14

Chng 2. S lc v bnh St rt
Ni dung ca chng ny trnh by s lc v bnh st rt, s nhim bnh, hnh dng k sinh trng st rt trong mu, cc loi k sinh trng v cc hnh thi pht trin trong vng i ca chng. Qu trnh cn thit v quan trng chun b vt mu hay cn gi l lam mu cng c trnh by.

2.1 K sinh trng st rt

St rt l mt bnh gy ra bi k sinh trng loi protozoa tn khoa hc l Plasmodium ly nhim vo c th ngi bi mui ci Anopheles nhim trng st rt. K sinh trng Plasmodium c nhiu loi, trong c 4 loi ly nhim vo c th ngi v gy ra 4 loi bnh st rt: l khun P.falciparum, P.vivax, P.ovale, v P.malaria [20].
K sinh trng P. falciparum c xem l nguy him nht, xut hin ph bin vng nhit i chu Phi. C hn 80% trng hp nhim bnh st rt l do k sinh trng ny gy nn v cng gy ra s ca t vong ln nht (90% ca t vong l do k sinh trng ny gy ra). K sinh trng P.vivax c phn b rng nht v c im c bit l xut hin cc triu trng bnh sau thi gian bnh ln n 5 nm. Tuy nhin, st rt gy ra bi P.vivax t nguy him (nhit st thp hn so vi nhit khi st do k sinh trng P. falciparum gy ra) v d cha tr hn. K sinh trng P. ovale c c im ging vi k sinh trng P.vivax, xut hin chnh vng Chu Phi. K sinh trng P.malaria cng c phn b rng, nhng him gp so vi k sinh trng P.vivax v P. falciparum. Vit nam, k sinh trng P. falciparum chim 70% v k sinh trng P. vivax chim 30%, hai loi cn li him xut hin.

Vi chu k sng ca k sinh trng st rt trong mi trng mu ca c th ngi, ta c th quan st v phn bit c 4 thi k pht trin khc nhau, c th phn bit da vo hnh thi ca chng: th nhn (ring), th t dng (trophozoite), th phn lit (schizont), giao bo (gametocyte). S khc bit gia cc loi k sinh trng c da vo hnh dng v kch thc ca t bo hng cu m chng ly nhim vo, v c im

15

cu trc ca cc chm bn trong t bo ly nhim [3]. S khc bit gia cc thi k pht trin ca mi loi k sinh trng cng c xc nh ging nh phn loi k sinh trng, da vo hnh thi, kch thc, v s tn ti ca sc t (pigment) ca k sinh trng st rt. Tuy nhin, s pht trin ca k sinh trng l lin tc nn xut hin mt s dng trung gian v gy kh khn khi phn bit cc thi k pht trin lin k nhau.

Hnh 2-1 Hnh nh cc chng loi v cc giai on pht trin k sinh trng

2.2 Cch chun b lam mu

Khi s dng knh hin vi vic quan st pht hin v nhn dng k sinh trng c kh thi v hiu qu, th mu mu phi c thc hin qua mt qu trnh x l ha hc gi l nhum (staining). Phng php nhum thng dng trong xt nghim bnh st rt l Giemsa, cch lm ny to cho mu sc ca t bo hng cu (RBC) c mu hng (hoc tm, hoc nu) ni trn nn xm nht, trong khi , lm m cc thnh phn c cha nhim sc th (DNA) nh k sinh trng (parasite), t bo bch cu (WBC), tiu cu (platelet) v mt vi artefact. Hnh 2-2 minh ha mt s i tng trong lam mu sau khi c nhum Geimsa.

16

(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(g) (f)

(h)

Hnh 2-2 Mt s mu i tng c nhum trong thc t Vi hnh trn (a) v (b) l t bo bch cu (white blood cell), c cu trc khi nguyn cht m c v kch thc trung bnh to gp 3 ln hng cu; (c) v (d) l tiu cu, c cu trc xp v kch thc nh hn hng cu rt nhiu (bng khong 1/5); (e) hnh dng artefact; (f) l hai t bo hng cu b nhim k sinh trng P. falciparum v ang th nhn, (g) th t dng ca k sinh trng P. falciparum; v (h) l th phn lit ca k sinh trng P. falciparum, cc t bo c mu nht hn l cc t bo hng cu khe mnh. Ngun: d liu ca Ross [15], d liu ca Bnh vin NUH, Singapore, v d liu ca Khoa nhim st rt Bnh vin Nhit i Thnh ph H Ch Minh.

Vt mu dng xt nghim trn knh hin vi c to ra trn mt phin thy tinh mng c gi l lam mu (blood smear / blood film) (Hnh 2-3). Lam mu dng xt nghim gm hai dng: Git dy (thick blood film) cho php ngi chuyn vin s dng quang trng 40x kh nng phng i 40 ln c th quan st trn mt vng ln. Hnh nh quan st ch tn ti cc vng nhum mu, nn kh nng pht hin c k sinh trng d dng v nhanh chng. Tuy nhin, cch thc to git dy lm ph hy cc t bo hng cu v nh vy lm cho vic nhn dng loi k sinh trng tr nn kh khn. Git mng (thin blood film) ngc li vi gii mng, phng php to git mng bo ton c hnh dng ca t bo hng cu v k sinh trng. Nh vy vic nh dng loi k sinh trng d dng hn, b li vic quan st i hi ngi

17

chuyn vin phi s dng s dng quang trng 100x kh nng phng i 100 ln phn tch k lng hn, mt nhiu thi gian hn.

Hnh 2-3. Lam mu, git dy (tri), git mng (phi)

Cch thc xt nghim trong thc t thng thng c bt u bng vic quan st git dy. Qu trnh ny s quyt nh s nhim bnh: m tnh hay dng tnh, tc l xc nh s c mt ca k sinh trng st rt trong lam mu. Tip theo, qu trnh nhn dng loi k sinh trng v thi k pht trin ca chng c thc hin trn git mng. Tuy nhin, cc nghin cu v hnh nh k sinh trng st rt trn my tnh hin nay, tt c u s dng hnh nh ghi nhn t lam mu git mng lm i tng nghin cu v chng cha nhiu thng tin khai thc v phn tch hn so vi hnh nh ghi nhn t lam mu git dy. Cc hnh nh t bo v k sinh trng trong Hnh 2-2 u c chp t git mng ca lam mu.

2.3 So sch vi phng php xt nghim khc

Phng php phn tch v xt nghim nhim bnh st rt bng knh hin vi c xem l k thut ph bin, kinh t v tin cy. Bn cch kh nng pht hin v phn bit cc loi k sinh trng, phng php ny cn cho php quan st cc giai on pht trin ca k sinh trng trong mu, y c xem l u im ln nht ca phng php ny. Hn na, ch ph trang thit b v o to tng i thp, s m bo c kh nng trang b cho cc nc ang pht trin, ni dch bnh pht trin [3]. Tr ngi ca phng php quan st kch hin vi l vic phn bit chng loi k sinh trng v thi k pht trin ca chng gp khng t kh khn v nhm ln, v hnh thi biu hin tng t nhau.

18

Mt k thut mi pht trin gn y gi l PCR (Polymerase chain reaction), s dng cc phng php bin i chui phn ng ha hc, v kt qu c c thng qua o ca sn phm to thnh, thay v thng qua o ca hnh nh c quan st bng mt thng. K thut ny c kh nng pht hin k sinh trng nhy hn v r rng hn so vi k thut quan st knh hin vi. Hn na, phng php ny gii quyt c vn pht hin a nhim, nhim nhiu chng loi k sinh trng cng mt lc. Hin nay, ngi ta cho rng phng php ny c th thay th phng php xt nghim bng knh hin vi. Tuy nhin, chi ph ca phng php PCR nhiu tn km, yu cu cc thit b t tin v iu kin phng xt nghim mc cao [21][22]. Ngoi ra, mt k thut khc, c gi l pht hin nhanh nh dng que th Rapid Diagnostic Tests, khng cn n cc thit b xt nghim hay s hun luyn c bit no. nhy pht hin c k sinh trng, d nhin, thp hn nhy ca phng php s dng knh hin vi, nhng trong mt s trng hp n vn c chp nhn.

2.4 c im hnh nh t bo
Qua vic quan st thc t, cc hnh nh mu mu c cc c im nh sau: Hnh nh git mng c quan st v chp nhng mc phng i quang trng 100x. Tuy nhin, phn gii ca my chp nh c th b thay i lm cho kch thc ca cc i tng quan tm khng c nh.

Hnh 2-4. Artefact - cc thnh phn gy nhiu

Yu t nhiu trong hnh nh gy ra s sai lch trong vic pht hin t bo nhim k sinh trng. Thng thng, nhiu l cc thnh phn artifact trong mu mu, bao gm

19

cc loi t bo l v nh hnh, vt d, vt bi, vt bn ha hc trong lc chun b mu vt. (Hnh 2-4) V sng ca ngun sng cng nh nng ca thuc nhum lm cho hnh nh c nhiu bin i v mu sc nh tng mu ( mu nng lnh), tng phn v sng ti. Cc tng mu thng thy trong cc nh chp mu mu l xm, xanh, tm, hng, v vng. sng ti thng b thay i t trung tm ra bin ca nh do hiu ng quang hc ca thu knh. (Hnh 2-5)

Hnh 2-5. Cc tng mu khc nhau xut hin trong hnh nh mu mu

Hnh dng v s xut hin ca i tng quan tm t bo mu cng c nhiu thay i trong hnh nh.

20

T bo hng cu thng thng s c mt vng sng trung tm, nhng trong mt s trng hp chng li khng c vng sng. Hnh 2-6 (a) v (b). iu ny thng xy ra khi mu mu c kp bi 2 lam mu dng lu tr lu di. T bo hng cu thng thng s c hnh dng trn, dng bu dc, dng elip. i khi chng c ng vin dng rng ca nhng vn dng trn. Trong mt s trng hp t bo b bin dng bp mo, xy ra khi vng quan st c mt t bo cao. Xem Hnh 2-6 (c) v (d). iu quan tm l t bo c nhiu kh nng nm chng ln nhau (dnh nhau), thng thng 2-3 t bo v c th kt thnh mt chm hoc mt dy. (Hnh 2-7)

(a)

(b)

(c)

(d)

Hnh 2-6. a dng hnh dng t bo hng cu Vi hnh trn (a) cc t bo c thy ph bin trong cc hnh nh mu mu tn ti im sng vng trung tm t bo; (b) cc t bo hng cu bnh thng, nhng trong trng hp ny vt mu c p gia hai phim knh, do vy phn sng trung tm t bo khng cn c thy; (c) t bo hng cu c ng bin rng ca; (d) t bo hng cu c hnh dng mo khi mt cao.

Hnh 2-7. Cc t bo hng cu nm chng nhau (dnh nhau)