinin ve emisyon miktarlarnn lm ve kontrol, yakt zelliklerinin kontrol yaplmal, santrallarda kurulu lm ve izleme sisteminin almas denetlenmeli, lm cihazlar dzenli olarak kalibre edilmelidir. Fiyatlandrma Elektrik retiminde evre maliyetinin retim maliyetine herhangi bir oranda dahil edilmesi, evreyi kirleten teknolojilerin haksz rekabet ansnn yokedilmesi gereklidir. Temiz enerji kaynaklarndan yaplacak retime yatrm baznda tevik verildii gibi enterkonnekte sisteme 55

satlacak elektrik fiyatnn belirlenmesinde de destein verilmesi gereklidir. Bu amala temiz enerji kaynaklarnda yaplacak retim yksek fiyatla satn alnmal veya emisyon vergileri ile haksz rekabet nlenmelidir. Bu erevede: i. Santrallara emisyon kotalar verilmelidir. Birim retim bana atmosfere verilebilecek kirletici miktarlar snrlandrlmaldr. ii. Bu kotalarn almas durumunda yksek oranda "kota ama cezas" uygulanmal, ayrca alan miktar bir sonraki yln kotasndan dlmelidir. iii. Emisyon kotalar alnp-satlabilmelidr. Emisyon ve hava kalitesi snr deerleri almamak kaydyla, izin verilecek maksimum emisyonlar yllk bazda belirlenmeli, bu ilemlerde, blgedeki bir nceki yla ait hava kalitesi verileri de deerlendirilmelidir. Ayrca birim elektrik retimi bana tketilmesi hedeflenen enerjinin almas durumunda verim dkl cezas uygulanmal, bylece yksek verimli-ileri teknolojiye sahip santrallarn kurulmas zendirilmelidir. Yapsal Uyum Programlar ve Sanayinin Tevik Edilmesi Elektrik retimi ve datmndaki en byk amazlardan birisi, bu sektrlerin halen devlet sektr olmas, baz zelletirmelerin baarszlkla sonulanmas, devletin imkanlarnn ise gerekli iyiletirme yatrmlarn karlayamamasdr. Bu nedenle elektrik retim/datm sektrnde faaliyet gsteren/gsterecek zel sektr kurulular desteklenmelidir. Yap-ilet-devret eklindeki model yap ve ilet haline dntrlmeli, devletin faaliyetleri ve sahiplii en aza indirilmelidir. Bu sektrde faaliyet gsterecek kurululara vergiden indirim ve dk faizli kredi gibi tevikler verilmeli, zellikle kk hidroelektrik santral ve dier yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retimi yatrmclar asndan cazip hale getirilmelidir. Uzun vadede rzgar trbini, fotovoltaik pil gibi teknolojilerin yurtiinde retimi hedeflenmelidir. Ayrca kirlilik kontrol teknolojilerinin (baca gaz syrma sistemi, filtre, vb.) yerli sanayi tarafndan tasarm ve inas desteklenmelidir. C.2 YAPISAL ve KURUMSAL DZENLEMELER

C.2.1 Yapsal Dzenlemeler, Grev Alanlarnn Yeniden Tanmlanmas Trkiye'de, genel olarak sistemde grlen aksamalar enerji ve evre ilikilerine de yansmaktadr. Enerji ve evre konusunda; enerji trlerini seme, vergilerini dzenleme, kaynaklarn rasyonel kullanmn salama, teknolojik seimleri yapma ve ekonomik irdelemeleri gerekletirme ilevlerini yrtecek bir yaplanmaya ihtiya vardr. Enerji ile ilgili temel btn kurum ve kurulular devlete aittir. Enerji kaynaklarnn retilmesi, ilenmesi ve ikincil kaynaklarn elde edilmesi, tanmas ve hatta satlmas devlet kurulular eliyle yrtlmektedir. PGM, EE, BOTA, TEA, TEDA, MTA, TK, TPAO gibi devlet kurulular tarafndan yrtlen bu faaliyetler sonucu oluan evre problemleri, yine devlete ait baka kurulular tarafndan denetlenmeye allmaktadr. Bunun sonucu olarak, rnein termik 56

santral emisyonlar limitleri at halde alnan nlemler yetersiz kalmaktadr. Bu ekilde devlet, kendi koyduu kurallar iki kez inemekte; standardlar retici devlet kurulular tarafndan almakta ve cezai meyyideler deneti devlet kurulular tarafndan uygulanmamaktadr. Mevcut hali ile enerji ve evre konusunun kurumsal bir temeli olmad gibi, yetki ve kavram kargaasnn da yaand bilinmektedir. rnek olarak; kirletici zellii yksek olan Aal kmrlerinin stanbul'a sokulmasnn kaynakta kontrol mmkn olamamaktadr. nk, karar alan evre l Kurulu, uygulayan Bykehir Belediyesi, kmr madenlerinin iletilmesi konusunda yetkili organ ise Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'dr. Bunlara ilave olarak evre Bakanl, Salk Bakanl ve Sanayi Bakanl'nn yetki ve sorumluluklar ile akan konular olabilmektedir. Ayrca mevcut yap iinde denetleyici olan devlet, kirleten yine devlet veya denetleyen belediye, kirleten de belediye olabilmektedir. Normal artlarda kapatlmas gereken enerji reten veya tketen kurululara eitli nedenlerden dolay tolerans gsterilmekte, istihdam ve dier ekonomik nedenlerle siyasi bask konusu olabilmektedir. Geleneksel KT yaps ierisinde politik kararlarn ok etkili olduu sistemler, hzl gelien, girift ve teknolojik seyri takip etme durumundaki enerji ve evre problemlerine zamannda ve gereki zmler retememektedirler. Bu nedenlerle, enerji tketiminde evrenin korunduu, enerji master plannn oluturulduu/gelitirildii, standardlarn ve ynetmeliklerin oluturulduu, kurallara uyulmamas durumunda ne gibi (objektif) meyyidelerin, ne ekilde uygulanacann belli olduu ve yetki karmaasnn yokedildii bir enerji ve evre yaplanmasna ihtiya vardr. Bu yaplanmada: i. Merkezi otoritenin yk azaltlmal, grev ve sorumluluklarn byk bir ksm yerel ynetimlere devredilmelidir. ii. Salkl bir zelletirme politikas izlenmeli, devlet kurulular hem denetleyen, hem de denetlenen olma ikileminden kartlmaldr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl yapsal adan kltlmeli ve faaliyet alan daraltlmaldr. Ayrca devlet kurulular gibi belediyeye ait benzeri kurulularn zelletirilmesi de mutlaka salanmal, belediyeler kmr alp-satan, ocak ileten kurumlar olmamaldr. iii. Enerji ile ilgili her trl uygulama, belediyelerin yetki ve sorumluluunda denetlenmeli, belediyelerin yetimi personel ve ekipman ihtiyac en ksa srede giderilmelidir. iv. evre Bakanl'nn tara tekilat gelitirilmeli, belediyelerin yetki ve sorumluluunda olan grevlerin izlenmesi ve incelenmesinden sadece bu tekilat sorumlu olmaldr. C.2.2 Ulusal ve Uluslararas Kurumlar ile birliinin Artrlmas Enerji ve evre konusu, retimin ve enerji tketiminin szkonusu olduu her kurum ve kuruluun faaliyet ve ilgi alanna girmektedir. Bu erevede Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, evre Bakanl, Sanayi Bakanl, Tarm Bakanl, Salk Bakanl, Ulatrma Bakanl, belediyeler vb. birok kurum ve kurulu, enerji kkenli evre kirliliinin kontrol iin ortak hareket etmelidir. Bu konudaki koordinasyon ve ibirlii zemini evre Bakanl tarafndan 57

oluturulmaldr. Mevcut ve gelecekteki emisyonlarn azaltlmas iin kontrol maliyetleri baz alnarak sektrel programlar oluturulmal, emisyon tavan ve azaltma programlar tanmlanmaldr. Trkiye, uluslararas birok kurum ve kuruluun yesidir. Avrupa Birlii gibi dier baz kurum ve kurulularla da sk bir diyalog iinde olup, imzalanan uluslararas anlamalar gerei ykmllkleri vardr. Bu ykmllklerin yerine getirilmesi, uluslararas projelerde daha aktif grev alnmas ve uluslararas fonlardan daha fazla pay alnmas iin gayretler artrlmaldr. Bu konudaki almalar evre Bakanl'nn koordinatrlnde ulusal yetki ve sorumluluk blmne ihtiya gstermektedir. Karbon ve kkrt emisyonlarnn snrlandrlmas gibi enerji-evre arlkl eylemler genellikle uluslararas anlamalarn lkemize yansmas olarak grlmektedir. Gerek enerji ve gerekse evre konusundaki aratrma projelerinin genellikle d destekli olduu da bilinmektedir. Bu nedenle uluslararas kaynaklarn aratrlmas ve yurtiinde aratrma kurumu, niversite ve irketlerin kullanmna almas iin yeni bir yaplanmaya ihtiya vardr. Bu yaplanmada Enerji Bakanl, evre Bakanl ve Enerji Enstits'nn nemli bir rol oynayaca aktr. C.2.3 Finansman Ynetimi: Enerji ve evre Fonunun Kurulmas Enerji ile ilgili eitli faaliyetler sonucu oluan evre kirliliinin maliyeti ve dier d maliyetler, enerji fiyatlarna yanstlmaldr. Enerji kaynaklarnn sosyal maliyetinin bileiminde: nsan sal zerine (yaralanma gibi ksa dnemli, kanser gibi uzun dnemli ve genetik bozukluklar gibi ok uzun dnemli) etkiler, evresel (flora, fauna, global iklim, malzeme zerine) etkiler, Kaynaklarn tketiminin uzun dnemli maliyeti, stihdam gibi yapsal makroekonomik etkiler, Aratrma ve gelitirme harcamalar, yatrm ve iletme sbvansiyonlar, Enerji arznn gvenlii iin yaplan savunma yatrmlar, Byk nkleer kazalar sonucu oluan radyoaktif kontaminasyonun etkileri,

naat veya kaza gibi nedenlerle oluan yer deitirme, ciddi hastalk ve lm gibi psikososyal maliyetler bulunmaktadr [50]. Enerji fiyatlarna bu tr d maliyetlerin de yanstlmas gereklidir. Bu ekilde az kirleten kaynaklar ve teknolojiler ile ok kirletenler arasndaki haksz rekabet nlenmelidir. Ancak vergi miktarlarnn tayininde; rekabet gcnn drlmemesi, 58

pazar paynn azaltlmamas, ihracat gelirlerinde kayp yaratlmamas, isizliin artrlmamas, cretlerin azaltlmamas ve hkmetin vergi gelirlerinin olumsuz etkilenmemesi de salanmaldr. Bu ekilde oluan fonlar genel bte ann kapatlmasnda kullanlmamaldr. Bu erevede: i. ii. "Enerji ve evre Fonu" kurulmaldr, Emisyon izni sistemi gelitirilmeli, emisyon kotalar alnp, satlabilmelidir.

iii. Yaktlara karbon vergisi getirilmelidir. Bu verginin miktar belirlenirken, ekonominin dier sektrlerinde yarataca olumlu ve olumsuz etkiler de gznnde bulundurulmal, 10-40 $/ton karbon miktarlarnn stne klmamaldr. iv. Yaktlara kkrt vergisi getirilmeli, sanayi tesislerine ve termik santrallere birim retim ile ilikili emisyon kotas verilmelidir. Bu kotann almas durumunda cezai meyyideler uygulanmal, kota ticaretine izin verilmelidir v. Elektrik retimi, snma ve proses amal enerji tketimleri etkinletirilmeli, enerji tasarrufunu salayc ynde tevikler veya cezai uygulamalar getirilmelidir. vi. Tatlardan alnan evre kirletme vergisi, sanayi tesislerinden ve termik santrallerden alnacak verim dkl cezas bu fonda toplanmaldr. vii. Oluturulan fon ncelikle enerji tasarrufu projeleri, yakt iyiletirme ve deitirme projeleri ile yenilenebilir enerji kaynaklar retiminin artrlmasnda kullanlmaldr. Ayrca emisyon kontrollerinin etkinletirilmesi, lm laboratuvarlarnn lke sathna planl bir ekilde yaylmas iin yerel ynetimler desteklenmelidir. Enerji etkin teknolojiler ve emisyon kontrol teknolojileri ucuz kredilerle tevik edilmelidir. Enerji ve evre fonunun 1997-2010 yllar arasndaki gelir-gider dengesi aadaki ekilde ngrlmektedir: C.2.4 Aratrma ve Gelitirme Faaliyetlerinin Etkinletirilmesi: Enerji Enstitsnn Kurulmas Enerji tketimi, hava kirlilii problemi bata olmak zere bir ok evre probleminin en nemli kaynadr. Trkiye'de, srekli ve istikrarl bir izgide byyen, en byk yatrmlarn yapld bu sektr ile ilgili aratrma ve gelitirme faaliyetleri (ArGe), bu faaliyetlere ayrlan bte yok denecek kadar azdr [51]. Bu nedenle enerji ve evre alanndaki temel ve gncel aratrma konularna genellikle girilememekte, ok kstl btelerle ve byk gayretler sarfedilerek bitirilebilen aratrmalarn sonular genellikle ticari bir anlam ifade etmemektedir. Ayn

59

konunun, dar boyutlarda bir ok kurum ve kurulu tarafndan ele alnd ve ayn dar erevede tekrarlarn oka grld de bilinen bir husustur. Yllk Miktar (Milyon $) Gelir kalemleri 1997 Yakt vergileri (karbon, kkrt, kurun vb. vergiler) Cezalar ve yllk vergi artrmlar (KDV art, yllk vergi art, emisyon kotas am cezas, vb.) Uluslararas fonlarn kullanm Genel bteden aktarm ve zel sektr katlm Toplam Gider kalemleri Vergi indirimleri ve tevikler (dk emisyonlu aralarn, temiz yaktlarn, enerji tasarrufu projelerinin, emisyon kontrol sistemlerinin, vb. teviki) Laboratuvarlarn kurulmas, yerel ynetimlerin imkanlarnn gelitirilmesi ArGe projelerinin desteklenmesi, enerji enstitsnn kurulmas Kurumsal yapnn, standardizasyonun, eitim faaliyetlerinin desteklenmesi Toplam 3,000 500 500 500 4,500 2000 5,000 700 1,000 500 7,200 2005 6,500 800 1,000 500 8,800 2010 8,000 1,000 1,000 500 10,500

4,100

6,900

8,500

10,100

250 100 50 4,500

150 100 50 7,200

150 100 50 8,800

150 200 50 10,500

Bunun nemli bir nedeni, gerek enerji kayna, gerekse dnm teknolojileri asndan da baml bir politika izlenmesidir. Bunun sonucunda, ilgili lkelerdeki ArGe faaliyetlerine de dolayl olarak kaynak aktarlmaktadr. Trkiye'de yaanan veya yaanabilecek bir evre problemi; doal gaz veya iyi kaliteli kmr ithali ile ya da syrma nitesi de dahil olmak zere anahtar teslimi termik santral projeleri ile yurtdndan zlmeye allmaktadr. Yaplan uzun vadeli plan ve programlar [2], ithal kaynak bamllnn artacan kabul etmekte ve benimsemektedir. Trkiye'deki bilgi birikimi ve aratrma kapasitesi, tekrarlar ve kk projeler ile israf edilirken, enerji ve evre konusundaki nemli ve gncel projeler (kat atk yaklmas, deslfrizasyon nitesi kurulmas, katalitik konvertr retilmesi, vb.) tamamen yabanc kurululara ihale edilmektedir. Enerji ve evre konusundaki aratrmalarn yetersizliinin bir baka nemli nedeni ise, bu aratrmalar destekleyecek, ynlendirecek ve kontrol edecek bir kurumun bulunmamasdr. Bu erevede:

60

i. En ksa zamanda "Enerji Enstits" kurulmaldr. ii. Trkiye'nin enerji ve evre konusundaki aratrma ncelikleri belirlenmeli, ksa ve uzun vadeli aratrma programlar oluturulmal, enstit bnyesindeki aratrma birimleri (yenilenebilir enerji kaynaklar, enerji tasarrufu, enerji planlamas, evre kirliliinin kontrol, vb.) bu plan ve programlar erevesinde ekillendirilmelidir. iii. Enstit'nn kuruluunda, ilgili tm kurum ve kurululardan (Bakanlklar, zel irketler, vb.) katk salanmaldr. Enstit aratrma birimleri ve teknopark yaps erevesinde verilecek hizmet yannda, aratrma plan ve programlar dahilinde, kamu ve zel sektr kurulular proje baznda desteklenmeli ve ynlendirilmelidir. iv. Enstit, ulusal kaynaklar yannda, OECD, Birlemi Milletler, Avrupa Birlii gibi uluslararas kurululardan da kaynak ve proje destei salamaldr. v. Enstit, enerji ile ilgili projelerin, planlama, yer seimi, kurulu, retim ve kapan aamalarnda en azndan danmanlk grevini stlenmelidir. Enstit, enerji yatrmlarnn ED almalarn yapabilmelidir. vi. Enstit tarafndan uluslararas projeler takip edilmeli, aktif katlm mutlaka salanmal, mevcut ilikiler gelitirilmelidir. Ulusal ve uluslararas projelere salanacak yurtd destekler, yurtdnda halen devam etmekte olan EUROKA, THERMIE, JOULE, SAVE gibi projelere katlmn salanmas/arttrlmas, bilimsel ve teknolojik ibirlii imkanlarnn gelitirilmesi, bu konulardaki ArGe faaliyetlerine nemli bir ivme kazandracaktr. vii. Enstit, kar amac gtmemeli, ancak giderlerini karlayabilecek finansal yapya sahip olmaldr. Ayrca gerek kurulu aamasnda, gerekse stratejik projelerin yrtlmesinde, enerji ve evre fonundan kaynak aktarlmaldr. C.2.5 Eitim ve Bilgilendirme Faaliyetlerinin Yaygnlatrlmas Enerji ve evre konusunda her seviyede ve geni katlml bir eitim faaliyetinin yrtlmesi iin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl nderliinde "Enerji ve evre Eitim Komisyonu" oluturulmaldr. Bu komisyon, okullar ve medya gibi kurum ve kurulularn da aktif katlmyla eitim program hazrlamal, dl ve burs gibi etkinliklerle bu konuya ilgiyi artrmaldr. C.3 EYLEMLERN UYGULANMASI

Enerji kkenli evre kirlilii problemlerinin kontrol ve azaltlmas iin nerilen eylemler, birok gelimi lkede halen uygulanmaktadr. Bu nedenle teknik uygulanabilirlik iin hi bir problem yoktur. Ancak bu eylemler ksa vadede enerji ilemlerinin fiyatnn artmasna neden olabilir. Bu maliyet art; enerji tasarruf uygulamalar, enerji iletim ve datm hatlarnn yenilenmesi, yaktlarn temizlenmesi, teknolojinin iyiletirilmesi gibi alanlardaki yeni yatrm 61

ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Yeni getirilecek emisyon vergileri, vb. uygulamalar bu maliyeti karlamakta kullanlacak, dolaysyla ksa vadede enerji fiyatlar artacaktr. Ancak orta ve uzun vadede enerji verimlilii, enerji etkinlii, enerji younluunun artmas sonucunda enerjiye denen para azalacaktr. Bu nedenle en ksa zamanda finansal baz kararlarn alnmas, fon oluturulmas arttr. Bu erevede emisyon vergilerinin getirilmesi, standardlarn yenilenmesi, ynetmeliklerin kartlmas en ge 2 yl iinde sonulandrlmaldr. Bu zaman zarfnda tevikler, laboratuvar kurulmas/gelitirilmesi, eleman eitimi gibi konular da ele alnmal, bilgilendirme ve eitim faaliyetleri artrlmaldr. lk yl biriken fonlar 2.yln bandan itibaren yakt iyiletirme, enerji tasarrufu ve yenilenebilir enerji uygulamalar bata olmak zere sratle enerji ve evre ile ilgili ncelikli faaliyetlere aktarlmal, birok lkede grld gibi bte aklarnn kapatlmas amacyla kullanlmamaldr. Bu nedenle ilk yaplacak faaliyet Enerji ve evre Fonu'nun kurulmasdr. Faaliyetlerin sistematik olarak yrtlebilmesi iin Enerji Enstitsnn kuruluu da ilk yl iinde gerekletirilmelidir. Bu faaliyetlerin yrtlmesindeki sorumlu kurum temelde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'dr. Bu Bakanlk bnyesinde oluturulacak organlar, evre Bakanl, Sanayi Bakanl, Ulatrma Bakanl, vb. ilgili tm resmi/zel kurum ve kurulularla ibirlii iinde almaldr. Eylemlerin finansal boyutu ve maliyeti C.2.3 Finansman ynetimi ksmnda 1997-2010 yllar itibariyle tahmin edilmitir. Faaliyetler sonucu gerekleecek fayda miktar konusunda ok farkl senaryolar retilebilir. Fosil yaktlardan retilen 1 kWh elektrik iin 0.4 $, nkleer reaktrlerden retilecek elektrik iin 0.2 $ sosyal maliyet oluabilecei tahmin edilmitir [50]. Ayrca dier enerji kaynaklar iin de benzeri tahminler vardr. Ancak bu tahminlerin hepsi itibari ve geree uygun olmayan tahminlerdir. Zirai rn kayb belki mali terimlerle ifade edilebilir, ancak insan lm, vb. geri dndrlemez etkilerin maliyetinin tahmin edilmesi hem anlamsz, hem de imkanszdr. Mali yn ne olursa olsun, evre kirliliindeki sorumluluumuzu azaltmak, dnya ile entegre olmak, daha nemlisi yaanabilecek bir evreyi insanmza ve gelecek nesillere sunmak iin bu ve benzeri tedbirleri almak zorundayz.

62

KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. M.Alta, H.Fikret ve E.elebi, "Enerji statistikleri", Trkiye 6.Enerji Kongresi, Ekim 1994, zmir. M.Alta, H.Fikret ve E.elebi, "Trkiye Enerji Sektrnn Geliimi ve Arz Talep Projeksiyonlar (1970-2010)", Trkiye 6.Enerji Kongresi, Ekim 1994, zmir. .Dilma, .Trs, M.Trs ve A.J.Wetherilt, "Effect of Exterior Wall Systems on Energy Consumption: Case Study for Gebze, Turkey", Energy Sources, 1996 (baskda). "Ulatrma statistikleri zeti 1993", DE, Ekim 1994, Ankara. "evre ve Otomotiv Sanayii", OSD, Mart 1993, stanbul. "Tarm statistikleri", DE, 1994, Ankara. "FAO Production Yearbook", C.30, 1990, Roma. E.Tre, "NATO-TU-COATING Project Proposal", 1993, Kocaeli. E.Ekinci, "Yaktlar, Yanma ve Hava Kirlilii", Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol (Ed.M.Trs, E.Kalafatolu ve H.Okutan), TBTAK-MAM Yayn, 1993, Kocaeli. E.Arolu, "Hava Kirlilii-Kmr Gerei", II.Hava Kirlenmesi, Modellemesi ve Kontrol Sempozyumu, Mart 1995, stanbul. "Motorlu Tatlarda Kullanlan Yaktn retimi, Datm, Standartlar, Fiyatlandrlmas ve Datm Srecinde Kalitesinin Korunmas ve Denetimi", TPRA Raporu (yaynlanmam), 1995. "Yaktlar, Yalar", Petrol Ofisi Yayn, 1980, Ankara. "Trkiye'deki Termik Santrallarda Kullanlan Yaktlarn zellikleri", TEA, 1995 (yaynlanmam), Ankara. S.Tzner, "Greenhouse Gas Emissions", TEA-evre Daire Bakanl, 1995 (yaynlanmam), Ankara. ETKB, Enerji ve Teknoloji Raporu, 1992, Ankara. Y.Atakan, "World Population Growth, Energy Demand and Increasing Carbon Dioxide Emissions Towards Global Warming-Estimation of CO2 Contribution of Turkey", Industrial Air Pollution (Ed. A.Mezzinolu ve M.L.Williams), NATO-ASI Series, Springer Verlag, 1992, Berlin. M.Trs ve E.Alper, "Past and Projected Carbondioxide Emissions Due to Energy Utilization in Turkey", Energy-The Int.Journal, C.19, 499-500, 1994. A.Durmaz, vd., "Ankara li in Emisyon Faktrleri", NATO Proje Raporu, 1990. A.Doan, vd., "Kayseri ehri in Emisyon Faktrleri", 1991. "Trkiye'deki Termik Santrallerle lgili Emisyon Faktrleri", TEA, 1995 (yaynlanmam), Ankara. "Corinair Inventory-Default Emission Factors Handbook", Commission of the European Community, 1992, Paris. "Compilation of Air Pollutant Emission Factors", 4.Bask, USEPA, 1985. V.ahin, "Enerji Sektrnde Gelecee Bak", TSAD Yayn, 1994, stanbul. Acid News 5, Aralk 1994, Gteborg. .Dilma ve M.Trs, "Trkiye'de Konut Sektrnde Enerji Tasarrufu", Tesisat Mhendislii, C.3, 10-13, 1995, stanbul.

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

63

A.H.Rosenfeld, "Energy-Efficient Buildings in a Warming World," Energy and Environment in the 21th Century, The MIT Press, 1991. 27. .Dilma ve M.Trs, "lkemizde Kullanlan Baz D Duvar Sistemlerinin Enerji Tasarrufuna ve evreye Etkilerinin Belirlenmesi, Tesisat Mhendislii, C.3, 33-38, 1995. 28. "Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Genelgesi", 17 Haziran 1994. 29. E.Arolu ve N.Tokgz, "lkemiz Linyit Yataklarnda Gerekletirilen Sondaj almalarna Ait Geometrik Byklkler ve Teknolojik Analiz Sonular zerine Bir statistiksel alma", Aralk 1993 (yaynlanmam), stanbul. 30. E.Ekinci, "Kmr Zenginletirme", Ders Notlar, Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol Kursu-I, .T.., 1995, stanbul. 31. H.Okutan, "Kmrlerin Biriketlenmesi", Ders Notlar, Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol Kursu-I, .T.., 1995, stanbul. 32. E.Ekinci, "Trkiye'de Briketleme Uygulamalar ve Maliyeti", 1995 (yaynlanmam), stanbul. 33. A.Koak, "Trkiye'de Jeotermal Enerji Potansiyeli ve Kullanm", Trkiye 6.Enerji Kongresi, C.1, Sh.69-78, Ekim 1994, zmir. 34. O.Mertolu, M.Mertolu ve N.Baarr, "Jeotermalin Gemite ve Gelecekte Trkiye'deki Yeri, nemi ve Uygulamalar, Trkiye 6.Enerji Kongresi, C.1, Sh.131144, Ekim 1994, zmir. 35. W.D.Northaus, "Economic Policy in the Face of Global Warming", Energy and Environment in the 21th Century, The MIT Press, 1991. 36. Dumansz Kazan zellikleri, htira Berat Mracaat, 1994, Ankara. 37. "Dumansz Kazan Emisyon lm Raporu", Gazi niversitesi, 1994, Ankara. 38. E.Ekinci, M.Trs ve H.Okutan, "Termik Santrallar ve Emisyon Kontrol", Gkova Krfezi evre Sorunlar ve evre Ynetimi Sempozyumu, 28-30 Haziran 1994, zmir. 39. Yldz Kazan A.., Kiisel grme, Austos 1995, stanbul. 40. J.E.McMahon, "National Appliance Efficiency Regulations and Their Impacts", Energy and Environment in the 21st Century, The MIT Press, 1991. 41. ISO 9164: Thermal Insolation-Calculation of Space Heating Requirements for Residential Buildings", 1989. 42. "Yedinci Be Yllk Kalknma Plan-Genel Enerji zel htisas Komisyonu Raporu", 1994, Ankara. 43. T.Savac, "Trkiye'de Sanayinin Buhar Maliyeti", 1995 (yaynlanmam), Kocaeli. 44. B.Metz, "Transportation and the Environment in the European Economic Community", Energy and Environment in the 21st Century, The MIT Press, 1991. 45. C.H.Amann, "Technical Options for Energy Conservation and Controlling Environmental Impact in Highway Vehicles", Energy and Environment in the 21st Century, The MIT Press, 1991. 46. D.Atkinson ve A.Cristofaro, "Role of the Automobile in Urban Air Pollution", Energy and Environment in the 21st Century, The MIT Press, 1991. 47. M.Munasinghe, "Electricity and the Environment in Developing Countries with Special Reference to Asia", Energy and Environment in the 21st Century, The MIT Press, 1991. 48. F.Sanchez, "Electricity Production with Renewable Energies", Kurs Notlar (Renewable Energies as an Alternative for the Future World), Kasm 1995, Granada.

26.

64

49. 50. 51.

"Emission Standards Handbook: Air Pollutant Standards for Coal-Fired Plants", IEA Coal Research, IEACR/43, Aralk 1991, Londra. O.Hohmeyer, "External and Social Cost of Energy", Kurs Notlar (Renewable Energies as an Alternative for the Future World), Kasm 1995, Granada. "Aratrma-Teknoloji Grubu Raporu", 6.Be Yllk Kalknma Plan, Genel Enerji zel htisas Komisyonu, Aralk 1988, Ankara.

65

EK izelgeler

66

izelge 1. Trkiye'nin enerji kaynak varl (1993 sonu itibariyle). Kaynak Takmr (milyon ton) Linyit (milyon ton) Elbistan Dier Toplam Asfaltit (milyon ton) Bitml ist (milyon ton) Hidrolik (TWh/yl) Hampetrol (milyon ton) Doalgaz (milyar m3) Nkleer kaynaklar (ton) Tabii Uranyum Toryum Jeotermal (MW/yl) Elektrik Is Rzgar (TWh/yl) Gne (milyon TEP) Elektrik Is Grnr 185 3,357 3,982 7,339 45 555 122 39 10 9,129 380,000 Muhtemel 417 626 626 29 1,086 Mmkn 766 409 409 8 Toplam 1,368 3,357 5,017 8,374 82 1,641 122 39 10 9,129 380,000

200 1,000 12.4 -

4,300 30,100 120 -

4,500 31,100 120 8.8 26.4

67

izelge 2. Birincil enerji retimi. Hayvan ve Bitki Artklar (bin ton)

Yl

Takmr (bin ton)

Linyit (bin ton)

Asfaltit (bin ton)

Petrol (bin ton)

Doalgaz (milyon m3)

Hidroli k (GWh)

Jeotermal

Gne (bin TEP)

Odun (bin ton)

Elektrik (GWh) 1970 1975 1980 1985 1990 1993 4,573 4,813 3,598 3,605 2,745 2,789 5,782 9,150 14,469 35,869 44,407 45,286 36 456 558 523 276 86 3,542 3,095 2,330 2,110 3,717 3,892 23 68 212 200 3,033 5,904 11,348 12,045 23,148 33,951 6 80 78

Is (bin TEP) 16 30 21 38 12,816 14,562 15,765 17,368 17,870 18,171 9,253 10,495 12,839 11,039 11,080 10,842

68

izelge 3. Birincil enerji tketimi. Hayvan ve Gne Odun Bitki (bin TEP) (bin ton) Artklar (bin ton) Elektrik thalat (GWh) Elektrik hracat (GWh)

Yl Takmr Linyit Asfaltit Petrol (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton)

Doalgaz Hidroli (milyon k 3 m) (GWh)

Jeotermal

Elektrik Is (GWh) (bin TEP) 1970 1975 1980 1985 1990 1993 4,727 4,959 4,630 6,189 8,191 8,544 5,772 8,973 15,243 34,767 45,891 47,340 36 456 558 523 287 102 7,579 13,503 15,309 17,270 22,700 27,074 23 68 3,418 5,088 3,033 5,904 11,348 12,045 23,148 33,951 6 80 78 16 30 21 38 12,816 14,562 15,765 17,368 17,870 18,171 9,253 10,495 12,839 11,039 11,080 10,842 96 1,341 2,142 176 213 -907 -589

izelge 4. Birincil enerji retim tahminleri. Doalgaz ve LNG Hidroli k (milyon (GWh) m3) Merkezi Nkleer Istma (Gwh) (bin TEP) Hayvan ve Bitki Artklar (bin ton)

Yl

Takmr Linyit Asfaltit Petrol (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton)

Jeotermal

Gne (bin TEP)

Odun (bin ton)

Elektri Is k (bin TEP) (GWh) 1995 2000 2005 2010 4,402 5,578 5,578 5,578 63,259 112,849 147,101 183,941 750 750 750 750 3,185 1,555 684 299 185 185 185 185 35,821 41,933 64,991 77,556 90 90 90 90 69 215 1,160 2,689 7,017 4,897 114,035 65 241 456 767 51 94 172 308 18,374 19,487 19,627 19,767 10,682 9,839 9,045 8,260

izelge 5. Birincil enerji talep tahminleri. Doalgaz ve LNG Hidroli (milyon k 3 m) (GWh) Merkezi Nkleer Istma (Gwh) (bin TEP) Hayvan ve Bitki Artklar (bin ton)

Yl

Takmr Linyit Asfaltit Petrol (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton)

Jeotermal

Gne (bin TEP)

Odun (bin ton)

Elektri Is k (bin TEP) (GWh) 1995 2000 2005 2010 9,749 63,259 10,117 112,849 21,229 147,101 49,117 183,941 750 750 750 750 27,034 29,931 34,157 39,811 8,501 19,988 25,879 30,594 35,821 41,933 64,991 77,556 90 90 90 90 215 1,160 2,689 7,017 4,897 114,035 65 241 456 767 51 241 456 767 18,374 19,487 19,627 19,767 10,682 9,839 9,045 8,260

izelge 6. Konut sektr enerji tketimi. Yl Hayvan Takmr Linyit Asfaltit Kok Briket Petrol Doalgaz Havagaz Odun ve Bitki (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton) (milyon m3) (milyon m3) (bin ton) Artklar (bin ton) (bin ton) 386 396 191 2,409 3,607 5,581 36 456 558 320 148 80 21 18 30 1,179 2,126 2,237 70 131 122 130 12,816 14,562 15,765 9,253 10,495 12,839 Gne (bin TEP) Jeotermal s Elektrik (bin (GWh) TEP) 2,502 4,519 7,081

1970 1975 1980

1985 1990 1993

429 1,275 1,451

9,169 7,247 7,800

509 232 86

211 143 188

47 43 10

2,113 2,851 3,306

49 553

113 46 18

17,368 17,870 18,171

11,039 11,080 10,842

13 18

16 30

9,576 16,688 23,226

Yl

Takmr Linyit Asfaltit (bin ton) (bin ton) (bin ton) 3,099 2,842 3,134 2,946 10,181 12,641 14,480 16,110 500 500 500 500

izelge 7. Konut sektr enerji talep tahminleri. Merkezi Hayvan ve Jeotermal Briket Petrol Doalgaz Istma Odun Bitki Gne Is Elektrik (bin ton) (Bin ton) (milyon (bin TEP) (bin ton) Artklar (bin TEP) (bin TEP) (GWh) (bin ton) m3) 11 11 11 11 3,132 2,841 2,714 2,696 1,009 2,692 3,423 3,781 12 33 82 149 18,374 19,487 19,627 19,767 10,682 9,839 9,045 8,260 20 33 55 94 215 1,160 2,689 4,897 28,128 39,326 58,186 82,570

1995 2000 2005 2010

izelge 8. Sanayi sektr enerji tketimi. Yl Takmr (bin ton) 440 Linyit (bin ton) 2,060 Asfaltit (bin ton) Kok (bin ton) 1,283 71 Petrokok (bin ton) Petrol (bin ton) 1,848 Doalgaz (milyon m3) Gne (bin TEP) Elektrik (GWh) 4,615

1970

1975 1980 1985 1990 1993

701 586 969 1,459 1,507

2,793 3,485 5,498 8,740 7,415

13 53 13

1,379 2,009 2,693 3,104 3,031

354 981

3,163 3,862 3,779 5,321 5,772

23 50 813 2,005

8 20

8,559 12,687 19,008 28,062 32,932

izelge 9. Sanayi sektr enerji talep tahminleri. Takmr (bin ton) 951 285 7,253 21,298 Linyit (bin ton) 7,530 7,977 9,833 11,753 Asfaltit (bin ton) 250 250 250 250 Kok (bin ton) 3,229 4,391 6,330 9,146 Petrol (bin ton) 7,218 7,331 7,779 8,332 Doalgaz (milyon m3) 3,416 9,623 12,161 12,636 Merkezi Istma (bin TEP) 53 208 374 618 Gne (bin TEP) 31 61 117 214 Elektrik (GWh) 44,742 72,195 106,115 155,658

Yl 1995 2000 2005 2010

Karayollar Yl

izelge 10. Tama sistemlerine gre yk ve yolcu tamalar. Demiryollar Denizyollar Havayollar

Toplam

72

ton km

yolcu km

ton km

yolcu % km

ton km

% yolcu % km 92 58 53 0.1 0.1 0.1

ton km 76 102 152

% yolcu % km

ton km

yolcu km

1991 61,969 85.0 131,029 94.9 8,093 11.1 6,048 4.4 2,780 3.8 1992 67,704 86.8 142,172 95.0 8,383 10.8 6,256 4.1 1,756 2.3 1993 97,843 91.1 146,029 94.2 8,517 7.9 7,147 4.6 901 0.8

0.1 845 0.6 72,918 100.0 138,014 100.0 0.1 1,138 0.8 77,945 100.0 149,627 100.0 0.2 1,721 1.1 107,407 100.0 154,950 100.0

izelge 11. Kullanm amalarna gre motorlu kara tatlar (1993). Kullanm Otomobil Minib Otobs Motosikle Kamyonet Kamyon Amac s t zel Ticari Resmi Belediye Toplam 2,400,249 172,189 41,344 6,070 46,316 98,616 12,648 2,320 7,973 60,308 5,179 10,794 84,254 734,708 2,247 5,459 906 743,320 193,621 50,442 126,962 232,525 27,905 16,019 5,802 6,525 354,290 305,511

2,619,852 159,900

izelge 12. Kullanlan yakt cinsi ve beygir gcne gre motorlu kara tatlar. 73

Benzin Yl Genel Toplam Toplam 1-52 1991 2,621,249 2,154,292 1992 2,997,632 2,510,305 1993 3,523,807 3,009,467 144,416 147,768 153,140 53-60 146,757 148,600 153,468 Beygir Gc Gruplar Toplam 61-70 532,287 566,264 608,557 71-80 940,065 1,157,017 1,411,983 81-100 241,006 325,004 494,988 101+ 149,761 165,652 187,331 466,957 487,327 514,340 1-80

Dizel

Beygir Gc Gruplar 81-100 81,218 88,608 97,812 101+ 279,106 289,009 302,566

106,633 109,710 113,962

l stanbul Ankara zmir Bursa Adana Antalya Konya el Manisa Balkesir Trkiye Toplam

Otomobil 660,894 374,294 201,161 94,214 88,646 78,461 57,364 49,008 44,038 44,401 2,619,852

izelge 13. Motorlu kara tat says bakmndan ilk 10 il (1993). Minibs Otobs Kamyonet 18,119 9,520 7,758 5,777 5,579 3,440 2,956 1,615 3,980 3,149 159,900 18,559 9,143 6,496 3,822 2,149 2,439 2,073 1,825 1,838 1,524 84,254 77,678 32,985 36,655 23,221 10,437 14,250 9,930 9,991 10,312 7,395 354,290

Kamyon 32,662 24,774 14,907 10,097 10,111 9,103 12,802 8,754 7,801 6,546 305,511

Toplam 807,912 450,716 266,977 137,131 116,922 107,693 85,125 71,193 67,276 63,015 3,523,807

74

izelge 14. Ulatrma sektr enerji tketimi. Petrol (bin ton) Fuel-Oil 1970 1975 1980 1985 1990 1993 826 647 243 177 13 14 96 97 125 62 22 2 3 2 1 45 298 389 184 162 115 144 Motorin 1,288 2,237 2,842 3,901 5,186 5,748 Benzin 888 1,707 1,634 1,505 2,699 3,534 Jet Yakt 45 152 131 193 292 468 Toplam 2,519 4,485 4,791 5,761 8,292 9,894 80 153 149 213 345 478

Yl

Takmr (bin ton)

Linyit (bin ton)

Kok (bin ton)

Briket (bin ton)

Elektrik (GWh)

izelge 15. Ulatrma sektr enerji talep tahminleri. Petrol (bin ton) Elektrik (GWh) Motorin Benzin Jet Yakt Topla m 1995 2000 2005 2010 5,863 7,643 10,102 13,222 4,110 5,272 5,820 6,425 483 521 633 790 10,456 13,436 16,555 20,437 758 1,424 2,111 3,065

Yl

75

76

izelge 16. Trkiye'deki baz tarmsal ara ve gerelerin saylar. Ara ve Gere Balya makinas Derin kuru pompas Dven Hayvan pulluu Hayvanla ekilen apa makinas Traktrle ekilen apa makinas Hayvanla ekilen ayr bime makinas Traktrle ekilen ayr bime makinas Hayvanla ekilen tahl mihzeri Karasaban Kulakl traktr pulluu Kuluka makinas Motopomp (elektrikli) Motopomp (termik) Pamuk toplama makinas Patates dikim makinas Pancar skme makinas St sama makinas( sabit) Tarmsal mcadele ua Tarmsal mcadele helikopteri Tarm arabas (rmork) Traktr Fndk harman makinas Msr daneleme makinas 1985 6,845 27,444 573,178 654,181 12,770 85,822 4,247 11,894 12,866 706,324 506,904 1,146 3,166 1,811 100 5 525,791 583,974 1990 7,170 37,065 302,519 561,024 7,329 82,774 2,406 17,698 6,673 500,834 645,582 927 91,600 210,538 4 5,249 3,929 918 63 1 648,844 692,454 4,837 5,783 1993 7,763 42,929 220,984 486,037 8,040 93,448 1,570 22,469 4,565 372,559 708,455 1,017 109,417 216,016 4 6,051 4,238 1,225 68 707,024 746,283 4,019 5,910

77

78

izelge 17. Tarm sektr enerji retimi Petrol rnleri (bin ton) Yl Motorin 1970 1975 1980 1985 1990 1993 454 629 897 1,409 1,842 2,285 Benzin 9 9 7 Gaz ya 20 18 Toplam 483 656 904 1,409 1,842 2,285 36 75 160 311 575 936 Elektrik (GWh)

izelge 18. Tarm sektr enerji talep tahminleri Yl 1995 2000 2005 2010 Motorin (bin ton) 2,567 3,388 4,317 5,335 Elektrik (GWh) 945 1,427 2,193 3,028

79

izelge 19. Elektrik enerjisi kurulu g ve retim kapasitesi. Kurulu G (MW) Termik 1970 1975 1980 1985 1990 1993 1995 2000 2005 2010 1,510 2,407 2,988 5,244 9,551 10,653 10,443 16,534 23,164 36,364 Hidrolik 725 1,780 2,131 3,875 6,764 9,682 10,280 12,565 18,597 23,044 Toplam 2,235 4,187 5,119 9,119 16,315 20,335 20,723 29,099 41,761 59,408 8,623 15,623 23,275 34,219 57,543 78,256 101,050 149,037 212,093 312,094

Yl

Toplam retim (GWh)

Kurulu g ve retim kapasitesi tahmini

80

izelge 20. Elektrik enerjisi kurulu gcnn birincil enerji kaynaklarna gre geliimi (MW). Yl Takmr Linyit 1970 1975 1980 1985 1990 1993 350 350 323 220 332 353 307 609 1,069 2,886 4,896 5,654 Fuel-Oil 656 966 1,047 1,396 1,552 1,527 Motorin 192 469 536 627 546 394 Odun 5 12 12 Jeotermal 15 15 15 Doalgaz 100 2,210 2,701 Toplam Termik 1,510 2,407 2,988 5,244 9,551 10,653 Toplam Hidrolik 725 1,780 2,131 3,875 6,764 9,682 Toplam Kurulu G 2,235 4,187 5,119 9,119 16,315 20,335

izelge 21. Elektrik enerjisi kurulu gcnn birincil enerji kaynaklarna gre geliim tahminleri (MW). Yl Takmr 1995 2000 353 353 Linyit 5,451 8,362 thal kmr Doalgaz 2,701 5,853 Dier 11 56 Nkleer Petrol 1,914 1,914 81 Jeotermal 15 15 Toplam Termik 10,443 16,533 Toplam Hidrolik 10,281 12,566 Toplam Kurulu G 20,724 29,099

2005 2010

353 1,553

10,952 13,552

1,000 6,000

7,875 11,275

56 56

1,000 2,000

1,914 1,914

15 15

23,163 36,363

18,589 23,045

41,761 59,408

Sahann yeri

izelge 22. Trkiye'de retilen baz linyitlerin zellikleri. Rezerv Kmr analizleri Isl deer (bin ton) Nem Kl Kkrt kcal/kg kJ/kg (%) (%) (%) 55,000 35,000 60,000 57,966 143,343 20,500 144,000 131,068 229,000 252,000 40.00 29.78 38.02 31.73 23.34 17.35 18.00 34.93 33.54 15.00 11.65 25.70 17.52 21.03 23.18 10.85 20.00 20.75 19.10 10.10 82 1.53 2.02 1.70 3.18 7.60 1.03 0.99 1.36 1.50 2,700 2,490 2,500 2,694 3,254 4,800 4,200 2,782 2,750 4,000 11,290 10,410 10,450 11,290 13,600 20,065 17,555 11,630 11,495 16,720

Edirne-Demirhanl Tekirda-MalkaraHasky stanbul-Eyp-Aal Bursa-ivili-Sarlar anakkale-an Bolu-Gerede-Mengen Manisa-Soma-Eynes Mula-Yataan-Eskihisar Ktahya-Seyitmer

Tavanl-Tunbilek Ankara-Beypazar Samsun-Havza ankr-Orta Sivas-Kangal Bingl-Kozkova

153,000 40,000 100,000 142,472 45,000

10.00 44.00 51.50 47.88 44.04

23.10 20.00 23.50 21.64 24.81

4.70 1.01 0.57 0.60

3,144 1,600 800 1,342 2,060

13,140 6,690 3,345 5,610 8,610

izelge 23. Trkiye'de retilen takmrnn ortalama zellikleri. zellik \ Saha Armutuk Kozlu zlme Karadon Amasra Azdavay Pamucak, z Kurucaile Antalya Ykanm Kmr Analizleri Su, % Kl, % Toplam kkrt, % Uucu madde, % Alt sl deer, kcal/kg 8.0 11.0 1.2 33.0 6,400 9.0 13.0 1.0 25.0 6,500 9.0 13.0 1.0 25.0 6,500 10.5 13.0 1.0 24.0 6,500 10.0 14.0 1.5 33.0 5,700 5.0 42.0 1.0 18.0 3,600 1.3 31.9 2.4 4,800

izelge 24. Trkiye'de retilen fuel-oil'in tipik zellikleri. zelik Tip Renk No.1 Damtlm Ak No.2 Damtlm Amber No.4 ok hafif artklar Siyah 83 No.5 Hafif artklar Siyah No.6 Artklar Siyah

API gravitesi (15 C) Younluk (15 C), g/cm3 Viskozite (38 C), cSt Karbon atklar (%) Kkrt (%) Oksijen ve Azot (%) Hidrojen (%) Karbon (%) Su ve kelti (%) Kl (%) Isl deer kcal/l

40 0.8251 1.6 Eser 0.1 0.2 13.2 86.5 Eser Eser 9,121

32 0.8624 2.68 Eser 0.4-0.7 0.2 12.7 86.4 Eser Eser 9,387

21 0.9279 15 2.5 0.4-15 0.48 11.9 86.1 maks.0.5 0.02 9,720

17 0.9529 50 5 maks.2.0 0.7 11.7 85.55 maks.1.0 0.05 9,853

12 0.9861 360 12 maks.2.8 0.92 10.5 85.7 maks.2.0 0.08 9,986

izelge 25. Trkiye'de retilen benzinin tipik zellikleri (ASTM-D'ye gre). rn ad Renk zgl Arlk Oktan Kkrt Says(min.) (% arlka maks.) Sper benzin1 Sper benzin Normal benzin2 Normal benzin3 Normal benzin Kurunsuz benzin
1 2

Kurun (g/l) 0.840 0.400 0.840 0.420 0.150 0.013

A.Sar A.Sar A.Sar Mavi Mavi A.Sar

0.725-0.760 0.725-0.760 0.710-0.740 0.710-0.740 0.710-0.740 0.775

95 95 85 91 91 95

0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.10

Haziran 1988'e kadar retilen S.Benzin Ekim 1986'ya kadar retilen N.Benzin 3 Haziran 1988 tarihine kadar retilen N.Benzin

84

izelge 26. Trkiye'de retilen motorinin tipik zellikleri. zelik Ad Deer Renk zgl arlk (15 C) Parlama noktas, (C) Kinematik viskozite (37.8 C'de), cSt Karbon kalnts, % arlka Su ve dip tortusu, % hacimce Kkrt, % arlka Kl, % arlka 3 (en fazla) 0.82-0.85 55 (en az) 1.8-6.0 0.25 (en fazla) 0.03 (en fazla) 0.7 (en fazla) 0.01 (en fazla)

Enerji kayna

izelge 27. Linyit ile alan termik santrallarda tketilen yaktn ortalama zellikleri. Ksa analiz Elementel analiz st sl Net sl (% arlka) (% arlka) deer deer Santral ismi (MJ/kg) (MJ/kg) Nem Kl Sabit Uucu Karbon AzotKkrt Hidrojen karbon madde ierii Oksijen ierii ierii ierii 6.02 10.48 6.89 9.05 4.74 9.45 5.39 7.82 48.88 20.1 24.68 6 48.97 35.4 34.36 5 85 7.92 14.49 5.07 5.41 23.03 25.38 24.66 32.69 54.49 68.61 60.60 63.43 39.67 21.50 31.05 27.94 1.89 4.82 3.17 3.74 3.95 5.08 5.18 4.89

Linyit Afin-Elbistan (mevcut ayrhan santrallar) Kangal Kemerky

Orhaneli Soma-A Soma-B Seyitmer Tunbilek-A Tunbilek-B Yataan Yeniky

9.06 13.17 8.25 8.07 19.00 14.98 9.65 8.33

8.70 12.16 7.42 6.91 17.77 13.47 7.81 7.20

29.71 19.20 18.17 32.35 20.92 18.35 37.24 30.72

21.3 0 27.5 4 32.2 9 37.2 1 46.0 5 35.1 1 18.7 8 42.9 3 24.8 6 28.8 3

14.63 22.67 12.68 11.71 32.63 17.68 13.11 6.82

23.37 20.92 23.10 20.81 27.67 21.04 25.29 33.63

67.96 75.87 63.18 63.65 76.41 60.94 66.34 55.59

23.49 17.24 30.82 29.67 16.28 25.54 26.23 36.54

2.97 1.00 0.71 1.02 1.82 2.93 2.20 3.42

5.58 5.89 5.29 5.66 5.57 5.44 5.23 4.45

Linyit Afin-Elbistan (aday Beyehir santrallar) AdanaTufanbeyli ayrhan-B Beypazar Tunbilek Soma an-Lapseki

4.93 3.765.86 5.43 9.20 8.78 9.21 10.80 12.13

51.20 20.0 48.00 0 42-70 25.0 27.50 0 25.6 18.70 0 29.9 18.20 1 34.80 45.0 86

2.00 1.00 2.20 4.65 4.00 2.00 1.50 4.20 1.90

Bursa-Keles Seyitmer Tekirda-Saray

8.18 0 7.53 43.00 49.5 8.37 0 41.0 0 28.0 0 29.9 0 50.0 0 17.2 0

2.00 2.00

izelge 28. Takmr ve ithal kmr ile alan termik santrallarda tketilen yaktn ortalama zellikleri. Enerji kayna Santral st sl Net sl Ksa analiz ismi deer deer (% arlka) (% arlka) (MJ/kg) (MJ/kg) Nem Kl Sabit Uucu Karbon AzotKkrt Hidrojen karbon madde ierii Oksijen ierii ierii ierii Takmr (mevcut santrallar) atalaz 14.17 13.28 16.3 40.7 9 0 9-14 10.4 0 41.0 0 87 27.77 15.14 82.89 11.09 0.51 5.51

Takmr (aday Amasra santrallar) atalaz

14.6523.02 18.28

2.00 2.00

thal kmr

24.16

19.0 0

1.00

Enerji kayna Fuel-oil

izelge 29. Fuel-oil ve motorin ile alan termik santrallarda tketilen yaktn ortalama zellikleri. Santral ismi st sl deer Younluk (MJ/kg) (15.6 C'de) Ambarl-Hopa Imtiyazl irketler Otoprodktr Aliaa Dier gaz trbinleri 42.47 42.47 42.47 43.13 (alt sl deer) 43.13 (alt sl deer) 0.9626 0.9626 0.9626

Kkrt ierii (% arlka) 2.71 2.71 2.71 0.10 0.10

Motorin

Enerji Kayna Doal gaz (mevcut santrallar) Doal gaz (aday santrallar)

izelge 30. Doalgaz ile alan termik santrallarda tketilen yaktn ortalama zellikleri. Metan Etan Propan Btan Pentan Santral Alt sl deer 3 (% hacim) (% hacim) (% hacim) (% hacim) (% hacim) ismi (MJ/m ) Ambarl Hamitabat 36.64 36.64 36.64 83.00 83.00 83.00 11.00 11.00 11.00 3.15 3.15 3.15 2.00 2.00 2.00 1.00 1.00 1.00

CO2 (% hacim) 3.00 3.00 3.00

Azot (% hacim) 5.00 5.00 5.00

88