Nargyly Hojageldiew

GKDEPE GALASY

Seni taryhy...

Nargyly Hojageldiew

GKDEPE GALASY
Gysgaa taryhy oerk

TSSR Ylymlar akademiasyny akademigi Myrat Annanepesowy redaksiasy bilen.

Dredijilik-nmilik birleigi Agabat - 1991

Nargyly Hojageldiew, Gkdepe galasy. Agabat. dredijilik-nmilik birleigi, 1991. Suraty N. Berdiew Digital grne geiren: Garabatyr, 2010 PDF-a geirildi: 20. Iun 2010 10 10 1 2

- Szbay Nargyly Hojageldiewi bu taryhy oerki maa jikme-jik mlim temadan azylypdyr. Bir z on bir yl mundan ozal Gkde pede bolup geen halk tragediasy atdan ykaryp bolmajak taryhy wakadyr. Taryhylar bu waka drli wagtlarda drli hi li emelediler. Sarizmi harby ekspansiasyny uwmarlajak bolup, erli halky gahrymanylygyny peseltjek, onu wekille rini ayplajak, gala stnde bolan swei hmietini kieltjek bolup synanydylar. I soky dwrlerde-de Ahaly tutan ter ritoriasyny, onu ilatyny mberini hasaplap, hamala, btin Trkmenistan bilen deidirenide die alty-edi prosent bolar, onu inem Gkdepe tragediasy Trkmenistany Russia bi rikdirilmeginde esasy waka bolan dldir dien aly metodologik tadan yrga tutaryga z urdular. Munu zi taryha dbnden ndogry emelemegi mysalydyr. Her bir halky taryhy ykba lyny kesgitlen agytly wakalar bir gnde a-da birne gnde bolup ger. Mysal in, Russiany taryhynda Kulikowo s wei, Poltawa swei, Borodino swei we . m. agytlajy rol onapdy. Trkmen halkyny taryhynda-da Gkdepe galasynda bolup geen agyr swei hmietine hi bir jhtden kembaha garamak bolmaz. Bu taryhy oerki ady Gkdepe galasy bolsa-da, onda ba danaaga Ahaly basylyp alynmagy hakda grr barar. Onda Gkdepe wakalary, birinji we ikinji Ahalteke ekspedisialary, pa tya gounlaryny sany we sostawy, arag pjniligi, galany goraan halky agday, swei gidii we elhen agdada tamamlanyy, umuman, dogry we takyk bean edilr. Elbetde, oerkde kbir etmeziliklerdir ntakyklyk hem ga bat gelr. Mysal in, gala ykylandan so esir alnan 3000 aal-gyz galany daynda dl-de, iinde Dilidepni gndogar znde day garawully saklanypdyr. Galany gurlup balanan wagty anyk dl. Ol 1879-njy y 1

ly awgustynda balandy disek, onda 28-nji awgustda em ep-esli derejede taardy ahyry. Belki, has irrk, agny 1877-nji ylda balanan bolmagy htimaldyr. N. Hojageldiewi sada, dnkli dil bilen azylan bu taryhy oerkini okyjylar hwes bilen okarlar diip tama edris. Myrat Annanepesow, Trkmenistan Ylymlar akademiasyny akademigi.

-1Gkdepe galasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup, ere siip atyr. Onu bir tarapy Gkdepe raonyny merkezi bilen utgayp gidr, bir tarapy bilen arany demir ol liniasy kesip ger. her tipli posolok kne galany stne smegini dowam etdirr. Onu gnorta-gndogar tarapynda gurulan jalar bilen arada die asfalt ol bar. Bir wagtlar giden ayklyk medanda eke zi seerlp oturan gala da-twereginden g rer gzden gizlenip barar. Birentek hojalyklary uastoklary galany diwary bilen degip oturanso, kp erlerde galany diwary arylyp, mal ataklary, hajathanalar galany iine geiri lipdir. Galany demirgazyk-gnbatar krginde, galany haraba ylygy aly ere siip gitmedigem bolsa, ki habatly kebini itiren Dilidepe egnini gysyp otyr. Trkmenistany basyp al maga gatnaan rus harby igrlerini azgylarynda Dilidepe szi Gkdepe szi bilen tas de derejede dien aly ulanylar, zem Gkdepe galasy dien manyda ulanylar. Bu jhtden Gkdepe hem Dilidepe szleri sinonim hkmnde gelr. Munuam z sebbi bar. Kne Gkdepe hzirki Gkdepe gala syndan on-on iki kilo-metr demirgazyk-gnbatarrakda erler eken. Tutu ol etraplar hem Gkdepe atlandyrylar eken. o nu inem Gkdepe galasy kne Gkdepeden esli aralykda erlen Dilidepni dayndaky bo medanda gurlanam bol sa, ilkibatlara galany Dilidepe ady rnem bolsa, so-solar Gkdepe galasy dien at esasy orna geipdir. General Skobelewi ekspedision otradyny tab naalnigi general N. I. Grodekowy tassyklamagyna gr, Gkdepe galasy ilki gurlaan batlaryna drle atlandyrylypdyr. Nurberdi han oa ayteke dier eken. Ilat ayher, parslar bolsa Tzeher diip at beripdir. ne Grodekowy bu maglumatynda gze drtlip duran ntakyklyk bar. erli ilaty ayher diip, 3

parslary bolsa Tzeher dimegi bwri diledr. Grode kow parslary atlandyryyny rus diline terjime edip alandyr dimge hem esas ok. Sebbi ol ayteke, ayher, Tze her dien szleri sini hem asyl nusgasynda getirr. Gkdepe galasy gysga wagty iinde, 1879 1880-nji yllar da, bary-ogy bir yldan shel gowrak wagtda gurlupdyr. zem ol dwrde-de galany gurluygynda birne gezek arakesme bolupdyr. ne gala gurlan dwrndenem has az aapdyr. Do ly gurlup gutarylandan so arym yla-da etmn, doly weran bolupdyr. zem gala ele bir elhenlik bilen weran edilipdir welin, gurlaly bri bary-ogy z on yl gowrak wagt geen girt uly desgany asly kebini gz ne getirmegem mmkin dl. Elbetde, galany harabaylygyny ele derej etmeginde soky birentek agdalary oa aawsyzlyk bilen seredilme gini, iinde giden medana zm ekilmegini, kp erlerini tekizlenmegini, awtogaraj, benzobaza dredilmegini, onu aly hem 1948-nji yly er titremesini uly tsir edendigini inkr etmek bolmaz. ne aslynda gala alnaan badyna-da gaty weran edilipdir. Galany diwaryny esli blegi aagyna dri golup partladylypdyr. Ol erden birneme gnbatarrakda esli eri topa tutulyp, gdik aylypdyr. Galany diwarlaryny kp eri bolsa onu dayndaky hem iindki garymlardaky adam, at, de maslyklaryny gmmek in olary stne umrulypdyr. Bu zatlary hemmesi barada sora eri gelende jikme-jik grr ederis.

-2Gkdepe galasyny gurulmagyna patya Russiasyny 1879-njy hem 1880 1881-nji yllarda Ahalteke oazisini basyp almak mak sady bilen guran harby ekspedisialary sebp bolupdyr. Geen asyry etmiinji yllaryny balaryndan sarizm Ahalteke oazi sine ymykly mzk atyp ugraar. 1874-nji yly 31-nji martynda Zakaspi blmi tarapyndan rite uprawlenie dredilip oa general-maor Lomakin naalnik bellenr. General Lomakin tekeler bilen gepleikler geirip balaar. ne drli sebplere, drli bahanalara gr, Ahalteke oazisini parahatylyk bilen rus raatyna geirilmek mmkiniligi syp dyrylar. Gnorta-gnbatar hem Gnorta Aziada has dpli harby maksatlary gz nde tutan patya Russiasy ilisleri hem parslary jkdirmejek bolup, Ahaly z raatyna birikdir mek barada galp hem alasarmyk syasat alyp barar. Munu stesine-de polkownik Markozow tarapyndan tekeleri talaa salynmagy, rus gounlary bilen tekeleri arasynda hli-indi ownuk aknyyklary bolup durmagy, ki honietli, ynany ykly gatnayklary dbni ymykly opurar. Tekeleri ruslara bolan ynamy gaar. Olar ruslara gary gremegi belli-klli reklerine dwrler. Patya Russiasy Ahalteke oazisini ymykly eline almasa, Ho rasana ykyp we ilislere gary durup bilmejekdigine mazaly gz etirr. onu inem, ownuk aknyyklar peda bermn so, Ahalteke oazisini birzarba basyp almagy regine dwr. rite harby ekspedisia gurmak bellenilr. 1879-njy yly 23-nji anwarynda bu plan imperator Aleksandr II tarapyndan tassyklanar. Ekspedisiany nde Gkdepni hem Maryny eelemek wezipesi goular. Ekspedisiany ygtyaryna 16 1 /4 batalon (her biri 450 adamdan 7.310 adam), 18 zlk, 2 atly eskadron (2900 adam) we 34 top (400 adam) berilr. ona gden here 5

ket edn gouna 4.000 pyada, 2.000 atly goun, 16 top alynar. Beleki gounlar bolsa hereket edn gounlar bilen olary baza syny birledirmek in pedalanylar. Ekspedisiany hajatlary in 6 aa 1.872.540 manat blnip berlipdir. Ekspedisiany naalnigi edilip birinji Kawkaz goun korpusyny komandiri, rus-trk urunda uly hrat gazanan general-adutant Lazarew bellenr we Zakaspi harby blmini gounlaryny wagtlayn komanduuisi dilip atlandyrylar. Lazarew 1879-njy yly 23-nji martynda ekilere gelr. ol wagt Dykma serdary ogly Akberdi han hem 1878-nji yly sentabrynda atda esir den iki sany rus soldatyny anyna alyp, ekilere baran eken. Ol iki esir alynmazyndan ozalam tekeler alty sany rus solda tyny esir kidipdirler. Mua jogap edip ruslar teke kerwenini talapdyrlar we on drt sany tekni ol alty rus soldatyny dere gine esir alypdyrlar. esir alnan alty rus soldatyny ikisi ozal goberilipdir. Iki sanysyny bolsa 1877-nji ylda Gyzylarbady eteginde esir alnan ogly bilen alymak in bir ba a dul aal satyn alypdyr. Ikisini bolsa Akberdi han on drt teke esiri bilen alymak in alyp gelipdir. elelik-de, Akberdi han gelende, trkmenleri elinde ene ol dul aaly elindki iki rus esiri galan eken. ne general Lazarew ol iki esiri zm boadaryn diip, Akberdi hany gaty gowy garylapdyr. On drt teke esirini on drdsini hem boadypdyr. Dykma serdara metal pul bilen z manat, Akberdi hana hem elli manat alyk bellpdir. Ol tekeleri grrsiz boun egmegini talap edip, Akberdi handan Dykma serdary adyna ele hat iberipdir: Men, general-adutant Lazarew, Ak Patya tarapyndan uly goun bilen shra ri geirmek in bellendim. Sizi tiredele riiz mundan birne yl ozal bizi Mihalow alagynda er

len otradymyzy stne ozu edipdirler, geen yl bolsa olar Hojagala ozupdyrlar. onu inem men sizi galtamanla ryyzy mugyra getirmge we sizde asudalygy berkarar etmge borludyryn. Sizi stize a-aan barandygymy mlim ed rin we eger siz urumaky bolsayz, men mua rn atdyryn. ne gurhanda: eger seni dumany zden gli bolsa, onu ygtykadyna garamazdan, gara g hkmnde oa boun syngyn dilendir. Bu szleri hem meni maslahatlarymy teke halkyna etir. 23-nji martda men ekilere sag-aman geldim we seni oglu Akberdi hany ol erdedigini grdm, bu meni gaty begendirdi. Men seni akylly-baly hereket edendigii we bizi beik Ak Patyamyza gulluk etmegi rekden arzuw edndigii grdm. u haty halka mlim eder aly, ogludan iberrin. adyda sakla, bizi tekeleri stne riimiz msmligi we asudalygy berkarar etmekden we sizi adylany etmenleriizi mugyra getirmekden ybaratdyr. Kimde-kim Ak Patya pk rekli hem yhlasly hyzmat etse, men ony goraryn, kimde-kim meni dienime boun bolmasa, men ony ile gz edip jezalaryn. Mundan aa hatyrjem bolay. Gola wagtda men z gounlarym bilen sizi stize ri ederin. Meni maslahatymy Ahal tekelerine at. Go, olar men z erlerine baramda, boun synyp mden yksynlar. Eger olary boun synyp gelmek nieti ok bolsa, onda olara duduryp go, sora hi zady menden grmesinler. Bizi hemmmiz pygamber Adam atany perzentleridiris. Bizi her birimiz z dini ygtykatymyzy berk saklamalydyrys. Sizi dini ygtykatyyz bilen bizi hi hili iimiz ok! Gata biz z dini ygtykatyny mukaddes berja edn adamlary halaa rys. Men die sizi zalym hem kakaba adamlaryyzy mugyra getirmek in bararyn.

ekilere gelenimden so, men sizi hli esirleriizi boat dym. Hzirki wagtda sizde bizi iki sany soldatymyz galdy. Eger siz olary maa gataryp berseiz gowy bolardy, eger gataryp bermeseiz, olary meni zm eri astyna giren bolsalaram taparyn. Go, tekelerden birne atly atda polkownigi anynda gulluk etsin. Go, birne batyr hem gujurly atly meni bilen bile tekeleri stne gitmge taar bolsun. Ruslary ozmaky bolanyny eiden tekeler Agabatda mas lahat geirrler. General Lazarewi Dykma serdara iberen haty hem ol maslahatda okalar. Ol wagtlar Nurberdi han Maryda eken. Onu erine og ly Berdimyrat han hanlyk edr eken. ne ol a bolanso, Nurberdi hana akyn iki sany adam Orazmmmet han bilen Gurbanmyrat ian oa geedarlyk edr eken. Agabatda bolan maslahat ruslary gobermeli dl, olara gar y urumaly dien karara gelr. General Lazarewi Dykma serdara iberen alty ekzemplardan ybarat hatyny bolsa mergen ler hyrlylaryny oklamak in pedalanypdyrlar.

-3Agabatda bolan maslahatda alty m pyada hem atly gouny Bendesende jemlemeli edilr. Berdimyrat han Orazmmmet handyr Gurbanmyrat ian bilen drt m atly, iki m hem pyada goun alyp, Bendesen geidine tarap ugraar. Bendesene baranlaryndan so olar pyada gounlary ol erde galdyrarlar. Berdimyrat han bilen Dykma serdar bolsa drt m atly gouny alyp, rus gounlaryny nden ykmak in Hojagala gidr. Tekeleri atly gounyny Hojagalany olunda ruslar bilen bolan aknyygy owsuz gutarar. Orta olda olara atly kazak lar duar. Tekeler olary uzakdan oka tutarlar. Emma oklary etmn, olara hi zat edip bilenoklar. Ruslar bolsa uzaga atan araglary bilen iki tekni ldrrler, dokuzysyny bolsa arala arlar. Tekeler z oklary eter aly gola aralyga baryp bilmn, yz laryna Bendesene gatmaga mejbur bolarlar. Gaty alt hereket edip, ol gijni znde pyada gouny hem alyp, Brm ekil rler. Brmede ene maslahat geirilr. Ahaly hli ilatyny Gk dep ygnanmaly edrler. Hemme ere habar berilr. Gyzylar bat bilen Gkdepni aralygyndaky ilat Gkdep gp balaar. Gkdep gp balan ilaty penalamak in atly hem pyada goun iki gnlp Brmede saklanar. Mundan baga-da, ilaty Gkdep ygnanmagyna ma bolar aly, ruslary, bolmanda, on gn saklamak maksady bilen olary arasyna Dykma serdary hem Sopy hany ibermeli edrler. Dykma serdar bilen Sopy han ruslar zlerini tussag eder dp kp adanarlar. Ahyry z tirelerini raatyna almak hayyny bahana edip, Lazarew bonuny zne otbay y kyp lenden so, onu erine galan general Lomakini anyna bararlar. ne Dykma serdary obasy Brmni hem Sopy hany oba 9

sy Gyzylarbady ilaty Gkdep gmn, guma ekilr. Arma ny hem ba magalalary gse-de, gmge gurby bolmadyk altmy li ruslara gary urumak melini okdugyny bildi rip, gmn galar. olardan baga Gkdepe bilen Gyzylarbat aralygyny hli ilaty Gkdep jemlenr. Gkdepe bilen Gwers aralygyny ilaty gmn, z urdun da galar. ne bu aralygyam urumaga aramly hli erkek gbeklisi Gkdep ygnanar. Mara Nurberdi hana, hli Etek ilatyna habar ollanar. Gkdepede ene maslahat geirilr. ene ruslar bilen uru maly dien karara gelinr. Kne Gkdepe gum eteginde bolup, suwuny sowmak asat bolanso, Dilidepni anynda berkit me gurup, i soky damja ganyna enli swemge uly il bolup kasam edrler. Galany gurulmagy in Dilidepni salanyp alynmagy ny birne sebpleri bolupdyr. Sekizaby gollaryny birnesi Dilidepni golajagyndan geipdir. Bardy-geldi ruslar Sekiz aby suwuny agalany anyndan sowaanlarynda hem Di lidepni anyndan sji suwly guular gazmak mmkin eken. Mundan baga-da galany iindki Dilidepni stnden btin da-twerege gzegilik etmek mmkin bolupdyr. Dilidepni haan we kim tarapyndan bina edilendigi belli dl eken. Parslar ripdir, krtler ripdir dinler bar eken. Kbirleri bolsa ony emreliler gurupdyr dir eken. Dykma serdar bilen Sopy hany ruslary arasyna knaz Dolgorukowy anyna 1879-njy yly 13-nji awgustynda ba ranlygyndan hasap tutsa, Gkdepe galasyny gurlup balanan wagty, ary gitse, ol yly awgustyny birinji ongnlgini aaklaryna gabat gelr. Galany dbni hli ilat erleer aly gi tutupdyrlar we gaty gyssagly gurupdyrlar. Galany gurluygyna Berdimyrat

10

han bilen Orazmmmet han olbaylyk edipdir. Hezretguly han bilen wezdurdy han bolsa olara kmeki edilip bellenipdir. Galany hli ilat p gurupdyr. Uly-kii, aal-erkek hem me kii meletin ilpdir. Galany drt ganaty tekeleri drt sany esasy tiresini symazlary, wekilleri, begleri hem bagydaaaklary arasynda blilipdir. Her on magala pa blnip berlipdir. ne tekeler ne gyssagly ileselerem, 1879-njy yly 28-nji awgustyna, ruslary hjme geen gnne enli galany gurup gutaryp bilmndirler. Onu gnorta ganatyny boy aryna hem etirilmndir. Galany beleki ganatlary hem doly bitiril mndir. Onu iindki ler grner oturar eken. Tekeler ruslar galany gnorta tarapyndan, galany gow ak erinden hjme geerler dpdirler. Bele etmegi ruslara olary arasynda bolan Dykma serdar hem maslahat berenmi. Galany gnorta ganatyny gurlup gutarylmanlygyndan baga, bu tarapdan tekeleri suwuny hem sowmak mmkin eken. ne 1879-njy yly 28-nji awgustynda ruslar galany demirgazyk -gnbatar tarapyndan hjme geipdirler. Tekeler ruslary z gowak tarapyny bilmendigine gz etiripdirler. Ruslar gli zor salarlar. Tekelerem gli garylyk gr kezrler. Iki tarapdanam kp itgi ekilr. Tekeler gepleik geirmeki bolarlar, emma ruslar tekeler wagt utjak bolandyr lar dp, gepleik geirmekden z dnderrler. 28-nji awgustda bolan swee ruslar tarapyndan 3.024 adam gatnaypdyr. ne olara galany almak baartmandyr. ol gn olar 453 adam itiripdirler. Tekeler 600 berdanka olja alypdyr. ne bu a-ha ruslary itiren adamlaryny sanyny azaldyp grkezndiklerini tassyklaar, a-da diri galan rus soldatlary nyam birentegini aragyny talandygyny aladar. Tekeler galany gahrymanylyk bilen gorap saklamagy baa

11

rypdyrlar. ne olar gaty uly itgi ekipdirler. Olary li hem araly hatardan ykan adamy 2.000-e etipdir. Spolatbog bu sany 3.000-e etirr. zem tekeler top okundan kp zyan ekipdir ler. Olar entek tm gazyp top okundan goranmagy bilmen ekenler. ol gn Berdimyrat hanyam ni stne granat dp, onu aalyny, iki agasyny ldripdir. Kakasyny dogany Gur ban hany kellesini alypdyr. Swede Berdimyrat hany zi hem agyr aralanypdyr we iki gnden so aradan ykypdyr. Ony Dilidepni ileri apysynda jalapdyrlar. Mazar hzire enli saklanypdyr. Berdimyrat hany deregine Orazmmmet han han hem be emi dilip ykrar edilr. Tekeler igrimi sekizinji awgustda zlerini eenini, rus lary gden gaanyny bilmndirler. Olar ene hjme geer dpdirler. Gi agam len adamlary jesetlerini ygnap r kler, kp adamlar ruslara boun synmagy talap edipdirler. Gije agyr aralanan Berdimyrat hany erine han dilip yk rar edilen Orazmmmet hany nde maslahat bolar. Oa hli hormatly aksakgallar hem ianlar gatnaar. Maslahat gaty uzaga ekr. Uly ekeleikden so, ahyry Orazmmmet hany hem Gurbanmyrat iany gary bolmagyna garamazdan, ruslar bilen gepleik geirmeli dien karara gelipdirler. Wepadar han bilen Polat hany batutanlygynda ruslary stne wekil iberme li edipdirler. Olara ruslardan egenbatyr galasyny anyndaky krizlere enli yza ekilmegi, ol erden nhili talaplaryny bar dygyny atmagy hay etmegi tabyrypdyrlar. ne maslahat gaty gi gutarypdyr. onu inem wekiller ertir da bilen gitmeli edilipdir. Olar dadan sagat drtde rusla ry lagerine barypdyrlar. Emma ol erden ruslary tapmandyrlar. Sebbi rus gounlary bary-ogy iki gnlk azyk bilen gelenso,

12

galany alyp bilmejegine gz etirip, yza ekilmegi zerur bilip dir. Olar gije sagat de, tekeleri wekilleri barmazyndan bir sagat giden ekenler. Tekeler ruslary yza ekilndigini bi lenlerinden so gepleik geirmegi gobolsun edipdirler. Die ruslary Bama tarap ekilndigini grp, zlerini eendigine gz etiripdirler. Ruslar t Bama etn tekeler tala maksady bilen ola ry yzyna dpdirler. Olara ullakan zyan edip bilmeselerem, iki-eke ykanlary, goragsyzrak kerwenleri talap, mal olja alyp dyrlar. Tekeler uly pidalar ekip gazanan eini hatyrasyna uly to tutupdyrlar, at apdyrypdyrlar. Atlary elip giden dumany giden ugruna tarap apdyrypdyrlar. Rus gounlary Brmede gylamagy regine dwpdir. Go -golamlary, azyk-suwlugy getirmek in Bendesene 500 deden ybarat kerwen iberilipdir. ne birden garaylman durka, Loma kin 8-nji sentabrda ir bilen ol gn sagat 12-de ugramaly diip buruk beripdir. Sebbi ruslar Nurberdi han em 15 m go un bilen Armana gelipdir dien habar alypdyrlar. Eger tekeler Bendesen geidini alasalar, ruslara yza ekilmge-de ol galma jagy gr bolupdyr. Munu stesine-de deler gyrlyp balap dyr. Yza ekilmge ulag tapylmazlyk howpy drpdir. Hatda aralylary kitmek in jogapkr G. Sarjew munu in zerur bolan 42 dni hem tapyp bilmndir. Onu dadyna Pereas law dragun polkuny diwizion komandiri polkownik Nujewski etiipdir, ol 132 de berip biljekdigini mlim edipdir. Bendesen geidinden geenlerinde ruslar kp maddy itgi ekrler. Die bir gn dowamynda 345 de lpdir. Sl sady ary itirilipdir. Olary apyp, zaalap talapdyrlar. 17 gapyrjak oky gmpdirler. So olary dekelerden eidip, te keler tapyp alypdyr. Garaz, ruslar a-suwsuz, ulagsyz, weran

13

halda zordan Bendesene zlerini atypdyrlar. ne ruslary Bendesende-de uzak saklanyp bilmejekdikle rine gzleri etipdir. onu inem olar ene Tersakana tarap yza ekilipdirler. Em 16-njy sentabrda ol ere barypdyrlar. Tersakanda Zakaspi harby blmini gounlaryny wagtlayn komanduuisi edilip general Tergukasowy bellenendigi bara da buruk alynar. Rus gounlary Tersakanda hem gaty agyr agdaa dp dir. Azyk, ulag, keselhana etmndir. Deler gyrlyp, mlp maslyk akap, dem alar aly bolmandyr. General Tergukasow Tersakanda-da saklanyp bilmejekdigine gz etiripdir. Ol e kilere yza ekilipdir. Gounlaryny kpsini gnbatar kenara geiripdir. Tze ekspedisia gli taarlyk grp balapdyr. Ruslar dagdan aryk geenso, Orazmmmet han ene mas lahat agyrar. Ruslar indi dolanyp gelmez diip, Bama enli hli ilaty z obalaryna gp barmagyna rugsat berrler. Di lidepede die birne ba magala galar.

14

-4Ruslar Dilidepni stne hjm edenlerinde, aagy ykyp, araman atan Nurberdi han hem gutulyp, sentabrda Ahala gelipdir. Ony ene han bellpdirler. Nurberdi han Yzgantda mekan tutupdyr, ol erde uly ygnak geiripdir. ygnakda Dilidepedki galany gurup gutarmaly edipdirler. Togtamy dan hem Utamydan m magalany hany anyna grip getirmeli, m sany perra ygnap, hany ygtyaryna bermeli edipdirler. Perralary eklemek in, hana ilata salgyt salmaga rugsat berlipdir. Perralar tekeleri her tiresinden 200 300 atlydan toplanyp dyr we olara symazdan wezdurdy han, begden Orazmmmet han, wekilden Myrat han, bagydaaakdan hem Hezretguly han olbaylyk edipdir. Olara Ahaly serhetlerini goramak, polisia hem awangard gullugyny berja etmek tabyrylypdyr. Galany gurup gutarmaly dien karara gelinse-de, gy ugurly ilenmndir. az ene gyssagly ie balanypdyr. Nurberdi han gy ene syrkawlapdyr. Syrkawka-da 1880-nji yly martyny ahyrynda Dilidep gp barar. Apreli 28-nde hem ol erde aradan ykar. Rus harby igrlerini atlamalarynda hemme erde Nurberdi hany lmi hakda u wersia gatalanar. Hemme erde onu syrkawlap, z ajalyna lendigi tassyklanar. Emma S. wezbaewi Gnbek ma kalasynda ol wakalara gatnaan trkmeni dilinden Nurberdi hany dumanlar tarapyndan hile bilen ldrilendigi grr berilr. Nurberdi han lenden drt gn so, onu ogly Magtymguly han hli Ahaly hany dilip yglan edilipdir. Han bellenende Magtymguly han a eken. Ol ol wagta enli hi wagt ura, alamana gatnayp grmndir. Ylym wrenipdir. Orazmmmet han oa wezir bellenipdir. Gurbanmyrat ian bolsa tutu Ahaly kazysy edilip bellenipdir. 15

Surat 5.1: Magtymguly han

16

Britan agenti Apbas han Magtymguly hany han bellenmegi bilen gutlap, Maatdan hat iberipdir. Ilisleri tekelere kmek berjekdigine ynandyrypdyr. Goant hem Daraygez ilhanylary -da tekelere goranmagy maslahat beripdirler. Grrimiz bilen gnden-gni baglanyygy bolmasa-da, u erde gepi gerdiine bir zady bellp gemegimiz gerek. u aka enli ilisleri Gkdepe urunda onan roly birtaraplayn iiri lip gelindi. Hamala, tekeleri urumagyna esasy sebp bolan zat ilisleri olary ruslara gary jkdirmeginden ybaratmy. Haky katda bolsa, iul aynda tekeleri Maada baran wekillerinden Apbas hany Magtymguly hana sowgat hkmnde drbi bilen rewolwer iberendigini hasap etmese, tekeler ilislerden jinnek aly hem harby kmek almandyrlar. randanam suwytly alnan zat ok. Gurun, pee, iki gezek hem dri satyn alypdyrlar. z topragyny goramaga gezek gelende trkmenler hi kimi jkdirmegine mt bolmandyrlar. Onsoam taryhy faktlar tekeleri ilislere-de, parslara-da janlaryny ynanmandyklaryna aatlyk edr. Bu babatdan olary Daily News gazetini ha barysy O Donowana bolan garayna salgylanmak eterlikdir. Kp taryhylary ilerinde, azyjylary eper eserlerinde ODonowany esasy maksady tekeleri ruslara gary jkdir mekden ybarat bolan aly edilip grkezilr. Hakykatda bolsa ol, ozaly bilen, z urnalistlik krini bhbitlerinden ugur alan adam. Ol Ahalteke ekspedisiasyna gatnamak, wakalary gzi bilen grmek islpdir. Onda-da ilki ruslary arasynda bolup grmek islpdir. Ekspedisia gatnadyrylmagyny hay edip ruslara z tutupdyr. ne Skobelew ekspedisia ilis habary laryny-a dl, rus habarylarynyam gatnamagyny gadagan edipdir. ODonowany hayy kanagatlandyrylmandyr. Die undan so ODonowan tekelere z tutmaga mejbur bolupdyr. Tekeler gala goberer dien umyt bilen Bagyra gelip

17

dir. rite hat azyp, Magtymguly handan gala goberilmegini sorapdyr. Emma tekeler drli bahana bilen rus ialylaryny gala aralamagyndan gaty gorkupdyrlar. ODonowan hem ilis ha barysyny donuna giren rus ialysy bolamasyn diip gorkan maslahat ony gala gobermeli dl dien karara gelipdir. Taryhy faktlar trkmenleri eilmegini esasy sebplerini birini olary dnden ze galandygyndan, hi kimden k mek bolmanlygyndan ybaratdygyny tassyklaar. Eger tekeler ilislerden arag kmegini alan bolsadylar, eger olar ruslara gar y die sowuk arag bilen urumaly bolmadyk bolsadylar, belki, ruslara galany almak baartmazdy. Gkdepe urunda aragy eendigi hemme ki belli zat. General Tergukasow 1879-njy yly noabrynda Ahaly alma gy planyny dzpdir. Ol kem-kemden e smegi, her bir eeln punktunda berkitme gurmagy nazarda tutupdyr. Tergu kasowy plany bouna tutu Ahalteke oazisini eelemek in drt yl wagt, 40.000.000 manat hem pul gerek bolupdyr. Tergukasowy bu plany kabul edilmndir. Oazisi eelemek in drt yl wagt sarp etmegi uzak grpdirler. Oa enli tekeler urumagy wrenerler, Ahal ikinji Kawkaza wrler diip gorkupdyrlar. Tergukasow araman, 1879-njy yly dekabrynda zni komanduuilik wezipesinden boadylmagyny hay edipdir. Onu erine 21-nji pyada goun diwiziasyny brigada koman diri general Murawew wagtlayn komanduui bellenipdir. Kawkaz naalnikleri ekspedisiany geirmegi rus-trk ur unda tapawutlanan ol erli generallary birine tabyrmagy maslahat beripdirler. Emma hkmrowan imperator Orta Azia daky uru bilen praktiki tadan tany bolan general Skobelewi ekspedision otrada naalnik edip bellemegi Kawkaz gounlary ny ba komanduuisine tabyrypdyr.

18

1880-nji yly 12-nji anwarynda general Skobelew impera tor Aleksandr II bilen uzak wagtlap grrde bolupdyr. Patya ekspedisia in gouny hem pul ykdajylaryny kli bolma lydygyny adypdyr. Hzirki dwrde Russiany bu zatlary ksiz harlap bilmejekdigini atda saklamak gerek. ne goun sz gi manysynda hli zerur zatlar bilen pjn edilmelidir diipdir. Ol 1879-njy ylda hem gounda artykma adamlary kp bolandygyny bellpdir. Harby ministr graf Milutin general Skobelewe otrady sostawyny kesgitlemegi, gounlary jemlemegi, ekspedisiany tiz wagtda geirip boljakdygy-bolmajakdygy barada olanmagy, ekspedisiany demir olsuz geirmegi mmkindigini a-da mmkin dldigini adyladyrmagy teklip edipdir. 1880-nji yly anwaryny ikinji arymyndan Skobelew ba taby ekspedisiany guramak baradaky maslahatlaryna gat nayp balaar. Drli pikirler orta atylar. Kp adamlar demir olsuz hi zady mmkin dldigini tassyklaarlar. Skobelew ekspedisiany owly gutarmagyny die demir ol bilen bag lanydyrmagy aly hasaplaar. Ol demir ola kbir beleki serideler aly ikinji derejeli zat hkmnde garapdyr. Esasan d daanmagy dogry hasap edipdir. Gouny de bilen pjn etmek in 13 m de gerek bolupdyr. Deleri lm-itimini nazarda tutsa, tia in ene 10 m de gerek bolupdyr. ne muna dni tapmak asat dl eken. onu inem Skobelew u wagtdan, heniz Magylakdaky arwalar gy ur dunda otyrkalar de toplamagy ugruna ykmagy teklip edip dir. arwalar gp balanso de tapmagy gaty kyn boljagy ny, gaty kp wagt talap etjekdigini adypdyr. Ol 1880-nji yly 17-nji anwarynda general-letenant Obruewe azan hatynda eger deler wagtynda tapylmasa, 1881-nji yly gznde te

19

kelere zarba urmak hakda pikir etmegiem mmkin dldigini nygtapdyr. De tapmak meselesi, hakykatdanam, gaty kyn bolar. o mutlary Etrekden ary gemegi sebpli, zerur mukdarda de toplamak baa barmaar. Dni Orenburgdan hem Galmykys tandan gzlemek meselesi ze ykar. Bu agda demir ol gurmak zerurlygyny grkezr. Gyzy larbada enli demir ol ekmek dogry bilinr. Bu aralyga iki ay dowamynda demir ol ekmek bolar diip hasap edrler. Skobelew gouny kee bilen pjn etmek, bilen pjn etmek barada hem de hakda alada ediinden pes alada etmn dir. Ol azyk zapasyny toplamak barada hem kp reler grr. Gkdepe galasyna hjme balamazdan ozal, i brkisi 1881-nji yly birinji iulyna enli eter aly azyk jemlemegi wezipe edip goar. Ekspedisiany ugrajak balangy punktuny Mihalowsk alagy bolmagy, gouny agyz suwy bilen pjn etmek zerurly gyny dredr. Munu in her gije-gndizde azyndan 10.000 bedre suw berip biljek opresnitel gurmak gerek bolupdyr. Ahal oazisini basyp almagy baga-da drli ollary teklip edilipdir. ol teklipleri birinde Ahal tekelerini iki tarapdan Gyzylarbat hem Mary tarapdan gysaja almak nazarda tutulyp dyr. Munu in Trkstan hem Orenburg harby okruglary bile hereket etmeli bolupdyr. General-maor Meer bolsa Buhara hem Hywa hanlygyny sti bilen ilki Mary syndyrylsa, Ahal tekeleri alasyz galar dien pikiri e srpdir. Muny ol i arzan djek wariant diip d ndiripdir. Eger Kaspi tarapyndan hjm edilende 20 million manat harlamak gerek bolsa, Meeri warianty bary-ogy 7 million manada djekmi. General-maor Gluhowski hem ahally tekeleri stne iki

20

tarapdan Kaspini hem Maryny sti bilen hjm etmegi tarapdary bolupdyr. General-maor graf Borh bolsa Etrek hem Krasnowodsk tarapdan hjm edip, Bamyda birlemeli hem ol erde ornamaly dien teklibi orta atypdyr. ne bu plany amala ayrmak in demir ol gurulmagy zerur bolupdyr. Bu plany amala ayrmak in die azyk bilen demir olu gurluygyna 1880-nji ylda 10 13 million manat har etmeli eken. Bu teklipleri kbiri sora nazarda tutulypdyr. Orta atylan kp teklipleri arasynda Gyzylarbatda berkiip, ol ere Krasnowodskden demir ol ekmeli dien pikiri stn de durular. Skobelew Gyzylarbady, hatda Goy, Zawy, Gyzyl emni, Bamyny eelemezden demir ol gurup bolmajakdygy hakdaky pikir bilen ylalaypdyr. ne ekspedisiany Gyzy larbady alynmagy bilen klendirilmegine, sora demir ol gurulana garaylmagyna dbnden gary ykypdyr. Ol eger ruslar Gyzylarbatda berkiseler, tekeleri hkman hjme ge jekdigini, olar yza serpikdirilenden so bolsa, uru kanunyna gr, elen dumany yzyna dp, ol nir gitse, ol ere, ag ny Gkdep gitmeli boljakdygyny nden grpdir. Ruslar demir ol gurmak bilen megullanyp, hereketsiz atsalar, tekeler olary tylynda partizanylyk uruny abalandyrarlar, bu bol sa Orta Aziany ertlerinde dbnden ol berilmesiz zatdyr diipdir. Skobelew gounlaryny top bilen pjn etmek meselesine a ratyn ns beripdir. Ol Orta Azia halklaryny topa nhili gara andyklaryna belet eken. Orta Aziada gan dkmezden ei gazanmak toplary sanyna gs-gni proporsionaldyr diip, bir syhly nygtaar eken. onu inem ol Gkdepni eteginde her m gounyna 10 12 top hasabyndan, azyndan 80 100 top jemlemegi maksat edinipdir we bu maksadyna doly etipdir. Skobelew toplardan pedalanmagy ollaryny hem ineden

21

wrenipdir. Ol 1880-nji yly 21-nji aprelinde 3-nji gwardia grenader artilleria brigadasyny komandiri M. A. Zinowewe azan hatynda teke berkitmelerine gary artilleriany nhili pe dalanyp boljakdygy hakda sorapdyr. Zinowew ol yly 8-nji maynda Warawadan iberen jogabynda nhili toplary, nhi li granatlary, nhili merdiwanlary ulanmalydygy barada anyk yzgylar, hasaplamalar getirip jogap beripdir. Gkdepe galasy gabalanda toplary pedalanmagy drli ollaryny ulanypdyrlar. Mysal in, galadaky ler gaty gri dikilenso, olara top oky kn tsir etmndir. onu inem piroksilin raketalary, kerosinli granatlary ulanypdyrlar. Gepi gysgasy, Lomakini ekspedisiasyny owsuz gutar magyny dp sebbi oa eterlik taarlyk grlmndigi ha saplanypdyr we Skobelew bu alyy gatalamazlyk in, in uly taarlyk grpdir. Gouny uzak wagta eter aly azyk, ok-arag bilen pjn etmek barada, mallar in bol ot-im ta arlamak barada hli zerur releri grpdir.

22

-5Tekeler tze ekspedisiany guralandygyny, oa hem general Skobelewi naalnik bellenendigini 1880-nji yly aprelinde, heniz Skobelew Trkmenistana gelmnk eidipdirler. Bu barada tekelere gkle Kertik molla habar beripdir. Ol wagtlar Nurberdi han diri eken. Onu wekilleri Wepa dar han, Aman atalyk han, Polat han dagy hem Bjnrtde eken. Olaram zlerine mlim bolan zatlary habar beripdirler. General Skobelewi adygyny, kp urulara gatnaandygyny, Kokand hanyny boun egdirendigini, oun eder aly adam dldigini adypdyrlar. Bu habary eiden Nurberdi han Yzgantda maslahat agyryp dyr. hli ilaty Gkdep ygnamaly edipdirler. Nurberdi han bu ii Dykma serdar bilen Gurbanmyrat iana tabyrypdyr. Gala gmge gwnemenleri gyrmak in olary ygtyaryna m atly perra beripdir. ne gala gmge gary adam bolmandyr. Die Dilidepni goramaly edipdirler. Ony doly gurup gu tarmak iine giriilipdir. Nurberdi han kmek sorap, marylylara apar ollapdyr. Ap relde Marydan 4.000 atly Tejene tarap ugrapdyr Saryklaram k mek bermek in atlanypdyrlar. ne Nurberdi hany aradan ykmagy bilen kp zatlar tger. Tejende jemlenen marylylar hem ollaryny tgedrler. Olary bir blegi Horasany Jam okrugyna, bir blegi bolsa Gkgala alamanylyga gidr. 1880-nji yly 7-nji maynda Skobelew ekilere gelipdir. ol wagtlar Zakaspide 25 rota, 8 zlk, 8 sany at goulan top, 10 sany at goulmadyk top bilen bir komanda, jemi 4370 adam, 1786 aby (1439-sy goun hataryndaky, 347-si hem ki aby) bar eken. Bu Tergukasow dwrndkiden has az eken. Skobelew geleninden belk gounlary ok-arag, azyk-suw luk bilen pjn etmek barada uly iler geirr. onu bilen bir wagtda hem ol oazisi wrenmek maksady bilen barlag rileri 23

ni gurap durupdyr. Kem-kemden e smek bilen bolupdyr. zem baran erlerinde obalary, ekin medanlaryny weran et megi, akmagy burupdyr. Netijede Bamy bilen Gkdepe araly gyndaky hli obalar weran edilip, hli ekinler otdan geirilipdir. Bamydan gnbatardaky orulmadyk ekinleri bolsa rus gounlary orup, azyk zapaslaryny stni doldurypdyrlar. Ruslar 1880-nji yly sentabrynda Gyzylarbady almagy gz nde tutupdyrlar. 1881-nji yly martyna enli beleki g leri hem Gyzylarbada jemlemeli eken. 1881-nji yly aprelinde Brmni, sentabrda hem Duruny almaly, die ondan so ayr lygyna Gkdep gitmeli eken. Emma Skobelew bu plana eerjek bolup durmandyr. altlyk bilen e spdir. Em 1880-nji yly 31-nji maynda Bendesene gelip ornaypdyr. Goda ruslar ekin saklaan aulyny esir alypdyrlar. Ol Gy zylarbady, Gou, Zawy, Gyzylemni, Bamyny ilatyny ruslary ozjagyny eidip, bir a mundan ozal gp gidendik lerini adypdyr. Skobelew Hojagaladan Bendeseni sti bilen artilleria in alyz gowy olu bardygy in Bamyny eelemegi regine dwpdir. Bamyny eelenmegi bilen oazis iki blege blnip dir we uruan erli ilat galla oragy bilen megullanmakdan mahrum bolupdyr. Munu stesine hem Bamy Gkdepe gala syna Gyzylarbada garanda 50 worst gola bolupdyr. Bamyda rus gounlaryny z tylyny tekelerden goramagy inem gowy ertler bar eken. Skobelew Trkmenistana gelenden so 34-nji gnde Bamy eelenipdir. elelikde onu gounlaryny hatarlary Gkde pni 112 worst golayna gelip, hut ol gn ertesi tekeleri talap giden ak ekinlerini arkayn ygnamaga balapdyrlar. Bu bolsa gounlary azyk pjniligini gowulandyrypdyr. Skobe lew Namangandaky tejribesine daanyp, zapas rek biirdip

24

balapdyr. Ruslar Bamyny eelnden so, Dilidepede maslahat gei rilipdir. Kp adamlar ilaty guma tarap ekilmegine rugsat be rilmegini talap edipdirler. Parahatylyk islnler bolupdyr. ne gepe eper Gurbanmyrat ian, Rahmanberdi ian1 , Magtymguly han dagy z dienlerini etdiripdirler. 1879-njy yldaky eile rine salgylanyp, galany alyp bolmajakdygyny tassyklapdyrlar. Galada galmagy, urumagy gazanypdyrlar. Gkdepe galasy ol wagtlaram doly gurlup gutarylman eken. ne onu gurluygy gaty gyssagly dowam etdirilipdir. Skobelew gouny hereketsiz atmagyny ol bermesiz zat ha sap edipdir. ene e smegini dowam etdiripdir. Ol 1880-nji yly 1-nji iulynda anyna 800 atly, 10 top, 8 raketa stanogyny alyp, Gkdepni barlap grmek in rie ykypdyr. Brmede, Armanda bolupdyr. 5-nji iulda bolsa Gkdepe galasyndan 12 worstlikde erlen egenbatyr galasyny eelpdir. Maor A. Wereagini anyny 70 adamy bilen bu erde galdyrypdyr. Oa galany goranmaga taar etmegi tabyrypdyr. zi bolsa beleki gounlary bilen Gkdepni barlamaga gidipdir. Tekeler Skobelewi nden kp atly hem pyada goun ykarsalaram, olara zeper etirip bilmndirler. Skobelew gije sagat drd arynda Sekizaba agalany alkymyna gelipdir. Sagat drtde Dilidepni topa tutup balapdyr. Toply, uzaga atan kmil aragly goun bilen tekeleri gji de gelmndir. Pyada goun hem, atly goun hem ruslary ok eterine baryp bilmndir. Ruslar nir gitseler, uzak aralykdan olary yzyna dp rmekden baga re tapmandyr. Skobe lew itgi ekmn dien aly agam ene egenbatyr galasyna dolanyp gelipdir.
Grodekow hem, Spolatbog hem ele azar. ne Kerimberdi ian bolsun gerek awt.
1

25

Durun bilen egenbatyr galasyny aralygynda baga goun okdugyna gz etiren Dykma serdar 6-njy iulda gije ruslary stne ozmaky bolupdyr. Tekeler rus gounlaryny tylyna alanypdyrlar. Garrykriz galany eelpdirler. Ruslary yza ekiljek oluny kesmek in, Dykma serdar Gulbatyr serdary 600 atly bilen ugradypdyr. Dykma serdar eelejek punktlaryny eelnden so, gala ha bar beripdir. Pyada gouny iki kolonna edip srmegi burup dyr. Bir kolonna wezdurdy serdary batutanlygynda gum tarapdan, ikinji kolonna Nurmmmet serdary olbaylygynda dag tarapdan hereket edipdir. Gum tarapdan gelnler barmaly erine z wagtynda barypdyr. Dag tarapdan gelnler bolsa ruslary saklawyna urap, aryk hereket edip bilmndirler. Onso Dykma serdar z atlylary hem wezdurdy serdary pyada gouny bilen rus gounlaryny elli dim golayna bar ar. ne dag tarapdan gelmeliler- gelenok, gum tarapdan gelenleriem kpsi gorkup yzyna gadar. Rus lageri ele msmlik bolanso, Dykma serdar hem ozmaga rek edip bil mer. Aslynda-da Dilidepedki hanlar glerini itirmejek bolup, bary-ogy 2.000 pyada goun iberen ekenler. ol gije tekeler hjm eder dp, ruslar hem biak gor kupdyrlar. Maor Wereagin tekeleri dudansyz ozmagyny ni almak in, giden medany baglaryny apdyryp, gala ny da-tweregini alazy medan edip goupdyr. Soldatlara seslerini ykarman, hjme garamak burulypdyr. So Dykma serdar zlerini gaty gola barandygyny, ne rus gounlaryny ele msmliginden heder edip, dklip bilmndiklerini, eger ol wagtlar ruslar tarapyndan ekeje tpe sesi eidilse, grrsiz ozjak ekendiklerini grr berenmi. Eger ol gije tekeler kpliklein dklen bolsalar, olary az sanly rus gounlaryny mynjyradyp talamagy mmkin eken.

26

Surat 6.1: Dykma serdar

27

Rus gounlaryny egenbatyr galasyny eeln gni Gkde p Marydan Berkeli hany batutanlygynda 800 atly gelipdir. Saryklardanam Legank hany olbaylygynda 150 atly gelipdir. Olar hem swee gatnaypdyrlar. 6-njy iulda tekeler kn zyan ekmndirler. li hem araly 45 adam itiripdirler. Marydan gelenler 5, saryklar hem 2 adam itiripdirler. ne 7-nji iulda Armana tarap yza ekiln rus gounlaryny yzarlanlarynda trkmenler 200-e enli adam iti ripdir. Ahaly belli adamlaryndan bherdenli Hudaar han, brmeli Allanur bilen Nefes-Karabelah2 , Marydan gelen Berkeli han lpdir.

Grodbkow ele azar. Belki, Nepes Garabally a-da Nepes Garabeladyr. Nepes Garabalak bolmagam mmkin awt.

28

-6Gkdepe galasyny gurluygy die Skobelewi 6-njy iuldaky ozuyny anynda doly gutarylypdyr. Gkdepe galasyny wrenmek in ruslar telim gezek barlag geirip, galany plany ny telim gezek ekipdirler. esirlikden gaan rus soldaty Petini maglumatlary esasynda galany iiniem takmyny planyny e kipdirler. ne galany instrumental takyk legi 1881-nji ylda geirilipdir. Grodekow Trkmenistanda bolan uru dien kitabynda gala hakda iki erde maglumat berr. Ol ilki gz eni bilen geirilen leglere salgylanyp ele azar: Agytly hjme geiljek dwre enli bizi duman galasy hakdaky maglumatlarymyz , unu alydy. Dilidepe dayna diwar ekilen drtburlukdan ybarat. Onu taraplaryny uzynlygy: ab 366 sajen1 , cd 294 sajen, bd bilen ac-i her hasy 600 saen. Ac-den beleki taraplary hemmesi gni yzyk formasynda bolup, die ac-i ortasy galany iine halka ekilinde ala egrelipdir. 1879-njy ylda die cd ganaty burundan balap suwly aba enli gurlupdyr; buru golaynda ayk giilik bar; tutu diwar kne eken, kbir erleri ykylypdyr; galany i znde garym ok. 1879 1880-nji yllary gyynda Dilidepede hi kim aa mandyr. 1880-nji yly maynda biz Bamyny eelemek in Duz lyolumdan ykyp ugranymyzda tutu oazisi ilaty Dilidep ygnanypdyr we iul ayna enli berkitme gurlup gutarylypdyr, diwarlary bolsa yzgyda grkezilen derej etirilipdir. Galany diwarlary 2 saene enli beiklikdki rilen gum dan ybarat; onu galylygy dbnde 5 saene enli, okarsyn
1

Saen 3 aryn a-da 2,13 metr.

29

da 2,5 saene etr. rilen gumu dayna toun pagsa gedirilipdir. Diwary stnde onu iki eregindenem beikli gi 2 aryn2 palyk diwarjyk galdyrylypdyr, daky diwarjygy galylygy 1,25 aryn, iki diwarjygyky 1 aryn. Daky diwarjyk da her aryn arymdan tpe atmak in 3 werokdan3 ybarat gzara asalypdyr. Diwary i znde okary ykmak in gaty ygy-ygydan basganak asalypdyr, zem ol apgyt bas ganaklar bir adam geer aly edilip asalypdyr. Galany da zndki garym tutu diwarlary dayna alanar. Garymy ulugy hemme erde de dl. A burunda hem umuman ac we cd taraplarynda 2 saene etr, ab tarapynda, aratynam b buruna gola erlerde 1 saene etr, bc tarapynda bolsa 1-den 2 saene enli etr. Garymy okary ereklerini giligi 2 2,5 saen. Garymy iki hem daky raylary kert. Garymy ra ylary ykylmaz aly basganak a-da amana asalmandyr, diwary hem daky garymy rayy ala eit bolup gidr. Galany i zndki garymy giligi 7 saen, ulugy bolsa 1 saenden 2 saene enli. Iki garym galany diwarlaryny bejer mek, galatmak hem begeltmek in 1880-nji yly baharynda gazylypdyr. Galany 9 ykalgasy bar. Olary giligi kplen erde 2 saenden 2,5 saene enli. ykalgalary garysynda garymy daky ereginden alty dimlikde 1 aryn galylykda, 3 aryn beiklikde, uzynlygy ykalgany giliginden has artygrak pal yk diwar bar. ykalgalary derwezesi ok. Garymy stnde kpri gurulmandyr, die her ykalgany garysynda 1,5-den 2 aryna enli inlilikde bwet golupdyr, die ykalgalary bi rindki bwet top arkayn geip biler aly gilikde golupdyr. Galany iki garymyndaky bwetler daky garymykydan gi.
2 3

Aryn 0,74 metr. Werok 4,4 sm.

30

Galany ii kte ala otarak erleri bolan dzlk medan. A hem s burlary tweregi birneme alarak. Dilidepe ab hem as taraplardan 100 saenlikde erler. Onu beikligi 10 sa ene etr. Depni stnde da-tweregi garymly top bar. Galany ii magalalary okdan goranmagy in baly-barat gazylan u tmlerden doly. Dilidepeden 100 saen gnortarakda her tarapy 26 saen bolan inedrdl gala bar. Onu palykdan hem dadan salnan diwaryny beikligi 2 saene, galylygy 1 aryna etr, onda gzaralar hem galany stne ykmak in rite ykalgalar ok. Galany inliligi aryn arym bolan aga derwezesi bar. Galany dayna alpak garym ekilipdir. Gala Sekizapdan suw gelr. aby iki goly bar, olary ikisi hem Dilidepeden arylygyna ykyp gidr. Olary su wuny asatlyk bilen sowmak boljak. 1880-nji yly baharynda galany ilaty b buruny golayndaky otarak erde diametri 1 saenden artygrak, apgyt amanasy bolan guy gazypdyr. Guudan imge aramly suw ykypdyr. Sora Grodekow 1881-nji ylda instrumental legler esasyn da alnan has takyk maglumatlary getirr: Dilidepe ndogry, snmek formadaky drtburluk gala. Taraplaryny uzynlygy: gnbatar ganaty 675 saen, demirgazyk ganaty 420 saen, gndogar ganaty 720 saen, gnorta ganaty hem 240 saen. Tutu perimetri (da-twe-regini uzynlygy) 4 werst4 55 saen. Demirgazyk ganatyn-da 3, gnbatar ganatynda 9, gnorta ganatynda 1, gndogar ganatynda hem 8 ykalgasy bar. Kbir ykalgalar da znden ullakan arym alaw gay bilen penalanypdyr, bu bolsa daky garymy gapdaldan gorama ga mmkinilik berr. ykalgalary giligi 1 saenden 2 saene
4

Werst 1,06 km.

31

enli. Daky garymy ulugy 6 futdan5 9 futa enli, onu daky ereginde basganaklar hem amanalar asalypdyr. Garymy giligi 12 futdan 17 futa enli. Dayna palykdan pagsa gedirilip, gum rilip asalan galany diwary garymy dbnden balanar we beikligi 14 futa etr. Galany diwaryny ary znde birgiden ukur lykdan ybarat iki garym bar, onuam legi daky garym bilen barabar dien aly. Diwary galylygy dbnde 5 saene, o karsynda bolsa 3 saenden 4 saene enli etr, zem hemme erde dien aly guaklyga etip duran iki hem daky aman alar bilen jheklenipdir. Iki amanalar duman galany iine krsp uran pursatynda pedalanmak in asalypdyr. hli Orta Azia galalarynda boly aly, duman gala aralaan pur satynda dowamly goranmak in nietlenen ol amanalarda gzaralar golupdyr. Dilidepni ii tekiz medan. Onu demirgazyk-gnbatar burunda 7 saen beiklikdki gumdan galdyrylan depe bar. Depeden birneme gnortarakda kiijik gala bar. Galany demir gazyk-gndogar burunda bol sji suwly guular gazylypdyr. Sora Grodekowy bu maglumatlaryny A. N. Kuropatkin hem Trkmenistany basylyp alynmagy dien kitabynda o duruna dien aly gatalaar. Galany iine ygnanan ilaty we leri sany barada rus harby igrleri drli dwrlere degili drle maglumatlary getirrler. Grodekow bir erde: Galany ii lerden doludy, olary sany 13.000-e etrdi; leri arasynda demirgazykdan gnorta tarap gi ol golupdyr diip azar. Baga bir er de galadaky leri, atmalary sanyny 15.000-e goladygyny adar. ene bir erde galadaky ilaty 14.000 ldigini azar. Her bayna 5 adamdan hasap edip, galadaky ilaty sanyny
5

fut 30,48 cm.

32

aallardyr agalar bilen bilelikde 70.000 hasaplaar. arag gter mge ukyply adamlary 14.000 hasaplaar. ne ol gala gp geln magalalary sanyny kpelndigini, onu inem Dilidepni hli ilatyny 100.000-denem gejekdigini azar. Marydan gelen adamlar bilen bilelikde arag gtermge ukyply adamlary sanyny bolsa 25 30 me etirr. Baga bir er de bolsa galadaky erkek adamlary sanyny 12 m hasaplaar. Skobelewi 1880-nji yly 6-njy iulyndaky ozuy wagtynda galada 18 m magalany, 25 me enli gorajyny bolandy gyny tassyklaar. Gkdepe galasyndaky tekeleri sany hem araglanyy ba rada Grodekow ele azar: Gkdepedki gorajylary sany 30.000-e enlidi, olardan atly goun 10.000-e enlidi, galada aa an hli ilaty sany bolsa 45.000-e etrdi. Gorajylary 5.000-e gola tpei bardy, olardan 600-si tiz atan tpedi, 6 funt kalibr li bir mis top we iki sany stanokly oun zemburek bardy. Sowuk arag, gyly hem naza gorajylary hemmesinde bardy. Spolatbog Gkdep 25 m magalany ygnanandygyny, marylylary, arwalary, alilileri hasap etse, galada 35 40 m adamy bolandygyny azar. W. N. G. diip gol eken biri ele azar: Dilidepni go ramak in otrady stnden geip gadan obalaryny hli ilaty aallary we agalary, emlgi we azygy bilen ol ere yg nanypdy. Olary umumy sany 30.000-e etrdi. Biz bu sany obany kwadrat saen hasabyndaky medanyna palasak, onu tutan medanyny her 4 kwadrat saenine adama gola dndigini bileris: undan hasap tutanyda, obany den hyryn-dykyndygy baradaky netij gelmek mmkin. Eger ilaty umumy sanyndan aallardan ybarat arpysyny ayrsak, galan arpysyndanam garrylardyr agalara dn drtden bir ble gini ayrsak, alan 7.500 sanymyz galany gorajy uly adamlary

33

takmynan sanyny aladar. ne galany gorajylary hakyky sany has kpdi, sebbi swelere die 16 17 aly etginjekler dl, hatda aallaram gatnaardy. Baga bir erde W. N. G. ele azar: Obany ilatyny umumy sany 45.000 diip hasaplanardy, olardan 20.000-si swe esgeridi, geen ylda boly aly, swelere hatda 14 15 aly agalaram gatnaardy. Galany ilatyny 45 m tweregi bolandygy, urumaga ukyply adamlary 20 25 m adam bolandygy, ura hatda 14 15 aly agalaryam gatnaandygy baga-da kp emelerde agzalar.

34

-7Skobelewi 1880-nji yly 6-njy iulyndaky ozuyndan so, ga ladaky agdalar has ylyrymlaar. Symazlar bilen begler ga lany talap, guma gmegi talap edipdirler. Wekiller bilen bagy daaaklar bolsa urumagy tarapynda durupdyrlar. Bu agda Magtymguly hany tsirini belli-klli gowadypdyr. rite mas lahat agyrylypdyr. Drthanlylyk drpdir. Daary meselelerde Magtymguly hana sarpa goulsa-da, ol il zne hli tekni hany hasaplansa-da, iki meseleleri her tirni zi zmeli edip dirler. Wekillere Magtymguly han, symazlara Mmmetguly han, beglere Orazmmmet han, bagydaaaga Hezretguly han han salanypdyr. Symazlar gmeli diip aak depip duranso lar, urumagy tarapdary Mmmetguly han Dykma serdar bilen Gurbanmyrat iany zor salmagy netijesinde han salanypdyr. Her han z tiresine batutanlyk edipdir, her han galany z tiresi tarapyndan salnan ganatyny gorapdyr, her han z tiresini galadan gp gitmezligi in jogap beipdir. urt in ele agyr pursatda ilhanylary bilen arany bozmazlyk in, parsla ry stne alamana gitmezlik karar edilipdir. Allaberdi yhdan, kr helilden, Mahytdan1 hem Garagandan2 ybarat hormat ly wekiller iberilr. Olar Ruhnut Dwleden u kyn pursatda ozmazlygy hay edipdirler. zleriniem ekelikde-de alaman etmejekdiklerine sz beripdirler. Wekiller Ruhnut Dwle Thrandan jogap alana, Maatda dokuz gn bolupdyrlar. Ruhnut Dwle Thrandan jogap alyp, teke wekillerine ahy hli ilhanylara Ahal bilen il bolmagy bu randygyny adypdyr. zem tekeler tarapyndanam ekeje-de alamany bolmazlygyny talap edipdir. ondan so tekeler Erana arkayn gidipdirler, gurun, pee
1 2

Spolatbog ele azar. Belki, Mahmytdyr awt. Spolatbog ele azar. Belki, Gara handyr awt.

35

satyn alypdyrlar. Iki gezek dri alypdyrlar. Maada giden hormatly wekiller ilis agenti Apbas han bi lenem duuypdyrlar. Grodekowy tassyklamagyna gr, te keler ilislere janlaryny ynanmandyrlar. Hindistandan erme ni swdagri bolan bolup gelen ilis polkownigi Stuart hem, kapitanlar Gill bilen Botler hem tekeler bilen gatnayk ayp bil mndirler. Tekeler ilis adamy bolan bolup ruslar z aralaryna aralaar dp gorkupdyrlar. onu inem tekeler die Apbas hana ynanypdyrlar. Sebbi, birinjiden, ol musulman bolupdyr, ikinjiden, ony tutu Maat tanapdyr, njiden, Maada geln adamlar ony ilis hkmetini adamy, ilis konsuly hkmn de tanapdyrlar. Ol ilisleri tekelere goun kmegini berjegini adypdyr. ne tekeler ilislerden Apbas hany ol gezek Mag tymguly hana sowgat iberen drbsinden hem rewolwerinden baga hi hili kmek almandyrlar. Tekeler ruslary Erandan azyk ekndiklerini bilipdirler. Olary skladlaryny nirelerdedigini hem bilipdirler. Olar rusla ry azyk skladlaryny talap biljek ekenler. ne Erany jkdir mejek bolup, ne Erandan azyk ekn rus kerwenlerine psgel beripdirler, ne azyk skladlaryny talapdyrlar. Tekelerde ruslary gji hakda anyk maglumat bolmandyr. Drli my-mylar arapdyr. Gkleler we rus gounlaryna hyzmat edn jigitler ruslary 100 topuny bardygyny habar beripdirler. Dykma serdar bolsa zni die 12 top grendigini, ne olary gaty alt atandygyny, onu inem 100 topmu ka didirndigini tassyklapdyr. ne onu bu maglumatyna ynanmandyrlar. ele-de bolsa tekeler kp wagtlap Skobelewi bar gji onu 6-njy iuldaky ozuyna gatnaan goundan yba ratdyr dp gezipdirler we bu agda olary ruslara gary urumagy regine dwmeginde belli derejede rol onapdyr. 1880-nji yly 30-njy iulynda tekeler 4.000 pyada goun

36

bolup hjme ykarlar. 600 sany maryly hem saryk atlysy-da olara goular. Pyada goun iki blege blnipdir. Bir blegine Hezretguly han bilen wezdurdy han serdarlyk edipdir. Bu b legi nde Bendeseni almak wezipesi golupdyr. Ikinji blege Gurbanmyrat ian bilen Orazmmmet han serdarlyk edipdir. Bu topary wezipesi Bamy bilen Bendeseni aralygyndaky telegraf aragatnaygyny bozmakdan, Bama ozup, ol erdki garnizony ok etmekden, ol erdki toplary ele salmakdan ybarat bolupdyr. Dykma serdary atlylary Hojagalany almaly eken. Atlylary bir blegi bolsa Bama ozjak pyada gouna kmek etmeli eken. ne pyadalar ruslar ene Gkdep ozjakmy dien haba ry eidip, agalaryny goramak in yzyna, gala gadypdyrlar. Dykma serdar z atlylary bilen Hojagala ozupdyr. ne ony alyp bilmndir. Die mal srp gadypdyr. Awgusty ahyrlarynda ruslar jansyzlary sti bilen Gkdepe dki tekeleri ruslary stne ozmak in uly taarlyk grn digini eidipdirler. 3-nji sentabrda bolsa jansyzlar 600 atlydan, 600 pyadadan ybarat topary Mihalow liniasyna etmek in ugrandygyny habar beripdirler. Mundan baga-da wezmyrat serdar Batagy, Gulbatyr ser dary toparlary Bendesene, Hojagala tarap hereket edipdirler. Emma olar stnlik gazanyp bilmndirler. Grodekowy tassyk lamagyna gr, tekeler her gezekki aknyykda ruslardan 5 6 esse kp itgi ekipdirler. Tekeleri 14-nji sentabrda Gazanjyga eden ozuy hem ow suz gutarypdyr. onda 10-njy sentabrda Gkdepeden ykan tekeleri hemmesi 1.000 adamdan kn dl eken, zem esasan Gkdepe bilen Bamy aralygyndaky obalary adamlary eken. Tekeler ruslary stne ozup stnlik gazanyp bilmnso lar, esasy nsni kerwen talamaga, Gkdepe galasyna gp gelmekden, ruslara gary urumakdan z dnderen nohurlary

37

talamaga beripdirler. Dykma serdar Nohury weran etmge, ila tyny bolsa zor bilen Gkdep grip getirmge kasam edipdir. ne ruslar nohurlara wagtynda kmege etiipdirler. Tekeler eke-tk a-da kiijik toparlar bolup, gijelerine rus lary stne dudansyz ozup durupdyrlar. Olar gylylaryny agyzlaryna alyp, alaa gelr ekenler. Rus soldatlaryny s tni gapyl basyp, ldrr hem aragyny alar ekenler. ne olar bele batyr hereketleri in kplen janlaryndan gemeli bolupdyr. Ruslary kem-kemden e smegi, olara gary ozulary owsuzlyk bilen gutaryp durmagy galany gorajylary ruhdan gayryp balapdyr. Marylylar ruhdan dup, yzlaryna gadyp dyrlar. Gkdepe galasyny talap gitmeli din adamlar barha kpelipdir. Mara, Saragta, Hywa, Erana gmegi grri edilipdir. Hatda tekeleri bir blegi galany talap gidipdir. Ku ropatkini tassyklamagyna gr, oktabr aynda 1.000 li Tejene, 1.500 li Mara gpdir. Oktabr aynda drt han rite maslahat geirmge, ilaty galadan gp gitmezligi in gaty berk reler grmge mejbur bolupdyr. Gnleri saklamak in 800 atly bellenipdir. Olara galadan gayp gidenleri zorluk bilen yzyna gataryp getirmge, olary emlgini zlerine almaga hukuk berlipdir. Maslahat galada galmagy hem goranmagy karar edipdir. On da ekin ekmek in er srmelimi-dlmi dien mesel hem sere dilipdir. Gapma-garylykly pikirler orta atylypdyr. ne Maat dan Apbas hany ilisleri kmek berjekdigine umyt dredip azan hatyny okalmagy bu meselni oyn zlmegine sebp bolupdyr. Gkdepe bilen Gwers aralygynda hemme erde ekin ekilipdir. Goranmagy pugta regine dwen tekeler Gurbanmyrat ia ny kmek soramak in Mara iberipdirler. Olar kmek sorap

38

Hywa hanyna hem hat ollapdyrlar. Seit Muhammetrahym han tekeleri hatyny Amydera blmini naalnigi polkownik Grotengelme iberr. Grotengelm hana tekelere Skobelewi ga haryny getirmn, Ak Patyany rehimdarlygyna boun synmagy maslahat bermegi tabyrypdyr. Han ele hem edipdir. Tekeler kmek sorap Hywa omutlaryna hem z tutup dyrlar. ne olar Hywa hany bizi kmek berjek bolanymyzy bilen badyna bu hakda ruslara habar berer, olaram bizi mi zi baymyza umrar diip, ruslardan howatyr edndiklerini adypdyrlar. Kbe hojany tekeler Bjnrt hany armmmet hany anyna kmek soramaga iberipdirler. armmmet han die tekeleri drt hanyny biri gelse resmi jogap berjekdigini adypdyr. Res mi dl suratda bolsa a ruslar bilen aramagy, a-da gayp gitmegi maslahat berrin, ogsa baryyz gyrlarsyyz diip jogap beripdir. Agabat bilen Gkdepni garysynda aaan uja ud-Dw le wagtdan pedalanmagy, tekeleri malyny talamagy regine dwpdir. Pwrizni sti bilen uly alaman etmeki bolup dyr. Munu in 1.500 atly, 2.000 hem pyada goun toplapdyr. ne Skobelew oktabr aynda tekeleri gmge bolan me lini artandygyny bilip, olar gp gider dp gorkupdyr. onu inem bu wagt tekeleri stne alaman etmegi wagty dl diip, ruslary Erandaky wekili Zinowewi sti bilen uja ud-Dwlni alamana gitmegini gobolsun etdiripdir. Hakykatdanam, tekeleri galany talap gitmek meselesi rus lary hem olary znden pes biynjalyk etmndir. Olar tekeler gp gider dp gaty gorkupdyrlar. Sebbi bu ruslary hli planyny puja ykarmak howpuny salypdyr. Rus gounlaryny 1879-njy ylda Gkdepe galasyny etegin de elie sezewar bolmagy olary agdayna uly tsir edip

39

dir, rus gounlaryny eilmezdigi hakdaky pikiri dbne palta urupdyr. Adamlary aynda hut ele pikiri pugta or naandygy sebpli ruslar azajyk goun bilen btin Trkstanda asudalygy saklap gelipdirler. onu inem Skobelew parahat ylykly ol bilen ne territoria eelense-de, rus gounlaryny abrayny dikeldip bilmez diip hasap edipdir, tekelere berk jeza bermegi, rehimsizlik bilen gyrmagy regine dwpdir. Teke leri Gkdepe galasyna ygnanmagy bolsa mua in amatly ert dredipdir. Olary bir zarbada derbi-dagyn etmge mmkin ilik beripdir. Ikinji tarapdan bolsa, general Kuropatkini tassyklayna gr, tekeleri Mara a-da Tejene ekilmegi uru mhletini uzalmak, Trkmenistany ikinji Kawkaza wrlmek howpuny salypdyr. onu inem Skobelew tekeler galadan giderler dp gaty gorkupdyr, olary gitmezligi in elinden gelen hli releri grpdir. Ol uje ud-Dwlni alamanyny hem ol se bbe gr gobolsun etdiripdir. Skobelew Gkdepe galasyny alynmagyna tutu oazisi bo un etdirilmegi hkmnde garapdyr, ondan so tekeleri gar ylyk grkezmge moral g tapmajakdygyny bilipdir. Gkdepe bilen Gwers aralygyndaky ilaty er srp, ekin ekmge balamagy, ruslary birneme arkaynladyrypdyr. Olar mua tekeleri galany talap gitmek nieti ok dien manyda dnipdirler.

40

-8Noabry ortalarynda Gkdepe galasyna hjme gatnajak go un otradlary Bama gelip balapdyr. Bamydan ykyp hjme gitmeli esasy gleri birinji kolonnasy 26-njy noabrda ol e re jemlenipdir. Ol kolonna 26 rotadan, 3,5 zlkden, 67 topdan ybarat eken. Birinji kolonna Bamydan ykandan sora hem bu ere gouny jemlenmegi dowam edipdir. 30-njy noabrda rus gounlary Gkdepeden 12 worstlik-de erlen egenbatyr galasynda peda bolupdyrlar. Birinji de kabrda bu ere 2.000 adam 15 gnlk azygy bilen jem bolupdyr. Otrady 700.000 patrony, drli toplar in 6.704 snarady, 2.000 sany sapor guraly bar eken. Ruslar egenbatyr galasyny eelnlerinden so, alty ay dowamynda olary daan punkty bolup hyzmat eden Bamy z harby, strategiki hem swe hmietini itiripdir. Skobelew kem-kemden hli glerini egenbatyr gala jemlp balapdyr. Skobelewi gounlaryny egenbatyr galasyny eelemegi ele bir garaylmadyk agda bolupdyr, hatda tekeler goun srlerini hem kitmge etimndirler. Ruslar mlp dowar olja alypdyrlar. egenbatyr galasyndan hjme geilmegi intendant, artille ria hem gospital seridelerini jemlenmegine bagly bolupdyr. Skobelew egenbatyr galasyndan agytly hjme bu ere 4.000 pyada goun, 47 top, 9 sany zlk kazak, 2 eskadron dragun, gounlar in 2 alyk azyk, her bir tpee 300 ok, her bir topa 3 komplekt snarad toplanandan we 4-nji gospitaly bir blmi getirilenden so balamagy regine dwpdir. onu inem egenbatyr galasyna gounlary jemlenmegi bilen bir wagtda bu ere Bamydan azyk daamak ii hem dowam etdirilipdir. Ruslar egenbatyr galasyny eelnlerinden so, tekeler olar zni ugruna hjme geerler dpdirler. ne olar hjme

41

gemnso, 1-nji dekabrda zleri hjme geipdirler. Atyykdan so, agam ene gala dolanypdyrlar. 4-nji dekabrda rus gounlary galany hem onu twerekleri ni topograasyny wrenmek in hjme geipdirler. Tekeler bilen bolan aknyykda 4 adam lpdir, 19 adam aralanypdyr. Agam rus gounlary yzlaryna gadanda, tekeler olary yzyna dpdirler. ne ol wagt A tutulypdyr. Tekeler yzlaryna gadypdyrlar. Ruslary egenbatyr galasynda ornayp, hli-indi barlag hjmlerini geirip durmagy, tekeleri ynjalykdan gayrypdyr. Dekabry 12-sinden 13-ne geiln gije gourlary galany da ynda erlen 1.000 magalasy Nurka-lauwy1 batutanlygyn da guma gpdir. 18-nji dekabrda ruslar ba barlag (generalnaa rekognossi rowka) hjmini geiripdirler. Oa generalnaa diilmegini sebbi drt sany general Skobelew, Grodekow, Petrusewi hem Annenkow gatnaypdyr. onda general Annenkow a galany anynda golundan alaja aralanypdyr. agala ruslar hem, tekeler hem uly hmiet beripdirler. Sko belewi oa uly ns bermegini sebbi ol erden Germaba ol amak mmkin eken. Mundan baga-da ol Sekizaby ugrunda erleipdir, obany eelenmegi bilen suw meselesi zlipdir. Tekeler bolsa ruslary agala zor salanyny grp, olar muny galany suwuny sowjak bolup edndirler dpdirler. agalany symaz Mmmetguly han 2.000 pyada goun bilen gorapdyr. Ilki ol erde Dykma serdary atlylary hem bar eken. ne sora ol atlylaryny gala geiripdir. Galadan bolsa agalany goramak in ene 2.000 pyada nker alypdyr. ne olar bilen uzak gidip bilmndir. Mmmetguly han agalany talapdyr. Dykma serdary bolsa rus artilleriasy yzyna gatma
1

Grodekow Nurkelau diip azar. Belki, Nury kelewdir awt.

42

43

44

ga mejbur edipdir. agala goralanda Magtymguly hanam bar eken. Ol wekillere serdarlyk edipdir. 20-nji dekabrda agalany ruslar tarapyndan eelenmegi tekeleri gaty gorkuzypdyr. Olar uly maslahat geiripdirler. Hem me kii ruslar suwy sowar, suwsuz galarys dien pikirde eken. onu inem olar gyssagly suratda guy gazyp balapdyrlar. Olar ruslary suwy sowmak barada pikir etmendigine gz e tirnler on bir sany guy gazypdyrlar. So gorky gayypdyr hem guy gazmak bes edilipdir. 21-nji dekabrda, agalany alnan gnni ertesi Mara k mek sorap giden Gurbanmyrat ian 2.000 atly alyp gelipdir. Ma rydan gelen atlylara Gajar Topaz han serdarlyk edipdir. ol gn ruslary lageri Dilidepeden 800 sajen aralykda eken. Ruslar eeln erlerinde garym gazyp ornaypdyrlar. Tekeler olar ilkinji parallelden hjme balar dpdirler. Emma ruslar gala hjm etmge howlukmandyrlar. Hem swe bilen barlag geiripdirler, galany, onu twereklerini wrenmeklerini dowam etdiripdirler, hem galany gabamak nieti bilen keseligine, dikli gine garymlar gazyp, e smeklerini dowam etdiripdirler. 22-nji dekabrda swe bilen geiren barlaglaryndan so, rus lar Gkdepe galasyna onu gnorta-gndogar burundan hjm etmek amatly dien netij gelipdirler. Sebbi bu bur beleki burlardan iti eken. Bu bolsa galany gnorta hem gndogar ganatlaryny gzegilik astynda saklamaga we gabaw ilerini uzaga ekdirmn, iki gapdallayn ot amaga mmkinilik berip dir. Galany gnorta ganatyny garysyndaky medan birneme alarak bolup, demirgazyga apgyt bolup gidr eken we gala ny iine gzegilik etmge mmkinilik berr eken. Gndogar ganatyny garysyndaky medan bolsa aak apgyt gadar eken hem galany iini gzden gizler eken. Galany gnorta tarapyndaky suwly hem gury aplar lager bilen gabaw ileri

45

ni arasynda gizlin aragatnaygy ola gomaga mmkinilik beripdir. Gabaw ilerini mhledini gysgaldypdyr. Mundan baga-da galany gndogar ganatynda die alaa diwardan ybarat gowak eri bardyr dlip ak edilipdir. Galany ol eri eneme erinden jaryk atan eken. Ruslar galany gabamak ilerini 20-nji dekabrdan balapdyrlar. Ruslary birinji paralleli gazyp balanlaryny gren tekeler olar muny gizlenmek in edndirler dpdirler. Sebbi olary zleri hem pars galalaryny edip gabar ekenler. Ruslaryky aly uly garymlar gazmasalaram, gabawdakylary gznden gizlenmek in ukurlar gazypdyrlar. Emma ruslary birinji parelleli gazmagy gabawy balanma gyny aladypdyr. Ruslar ondan so garym gazyp, kem-kemden e sp balapdyrlar. Olary sora nagym gazmak in e ken gizlin garymy galany dayndaky garymy edil alkymyna barypdyr. Ruslary garymlar gazanyny grselerem, tekeler olary maksadyna doly dnmndirler. Orslar-a douz aly bar eri drp ykjak diipdirler. Tekeler galany talap gider dp gorkan Skobelew tekele ri her bir hereketine eserdelik bilen ns beripdir. 22-nji dekabr da galadaky goh-galmagaly kpelenini eiden Skobelew tekeler galany talap gp gitjek bolandyrlar dpdir. Olar gayp giden halatyda lerini kesmek in general Petrusewii Gk depe galasyny gara-grnm gara-gndogarynda erlen Juma gala iberipdir. Juma galany day baglyk eken. zem ol erde kp bede, saman zapasy bar eken. Kp mukdarda dne gmlpdir. Ruslar ol ere baryp, bede, saman alyp gadar ekenler. Rus soldatlaryny Juma gala bede, saman almak in gid ndiklerini bilen tekeler hem olary garawullapdyrlar. Gulbatyr

46

serdary batutanlygynda 400 adam Juma galasyny saklamaga gidr. Gulbatyr serdar anyna 60 adam alyp, galany zn de galypdyr. Beleki atlylar bolsa baglary, haatlary iinde gizlenipdir. 23-nji dekabrda dadanlar ol ere baran Petrusewii atly laryny tekeler ot bilen garylapdyrlar. aknyyk gaty gli bolupdyr. Iki tarap hem uly itgi ekipdir. ol swede len general Peotrusewii maslygy telim gezek elden-ele geipdir. Ahyry Gulbatyr serdar atlylaryny bir blegi bilen galany talap gadypdyr. Bagy iinde, haatlary dbn-de gizlenen tekeleri hemmesi dien aly gyrlypdyr. Gulbatyr serdar ga dandan so, galada die onu eeleri galypdyr. Ruslar olaryam baryny gyrypdyr. Bu swei tekeler zleri in ullakan owsuzlyk hasaplapdyr lar. Olar ruslara nhili zyan etirendiklerinden bihabar ekenler. Die nji gn Dykma serdar geip baran jigitlerden tekeleri bir generaly hem kp soldaty ldrendiklerini bilipdir. ol gn ruslar li hem araly 72 adam itiripdirler. So ruslar Juma galasyndan kp dne olja alypdyrlar. Nurberdi han lenden so, Dykma serdary roly glenip balapdyr. Ruslary galany alkymyna gelmegi bilen bolsa ol hakykat znde tekeleri ba serdaryna wrlipdir. Goran mak ilerine btinle ol olbaylyk edipdir. Ilat hem oa berk ynanypdyr. onu inem, resmi suratda ol ba komanduui dilip yglan edilmese-de, maslahatlarda esasan Dykma serda ry szi geipdir. Tekeler ondan ozal hi wagt hi bir adama Dykma serdara ynanylary aly ynanmandyrlar. Hemme kii onu burugyna boun bolupdyr. Hatda indi maslahatlary hem onu zi geirip, zi olbaylyk edipdir. ele maslahatlary biri tekeleri 1880-nji yly 28-nji dekab ryndaky gijeki ozuyny anynda bolupdyr. Esasan gyly,

47

pyak, syryklary ujuna gyrkylyk, syndy berkidilip asalan na za bilen araglanan tekeler ol dwr i kmil aragy bilen araglanan rus gounlaryna kr edip bilmndirler. Die sowuk arag bilen garpyma sweine kde tekeleri ruslar golayna eltmndirler. Atlylar hem ok etere baryp, atlaryny oka berip bilmndirler. onu inem tekelere die gije dudansyz dklmek mm kiniligi galypdyr. Dykma serdar maslahatda gije ozmak bilen ruslary gyrmagy wada beripdir. Gije ozua gitmge dwtalap lary ne dp, zni hem gitjekdigini adypdyr. Maslahat Dykma serdary bu teklibini uly umyt bilen gol lapdyr. Gije dumany stne ozmaga dwtalap 4.000 adam ygnanypdyr. Olary arasynda syndysyny taagy ujuna daan aallaram bar eken. ozua giden adamlary z hdinde durmagy in hanlar hem aksakgallar galany derwezelerini agzyny saklapdyrlar. Olara gorkusyna yzyna gadyp gelenleri a-da gitmek isleme nleri ldrmek tabyrylypdyr. Dykma serdar deslapdan Marydan gelen Topaz hany ha tara, zni ozjak erini gabamaga hem oka tutmaga iberr. Tekeler hatar bolup ozupdyrlar. Ilki hatarda hjme gid n erkek adamlar bolupdyr. Olar anlary bilen tpe alman dyrlar. Aaklary alaa, gollary ermelgi, donlaryny arkasyna alyp dayp, elleri gylyly, jwher pyakly, gyrkylykly swee gidipdirler... Ikinji hatarda gidenler lleri hem aralylary ygnapdyrlar. Tekeler lsini a-da aralysyny swe medanynda galdyryp gitmegi gaty namys bilipdirler. nji hatar olja ygnaanlardan ybarat bolupdyr. Olar ok, arag olja almaga gyzyp, has e gi denlerini duman galypdyrlar we birnesi janyny pida edipdir. Olja ygnaanlar gaty akgan iler ekenler. Sanlyja minuty

48

iinde garymlarda galan tpeleri almaga, li soldatlary ge mini sypyrmaga etiipdirler. 28-nji dekabrdaky gijeki ozu tekeleri ikinji Ahalteke eks pedisiasy dwrnde gazanan i uly owly ei bolupdyr. Olar ol gn ullakan itgi ekmndirler. Bu ee olary zleri has-da busanypdyrlar, rus gounlaryny azyndan arpysyny gyrandy rys dpdirler. Tekeleri ak edii aly bolmasa-da, ol gezek ruslar, hakykatdanam, uly itgi ekipdirler. Aperon polkuny 4-nji batalonyny badagyny elden gideripdirler. Ony gypjakly Begen dien biri olja alyp, ni gapdalynda dikip goupdyr. Tekeler mundan baga-da bir topy anyny iki gapyrjak oky bi len olja alypdyrlar2 . 5 sany tab hem ober oseri, 91 kii inli soldaty ldripdirler. Bir oser bilen 32 kii inli aralanypdyr. Jemi 129 adam hatardan ykypdyr. Bu ei tekeleri ruhuny gteripdir. Ruslar galany alyp bilmez dien umyt dredipdir. Hut ol gn ertesi olar olja alan topuny ulanyp balapdyrlar. Emma top okuny ndenide arylandygyny bilmndirler, onu inem olary atan oklary arylmandyr we ruslara hi hili zeper etirip bilmndir. Rus soldatlarynda bolsa tekeleri bu ei belli derejede ru hukgnlik dredipdir. Goun adady, oa birki gn dyn bermeli, garymlary tertibe salmaly dien adamlar tapylypdyr. Skobelew mua rt-kesik gary bolupdyr. Biz bu ere garym gazmaga gelemzok, e smek in geldik, gyssanmak ge rek, basym bar zady gutarmak gerek diipdir. Bu elii z gounlarynda galdyran tsirini umatmak, tekeleri bolsa has gylaw almagyna ol bermezlik in, birne zerur releri amala ayrmagy burupdyr. Garymlar alpak bolanso, olary iin de atman, arka znde atmak, ukur gazyp, gum rip
Spolatbog ykgytda "topy khmelli Myrat batyr getirdi" diip azar. Belki, "kli" bolmalydyr awt.
2

49

goranmak barada grkezme beripdir. Bu bolsa tekeleri soky gijeki ozularyna erbet tsir edipdir. Ruslar garymy iindedir dp, olary stne dklen tekeleri garymy arka znden ot bilen garylapdyrlar. Tekeleri gijeki ozuyny ruslary agdayna hi hili tsir etirmndigini subut etmek in, her edip-hesip edip, galany diwarlaryny edil alkymynda erlen Prli medan galasyny eelemegi Skobelew ikinji paralleli sag angyny naalnigine burupdyr. Bu buruk berja edilipdir. Ruslar basyp alan obalaryna, galalaryna tze at dakypdyr lar. egenbatyr galasyna Samur berkitmesi, Duruna Orenburg berkitmesi, Armana Poltawa berkitmesi, Kelet Krym berkitme si, Gajar gala Daan (Opornoe) berkitmesi, Ogurly gala Atly goun (Kawaleriskoe) berkitmesi, tgr gala Olga galasy, Ta ryguly azman galasyna Prawoangowaa gala, Meretdurdy gala Melninaa (Degirmenli) gala, Prli medan galasyna hem We likoknaeskaa (Beik knaz) galasy diip at beripdirler. ol galalary birentegini trkmene adyna gabat gelinse, birnesi ni trkmene ady itip gidipdir. Mysal in, Ohotnia (Awy) galasy diiln kiijik galany trkmene adyna biz u wagta enli okan emelerimizi hi birinde du gelmedik. Gkdepe galasyny gnorta-guluk tarapynda, onu diwa ryndan bary-ogy 240 dimlikde erlen Prli medan galasy gabawy soky dwrnde aratyn uly rol onapdyr. Ol t 29-njy dekabra enli tekeleri elinde eken. Prli medan galasy Sekiza by bir goluny sag tarapynda erleipdir. Onu golajagynda, aby ep kenarynda hem iki sany kiijik gala bar eken. Olary Trkstan atlandyrylan biri Prli medan galasyndan 120 dim epde erler eken. Awy galasy bolsa Gkdepe galasyndan bary-ogy 50 saenlikde erleipdir. Ruslar galalary sine hem Welikoknaeskaa diip at beripdirler. onu bilen bir

50

wagtda her hasyny aratynlykda hem atlandyrypdyrlar. Prli medan galasyny, aratynam Awy galasyny eelen megi ruslar in gaty uly hmiete ee bolupdyr. Awy gala syny bir kndki dii stnden Gkdepe galasyny ii tutulygyna dien aly grnp durupdyr. Ol erden rus soldat lary galany iinde gezip ren adamlary hem atyp bilipdirler. Galany iinde ok plp ren agalaram olary okundan helk bolupdyr. I esasysy bolsa indi ruslar bu erden galany iine yzygiderli gzegilik edip, ol erde nmeler bolup genini synlap bilipdirler. 28-nji dekabrdaky stnlikde ruh alan tekeler 30-njy dekab rda hem gijeki ozularyny gatalapdyrlar. Bu gezekki ozua 6.000 adam gatnaypdyr. Olary arasynda olja ygnamak in gidn aallaram bolupdyr. Olar indi gorkman, anlary bilen uwal alyp gidipdirler. Bu gezek Dykma serdar ruslary arkasyna alanmak, ola ry hereketine gzegilik etmek in heniz howa agtyka ogly Akberdi hany 40 atly bilen iberipdir. Akberdi han yza ekiljek bolanda, ruslary stne hjm etmeki bolupdyr. ne gli garylyga sezewar bolupdyr. Akberdi handan ruslary tylynda hem berkitmelerini bar dygyny eiden Dykma serdar Topaz hany olary tylyna iberipdir. zi bolsa ki hjm eden erinden hjm etmegi regine dwpdir. Ol hjme atly goun ibermndar. Bu gezek tekeler 70 adam itiripdirler. ne bu gezegem ola ry hjmi owly bolupdyr. ene-de bir rus topy olja alnypdyr. ne bu gezekki topy kimi getireni jedelli bolanmy. Agabatly Polat siaki3 dienlerem barmy, Mmmet deli4 dienlerem bolanmy.
3 4

Spolatbogda ele awt. Spolatbog "Mamed deeli" diip azar awt.

51

30-njy dekabrda ruslardan bir oser bilen 52 soldat lpdir. Iki sany ober oser bilen 96 soldat aralanypdyr. Bu gezegem 28-nji dekabrdaky aly, ldrilenleri kpsi sowuk aragdan lpdir. aralananlaram sowuk aragdan aralanypdyr. Bu gezegem tekeler rus gounlaryny arpysyny gyrandyrys dpdirler. Ruslar indi yzlaryna gadarlar diip tama edipdir ler. Emma ertesi ruslar gala has gola gelipdirler. 1881-nji yly 1-nji anwarynda rus gounlaryny sag gana ty galany diwaryny 40 saen golayna, ep ganaty bolsa 75 saen golayna barypdyr. Bu bolsa rus gounlaryny nagym gazyp, mina ilerine balamagyna mmkinilik beripdir. Sko belew mina ilerini olbaysy Rutkowsk 2-nji anwarda ir sagat 8-de minalay ilerini balamak, onu maksatlary hem ahyrky netijesini nhili boljakdygy barada maglumat bermegi talap edipdir. Nagym gazyp, galany diwaryny astyna dri gomak in gala bilen aralygy legi alnypdyr. Ruslary arym alaw gary myndan Gkdepe galasyny dbndki garym aralygyny 29 saen 6 werokdygy, garymy ulugyny iki aryndygy, giligi ni edi aryndygy anyklanypdyr. Iler gala ele bir golajakda geirilipdir welin, tekeler ruslary garymlaryna okardan da, kesek oklap durupdyrlar. Mina galereasyny gazylyp balanan pursatynda alylyk goberilipdir. Ol gaty epe burlupdyr hem ep tarapdaky gary ma baryp dirpdir. Galereany diwarlary opurylyp, ullakan deik emele gelipdir. Sora bu alyy dzedipdirler.

52

-91880-nji yly 30-njy dekabryndaky ozudan so, tekeler mas lahat edipdirler. Maslahatda ene bir gezek hjm edip grmeli dien karara gelipdirler. Bu gezek a lmge, a-da dumany ymykly ok etmge dwtalap adamlary sany 12.000-e etip dir. Ruslary stne 4-nji anwarda ozmak bellenipdir. Galany gorajylar bu gezekki ozua uly umyt baglapdyrlar. I batyr adamlar hjme gatnaypdyr. Dumany stne iki tarapdan hjm edilipdir. Utamylar gnorta tarapdan hjme geipdirler. Olara Dykma serdary og ly Akberdi han serdarlyk edipdir. Demirgazyk tarapdan hjme geen togtamylara Topaz han bilen Gul batyr serdar olbay lyk edipdir. Ruslar gamaga z uranlarynda, olary yzyndan kowmak in, atly goun pyada gouny yzyndan rpdir. ne olar artilleriany odundan uly zyan ekipdirler. Dykma serdar hanlar bilen bilelikde derwezni agzynda galypdyr. Tekeleri agam sagat 7-lerde, gn batyp a dogar aralykda balan hjmi owuna bolmandyr. Olar gli garylyga duar bolupdyrlar. Aratynam top oky olary kp pahynlapdyr. o zua gatnaanlar gaty kp bolanso, olar yzlaryna gadanda, derwezeleri agzynda uly dyknyyk emele gelipdir we olar top okundan kp zaa bolupdyrlar. Ilki bilen togtamylar yzyna dolanypdyr. Olar li hem araly kp adam itiripdirler. Olary anyna Dykma serdary zi gidipdir. Olary ene birhowa saklanmaga mejbur edipdir. ne gylylamaga girimek in em gi bolupdyr. ol gn tekeler gala gabalyp balanaly bri eken hli it gilerindenem kp itgi ekipdirler. Bagyr obasynda z pulu na mekdep aan Kerimberdi ian dadan namaz okap otyrka, gapdalynda top arylyp lpdir. Gelenleri bri hli swelere ieirlik bilen gatnaan marylylar bu gezek 200 atlysyny itirip dir. ol gn ertesi olary kpsi gadypdyr. Die Topaz han 53

anyny bir blek atlysy bilen ahyryna enli galypdyr. 6-njy anwarda agamara biak gli harasat gopupdyr. Apy-tupan garymlary rayndaky gumlary sowrup, gzi aar aly bolmandyr. Asmany gara bulut brp, tm-garaky lyk bolupdyr. Hi zat grnmndir. Ruslar tekeler bu pursat dan pedalanyp ozarlar dp, howsala bilen garaypdyrlar. Hakykatdanam, ol wagt ozan bolsalar, tekeleri uly stnlik gazanmaga mmkiniligi bar eken. ne olaram ruslar hjme geerler dp gorkupdyrlar. ozua rek etmndirler. 7-nji anwarda ozuda helk bolan tekeleri jesetleri porsap balapdyr. onu inem Skobelew atyygy wagtlayn bes et mek, tekelere jesetlerini ygnamaga ma bermek in, olar bilen gepleik geirmeki bolupdyr. Skobelewi burugy bilen pod polkownik omutski anyna sany adam alyp, galadakylara ok atmayzy bes edi diip gygyrypdyr. anyna sany adam alyp gelen Myrat hana gepleik geirmekidiklerini adypdyr. Skobelewi anyna tekeler tarapyndan Hajymyrat han eli alaa gylyly gelipdir. Skobelew oa tekeleri maslyklaryny ygnamagy in atyygy wagtlayn bes etmegi teklip edipdir. Hajymyrat han galada wagtlayn arayk baglamaga ygtyarly adamlary okdugyny, olary guma gidendigini, olarsyz me sele zp bilmejekdiklerini mlim edipdir. Hakykatda bolsa tekeleri gepleik geirmekden, atyygy wagtlayn bes etmek den z dndermegini baga sebpleri bolupdyr. Olar ruslar al saljak bolandyr, jesetleri ygnamaga ykan adamlary oka tutjak bolandyr dpdirler. Onsoam Prli medan galasyny gar ysynda galan jesetleri kpsi yzyna gadan marylylar bilen agabatlylaryky eken. Galadakylar olary jesetlerini ygnamak islemndirler. Ruslar eger urumak islen bolsayz, aallardyr agalary yzy bir galadan ykary diip teklip edenlerinde hem galany

54

gorajylar bu teklibe aldaw hkmnde garapdyrlar. Aallardyr agalar galadan ykan badyna ruslar olary esir aljak bolandyr lar dpdirler. Mundan baga-da aallar gidenso, erkekler hem urudan z dnderip gider diip gorkupdyrlar. ele pikiri e sren Gurbanmyrat ian bolupdyr. ol gn Magtymguly hany nde maslahat geirilipdir. Bu gezek hanlar ury bes etmegi, ruslara boun synmagy tarapyny tutupdyrlar. Emma Dykma serdar bele etmek in indi juda gidigini adypdyr. Onsoam daynda duran alar ruslara boun egmek hakda grr gidndigini eidip, gylylaryny alaalap, ierik krsp giripdirler. arayk hakda hi kime grr etdirmejekdiklerini adypdyrlar. undan so tekeler arayk etmek nietlerini okdugyny adyp, ruslara gygyrypdyrlar. arym sagada eken gepleik unu bilen tamamlanypdyr. Galany stne ygnanan tekeler z penalaryna ekilipdirler. Ilki ok atmak gezegi tekelere berlipdir. Olar gepleik wagty gaty mertlik edipdirler. Hatda ok atmaga gezek berlenden soam ga lany stndki birki sany teke heniz gizlenmge etimedik iki sany rus soldatyna basymrak gizleni, hzir ok atyp balaarys diip gygyrypdyr. ne 4-nji anwardaky owsuzlykdan so tekeler ymykly ruhdan dpdirler. Olar ruslary garysyna degerli bir re grp bilmndirler. Die garamak bilen klenipdirler. Ruslar bolsa gabaw halkasyny barha daraldypdyrlar, gli hjme balapdyrlar. Galany astyna nagym ekmek ii hi bir psgeliliksiz gli depgin bilen dowam etdirilipdir. Onu beikligi 4 futa gola, giligi 3,5 futa gola bolupdyr. Onu ii bilen die emedeklp gitmek mmkin eken. 7-nji anwarda inenerleri naalnigi minalay ilerini 9-n

55

ji anwarda gutarjakdygyny Skobelewe habar beripdirler. un dan so Skobelew 10-njy anwarda ir sagat 7- hjme gemek in zerur zatlary baryny taar edip gomak barada buruk beripdir. ne wentilatory esli wagtlap kadaly ilemndigi sebpli, nagymy 10-njy anwarda ir sagat 7-de dri gomaga taar bolup etimejekdigi gr bolupdyr. 9-njy anwarda 10 sagat 20 minutda geirilen tze legler na gymy gazylyp balanan gizlin garymyndan galany diwaryna enli aralygy 17 saen dl-de, 15 saen ekenligini grkezipdir. ol wagta enli bolsa onu 10 saeni gazylypdyr eken. ene-de galany dbndki garymy ary akasyna enli 5 saen, di wary astyna enli bolsa 7 saen galypdyr. Nagymy diwary astynda-da 1 saen gazmak nazarda tutulypdyr. Dimek, ene -de 8 saen gazmak gerek eken. So nagymy gutaran erinden diwary ugry bilen iki tarapa her biri 2 arym saenden yba rat iki sany gol gazmak gerek bolupdyr. Galany diwaryny astyna dri ekmek, partlatmaga taarlamak inem azyndan 4 sagat gerek bolupdyr. Netijede, bir gijni dowamynda muna ii erine etirip bolmajakdygy takyklanypdyr. Ruslar nagym gazmak iini gndiz dowam etdirmge-de ekinipdirler, tekeler muny duarlar, onso bu i degerli netije bermez dpdirler. Ruslar gala zabt etmekligi a-ha 10-njy anwardan yza tes dirmeli bolupdyrlar, a-da galany partlatmakdan el ekmeli bo lupdyrlar. Dogrusy, Skobelewi zi hem, onu tweregindki adamlaram galany partladylmagyny ele uly netije berjekdi gine ynanmandyrlar, oa ikinji derejeli re hkmnde garap dyrlar. Tekeler nagym gazylanyny duarlar, garyma ozup, hli iimizi puja ykararlar dp gorkupdyrlar. Hut onu i nem nagym gazmak ilerini olbaysy kapitan Rutkowski bu iden el ekip, galany diwaryny top bilen umurmaklygy

56

maslahat beripdir. General Skobelew galany diwaryny hem partlatmagy, hem top bilen umurmagy regine dwpdir. Top bilen umrup gdik amak in galany partladyljak erinden gnbatarragy salap alypdyr. onu inem ol nagym gazmak ilerini bes et mn, gala zabt ediljek gnni yza srmek kararyna gelipdir. Hasaplamalar nagym gazmak iini her sagatda 1,5 2 fut dan dowam etdirilende bir gije-gndizde 42 fut gemek mmkin digini grkezipdir. Dri gouljak erleri driden doldurylyp, partlatmaga taar edilmegi inem takmynan 12 sagat gerek bolupdyr. Dimek, galany partlatmak baradaky hli taarlyk ilerini 11-nji anwarda gnortana enli doly tamamlanyp bi linjekdigi takyklanypdyr. Skobelew agytly hjme geiljek gni 12-nji anwara s ripdir. Nagym gazmak ilerini hem gyssagly dowam etdirmek barada buruk beripdir. Nagym gazyjylar in 3.000 manat ba rak bellpdir. onu bilen bir wagtda galany partlatmak owsuz gutaraan halatynda hjme geer aly gala tarap garym gazmak ilerini hem dowam etdirmek, dikligine gazylan ol garymlary galany dbndki garyma etirip gomak barada buruk beripdir. Tekeler ruslary nagym gazandygyny duupdyrlar. ne Dykma serdar balyklayn munu hee geljek zatdygyna ynan mandyrlar. Onsoam ruslary nagym gazyp, galany partlatma gyny nhili betbagtylygy stnden eltjekdigini gz ne getirip bilmndirler. Ruslar eri astyndan ol ayp, galany iine aralamak islendirler dpdirler. Ilata hem muny ele diip dndiripdirler. Ruslar eri astyndan deik ayp yk maky bolsalar, ykanyny kellesini eke-ekeden kakar durarys diipdirler. ele maksat bilenem i gowy glerini ol ere jemlpdirler. Hatda Dykma serdary tmi hem galany partla

57

dylan erini golaynda eken. 8-nji anwarda sagat sekizde 8 sany 4 funtluk top bilen gala ny diwaryny topa tutup balapdyrlar. Diwary 10 saen erin de weranylyk bolup, aylan gdikden leri tngi grnp dir. Galany gorajylar dessine gum ekip, ol gdigi beklpdirler, 9-njy anwary sherine enli diwary beikligini ki hetdine etiripdirler. Gdik ayjy artilleria batareasy ol erini ene topa tutup balapdyr. Emma Skobelew bu ii bes etmek barada buruk beripdir. Sebbi ol ol erden die agytlajy hjmi syrasynda tze gdik amagy nazarda tutupdyr. Inenerleri naalnigi 11-nji anwarda ir bilen ten gije gala ny diwaryny astyndan esasy nagymdan iki tarapa gol ekilen digini, diwary ugry bilen erde dri erledirer aly jgi taarlanandygyny, ol jklere 72 put drini erledirilip ba lanandygyny habar beripdir. elelikde, galany zabt etmeklige hli taarlyk ii gutarnykly tamamlanypdyr.

58

- 10 1881-nji yly 12-nji anwarynda ir sagat 6-da rus gounlary a gytly hjme balapdyrlar. Toplar galany diwarlaryndan gdik ayljak eri oka tutupdyr. Pyada goun bolsa gdik aylaryna hem galany diwaryny partladylaryna garayp, hjme taar bolup durupdyr. Layk 11 sagat 20 minutda galany gnorta-guluk burunda elhen partlama bolup, asman-zemini elendiripdir. Goy gara tssedir tozan asmana gterilipdir. Grodekow diwary 15 saen erini ykylandygyny, gemge amatly ol aylandygyny habar berr. Kuropatkin bolsa galany diwaryny ykylan erini 9 saen diip azar. Tekeler birbada nmni-nmedigine akyl etirip bilmndir ler. er yranandyr dpdirler. Bolup geen betbagtylyga akyl etirenlerinden so bolsa gamaga z urupdyrlar. Die Dykma serdar bada-bat nmni-nmedigine dnipdir, zni itirmn saklanypdyr. Gamaga z uranlary hem saklamaga synanypdyr. Emma bu netije bermndir. Has rekli adamlar gaman, ahyrky demine enli sweipdirler. Galany partladylan erinde hem, top bilen gdik aylan erinde hem tekeler gaty kp itgi ekipdirler. Die galany partladylan erinde azyndan 700 adam lpdir. Galany partla dylan erinde begler bar eken. Wekiller hem olary golaynda eken. Galany diwary arylyp, tekeler gamaga z urandan so, rus gounlary hjme geipdirler. aragsyz ilaty a dimn, garry dimn, aal dimn, erkek dimn bir ujundan rehim sizlik bilen gyryp balapdyrlar. 70 top galany diwaryny oka tutmagyny bes edip, galany iini demirgazyk-gndogar b legini oka tutup balaar. Taryhda juda serek gabat geln gyrgynylyk genosid balanar. Rus gounlaryny ol dwr i kmil aragy bilen 59

araglanandygyny, tekeleri bolsa esasy aragyny sowuk arag bolandygyny, tekeleri elinden len a-da aralanan rus oserle ridir soldatlaryny tas hemmesini dien aly sowuk aragdan lendigini a-da aralanandygyny Grodekowdan, Kuropatkin den, Maslowdan, Wereaginden balap, hli rus harby igrleri tassyklaarlar. Rus gounlaryny agalary, aallary hem ga gyrman bir ujundan gyrandygyny olary zleri boun alarlar. Die bir boun almagam dl, munu in busanandyklaryny hem gizlp duranoklar. Olar Gkdepe galasy alnandan soky gyrgynylygy bil kastlayn edilendigini, onu galany swesiz boun egip-eg mezligine bagly bolmandygyny hem a-aan azarlar. Mysal in, Grodekow Gkdepede ele gyrgynylyk etmegi general Skobelewi entek Peterburgdaka pugta regine dwendigini tassyklaar. Galany diwary partladylyp, tekeler guma tarap gayp balanlarynda, rezerwde duran toply-tophanaly otrady baynda durup, olary yzyndan hut Skobelewi zni kowgy gidenligi hem bu tassyklamany dogrudygyna aatlyk edr. onda bosgunlary yzyndan pyada goun 10 worste en li, atly goun bolsa 15 worste enli kowalap gidipdir. zem bosgunlary i gri erlerini topa tutupdyrlar. Tekeleri gayp giden oly aga, aal-erkek jesedinden dolupdyr. Kowgyylar die mazaly garaky dp, gz baglanandan, bosgunlary ha tarlary mazaly sereklnden so yzlaryna dolanypdyrlar. Bosgunlary yzyndan kowulanda agadyr aal-erkek 8.000 adamy gyrlandygyny 1881-nji yly 20-njy fewralynda Kaw kaz gounlaryny ba komanduuisine iberen maglumatynda Skobelew hut z eli bilen azypdyr. Muny beleki rus harby igrlerini atlamalary hem tassyklaar. Tekeler galany iinde hem girt kp pidalar ekipdirler. Olar 23 gne eken gabaw dwrnde 7.000 adam itiripdirler. Die

60

galany alnan gni hem onu iinde ona adam lpdir. Sko belewi ekspedision otradyny ba wray O. Gefelder gala alnandan so onu iinden 7.000 jeset tapandyklaryny, onarak jesediem galany diwarlaryny dbnde ala ere duwlanan dygyny azar. Tekeler gabawy soky gnleri hatda llerini jalamaga -da etimndirler. Grodekow bilen Kuropatkin kbir lerden jalanmadyk 10 15 jeset tapandyklaryny azarlar. A. N. Maslow gabaw dwrnde we galany alnan gni len adamlary tekeleri zlerini 20.000 adam hasaplaandygyny azar. urt ugrundaky mukaddes grede birne serdarlar, hanlaram janlaryny gurban edipdirler. Olary arasynda Han mmmet atalyk, Orazmmmet han, Dykma serdary ogly Ak berdi han dagy hem bar eken. Galany synan gni 3.000-denem gowrak aal-gyz esir al nypdyr. Olary tekeler yzlaryna gadyp geler aly girew hkmn de saklapdyrlar. Galany daynda bir ere jemlp, dalaryna garawul golupdyr. Olara die rite rugsat almak bilen gala girmge hem weran bolan lerinden kne-kl organ-dek getirmge mmkinilik berlipdir. Gkdepe galasyndaky adamlary nhili wagylyk bilen gyr landygyna ele faktlaram aatlyk edr. Boy bary-ogy 600 saen, ini 360 saen bolan, iinde 14.000-e enli , oraa, atma dikilen, 40.000-denem kp ilatly kiijik galany iine 23 gne eken gabawy dowamynda 872.000 tpe oky, 12.400 top oky atylypdyr. Die gala zabt edilen gni 5.604 top oky, 224 rake ta, pyada goun tarapyndan 273 m, atly goun tarapyndan 12.500 ok atylypdyr. Deedirip grmek in 900 gnlp dowam eden Leningrad gabawynda nemes basybalyylaryny here 148.478 top okuny atandygyny atlaly. Gala alnandan so Skobelew 4 gnlk tala yglan edipir. Rus

61

soldatlary altyn-km, a-sep, haly-palas dimn, gzlerine aran zady baryny alypdyrlar. zem saa etdi, maa etmedi dier aly, olja dawasy bolmandyr. Ne talaylyk etseler, olja tapylypdyr. 12-nji anwarda Skobelew galany etegine 227 oser bilen 6.672 soldat jemln eken. Jemi 6.899 adam. Galadaky her de ekeje halydan bar eken diip hasap edenide-de, her sol dat bayna iki halydan dpdir. Gala bolsa tutu tekni hli gyzyl-alasy toplanypdyr. Kp ler haly dekden, a-sepden doly bolupdyr. Bir erden jeriler peda bolupdyr. Trkmen halysyny ba hasy bir bulgur araga gelipdir. Soldatlar ne gzel halyny bir bulgur araga berip, duran erlerinde ir ekenler-de, ene haly getirmek in gala dwdeneklp gidr ekenler. Rus oserleri, aratynam topular kp haly olja alypdyrlar. Topular okdan boan gapyrjaklara enli halydan doldurypdyr lar. Aradan kp wagt gemnk, bahasy bir bulgur bolan trk men halylaryny nyrhy z hakyky bahasyndanam birne esse okary galypdyr. Peterburgdan, Moskwadan, Kawkazdan oser leri aallary hat azyp, rlerini halysyz dolanyp gelmezligini talap edipdirler. Pylanyny nde bir haly grdm welin, g riplikden aa gzm ykara geldi, olardaky aly halysyz gelme diip azypdyrlar. Maslow sora 1883-nji ylda ol halylary bir etini Parii Gousman bulwaryndaky Azia nmlerini magazinine baryp etendigini azar. Grodekow gala alnandan so talanan zatlary bahasyny 6.000.000 manat diip kesgitler. Gkdepe galasyny gabalan hem zabt edilip alnan dwrn de ruslary eken itgileri, bele bir ullakan tapawut bolmasa -da, drli emelerde drle grkezilr. 1881-nji yly 20-nji fewralynda Kawkaz gounlaryny ba komanduuisine iberen raportynda Skobelew 1880-nji yly 20-nji dekabry bilen 1881-nji

62

yly 12-nji anwary aralygynda bir generaly ldrilendigini, bir generaly aralanandygyny, 3 tab oserini, 11 ober ose ri lendigini, 5 tab oseri, 35 oseri aralanandygyny, bir inownigi lp, bir inownigi aralanandygyny, 267 solda ty ldrilip, 647 soldaty aralanandygyny, sonra araly 2 tab oserini, 4 ober oseri lendigini habar berr. General Ku ropatkin: Biz hatardan ykan 34 oseri, 364 soldaty, 71 abyny itirdik diip azar. Bizi itgimiz: 4 oser, 55 soldat ldi, 18 oser, 236 soldat aralandy diip, A. W. erbak azar. K. M. Fedorow hem u maglumaty gatalaar. Gabawy tutu dowamynda bizi itgilerimiz 1.104 adama etdi, gala hjm edilen gni bolsa 398 adam (ol sanda 38 oser) boldy diip, P. Gesman bilen A. Bogdanow Rus terjimehallar szlginde azarlar. Mollagara bilen Gyzylarbat aralygynda ekilen demir olu harajatyny hem hasap etse, Ikinji Ahalteke ekspedisiasyna 21.126.056 manat, die Gkdepe alynana (alty arym ada) 13.545.341 manat ykdajy edilipdir. Gkdepede gyrlan bign adamlary jesetleri eneme gn lp, medanda porsap galypdyr. Olary wagty bilen ygnap, gmp, otlap etiip bilmndirler. Skobelew jeset jaladyp, sol datlaryny mdesine degmek islemndir. Jesetleri jalamak in gululykdan boadylan 500 sany krt esiri iledilipdir. Olaram jeset jalamagy deregine tala bilen megul bolupdyrlar, altyn -km gmlen erlerini gzlpdirler. zlerem rus soldatlaryn danam beter wagylyk edipdirler. Gelin-gyzlary altyn gulak -halkalaryny gulaklary bilen kesip, barmaklaryndaky kkenli zklerini barmaklary bilen apyp alypdyrlar. Ahyry Skobelew olary gala gobermegi gadagan etmge mejbur bolupdyr. Krt esirleri jesetleri jalanlarynda hem el ujundan jalap dyrlar. Shel el wsse a-da duundan atly geip gitse-de,

63

olary sti aylyp atypdyr. Gululykdan boan pars esirle ri ozal tekeler tarapyndan esir alnan gelin-gyzlarymyz diip, trkmen gelin-gyzlaryny i gowularyny seip-salap alyp gi dipdirler. Jesetleri jalamak iine rus gounlaryny ba wray O. Ge felder olbaylyk edipdir. Ol zni drli wagtlarda ap edi len atlamalaryny birinde bu barada jikme-jik grr berr. Gkdepe galasy alnandan so dessine Agabada tarap sp balan goun pil-palta aly gurallaryny any bilen alyp gidip dir. Gitmediklerem z gurallaryny bermndir. onu inem er gazar aly gural etmezilik edipdir. er gaty bolupdyr. Onso jesetleri rip otlap balapdyrlar. Ilki jesetleri st-s tne goup, stne-de odun rip akjak bolupdyrlar. Bele edilende jesetler anman, ne gara-rt bolup galypdyr. Sora olary aagyndan howa geer aly edip, ikiden-den, kp bolsa drtden rip, stnem saman dimn, ders dimn, tapan zatlary bilen basyrypdyrlar. Onu stndenem leri zkleri ni, durluklaryny basypdyrlar. Gefelder edip haal akylanda jesetleri ahyryna enli anandygyny azar. Bir-iki erde aplary ni bwetlp, esli ere suw goberip eri umadypdyrlar. Sora ullakan ukur gazyp, adam, at, de maslyklaryny ol ukurlara srpdirler. Emma munu bilenem jesetleri, maslyklary gmp etiip bilmndirler. Gefelder baga ala bolmanso, sora galany diwarlaryny onu etegindki garymlary dolduryp atan maslyklary st ne umurdandygyny azar. Galany okarsyndakylar diwary umrup apgyt diwary ortasyna sripdirler, ol erdkiler bolsa ene aak srip, garymlardaky sansyz adam jesetleri ni, at, de maslyklaryny stne srpdirler. 1887-nji ylda Gkdepni sti bilen geip giden Gefelder ele atlaar. Ol wagony pigesinden Gkdepe galasy gr

64

np balanda, bu barada oldalaryna mlim edipdir. Gkdepni diwarlary has beik dlmidi nme? diip, oldalarymy biri sorady. eksiz, has beikdi diip, men jogap berdim. ne onu okary blegini kp sanly adam, at hem de maslyklaryny stni gmmek in ulanmaly boldy. Men diwary okary blegini bu ie pedalanmak barada rugsat bermegini Skobelewden hay etdim we zm ilkinji bolup, ony umurmaga baladym. ne onda-da maslyklary wagty bilen gmp gutaryp bol mandyr. A. W. Kwitka gala alnandan arym a so, 27-nji an warda galany komendanty Wereagin bilen onu iine alanyp grendigini, ol wagt hem galany diwaryny partladylan erin dki jesetleri kimsini kellesini, kimsini el-aagyny ykyp atandygyny, basan eri maslykdygyny habar berr. ol dwr rus harby igrleri bu desiz-tasyz wagya na gyrgynylygy sebbini, hamala 1879-njy ylda Lomakini ekspedisiasyny eilmegini rus gounlaryny abrayna, h ratyna ek etirendigi, onu inem tekeleri gz edip jezalan dyrmagy, rus gounlaryny eilmezlik an-hratyny dikelt megi zerur bolandygy bilen dndirrler. Hamala, azialy lary die unu aly zalymlyk bilen boun egdirmek mmkin diip tassyklaarlar. Hamala, azialylary die kpesine dl, ayna-da enmelimi. ne bu bilkastlayn genosidi kklerini baga zatdan kolonizatorlary Orta Azia halklaryny adam hkmnde-de grmnliginden, kiltini olary gyrmaga dikenliginden gzlemek gerek. Grodekowy, hamala, tekeleri urudan baga zady bil mendigi, aaa ukypsyzdygy, olary hkman lp gutaryp gitmelidigi hakda welilik satmagy uny subut edr. Onu tekeleri er aryny zndki gara tegmil, adamzat in mas garaylyk atlandyrmagy uny subut edr. Skobelewi nietini

65

tekeleri gyryp gutarmaga, galanjasyny hem esir hkmnde deiz kenaryna grmge dikenligi uny subut edr. Gala synandan so, guma gayp giden bosgunlary, zem esasan aallardan, agalardan ybarat bosgunlary birehimlik bilen 15 worste enli gyrylmagy uny subut edr. u erde kp zady Skobelewi ahsyetine, zalymlygyna, trki halklara bolan igrenjine bagly bolandygyny bellp geme gem artykmalyk etmese gerek. Munu stesine-de kp atlama larda agzalsa-da, henize enli ns berilmn geln bir hsietli fakt bar. 1880-nji yly 9-njy iulynda Bamydaka Skobelewe ejesini ldrilendigi hakda telegramma gelipdir. Skobelewi ejesi Olga Nikolaewna etimler lerini amak in Rumelia gidipdir. Onu anynda arym million manat puly bar eken. Skobelewi akyn dostlaryny biri Uzatis hem ol erde eken. Ol hem Skobelew aly slawanparazlary biri bolupdyr. Makedoniany gozgalaa aaga galdyrmagy kl-k lne dpdir. Munu inem kp pul gerek bolupdyr. Onso Uzatis Olga Nikolaewnadan pul dilpdir. Ol bermnso, l drip almagy regine dwpdir. Gije z oluna baran Olga Nikolaewnany nden ykyp, ony ldripdir. ne Olga Nikolaewnany anyndaky diri galan adamlar Uzatisi tanap dyrlar. ol sebpli hem Uzatis zni atyp ldrmge mejbur bolupdyr. I. A. ansew, hamala, Skobelewi ejesini Uzatisi ldrendi gini so-solar bilnendigini tassyklaar. W. W. aerow bolsa munu obada bilnendigini, Uzatisi zni ldrmegine onu tanalmagyny sebp bolandygyny subut edr. Her nme-de bolsa, Skobelewe iberilen telegrammada onu ejesini, hamala, trkler tarapyndan ldrilendigi habar berlip dir. Skobelew uzak gije ses edip, gygyryp ykypdyr. Trklere habat atyp, olardan ar almaga kasam edipdir.

66

Skobelewi die trkleri dl, hli trki halklary igrenendigi belli zat. Onso Skobelewi Alyny aryny Ahmetden yka ran bolmagy, bu agday onu tekelere has zalymlyk bilen daramagyna tsir eden bolmagy mmkin.

67

- 11 Gkdepe galasyny goramakda tekeler grlp-eidilmedik gah rymanylyk, edermenlik, mertlik grkezipdirler. Olary watana wepalylygy, edermenligi, gyly iletmge kdeligi barada rus harby igrleri haran galmak bilen azypdyrlar. Tekelerde dnklik etmeli dien dnje-de bolmandyr. Olar hatda Dykma serdary wagtlayn ruslary tarapyna gemegine hem dnklik hkmnde garamandyrlar. Munu bele bolup biljegine ynanmandyrlar. Dykma serdary die urumak islemn so ruslary arasyna geen adam hasaplapdyrlar. Lomakini birinji Ahalteke ekspedisiasyna gatnayjy W. A. Tugan-Mrze-Baranowski tekeleri batyrlygy, gyly iletmge ezberligi hakda gaty kp faktlary mysal getirr. Gruzin pol kuny praporigi Beloborodowy stne topulan bir teke gyly bilen onu kellesini kakyp goberipdir. Onu gwresi kellesi alnandan soam esli wagtlap ykylman durupdyr, sora birden grpldp gadypdyr. Bir gezek alty sany dagystanly bir tekni dayna geipdir. Ol die gylyjy bilen olary altysyny hem aralamaga etiipdir. Knaz Witgenteni ordinaresi onu stne topulanda, onu am elini apypdyr. Ahyry dagystanlylary biri ony arkasyndan tpelp ldripdir. Watan ugrundaky swelerde trkmen aal-gyzlary hem uly edermenlik grkezipdirler. Olar her hili kyn gne dselerem, rlerine uruma, dumana boun egi dimndirler. Gata olar bilen de durup sweipdirler. Bir topar rus soldaty geip bararka, olara gezek ok atylyp dyr. Soldatlar ol erde birne adam bardyr dpdirler. Tpe atylan eri dayny gabapdyrlar. Grseler bir teke gyzy pisto letine ok salyp otyrmy, gapdalynda-da ene iki sany pistolet atyrmy. Ony tutup naalnigi anyna getiripdirler. Naalnik oa: Gorkma, biz saa erbet zat etmeris diipdir. Serdar, men 68

hi zatdan gorkamok, meni bilen isln zadyyzy edip bilersiiz. ne, kapyrlar, siz bizden gorku hem heder edi, sebbi sizi biriizem bizi urdumyzdan diri gitmersiiz diip ol gyz jo gap beripdir. Bu merdana gyzy boadyp gobermge mejbur bolupdyrlar. Bir gezek bolsa kli iinde rus soldatlaryny tpelp oturan garry aaly grpdirler. Soldatlar ony obada kerp talapdyr lar. Bir gezek bir oser arkasyna gli zarba degenso alta yzyna wrlse, eli pilli bir kempir ikinji gezek urmaga taarla nyp durmu. Hatda agalaram gorky-rkini bilmn, dumany stne batyrlyk bilen topulypdyrlar. Tugan-Mrze-Baranowski dokuz aly bir teke oglanjygyny eline ullakan pyak alyp, Eriwan polkuny oserini stne topulanyny grendigi barada azar. ular aly faktlar rus harby igrlerini atlamalarynda e ke-eke sanardan kn. Tekeleri batyrlygy, ahlak arassalygy olary i bir wagya na igren bilen igrenn adamlary hem sora hormatlamaga mejbur edipdir. Mysal in, heniz tekeleri die egenbatyr gala syny stnden drbi bilen synlaan Wereagin ele azar: Bu agyzlary alaa gylyly adam ekilindki ganhor yrtyjy hawanlary megini nde bizikileri toparjygy drb de alaja agaryp grnrdi. Sora bolsa hut ol Wereagin: Tekeler nhili grmege halk eken! Olary z kebi nhili gel ikli!.. Tekeler gaty akylly hem pahasly halk eken, men olary grrlerini hezil edinip dilerdim diip azar.

69

- 12 Synany bri bir asyr on bir yly bayndan geiren Gkdepe ga lasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup, ere siip atyr. pet gala alyz doganlyk mazary. Onu umrulan diwar laryny astynda z mukaddes topragyny azatlygy, erkinligi ugrunda bayny goan mlp merdana gojalar, igitler, aal -gyzlar, agalar atyr. Gala hem ony gorajylar barada indi bir asyrdanam gow rak wagt bri kp grrler edilip gelinr. Bu aylgan gyr gynylygy sebpleri barada, gnkrleri barada grr edildi. Trkmen halkyny taryhynda agytlajy etaplary biri bolan Gkdepe gyrgynylygy baradaky hakykaty wrenmek sz doly manysynda gadagan edilenem bolsa, ol hakda faktsyz her drli netijeler ykarmakdan ekinilip durulmady. Taryhy sud et mek derejesine barlyp etildi. Birleri Gkdepe gyrgynylygy din hadymlaryny, han-begleri zhmetke halky bonuna dakan zady didi, baga birleri halky basybalyjylara garylyk grkez mek-de gnlemek derejesine baryp etdi. Birleri hli ilaty Gk depe galasyna ygnamak bilen tekeler uly alylyk goberdi, ilaty gyrylmagyna hut u agda sebp boldy diip tassyklasa, baga birleri teke hanlaryny, serdarlaryny ilis emissarlaryny onawajyna wrlen adamlar hasaplady. Birleri Ahal oazisini Russiany sostawyna parahatylykly ol bilen birikdirmge mmkinilik bardy dise, baga birleri ele mmkiniligi bo landygyny inkr etdi. Birleri Ahaly basylyp alynmagyny onu kolonia wrlmegi hasap etse, ene birleri ony trkmen halky ny taryhynda progressiw rol onan waka hasaplady. I ahyrda hem Ahaly zorluk bilen basylyp alynmagyny Trkmenistany Russia birikdirilmegini prosesinde, erli hmiete ee bolan aknyyk hasap edip, tutu Trkmenistan Russia meletinlik bilen birledi diip tassyklamaga barlyp etildi. Gkdepe wakasy aly ylyrymly, tutu urdu, tutu hal 70

ky ykbalynda agytlajy rol onan taryhy wakalara hasydyr geldi-geer syasy bhbitler nazaryetinden a-da hasydyr bir arylykda alnan anyk mesele nazaryetinden baha bermek n dogry bolar. Nhilidir birtaraplayn netije ykarmak ndogry bolar. Gkdepe wakalarynda din hadymlaryny, han-begleri uly rol onandygyny hi kim inkr edip bilmez. Sebbi ol dwr taryhy ertlerinde bagaa bolmagy mmkin dl ahyry. Ilaty Gkdepe galasyna grip getirmekde, galada saklamakda han lary, serdarlary zorluk ulanandygyny hem hi kim inkr edip bilmez. ne munu synpy bhbit aralyp dl-de, umumy halk, watan bhbidi in edilendigini hem hi kim inkr edip bilmez. Belki, hli ilaty Gkdepe galasyna ygnanmagy alylyk bolandyr. ne bir gala jemlenen halky basybalyjylary udan tutma gyrmaga haky bar diibem hi kim adyp bilmez. Munu zi gyrany dl-de, gyrlany gnlemek ahyry. Eger ele nazary etden seretjek bolsa, 140 mdenem kp adamy gz umup -aar salymda gyrylmagyna Hirosimany stne ilkinji atom bombasyny talan amerikan imperialistleri dl-de, bir here ona bolup en adamlary zleri gnkr bolup ykar-da! Ahaly, tutu Trkmenistany Russia parahatylykly ol bilen birikdirilmek mmkiniligini bolandygyny hi kim inkr edip bilmez. Belki, ele mmkiniligi elden giderilmegine tekeleri zleriniem sebp bolan erleri bardyr. Olary rus ker wenlerini stne ozan wagtlaram bolupdyr. Teke hanlaryny ruslar bilen gepleik geirip, z tiredelerine dienlerini etdirip bilmedik, gepleigi ertlerini berja edip bilmedik wagtlaram bolupdyr. ne ayrdan gelen basybalyjylara sadyklyk bilen bo un egmndigi, parahatylyk bilen birlemndigi, z urduny, z azatlygyny goramak in garylyk grkezendigi in trk men halkyny gnlemek bolarmy? Hasy halky ikinji bir halky

71

onu meletinlik bilen birlemndigi sebpli basyp almaga, gyrgyna bermge haky barmy? Basyp almaga hi kimi haky okdur, z azatlygyny goramak bolsa her bir halky mukaddes borjudyr. Trkmenistany basylyp alynmagyny Gkdepe wakalary ny hut yzysre kbir progressiw netijelerini bolandygyny hem hi kim inkr edip bilmez. Trkmen halky ondan so eneme obalary ilatyny gululyga srlp boap galmagyna sebp bo lan alamanylykdan dynypdyr. ne, birinjiden-, trkmenleri alamanylyk bilen megullanandygy kimdir birini olary ur duny basyp almaga hakyny bardygyny alatmaar. Eger ele boljak bolsa, Russia Erany hem basyp almaly bolardy. Sebbi trkmenlerem krtleri, parslary alamanyndan olardan az ejir ekmndirler. Ikinjiden, Trkmenistany Russia birikdirilme gi alamanylygy galmagyny tizledirdi diilse, hakykata has gola bolardy. Her bir zat taryhy ertlere layklykda drer, her bir zat tary hy ertlere layklykda itip gidr. Alaman trkmenleri olap tapan zady dl. Gululyk dwrni galyndysy. Ol trkmenlerde hem em mwritini geirip barardy. Trkstany, Hywany ruslar tarapyndan basylyp alynmagy trkmenleri em gul ba zarlaryndan mahrum edipdi. Trkmenler bolsa zleri saklamak in gul, gyrnak getirmn, satmak in getiripdirler. I esasysy bolsa alamanylygy geograki kleri daralyp gelrdi. Hamala, Gkdepe gyrgynylygy erli hmiete ee bolan aknyyk bolupdyr, tutu Trkmenistan bolsa Russia meletin lik bilen birigipdir diip tassyklaan adamlary taryhy hakykaty bilkastlaynlyk bilen ret edndigine a-da taryhdan ekeje setir okamandygyna gz etirmek kyn dl. Gkdepe galasyny alynmagy erli hmiete ee bolan ak nyyk dldi. Gkdepede tutu Trkmenistany, klli trkmeni

72

ykbaly zlipdi. Hatda Skobelew, Grodekow, Kuropatkin aly die Ahaly boun egdirilmeginde dl, Russia imperiasyny harby durmuynda uly rol onan adamlar Gkdepe galasyny alynmagyna tutu Trkmenistany boun egdirilmegi hkmn de garapdyrlar. Munu zi hakykatdanam ele bolupdy. Sora 1884-nji ylda Maryda bolan geei netijesi hem 1881-nji y ly 12-nji anwarynda Gkdepede zlipdi. Gkdepe galasyny gorajylar elenem bolsalar, z urduny, azatlygyny gorap saklap bilmedigem bolsalar, basybalyjylary z badak bir urdy, zbadak bir halky basyp alandyklaryny ykrar etmge mejbur etdiler. Olar die alamanylyk bilen megullanyp, gp-gonup ren wagy tapalary mugyra getirmndikleri ni, Trkmenistan dien bir urdy basyp alandyklaryny dn jar etdiler. Grodekowy drt tomdan ybarat memuarlaryny Trkmenistanda bolan uru atlandyrylmagy uny subut edr. Onu tomy 1883-nji ylda ykypdy, ol wagtlar entek Mary daky gee bolmandy, Trkmenistan heniz Russia meletin birikmndi. Kuropatkini memuarlaryny hem Trkmenis tany basylyp alynmagy dilip atlandyrylandygy uny subut edr. Galyberse-de, Trkmenistany Eran bilen serhedini Kaspiden balap, t Babadurmaza enli trkmen halkyny ar kasyndan, oa sala salynman ekilendigine, hakykat znde munu Trkmenistany territoriasyny ilisleri kmegi bilen Russiadyr Erany arasynda palaylmagyny aladandygyna garamazdan, bu akty zi uny subut edr. 1881-nji yly 9-njy dekabrynda Thranda Russia bilen Erany aralygynda Kaspi dezinden gndogara tarap serhet ekmek baradaky konwensia gol ekilende, heniz Maryda gee bolmandy, Trkmenistan Russia meletinlik bilen birlemndi. Gkdepe galasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup, ere siip atyr. Bu erde ata watany azatlygy ugrunda mlp

73

adamlar bayny gody. Olary ganyny erine dmegi in, Trkmenistany garasyz, zbadak urt bolmagy in z on bir yl gerek boldy. Tebigaty emrine re ok. ere siip baran gala wagty gemegi bilen ene ker. Emma minnetdar nesille ri reklerinde bolsa ol gala barha begeler. z on yldan so HATYRA GNI dilip yglan edilen 12-nji anwary minnetdar nesiller hi wagt atlaryndan ykarmazlar.

26.10.1991

74

Gomaa A

Ahalteke oazisini obalaryny spisogy, olary arynlaryny atlary we obalardaky leri sany
1881-nji yl. 14-nji aprel. # 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Obalary ady Gyzylarbat Bamy Brme Arman Sne Mre Bherden Durun Garagan Akdepe Kelete-Mehin arajy Gkdepe 1) 2) 3) Nowa Ahal Gagal Brki Ganjyk Tilkiaby sany 350 150 200 200 40 20 155 60 55 150 250 300 350 300 285 25 90 150 80 200 128 Arynlary ady Hudaberdi han Mmmetguly han Dykma serdar Nurmuhammet serdar Beki Weli zbay Orazmyrat ussa Muhammetdurdy ba Babasary Ara serdar Imek ba Aba Aman atly Hajymyrat Bagajy Gowak (?) Pudak Ata Garaba ogly Gurban Halshet Annaoraz han Dowat han Ataguly

14. 15. 16. 17. 18. 19.

75

20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

37.

Gmmetli Yzgant orgala Kelejar Gorjaw Bzmeinler asmansalyk Herrikgala Gypjak Gkje Bagyr Ki Agabat new Gwers Magtymjlge (Ben desenden ayrda) Agabady gola ynda erlen Marydan ga dyp gelen drli obalary ilaty Gumda gp-go nup renler Jemi

200 150 75 68 50 350 350 325 200 200 70 300 50 200 20 100 380

Orazseit ba Durdy dw Oraz han Muhammetnyaz Dwletmyrat han wezguly serdar Wepadar han Shermyrat Myrat han Bim kel Amanguly han Tutmuk (?) Koulesbe (?) Suhanberdi Aba han aule(?) magtym

1.800 8.876

Ahaly ilaty esasy drt tapa blnr: wekil, symaz, bagydaaak we beg. Wekil tapasy: Gyzylarbat, Durun, Garagan, Akdepe, Kelete-Mehin, Brki, Gagal, Ganjyk, Tilkiaby, Yzgant obalarynda aaar. Symaz tapasy: Brme, arajy, Gkdepe obalarynda aaar. Bagydaaak tapasy: Arman, Sne, Mre, Bherden, asman salyk, Bzmeinler, Herrikgala, new obalarynda aaar.

76

Beg tapasy: Bamy, Nowa, Ahal, Gmmetli, Sorgala, Kelejar, Gorjaw, Gypjak, Gkje, Bagyr, Ki, Agabat, Gwers obalarynda aa ar. Ahalteke oazisini ilatyny dolandyryjy, maor Spolatbog. Kanselariany rediji, poruik Murawew. N. I. Grodekowy Trkmenistanda bolan uru kitabyndan. 4-nji tom. Gomaa N.90.

77

Gomaa B

Ahal obalaryndaky leri we ilaty Gkdepe galasy alynmazyndan ki sany

Ahally tekeleri, olar 1881-nji ylda derbi-dagyn edilmezinden ki umumy sanyny Spolatbog 18.000 li omry hasaplaar. Her obada una li ilat bar: Togtamyy begi: Gwersde Bagyrda Gkjede Gypjakda Gorjawda Kelejarda Bamyda Kde Durunda newde Jemi: Togtamyy wekili: Agabatda Kde Yzgantda Babarapda Tilkiabynda Ganjykabynda Bkrde Gagalda 1000 li. 200 li. 400 li. 100 li. 300 li. 400 li. 100 li. 500 li. 100 li. 280 li. 400 li. 380 li. 1.000 li. 2.000 li. 300 li. 200 li. 300 li. 90 li. 5.050 li.

78

Mehinde Kriz we Keletede Akdepede Garaganda Gyzylarbatda Durunda newde Jemi: Utamyy symazy: newde Gkdepede arajyda Brmede Jemi: Utamyy bagydaaagy: Mirewede Herrikgalada asmansalykda Bzmeinde Bherdende Mrede Snede Armanda newde Jemi:

400 li. 300 li. 500 li. 560 li. 1.000 li. 300 li. 90 li. 6.150 li.

90 li. 2.000 li. 600 li. 800 li. 3.490 li.

110 li. 570 li. 600 li. 1.000 li. 400 li. 180 li. 60 li. 300 li. 90 li. 3.310 li.

omry ilaty (18.000 li) stne Spolatbog 12.000-e gola li arwa ilaty hem goar, onso Ahaly hli ilaty onu hasabyna gr, 30.000 li tegelek sana de gelr duruberr. N. I. Grodekowy Trkmenistanda bolan uru kitabyndan. 1-nji tom. 33 35-nji sahypalar.

79

Gomaa C

Dykma serdary maglumatyna gr Ahal obalaryndaky leri sany

Ahaly ilatyny sany drle kesgitlenr: mysal in, Wenukowy hasabyna gr 30.000 li, bizi barlag otradlarymyzy toplan maglu matlaryna gr 40.000 li. Bizi ekspedision otradymyzy anynda bolan Dykma (a-da Tykma) serdary (Brme hany) ynandyrmagyna gr, leri sany 22 me etr; z szlerini dogrulygyny tassykla mak in, ol oazisdki obalary hemmesini barmak bkp sanady we netijede takmynan u san alyndy. Her bayna 7 jandan hasap etse, ilaty sany 154.000 bolar. Onu aatlyk etmegine gr, oazisi ilaty obalar bouna u hili blnr: Berkitmeli obalarda: Gyzylarbatda 500 li, Go bilen Zawy her birinde 200 li; Gyzylemede 40 li; Bamyda 550 li; Brmede 1.100 li; Armanda 400 li; Sne bilen Mrni her birinde 200 li; Bherdende 250 li; Durunda 300 li; Garaganda 300 li; Akdepede 1.100 li; Mehin bilen arajyny her birinde 200 li; Gkdepede 5.000 li; Gagalda 1.000 li; Ganjygy, Gmmetlini, Yzgandy hem Bzmeini her birinde 300 li; Herrikde 100 li; Gypjak bilen Gkjni her birinde 250 li; Ki bilen Agabady her birinde 1.000 li; newde 1.100 li; Gwersde 40 li we Babadurmazda-da 100 li. Berkitmesiz obalarda (35 sany) galan 5320 li ilat aaar. Elbetde, ilaty sany baradaky bu hasaplamalar juda aklama bolup durar, onso hi kim Wenukow aly adar, Dykma serdar dogry adar diip a-da onu tersine diip bilmez. Tugan-Mrze-Baranowskini Ruslar Ahaltekede (1879) dien kitabyndan. 63 64-nji sahypalar.

80